.Proces w prawie rzymskim.

Actio- powództwo i roszczenie.

- postępowanie procesowe wynikało z działalności magistratusa

- proces- oparty na władzy najpierw pretora a później cesarza ( obaj wyposażenie przez lud w imperium którego przejawem było iurisdictio)

- na podstawie iurisdictio urzędnicy udzielali środków ochrony prawnej

- podczas ich stosowania okazywało się czy i w jakim zakresie strony mają prawa

- actio- uruchamiała możliwość toczenia sporu w ramach procesu, przy udziale państwa. Urzędnik, który miał iurisdictio wskazywał kiedy zgodnie z prawem można domagać się ochrony.

- zwracanie się z prośbą i pytaniem do magistratus aby udzielił środka ochrony (actio)

- urzędnik nie rozstrzygał ale zbadawszy kwestię, upoważniał do tego sędziego prywatnego lub zespół sędziów

- powództwo prywatne ( iudicia privata )- powództwo = actio

- powództwo karne (iudicia publica)- urzędnik/ namiestnik sam rozstrzygał i orzekał.

-pretor w procesie rzymskim:

• przyznawał lub odmawiał skargi

• zadania w stosunku do ius civile- wspomaganie, uzupełnianie, korygowanie

• edykt- główne źródło poznania prawa ( zbiór zapowiedzi udzielania środków prawnych)

• twórca edyktu, organ wymiaru sprawiedliwości (iurisdictio)

• organ jurysdykcyjny ( nie był sędzią)

• magistratus- kontrola

• troska o zgodność z prawem, właściwą formę

• proces= prywatne rozstrzyganie.

- dwufazowość procesu:

I faza - In iure:

- pytano urzędnika czy jest szansa na uzyskanie ochrony

- ustalano o jakie interesy toczy się spór

- pretor prowadził proces i rozstrzygał kwestie prawne przy przyznaniu skargi

- powód- ustalał projekt formuły procesowej

- pozwany mógł wnieść poprawki do formuły procesowej

- pretor- pomagał przy układaniu formuły procesowej.

II faza- apud iudicem:

- odbywała się przed sędzią

- sędzia badał sprawę ( orzekał do formuły), wydawał wyrok

- wyrok- bez uzasadnienia, brak szans odwołania się.

- princeps:

• szansa na zmiany w postępowaniu sądowym

• cesarz-porządek procesu, rozpoznawanie spraw, powierzanie wybranym urzędnikom

• nowy sposób ochrony praw prywatnych, nowe sądownictwo

• cesarz odpowiadając na czyjeś prośby nakazuje konsulom użycie władzy, cesarz deklaruje że komus przysługuje uprawnienie, proces cesarski musi znaleźć po temu środki ochrony

• skarga wynika z roszczenia materialno- prawnego.

. Trzy historyczne etapy rozwoju procesu rzymskiego.

1) proces legisakcyjny (zwyczajny):

• do połowy V w. do końca republiki

• dwufazowy ( 1- urzędnik, 2- sędzia prywatny)

• związany był z kolegium pontyfików

• In ius vocatio- wezwanie do sądu

• wezwanie- czynność ustna i prywatna (początek procesu)

• przyznanie skargi- możliwość prowadzenia dalszego postępowania procesowego

• kontradyktoryjność, równość, ustność

• dyspozycyjność- los procesu spoczywał w rękach stron

• litis contestatio - utwierdzenie sporu. Rozdzielał dwie fazy procesu

• postępowanie dowodowe

• kształt postępowania dowodowego jest w rękach stron (tylko strony dostarczały dowody)

• obie strony mogą zgłaszać wnioski dowodowe

• strony mogły zawrzeć umowę

• proces toczył się przed sędzią- bezpośredniość

• wydanie wyroku (sententio)

• działał do 17 r. p.n.e.

2) proces formularny ( formułkowy/ zwyczajny):

• okres prawa przedklasycznego, dominujący w późnej republice

• do pierwszej połowy IV w. n.e.

• dwufazowy

• połowa II w. p.n.e. lex aebutia- dopuszczenie procesowania się przy użyciu układanych przez pretora formuł

• zasady procesowe- takie same jak w procesie legisakcyjnym

• stworzenie własnej procedury procesowej

3) proces kognicyjny (nadzwyczajny )

• pojawił się mniej więcej wtedy gdy p. formułkowy

• początkowo uzupełnienie

• II w. dominujący, III w. jedyny proces

• Jednofazowy- toczył się przed urzędnikiem z iurisdictio

• In ius vocatio

• Wezwanie do sądu- pisemne i urzędowe (pozew, skargowość)

• Odpis pisma wręczał urzędnik pozwanemu

• Proces toczył się przed urzędnikiem ( uproszczenie i upublicznienie procesu)

• Pierwsza część procesu ( narratio i contradictio)- przedstawienie żądań powoda, przeciwstawne wystąpienie pozwanego (kontradyktoryjność)

• Powód nie występuje o przyznanie skargi, tylko przedstawia swoje żądania

• Sąd zna prawo

• Litis contestatio- nie rozdziela faz procesu, ale potwierdza że jest spór

• Postępowanie dowodowe w rękach stron ( zmierza do określenia stanu faktycznego- wyrok)

• Istnienie domniemania, przeciwdowodów

• Możliwość zaskarżenia wyroku ( apelacja- suspensywność- zawieszenie działalności, dewolutywność- sprawa= wyższy urzęnik)

• Apelacja- wyrok nie może być mniej korzystny( do Justyniana)

• Tytuł egzekucyjny- wyrok albo uznanie roszczenia

• Interdykty- podstawa do prowadzenia procesu.

- w latach 27 r. p.n.e.- 17 r. p.n.e.- funkcjonują trzy procesy.

4) proces reskryptowy:

• Od czasów cesarza Hadriana

• reskrypty cesarskie- wytworzenie nowego postępowania

• praktyka wysyłania do cesarza pism podczas trwania procesu z prośbą o opinię

• odpowiedź kancelarii pod którą cesarz składał podpis= reskrypt.

• Odejście od zasady bezpośredniości- w toku postępowanie z istotną wątpliwością prawną, sędzia nie wydawał wyroku ale opisywał sytuacje i wysyłał ją z zapytaniem co zrobić do kancelarii cesarskiej.

.Strony w procesie rzymskim.

• actor- powód

• reus- pozwany

• cognitor- w procesie formularnym i kognicyjnym rolę strony mógł pełnić zastępca procesowy. Ustanawiano go formalnie i ustnie wobec przeciwnika.

• procurator- ……, zgłaszał się sam

• zdolność procesowa- możność występowania w procesie w ogóle jako strona i osobistego podejmowania czynności procesowych (legisakcyjny- obywatel, formułkowy- obywatel, latyni, 212 r. - każdy)

• postulatio- zdolnośc do składania wniosków w fazie In iure

• legitymacja procesowa- zdolność aby w konkretnej sprawie występować w charakterze strony ( powód- czynna, pozwany- bierna)

• pomocnicy stron:

1. adwokaci- znajomość prawa, pomoc w pierwszej fazie

2. mówcy- druga faza

3. dominat- adwokaci= zawód zorganizowany w korporacje

4. tabelliones (zawodowi pisarze) sporządzali pisma procesowe

• urzędnicy:

a) proces republikański- urzędnik z iurisdictio ( konsul, później pretor)

2. edylowie kurulni, pretor peregrynów

3. urzędnicy lokalni, prowincje- specjalni pretorzy- namiestnicy

• sędziowie:

1. sędziowie prywatnie (jednoosobowy)s

2. sąd centumwiralny- ( sąd stu meżów, sprawy majątkowe o dużej wartości przedmiotu sporu)

3. sąd decemwiralny(sąd dziesięciu mężów- orzekał w sprawach wolności)

4. cesarz i jego sędziowie- prefekt pretorian albo prefekt miasta.

.Zasady procesowe:

- skargowość

- dyspozycyjność

- jawność

- ustność

- kontradyktoryjność

- równość

- bezpłatność

- bezpośredniość ( zasada p.rep. )

.Actiones i proces.

1) actiones in personam:

• zmierzają do wykazania że na podstawie zaciągniętego zobowiązania druga strona winna przenieść własność, wykonać usługę etc.

• tylko miedzy stronami zobowiązania

• przymus wdania się w spór

2) actiones in rem:

• skuteczne wobec każdego ( erga omnes)

• cel- wykazanie że rzecz materialna jest własnością powoda albo że przysługuje mu jakieś prawo do rzeczy o mniejszym zakresie niż własność

• może mieć charakter negatoryjny- własność/ prawo na rzeczy materialnej powoda nie przysługuje pozwanemu

• brak przymusu wdania się w spór.

- skargi prowadzenie postępowania./ proces rozpoznawczy:

a) legis actio sacramento:

• najstarsza skarga w procesie legisakcyjnym

• In rem

• In personam

• Sacramentum- rodzaj ofiary pieniężnej ( 50 asów)

• Przysięga złożona zgodnie z prawdą- odzyskanie rzeczy, nie zgodnie- utrata rzeczy oraz sacramentum

b) legis actio per iudicis postulationem:

• skarga o wyznaczenie sędziego lub arbitra

• 30 dni na wyznaczenie sędziego

• tylko przy skargach In personam i tylko w przypadkach wyznaczonych w ustawie

c) legis action per condictionem :

• dochodzenie do określonej oznaczonej rzeczy/ sumy pieniężnej

- skargi służące postępowaniu egzekucyjnemu:

a) legis actio per pignoris capionem:

• brało się jakiś przedmiot dłużnika

b) legis actio per manus iniectionem:

• stosowano na podstawie wyroku.

- skargi cywilne- oparte na ius civile, dostępne tylko dla obywateli

- skargi pretorskie:

a) actio utilis- skarga analogiczna, pretor na podstawie i na wzór istniejącego środka procesowego tworzył skargę analogiczną

b) actio ficticia- skarga oparta na fikcji, pretor umieszczał w formule fikcje

c) actio in factum- skarga oparta na sytuacji faktycznej ( w oderwaniu od ius civile)

- skargi ze względu na cel:

a) reipersekutoryjne- służyły pokryciu powstałej szkody

b) penalne- stworzenie dolegliwości, polegającej zazwyczaj na zaplamieniu 2/3/4- krotnej wartości tytułem kary prywatnej

c) mieszane- kumulują się skargi reipersekutoryjne z penalnymi, penalne ze sobą oraz reipersekutoryjne konkurują między sobą.

- actiones stricit iuris (skargi ścisłego prawa)- wszelkie okoliczności musiały być podniesione w fazie In iure i uwzględnione w formule

- actiones bonae fidei (skargi dobrej wiary)- możliwość brania w wyrokowaniu pod uwagę wszystkich okoliczności a więc i zgłaszania dopiero w drugiej fazie

.Budowa formuły procesowej.

- wynik fazy In iure

- instrukcja dla sędziego

- najkrótsza formuła procesowa składa się z nominatio i intentio.

- budowa formuły procesowej (1-6 klauzule zwyczajne):

1. nominatio- wskazanie sędziego

2. demonstratio- czasem zamieszczano do koniecznego opisu stanu faktycznego- skarga była kierowana przez pupila do tutora o rozliczenie się ze sprawowanej opieki

3. praescriptio pro actore - ograniczenie roszczeń powoda

4. intentio- część zawierająca żądania powoda

5. condemnatio- sędzie wydawał wyrok- udzielenie mu władzy do zasądzenia albo uwolnienia

6. adiudicatio- sędzia określał, która część majątku do kogo należy

- exceptio (klauzule generalne)- umieszczane w interesie pozwanego- zarzuty procesowe, zawierają zgłoszone przez pozwanego twierdzenie, które skutecznie blokuje żadania powoda (o ile zostanie dowiedzione)

-zarzuty procesowe:

1. peremptoryjne (niweczące):

2. dylatoryjne ( odraczające)

- replicatio- odpowiedź powoda na exceptio

- duplicatio- odpowiedź pozwanego na replicatio etc.

- condemnatio pecuniaria- w procesie legisakcyjnym i fomularnym zasądzenie mogło opiewać się tylko na sumę pieniężną

- taxatio- pretor zazwyczaj określał górną granicą przez wprowadzenie do treści formuły kwoty maksymalnej

- clausula arbitraria- sposób skłonienia pozwanego do wydania spornej rzeczy -umieszczenie przed condemnatio w skardze wydobywczej i we wszystkich skargach reipersekutoryjnych upoważnienia dla sędziego, aby wezwał do zwrotu.

- pluris petitio (nadmierne żądanie):

• powód- utrata wierzytelności (nie mógł ponownie wystąpić w tej samej sprawie)

• nadmierne żądania do przedmiotu gdy domagano się zbyt wcześnie lub przed spełnieniem warunków

• jeśli żądano zwrotu gdzie indziej niż umówione miejsce wykonania

• kiedy powołano niewłaściwą podstawę.

.Przebieg postępowania.

- in ius vocatio - „jeśli wzywają do sądu idź”

- prywatne, ustne wezwanie

- pozwany mógł wyznaczyć gwaranta (vindex)/ zabezpieczenie pieniężne że się zjawi ( vadimonium )

- I faza- In iure :

• editio actionis- ostrzeżenie pozwanego o zamiarach powoda

• postulatio actionis- w fazie In iure powód występował o udzielenie skargi

• pretor zadawał obu stronom pytania- próba zorientowania się co do istoty i zasadności sporu

• denegatio actionis- odmowa dalszego procedowania- działanie na korzyść pozwanego/ nie jest definitywny koniec procesu

• sposoby zakończenia postępowania w fazie In iure:

• 1) confessio- w razie uznania roszczeń powoda przez pozwanego

• 2) transactio- strony mogą zawrzeć ugodę którą pretor musi respektować

• 3) iusiurandum- wystarczy złożona za zgodą lub wręcz na polecenie pretora przysięga

• przygotowanie formuły oraz litis contestatio- konsumpcja uprawnienie procesowego decydowała o stanie faktycznym co oznaczało że sędzia orzekał biorąc pod uwagę wartość przedmiotu sporu z tej właśnie chwili

• uwiecznienie zobowiązań osobistych i zaostrzenie odpowiedzialności pozwanego

• obecność jednej ze stron

- II faza- apud iudicem:

• sędzia swoboda- procedowanie, badanie, ocena twierdzeń stron, przedstawionych dowodów

• iudicatum, sententia- w momencie wydania wyroku sędzia kończył swą funkcję, tak nieodwołalnie że nie mógł poprawić własnego wyroku

• orzeczenie- obligatio iudicati- nie wykonanie wyroku przez zasądzonego w ciągu 30 dni- możliwość wszczęcia nowego procesu

• actio iudicati- obrona pozwanego, zaostrzenie odpowiedzialności ( możliwość ponownego wysłuchania- proces kognicyjny).

.Egzekucja.

1) proces legisakcyjny:

• egzekucja osobista

• egzekucja uniwersalna/ majątkowa (obejmowała cały majątek)

• przebiegała w drodze osobnego prywatnego procesu

• egzekucja materialna

• procedura- manus iniectio (nałożenie ręki)

• partes secanto - dzielenie zwłok dłużnika na części..

• 326r. p.n.e. lex poetelia- zakaz sprzedawania w niewolę i zabijania

• 30 dni na podporządkowanie się wyrokowi- później, przyznanie przez pretora majątku dłużnika

• venditio bonorum- przejęcie majątku, przez 30 dni czekano na kupca, później sprzedawano majątek dłużnika w drodze licytacji

• nabywca- sukcesor uniwersalny dłużnika

2) panowanie Augusta:

• cessio bonorum- dłużnik dobrowolnie poddawał się egzekucji

• prawo zatrzymania środków niezbędnych do życia

3) egzekucja syngularna:

• specjalny kurator sprzedawał składniki majątku dłużnika po kolei aż do zaspokojenia wierzycieli.

---