Wprowadzenie do papierów wartościowych

Gdyby nie rozwinięty rynek papierów wartościowych osoby mające nadwyżki gotówki miałyby do dyspozycji jedynie lokaty bankowe. Nie można byłoby zatem prowadzić jakiejkolwiek strategii inwestycyjnej, byłby do dyspozycji tylko jeden instrument o danym ryzyku i ściśle określonym dochodzie. Dla osób lubiących ryzyko i oczekujących wyższych stóp zwrotu pozostałyby tylko gry hazardowe.

Ta sama sytuacja pojawiłaby się w przedsiębiorstwach. Jedynym źródłem finansowania dla ich działalności byłby kredyt bankowy. Oznaczałoby to że wiele przedsięwzięć nowych, ryzykownych nie znalazłoby finansowania ponieważ banki odmówiłyby im finansowania ze względu na podwyższone ryzyko.

Możemy powiedzieć zatem iż rynek papierów wartościowych daje zarówno inwestorom jak i podmiotom gospodarczym możliwość dywersyfikacji.

Powracając do pytania: Czym są papiery wartościowe ?

Papiery wartościowe są dokumentami stwierdzającymi określone prawa majątkowe. Prawa te mogą mieć charakter rzeczowy lub finansowy. Mamy zatem papiery wartościowe towarowe i finansowe.

Towarowe papiery wartościowe dają podstawę do dysponowania określonymi rzeczowymi składnikami majątku. Są to na przykład listy przewozowe, konosamenty, dowody składowe. Instrumenty te podobnie jak finansowe papiery wartościowe mogą być przedmiotem obrotu na giełdach (giełdy towarowe).

Finansowe papiery wartościowe takie jak akcje lub obligacje dają prawo do określonych roszczeń pieniężnych. Ich wartość jest określona bezpośrednio w pieniądzu.

Na samym początku warto zauważyć, iż nazwa PAPIER wartościowy ma swoje praktyczne uzasadnienie. Cecha charakterystyczna papierów wartościowych jest to, że realizacja prawa majątkowego przysługującego posiadaczowi papieru wartościowego uzależniona jest często od fizycznego posiadania danego dokumentu.

W wielu przypadkach zniszczenie dokumentu (czek, weksel) uniemożliwia przeniesienie praw z nim związanych czy też nawet realizacje tych praw !

Przejdźmy teraz do najważniejszych klasyfikacji papierów wartościowych. Ich poznanie umożliwi nam odróżnienie akcji od obligacji, bonu skarbowego od bonu handlowego itp.

Biorąc pod uwagę przedmiot uprawnień inkorporowanych (zawartych) w papierach wartościowych wyróżnić można:

1. Papiery które opiewają na wierzytelności pieniężne (obligacje, bony skarbowe, bony pieniężne, weksle, czeki). Emitent tego typu instrumentów zobowiązany jest do zwrotu długu w określonym terminie, po z góry określonej cenie wyrażonej w formie odsetek lub dyskonta.

Odsetkami nazywamy okresowe płatności pieniężne wypłacane przez emitenta obligacji ich posiadaczom np. przedsiębiorstwo, które wyemitowało obligację zobowiązuję się płacić nam 100 zł miesięcznie przez 3 lata.

Dyskontem nazywamy różnicę pomiędzy ceną rynkową zapłacona za obligację a jej ceną nominalną np. za obligację wartą 1000 zł płacimy tylko 950 zł. Zatem dyskonto wynosi tu 50 zł.

2. Papiery, w których inkorporowane są prawa udziałowe (akcje). Akcjonariusz spółki ponosi ryzyko utraty zaangażowanego kapitału przy założeniu możliwości osiągnięcia zysku kapitałowego lub dywidendy wypłacanej przez spółkę.

Zyskiem kapitałowym nazywać będziemy różnicę pomiędzy ceną sprzedaży akcji a ceną jej zakupu np. 4 maja kupiliśmy akcję spółki XYZ za 50 zł a 5 czerwca sprzedaliśmy ją za 75 zł zatem nasz zysk kapitałowy w tym okresie wyniósł 25 zł.

Dywidenda - przypomina odsetki płacone z tytułu posiadania obligacji. W przypadku akcji są to pieniądze wypłacane przez spółkę z zysku wypracowanego w danym okresie. Jak widać wypłata dywidendy uzależniona jest od m.in. zyskowności spółki oraz decyzji akcjonariuszy. Mogą oni przeznaczyć wypracowany zysk albo na dywidendę albo na zysk zatrzymany czyli na inwestycje realizowane przez spółkę.

3. Papiery uprawniające do dysponowania towarem ( dowód składowy, konosament)

Jednym z podstawowych problemów związanych z obrotem papierami wartościowymi jest sposób ich sprzedaży. Wszelkie ograniczenia związane z nabywaniem lub zbywaniem papierów wartościowych obniżają ich wartość ponieważ ograniczają płynność obrotu. Warto zatem przyjrzeć się klasyfikacji papierów wartościowych ze względu na sposób przenoszenia praw w nich zawartych.

Wyróżnić możemy tutaj :

1. Papiery imienne - legitymują osobę wskazaną imiennie w treści dokumentu. Przeniesienie praw wynikających z akcji może nastąpić jedynie przez cesję i wydanie dokumentu.

2. Papiery na okaziciela - osobą uprawnioną do realizacji praw z akcji jest aktualny posiadacz. Przeniesienie prawa następuje przez wydanie dokumentu.

3. Papiery na zlecenie - legitymują jako uprawnionego osobę imiennie wymienioną lub przez nią oznaczoną. Zbycie prawa następuje na podstawie indosu i wręczenia dokumentu.

W polskim systemie prawnym definicja papieru wartościowego zawarta jest jedynie w Ustawie Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Definicja papieru wartościowego oparta jest na zasadzie numerus clausus zgodnie z którą papierami wartościowymi są akcje i obligacje a także inne papiery wartościowe emitowane na podstawie właściwych przepisów ( np. świadectwa udziałowe, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne itp. ).

W rozumieniu ustawy papierami wartościowymi są również :

1. Zbywalne prawa majątkowe wynikające z papierów wartościowych ( prawo poboru, prawo do dywidendy, prawo do odsetek z obligacji itp. ). Często spotkać możemy się z pojęciem papieru wartościowego zasadniczego (głównego - np. akcja) i papieru wartościowego pochodnego (ubocznego - np. kupon dywidendowy) związanego z papierem głównym.

2. Inne prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papieru wartościowego. Są to tzw. prawa pochodne jak opcje, kontrakty terminowe. Prawa te są nierozerwalnie związane ze ściśle skonkretyzowanym papierem wartościowym (np. opcja na akcje ) lub papierami wartościowymi (opcja na indeks giełdowy WIG 20). Warunkiem istnienia prawa pochodnego jako papieru wartościowego jest istnienie innego papieru wartościowego, którego wartość jest podstawą określenia wartości prawa pochodnego.

Funkcje papierów wartościowych

1. Funkcja kapitałowa - umożliwienie podmiotom gospodarczym gromadzenie kapitału niezbędnego do ich dalszego rozwoju. Spółka emitując akcje i pozyskując nowych akcjonariuszy zdobywa kapitał niezbędny do finansowania zarówno inwestycji długoterminowych jak i swojej bieżącej działalności. Mając do dyspozycji szeroką gamę instrumentów (chociażby akcje i obligacje) spółka może dostosować emisję do wymagań i potrzeb swoich potencjalnych inwestorów.

2. Funkcja kredytowa - dzięki wystawieniu papieru wartościowego wystawca może uzyskać kredyt od nabywcy. Funkcję tę pełnią papiery wartościowe opiewające na wierzytelności pieniężne (obligacje, weksel). Emisja obligacji jest alternatywa do uzyskania kredytu bankowego w sytuacji gdy bank odmówi finansowania podmiotu lub gdy emitent chce np. poprzez emisje obligacji przygotować się do późniejszego wprowadzenia swoich akcji do obrotu publicznego.

3. Funkcja płatnicza - niektórymi papierami wartościowymi możemy posługiwać się jak środkami pieniężnymi. W miejsce świadczenia gotówkowego wierzyciel otrzymuję określony papier wartościowy wyrażający wierzytelność pieniężną.

4. Funkcja obiegowa - papiery wartościowe ułatwiają obrót prawami majątkowymi. Jak już wcześniej wspomnieliśmy wprowadzenie papierów wartościowych znacznie przyspieszyło i wystandaryzowało obrót prawami majątkowymi. Należy pamiętać iż standaryzacja papierów wartościowych przyczyniła się jednocześnie do znacznego zwiększenia bezpieczeństwa obrotu (utrudnienie fałszerstwa papieru wartościowego).

5. Funkcja gwarancyjna - wystawienie papieru wartościowego umożliwia zabezpieczenie roszczeń wynikających z określonej umowy (wystawienie weksla). Z sytuacją tego typu spotykamy się przy zaciąganiu kredytu na zakup np. samochodu lub mieszkania, gdy bank wymaga od nas podpisania weksla, stanowiącego zabezpieczenie spłaty kredytu.

6. Funkcja legitymacyjna - papiery wartościowe ułatwiają identyfikacje osób będących uprawnionymi do wykonywania określonych praw majątkowych. Do momentu dematerializacji papieru wartościowego wiadomo było iż świadczenia wynikające z określonego prawa majątkowego (np. prawo do dywidendy) należy się posiadaczowi dokumentu ( np. akcji ). W chwili obecnej papier wartościowy jako dokument zastąpiony został w wielu przypadkach zapisem elektronicznym na rachunku inwestycyjnym inwestora.

Jak widać na podstawie przedstawionej klasyfikacji jedynie część instrumentów kapitałowych związana jest z obrotem giełdowym. Wiele z popularnych instrumentów finansowych (np. weksle i czeki) pełni głównie funkcje kredytowe oraz płatnicze i nie jest przedmiotem zainteresowania inwestora giełdowego. Skupmy się zatem teraz na pierwszej grupie papierów wartościowych pełniących funkcje kapitałowe takich jak akcje, obligacje i bony skarbowe czyli tzw. lokacyjnych papierach wartościowych.

Funkcja lokacyjna papierów wartościowych :

1. Akumulacja i wprowadzenie do obrotu gospodarczego wolnych środków finansowych.

2. Przekształcenie drobnych kwot oszczędności w relatywnie duże kapitały inwestycyjne.

Papiery wartościowe umożliwiają zebranie wielu małych kwot od poszczególnych osób celem finansowania dużych przedsięwzięć.

3. Ułatwienie przepływu środków pieniężnych z mniej do bardziej efektywnych gałęzi gospodarki.

Poprzez kupno papierów wartościowych (akcji, obligacji) przekazujemy nasze pieniądze tam, gdzie zostaną najlepiej wykorzystane.

4. Ułatwiają przemiany własnościowe i strukturalne podmiotów gospodarczych.

Łatwość obrotu np. akcjami spółek umożliwia częste zmiany właścicieli i struktury samych podmiotów.

5. Dają możliwość uzyskania wyższych realnych stóp zwrotu w porównaniu do lokat bankowych.

Lokacyjne papiery wartościowe podzielić możemy ze względu na korzyści jakich oczekuje inwestor na :

1. Papiery uprawniające do z góry określonego dochodu - np. obligacje których oprocentowanie oparte jest na stałej stopie procentowej przynoszą ich posiadaczowi stały dochód np. 15% wartości nominalnej w skali roku

2. Walory uprawniające do zmiennego dochodu - np. obligacje oprocentowane na podstawie zmiennej stopy procentowej. Odsetki płacone posiadaczom tego typu obligacji uzależnione są od kształtowania się rynkowych stóp procentowych lub od kształtowania się wskaźników makroekonomicznych ( najczęściej stosowany jest tu wskaźnik inflacji).

Papiery lokacyjne opiewające na wierzytelności pieniężne podzielone mogą być ze względu na okres po jakim następować będzie ich wykup :

1. Krótkoterminowe - zalicza się tu papiery wartościowe o okresie zwrotu nie przekraczającym 1 roku (np. bony skarbowe i krótkoterminowe dłużne papiery).

2. Długoterminowe - obejmują papiery z okresem zwrotu przekraczającym 1 rok. Teoretycznie mogą to być zobowiązania przekraczające 25 lat.

Czasami spotkać można się z pojęciem średnioterminowych papierów lokacyjnych tzn. takich z okresem zwrotu od 1 do 5 lat.

Rozpoczynając inwestycje na rynku kapitałowym musimy zdać sobie sprawę, iż obrót akcjami jak i np. obligacjami może odbywać się na rynku publicznym jak i prywatnym. W pierwszym przypadku dotyczy to walorów większych spółek o ustalonej renomie, których akcje obligacje) zostały przez Komisję Papierów Wartościowych i Giełd dopuszczone do publicznego obrotu. Inwestycje w tego typu instrumenty obarczone są niższym ryzykiem niż kupno akcji spółek nie notowanych na rynku publicznym. Obowiązki informacyjne spółek nie notowanych na giełdzie są zdecydowanie mniej rygorystyczne a zakup ich akcji wymaga z pewnością o wiele większej wiedzy inwestycyjnej i wiąże się najczęściej z o wiele większym wydatkiem.

Możemy zatem przeprowadzić jeszcze jeden podział papierów wartościowych pod względem zasięgu obrotu, mianowicie:

1. Papiery wartościowe dopuszczone do obrotu publicznego - nabywanie tego typu walorów może być oferowane za pośrednictwem środków masowego przekazu oraz skierowane do szerszej grupy potencjalnych inwestorów (powyżej 300 osób). Dopuszczenie papierów do obrotu publicznego odbywa się na podstawie decyzji organu administracji państwowej i poprzedzone jest analizą emitenta mająca na celu zapewnienie bezpieczeństwa interesów inwestorów.

2. Papiery wartościowe nie dopuszczone do obrotu publicznego (ograniczony obrót) - jeżeli emisja papierów wartościowych skierowana jest do małej grupy inwestorów (mniej niż 300 osób) oraz nie wykorzystuje się w jej trakcie środków masowego przekazu, ustawodawca nie wymaga w takim przypadku zgody organów administracji państwowej.

Dematerializacja papierów wartościowych

Coraz częściej w praktyce gospodarczej spotykamy się z zdematerializowanymi papierami wartościowymi. W klasycznym ujęciu papier wartościowy, jak to przedstawiono powyżej był dokumentem istniejącym fizycznie który stanowił podstawę realizacji określonych praw - np. wypłaty dywidendy lub odsetek. W chwili obecnej większość transakcji których przedmiotem są papiery wartościowe dokonywana jest elektronicznie. Oznacza to, iż dokument w postaci akcji zastąpiony został zapisem elektronicznym na rachunku inwestycyjnym inwestora. Dematerializacja może mieć obecnie charakter obowiązkowy (w przypadku akcji dopuszczonych do publicznego obrotu) lub też dobrowolny (w przypadku np. krótkoterminowych dłużnych papierów wartościowych).

Do podstawowych przyczyn dematerializacji zaliczyć możemy :

1. Eliminacja problemu składowania dokumentów.

2. Zabezpieczenie przed kradzieżą lub zniszczeniem.

3. Zabezpieczenie przed fałszerstwem.

4. Obniżenie kosztów obrotu.

5. Zwiększenie bezpieczeństwa inwestora.

Dla inwestora dematerializacja papierów wartościowych oznacza, iż dowodem posiadania przez niego akcji nie jest już dokument akcji lecz imienne świadectwo depozytowe wydawane w formie dokumentu przez podmioty prowadzące rachunki papierów wartościowych.

---