Syst. ekonomiczny to zwarty, całościowy, logicznie uporządkowany zespół poglądów ekonomicznych. Pierwszy system to fizjokratyzm (Francja 1758 r.- tablica ekonom. Franciszka Quesnay). System Adama Smith'a (Szkot) 1723-1790 dzieło- Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (Bogactwo narodów 1776r.)

Nauka ekonomiczna młoda, liczy 250 lat, powstała późno, bo w wieku XVIII życie się skomplikowało(gosp. towarowo-pieniężna), potrzeba naukowego opracowania zagadnień ekonom. Przedtem procesy zachodziły powoli, były nieskomplikowane i przejrzyste.

Początki myśli ekon. Bardzo stare, interesowano się zagadnieniami ekonom.

Kultura europejska ma dwa filary:

1. kultura antyczna (grecko-rzymska),

2. chrześcijaństwo (Palestyna).

Kraje starożytne - niewolnictwo, początkowo patriarchalne (niewolnik to członek rodziny) , pater z łac. ojciec. Potem niewolnik to własność pana.

Dlaczego powstało niewolnictwo? Człowiek może wytworzyć więcej niż sam potrzebuje dla własnej egzystencji, pokusa przywłaszczenia, jeńców brano w niewolę.

Myśl starożytności i średniowiecza- charakter normatywny- cel to wypracowanie zasad, norm zgodnych z zasadami etyki chrześcijańskiej, nie było wyodrębnionej ekonomii jako dziedziny wiedzy, problemy ekonomiczne rozpatrywane na marginesie rozważań teologicznych itp.

Hellada- starożytna Grecja, płd. część płw. Bałkańskiego, nie powstało jednolite państwo greckie, były państwa-miasta (polis). Grecy byli poganami, wierzyli w wielu bogów (politeizm). Monoteizm- wiara w jednego boga (np. Źydzi Jahwe). Największe znaczenie mają dwa państwa-miasta:

* Sparta leżąca w Lakonii (płd część płw. Peloponeskiego), ustrój oligarchiczny, oligos- kilku, niewielu, rządy sprawuje nieliczna grupa ludzi, 2 królów, 3 warstwy społeczne, chłopcy wychowywani na żołnierzy, podporządkowane Unie miasta tworzyły Związek Peloponeski.

* Ateny (płw. Attycki), ustrój demokratyczny, demos- lud, demokracja- rządy ludzi. Zgromadzenie Ludowe organem władczym, brali w nim udział wszyscy dorośli wolni mężczyźni, praw pozbawione kobiety i niewolnicy. Po wojnach grecko-perskich (Grecja zwyciężyła) utworzono ateński związek morski. Rozkwit demokracji i kultury za Peryklesa.

Wiek V i IV pne- wiek klasyczny - największy rozkwit kultury greckiej, na okres klasyczny przypada 3 myślicieli. Sokrates- mieszkał w Atenach, nauczał w drodze dyskusji, jego uczniem był Platon. Sokrates zmarł po zakończeniu wojny peloponeskiej między Atenami i Spartą zakończonej zwycięstwem Sparty i upadkiem Aten. Drugi uczeń Sokratesa to Ksenofont (V/IV w pne).Platon żył na przełomie V/IV w pne.

Ksenofont- historyk, myśliciel, strateg grecki, pozostawił wiele prac w tym dzieło „Ekonomika”, od jego dzieła mamy nazwę ekonomia: oikos- dom, gospodarstwo domowe, nomos (gre)- prawo, ekonomia- nauka o prawach gospodarstwa domowego. Wg. Ksenofonta ekonomia to nauka o zarządzaniu majątkiem, domem, najważniejsza gałąź życia gospodarczego to rolnictwo, jego stan decyduje o rozwoju innych gałęzi gosp. i dobrobycie ekon. W Ekonomice przedstawiony jest cel gospodarowania- osiągnięcie nadwyżki. Ksenofont nie jest tak jak Arystoteles przeciwnikiem gromadzenia bogactwa. Bogactwo zapewnia wolnemu obywatelowi spełnianie funkcji politycznych, domem powinna zajmować się kobieta. Najpiękniejsze zawody to rolnik i wojownik. Dla Rzymian ideał mężczyzny to rolnik i wojownik. Rolnictwo stwarza najlepszych obywateli zawsze gotowych do obrony kraju. Mąż wolny zawdzięcza rolnictwu siłę, zdrowie i szlachetność. Kunszty techniczne osłabiają ciało i niszczą ducha, są to zajęcia godne pogardy, ludzie zajmujący się rzemiosłem nie nadają się do obrony kraju. Ksenofont duże znaczenie przywiązywał do społecznego podziału pracy. Podział pracy wg zawodów , stałe wykonywanie tych samych przedmiotów podnosi ich jakość, dodatnio wpływa na wartość użyteczną wytwarzanego produktu. Ksenofont nie dostrzegał dodatniego wpływu podziału pracy na wzrost ilości wytwarzanych produktów przez wzrost wydajności pracy, wiąże możliwość specjalizacji zawodowej z istnieniem większych skupisk ludności, zależność podziału pracy od pojemności rynku.

Platon- uczeń Sokratesa, V/IV w pne, żył 80 lat, pochodził z rodu arystokratycznego, założył szkołę w Atenach w gaju poświęconym bożkowi Akademosowi nazwa szkoły-Akademia Platońska, przetrwała do VI w ne, zamknął ją cesarz Justynian.

Poglądy społeczno-ekonom. przedstawił w 2 pracach:

• Rzeczpospolita

• Prawa

Supremacja- przewaga wartości etycznych, moralizm leży u podstaw światopoglądu Platona. Najwyższy cel, do którego człowiek ma dążyć to idea dobra absolutnego. Życie ludzkie i związane z nim zjawiska winny być oceniane z etycznego punktu widzenia. Doskonałość etyczna- cel życia, tylko ona zapewnia szczęście. W rozważaniach Platona są elementy teorii ekonom. Platon podkreśla, że naturalna nierówność między ludźmi oznacza zróżnicowane uzdolnienia. Z takiego rozumowania wyprowadził Platon potrzebę zastosowania podziału pracy ok. gospodarstwie. Druga przesłanka podziału pracy to wielostronność potrzeb ludzkich.

Przyczyny podziału pracy:

• Zróżnicowane uzdolnienia

• Wielostronne potrzeby ludzkie

Z podziału pracy nie wyprowadzał konieczności wymiany. Odnosił się do niej nieufnie i oddawał ją w ręce cudzoziemców. Nie doceniał instytucji pieniądza. Platon dostrzega w nim tylko miernik i znak wartości. Zagadnienia etyczne poł. z p. złoto i srebro ludzi demoralizuje, zalecał bicie pieniądza z metali nieszlachetnych. Pożyczki na procent powinny być zakazane, zakazany powinien być przywóz artykułów zbytku i wywóz żywności.

Arystoteles - uczeń Platona, IV w pne, pochodził ze Stadiry, uważany za polihistora, dorobek myślowym stanowi syntezę nauki greckiej, był nauczycielem Aleksandra Macedońskiego.

3 prace:

• Ustroje państwowe

• Polityka

• Etyka nikomachejska

Dedukcja - z założeń ogólnych wyprowadza się wnioski szczegółowe, rozumowanie a priori (Platon)

Indukcja - (Arystoteles) oparcie się na faktach szczegółowych a z nich wyprowadza się wnioski ogólne (a posteriori).

Najwyższe dobro to szczęście- osiągną je ci co postępują rozumnie i cnotliwie. Drugoplanowy charakter celów materialnych. Dobra materialne to tylko środek do osiągnięcia celów etycznych, dlatego problemy ekonomiczne stanowią tylko część etyki. U Arystotelesa nie ma bezwzględnej przewagi państwa nad jednostką. Państwo to wynik naturalnych skłonności ludzi, które władza powinna uszanować. Naturalne skłonności człowieka nie mogą być złe i powinny znaleźć możliwość praktycznej ochrony realizacji. Za podstawowe prawo naturalne człowieka Arystoteles uznał prawo do życia społecznego, którego treścią są prawo do wolności politycznej, do założenia rodziny, do własności prywatnej. Własność prywatna uznana za niezmienny i wieczny typ własności, stwarza ona wyższą wydajność pracy, daje wyzszą gwarancję pokoju i zgody oraz większą troskę o rozwój. Arystoteles przeciwny jest własności wspólnej. Doceniając znaczenie zróżnicowania majątkowego opowiadał się za rozbudową i umocnieniem masy średniej- zasada umiarkowania. Podstawą nauki społ. Arystotelesa stanowił podział zjawisk na naturalne i nienaturalne. Wyróżnił dwa rodzaje niewolnictwa naturalne i prawne. Naturalne wynika z faktu że natura pozbawiła licznych ludzi umiejętności kierowania sobą nadając im cechy posłuszeństwa i uległości. Niewolnictwo prawne- niewolnicy wywodzący się z jeńców wojennych oraz ludzi, którzy popadli w niewolę za długi, winna być instytucją przejściową. Arystoteles rozróżniał dwa typy gospodarki: naturalną i towarową. Naturalna (dochowa) nazywaną przez Arystotelesa ekonomią miała na celu zaspokojenie potrzeb bez osiągania zysków. Osiągane bogactwo miało formę naturalną bo polegało na przyswajaniu dóbr przyrody (rolnictwo, rybołóstwo). W gospodarce towarowej nastawienie na zarobek, celem jest zdobywanie bogactwa w postaci pieniężnej. Taką sztukę zdobywania bogactwa nazywał chrematystyką. Działalność ukierunkowaną na osiągnięcie bogactwa pieniężnego uznał za niezgodną z naturą, bo opiera się na wyzysku i przywłaszczaniu części dóbr innych ludzi. Zabiegi ludzi związane z pieniężnym pomnażaniem bogactw są niezgodne z etyką.

Arystoteles potępia wielki handel uprawiany dla zysku pieniężnego, aprobuje handel drobny, który służąc wymianie dóbr jest zgodny z naturą. Głównym zadaniem człowieka jest żyć pięknie. Na podstawie obserwacji podziału pracy i wymiany Arystoteles dochodzi do rozróżnienia 2 właściwości towaru: wartości użytkowej i wymiennej. Każda rzecz może być użyta w dwojaki sposób do zaspokojenia potrzeby i do wymiany. Te same sandały mogą być noszone i wymieniane. Arystotelesa interesuje problem przyczyn wymienialności dóbr. Na postawione przez siebie pytanie nie umie udzielić zadowalającej odpowiedzi. Jego zdaniem sam fakt istnienia pieniądza czyni różne wartości użytkowe współ.. i porównywalnymi. Nauka Arystotelesa o pieniądzu wywarła wpływ na rozwój późniejszej zwłaszcza średniowiecznej myśli ekonom. Zwraca uwagę na 2 funkcje pieniądza : mierzenie wartości i pośredniczenie w wymianie. Za uboczną uważa funkcję tezauryzacji wartości. Funkcja pieniądza mierzenie wartości stanowi podstawę sprawiedliwej wymiany. W Polityce Arystoteles mówi, że pieniądz wprowadzono na podstawie umowy. Nazwę nomizma ma pieniądz, bo istnieje dzięki prawu i zwyczajowi. Ci co się pieniądzem posługują mogą go w mocy prawa pozbawić wartości, wtedy nie jest on użyteczny do zakupów. To stało się podstawą do sformułowania w średniowieczu teorii nominalistycznej (nominalna teoria pieniądza).

nomizm- pan, władca- pieniądz czerpie wartość z mocy prawa.

Funkcja pośredniczenia w wymianie - początków Arystoteles doszukuje się w bezpośredniej wymianie towaru na towar. Jej uciążliwość miała doprowadzić do umownego ustanowienia pieniądza jako wygodniejszego pośrednika wymiany. Pieniądz był bowiem łatwiejszy do transportu i musiał posiadać własną wartość zewn. W średniowieczu wyprowadzono wniosek, że dla ułatwienia wymiany. U Arystotelesa mamy zaczątki kruszcowej, metalicznej, substancjonalnej teorii pieniądza. Głosi, że pieniądz czerpie wartość z wartości kruszcu, z którego jest wykonany.

*Wkład Rzymian do kultury mniejszy, mieli zasługi w zakresie prawa rzymskiego, VI w ne - zbiór prawa rzymskiego, podstawa prawa europejskiego.

Rzymianie budowali drogi, akwedukty, pisarze rzymscy interesowali się polityką rolną.

Lucjusz Kolumella, Marek Warron, Katon Starszy.

Marek Tuliusz Cicero- mówca, polityk, chwalił pracę na roli, aprobował handel wielki, którego celem było nabycie bogactwa i dóbr ziemskich.

Chrześcijaństwo- zmienia stosunek człowieka do pracy fizycznej, wcześniej traktowano ją z pogardą, przyniosło nobilitację pracy fizycznej. Chrześcijaństwo przyczyniło się do obalenia niewolnictwa, wszyscy ludzie są równi w obliczu Boga, każdy może osiągnąć zbawienie wieczne.

Instytucja kolonatu- właściciele wielkich majątków ziemskich dzielili ziemie między osadników zwanych kolonami (dawni niewolnicy)

Pierwsze wieki chrześcijaństwa- rozkwit myśli. Ojcowie kościoła IV wiek ne:

Sw. Augustyn- uczeń św. Ambrożego biskupa Mediolanu, św. Augustyn IV/V w ne, neoplatonik, nawiązuje do Platona, dzieło „O państwie bożym” (V w ne), powstało pod wpływem przeżyć związanych ze zniszczeniem Rzymu, Rzym był 2 razy zniszczony, m. in. przez plemie germańskie (wandale).

Dzieło przedstawia 2 światy: boski- ludzie zbawieni i szlachetni, szatana- pełen grzechu. Inne dzieło „O pracy zakonników”- nobilitacja pracy produkcyjnej, najwyżej ceni pracę w rolnictwie, negatywnie ocenia handel.

Upadek Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego V w ne- upadek kultury antyckiej, grecko- rzymskej. Wczesne średniowiecze- znaczny upadek kultury zachodu, wysoki poziom kultury w Cesarstwie Bizantyjskim (Wschodnio-Rzymskie). Narodziny państw wspólnej Europy, powstaje państwo germańskie, państwo Franków, najsłynniejszy władca Franków to Karol Wielki. Nowy ustrój społeczno-feudalny (feudum oznacza lenno). Wczesne średniowiecze- okres niepokoju w Europie, wojny domowe, najazdy, ludzie słabsi szukali opieki u zamożniejszych panów, w zamian za złożenie lenna otrzymywali ziemie ale na zasadzie lenna, opieka za posłuszeństwo.

Koniec średniowiecza 1492 (odkrycie ameryki). W średniowieczu ludzie zajmowali się rolnictwem, miasta wegetowały, po wyprawach krzyżowych nastąpił rozwój miast- najszybciej miasta włoskie- Wenecja, handlowali ze wschodem, podobnie Marsylia, Barcelona. XII/XII wiek rozwój miast, budownictwo rozwija się w stylu romańskim i gotyckim.

XII wiek Europa zapoznała się z pismami Arystotelesa. Kanonistyczna myśl ekonomiczna- charakter normatywny. Kanoniści zmierzali do wypracowania norm postępowania zgodnych z zasadami religii chrześcijańskiej, pisarze za punkt wyjścia brali kanony (zasady pisma św) i zasady ojców kościoła. Św. Tomasz z Akwinu (z pochodzenia arystokrata włoski, dominikanin, profesor Uniwersytetu w Sorbonie i Mediolanie), XIII w. Rozwój uniwersytetów XII/XIII w Sorbona, Oxford, Cambridge,. XIV w Praga, Kraków (Kazimierz Wielki).

XIII- zebrane Franciszkanie i zakon typu intelektualnego- Dominikanie.

Św. Tomasz - jego dzieło to „Summa theologica”- zbiór wiedzy teologicznej.

Społeczeństwo dzieliło się na stany (stan- grupa ludzi będąca w takim samym stosunku prawnym):

• duchowni

• rycerstwo

• chłopi i mieszczaństwo (stan trzeci)

mieszczanie- wolni osobiście a chłopi nie. Myśl kanonistyczna postawiła sobie za cel ukonstytuowanie takiego ustroju, który zapewniłby rozwój i postęp życia gospodarczego zgodny z postulatami chrześcijaństwa. Szczytowe osiągnięcia tej myśli to system teoretyczny św. Tomasza. Zgodnie z dogmatami religii katolickiej za najwyższy cel życia ludzkiego św. Tomasz uznał wartości etyczne. Był to moralizm, cel ten jest 1 dla wszystkich doktryn kanonistów. Stoi na stanowisku, że społeczeństwo jest zbiorem jednostek zobowiązanych do okazywania sobie pomocy. Był to solidaryzm, każdy stan i jego członkowie wykonują rózne zajęcia, podobnie jak poszczególne części składowe w analizie. Istnienie hierarchii społecznej jest zgodne z porządkiem naturalnym, wywodzi się od Boga. Duchowni prowadzą do Boga, rycerze bronią wiary chrześcijańskiej a chłopi żywią. Każdy człowiek powinien dobrze wykonywać obowiązki wynikające z jego stanowej zależności. Pycha, nadmierna ambicja nie jest zgodna z chrześcijańską pomocą. Mimo wzorowania na Arystotelesie Tomasz nie podzielał jego poglądów na naturalny charakter własności prywatnej. Nie uważał aby własność prywatna była wynikiem prawa naturalnego, chociaż nie twierdził aby była z nim sprzeczna. Uznał ją za instytucję prawa pozytywnego a więc prawa podlegającego zmianom. Z powodu skażenia człowieka i grzechem pierworodnym co u człowieka przejawia się jako egoizm a w przyrodzie jako ograniczenie ilościowe dóbr. Wspólnota dóbr nie jest odpowiednią formą własności, za słabe bowiem byłyby bodźce do pracy a dochód społ. za mały. Z powodu egoistycznego charakteru natury ludzkiej własność prywatna jest najbardziej dogodną formą ustroju społeczno-gospodarczego. Ustrój taki zmusza jednostkę do max wysiłku. Zwykły śmiertelnik chce mieć rodzinę i zapewnić jej byt, powinien powiększać swą zamożność. Pewien poziom zamożności jest bowiem potrzebny do utrzymania poziomu moralnego. Własności prywatne wzmagają pracowitość i zapobiegliwość ludzi, jednocześnie daje większą gwarancję porządku i spokoju w społ. Własność nie jest jednak celem samym w sobie. Posiada charakterystyczną funkcję społ., winna służyć społeczeństwu i spełniać cel- max produkcji społ. Istota własności należy do Boga stąd Tomasz poddał własność prywatną wielu ograniczeniom. Za przykładem Arystotelesa nie chciał dopuścić do nadmiernej nierówności bogactw. Prawo właściciela ograniczył do samego posiadania i administrowania majątkiem a użytkowanie dochodów z własności przeznaczyć dla ogółu. Egoizm rządzących produkcją miał być wyłączony ze sfery podziału. Właścicielowi przyznane zostało jedynie prawo do korzystania z otrzymanego dochodu do wysokości zaspokojenia swoich potrzeb odpowiednich statusowi jego przynależności stanowej. Nadwyżką miał się właściciel dzielić z ubogimi w postaci jałmużny. Zadaniem jednostki jest podwyższenie uzyskanego już poziomu konsumpcji ale w sposób umiarkowany, tak by nie było to przyczyną grzechu.

Dwa czynniki produkcji:

• praca

• ziemia

Suma wynagrodzenia obu czynników tworzy wartość. Obok nieprecyzyjnego pojęcia wartości Tomasz operuje pojęciem cen. Cena to wynik tego, że wymiana odbywa się przy pomocy pieniądza.

Dwa rodzaje cen:

1. sprawiedliwa (słuszna) justum pretium

2. rynkowa (bieżąca) datum pretium

cena sprawiedliwa ma charakter niezmienny, statyczny. Jest taka jaka ze wzgl etycznych być powinna, powinna zapewnić zwrot poniesionych kosztów (transport, przechowywanie, element ryzyka), ma zapewnić godziwe wynagrodzenie za pracę wytwórcy odpowiednią do godności wykonywanego przez niego zawodu. Cena rynkowa posiada charakter zmienny i waha się wokół ceny sprawiedliwej.

W ramach rozważań dotyczących gospodarki towarowej Tomasz omawia problem pracy produkcyjnej i wymiany. Źródłem otrzymanego bogactwa winna być tylko wykonywana praca, także pojmowana jako praca duchownych lub rycerzy. Praca produkcyjna tym cenniejsza etycznie im bardziej zmierza do zaspokojenia potrzeb, stąd czołowe miejsce zajęła praca w rolnictwie i żywności. Tomasz wyróżnia

Rodzaje wymiany:

• związana z zaspokojeniem potrzeb

• dla zysku

Usprawiedliwiony jest tylko handel drobny- ułatwia zaopatrzenie ludności w dobra niezbędne do zaspokojenia potrzeb. Handel wielki sprzyja budzeniu się zapotrzebowania na dobra luksusowe i przynosi wielkiemu kupcowi duży zysk nie będący w żadnej proporcji do osobistego wkładu pracy.

Problem pieniądza.

Rola pieniądza rosła w miarę rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej. Monarchowie (mieli prawo bicia monety) byli zainteresowani zwiększaniem liczby monet- psucie pieniądza (mniejsza waga lub gorszy stop).

Dwie Teorie pieniądza.

- nominalistyczna- pieniądz ma wartość z mocy prawa

- kruszcowa (pieniądz ma wartość z kruszcu)

Tomasz odróżnia wartość zewnętrzną pieniądza (nadawany przez panującego) i wartość wewnętrzną zależną od zawartości kruszcu w monecie. Niektórzy komentatorzy dopatrują się u Tomasza elementów nominalistycznej i kruszcowej teorii pieniądza. Tomasz akcentuje, że z przyczyn etycznych (normatywnych) monarcha nie powinien nadużywać uprawnień. Psucie monety oznacza oszukiwanie społeczeństwa podobnie jak fałszowanie wag czy miar.

Wiek XIV zwolennikiem kruszcowej teorii pieniądza był biskup Mikołaj Oresne- pieniądz jest dobrem publicznym a nie królewskim. Wskazuje na negatywne w sensie ekonomicznym następstwa psucia pieniądza np. zubożenie najbardziej użytecznych warstw narodu- chłopów, kupców, rzemieślników i duchownych. W kwestii procentu Tomasz wychodzi poza stanowisko Arystotelesa, Tomasz twierdzi, że pieniądz nie rodzi pieniądza. Uważa, że zyski z pożyczek są sprzeczne z zasadą ekwiwalentnej wymiany a więc niedopuszczalne, potępia lichwę. Tomasz usprawiedliwia niektóre przypadki pobierania wynagrodzenia za pożyczkę (rekompensata za ryzyko) co w dalszym rozwoju kanonistycznej myśli ekonomicznej zostało rozbudowane.

XIV/XV - schyłek średniowiecza, wstrząsy, epidemie, dżuma, początek czasów nowożytnych.

XV wiek- kultura odrodzenia we Włoszech.

Myśl ekonomiczna odr. (XVI)- problem związany z pieniądzem i procentem. Wątpliwości czy nadwyżki dochodów mają być rozdawane jako jałmużna.

Jałmużna nie zachęca do podejmowania pracy. Uzgodnienie obowiązku pracy z obowiązkiem jałmużny nastąpiło przez zobowiązanie człowieka do czynnego udziału w życiu gospodarczym przejawiającego się w działalności inwestycyjnej dzięki, której inni ludzie otrzymają zatrudnienie. Dostarczenie ludziom możliwości pracy i zarobkowania jako przejaw cnoty, staje się równoznaczne z jałmużną. Tą drogą uzasadniono działalność zarobkową producenta inwestora. Producent musi gospodarować rentownie, zysk jest dopuszczany pośrednio jako środek do skutecznej działalności inwestycyjnej dającej zatrudnienie innym jednostkom. Człowiek winien więc przeznaczać na konsumpcję taką część dochodów jaką wyznacza mu jego przynależność stanowa. Nadwyżki przez niego osiągane powinny być inwestowane. Problemem dyskusyjnym może być zagadnienie pobierania procentu od pożyczek. W XVI wieku myśl kanonistyczna przyjęła rozwiązanie, że uzasadnione jest pobieranie procentu kiedy pożyczka nie została zwrócona w wyznaczonym terminie. Wtedy wierzyciel na skutek zwłoki ponosi szkodę. M. Luter (1517)- pobieranie procentu ma być zakazane. J. Kalwin- dłużnik za pożyczone pieniądze będzie mógł dokonać zakupu określonych dóbr co przyniesie dochód. Wobec tego wierzycielowi przysługuje odszkodowanie w postaci procentu. Lichwą jest jedynie danie procentu nadmiernie wysokiego.

MERKANTYLIZM

Wywodzi się z systemu ekonomicznego, pierwszy to fizjokratyzm.

Merkantylizm- doktryna ekonomiczna, zasady polityki gospodarczej realizowanej przez monarchię absolutną.

Mercare (łac.)- handlować

Merkator- kupiec.

Merkantylizm XVI/XVII/XVIII w- po odkryciach geograficznych, przyspieszenie w rozwoju gospodarczym Europy, handel przynosił najwyższe zyski, źródło zysku to wymiana, handel rozwija się nad Morzem Śródziemnym, kruszce odpływały z Europy na wschód- niedobór kruszców w Europie, rozwój handlu.

Zmiany organizacyjne w sferze wytwórczości. XVI w ne- rzemiosło, XVII w nowe metody organizacji produkcji, przem- chałupnictwo, system nadawczy, kupiec dostarczał rzemieślnikowi surowiec a ten przekształcał na wyrób.

Rozwój manufaktury - manus- ręka, rękodzielnictwo, praca wykonywana zespołowo, ręcznie, nie ma maszyn, wzrost wydajności pracy, kraj najbardziej uprzemysłowiony Anglia.

Rośnie znaczenie mieszczaństwa (kupcy, manufakturyści).

Rozkwit monarchii absolutnej- umocnienie władzy królewskiej. Francja- Walezjanie a potem monarchia Burbonów. Anglia - Tudorów potem Stewartów. Austria- Habsburgów. Okres licznych wojen, potrzeba utrzymania armii i bogatego dworu- wzrost wydatków królewskich. Dochody królewskie niewystarczające, znacznych dochodów mogą dostarczyć miasta i zajęcia miejskie, należało otoczyć je opieką, tak zrodziła się wspólnota interesów między mieszczaństwem a monarchią. Tą wspólnotę wyrażał merkantylizm. Manufakturyści we Francji chcieli utrudnić import towarów do kraju aby sprzedać własne towary. Merkantyliści opisują wycinki życia gospodarczego- powodują rozwój nauki ekonomii. W średniowieczu podstawą zainteresowania była jednostka lub cały świat chrześcijański, myśl ekonomiczna średniowiecza- charakter normatywny, uniwersalistyczny, powszechny.

Merkantyliści - troszczyli się o dobro własnego państwa, bogacenie państwa, myśl ekonomiczna miała charakter narodowy, nacjonalistyczny. Nacjonalizm- dążenie do wzbogacenia własnego narodu nawet kosztem innych.

W średniowieczu duchowni zajmowali się pisarstwem, w merkantylizmie- ludzie świeccy.

Merkantylizm narodził się w XVI w, funkcjonował do XVIII, dzieli się na dwa etapy:

I. bulionizm (system monetarny) XVI wiek

II. merkantylizm właściwy (system protekcjonistyczny) XVII/XVIII

Bulionizm - nazwa pochodzi od sztab złota i srebra, dążył do osiągnięcia dodatniego bilansu kruszcowego. Cecha polityki- polityka defensywna, obronna, nastawiano się na przeciwdziałanie wywozowi kruszców.

Hiszpania stała się największą potęgą kolonialną, napływ kruszców z Ameryki Płd., zaniedbali rozwój przemysłu i rolnictwa, kraj nie rozwijał się, ubożał, wyludniał się, emigrowano do kolonii w Ameryce Śr i Płn. W XVII wieku na czoło wysuwa się Francja, w XVIII wieku - Hiszpania- państwo drugorzędne.

Bulionizm- we Włoszech (płd.)- nie rozwinęły się gospodarstwa w porównaniu do płn.

XVII wiek- faza wyższa, merkantylizm właściwy, polityka ofensywna, dążenie do uzyskania dodatniego bilansu handlowego, można wywozić kruszce, zakupować surowce, przetwarzać w kraju i eksportować wyroby gotowe. To zwiększa bogactwo kraju, bo wyroby gotowe sprzedaje się po wyższych cenach niż płaci za surowce. Potrzeba ochrony celnej, popierano ekspot i importy, najbardziej korzystny eksport wyrobów gotowych, w imporcie preferowano przywóz surowców, dostarczały ich kolonie oraz kraje leżące nad Bałtykiem (Polska - zboże).

Budowano kanały, regulowano rzeki, organizowano pocztę, rozwijano nowe wyroby, w średniowieczu znana była w Wenecji produkcja szkła, utrzymywana w tajemnicy.

Merkantylizm w poszczególnych krajach.

Hiszpania i płd. Włochy - bulionizm, Gaspares

Antonio Serra- włoski m.

1613r. - krótki traktat o przyczynach, które mogą spowodować obfitość złota i srebra w krajach nie mających kopalni. Serra mówi o przewadze przemysłu nad rolnictwem, które zależy od warunków atmosferycznych. Przemysł nie zależy od warunków klimatycznych, na danym obszarze nie można powiększać produkcji rolnej ale przemysłową można. Produkty rzemiosła można przewozić na duże odległości, nadają się do transportu, produkty rolnicze ulegają zepsuciu. Serra- mieszkańcy Genui są bogaci, bo są pracowici.

Holandia- charakter handlowo- morski, I połowa XVII wieku- największa potęga morska w Europie. Zajmowali się przewozem towarów, czerpali korzyści z pośrednictwa handlowego. Przedstawiciel - Hugo Grotius, twórca prawa międzynarodowego, traktat o wolności mórz.

Anglia- przedstawicielem John Hales, opowiadał się za rozwojem przemysłu sukienniczego- tkanin wełnianych. Lata 30 XVII wieku- Tomasz Man 1630r. - bogactwo Anglii w handlu zagranicznym. Mekrantylizm angielski ma charakter rolniczo-przemysłowo-handlowy. Man- zmienić ugory na pola uprawne, nie importować - len i konopie można hodować u siebie. Bardzo korzystne dla Anglii rozwój własnej wytwórczości, bo to daje ludziom pracę, rozwój rybołówstwa, domaga się ukrócenia przewagi Holendrów na morzach. Kupcy angielscy sami powinni przywozić towary z Europy Wsch., mogą sami zajmować się przewożeniem. Postulaty Mana to podbudowa dla aktów nawigacyjnych. 1651r. do Anglii mogą być przewożone towary jedynie na statkach angielskich lub tego kraju, z którego towary pochodzą. Uderzyło to w Holendrów, wojna angielsko-holenderska, zwycięstwo Anglii i utrzymanie aktów nawigacyjnych.

Man wskazuje, że opłacalny jest wywóz kruszców celem zakupienia surowców, przetwarzania ich na wyrób gotowy i wywozu wyrobów gotowych- tą czynność porównuje do czynności rolnika siewcy. Dążenie merkantylizmu do dodatniego bilansu handlowego - opowiadali się oni za uprzemysłowieniem własnych krajów.

Francja- II poł. XVI wieku- wojny religijne między katolikami i hugenotami (wyznawcy Kalwina), zginął Henryk III uprzedni I elekcyjny król Polski- Henryk Walezy.

Bartuelemy de Laffemas - merkantylista- uprzemysłowienie Francji.

Antoine Montechietien 1615 - traktat, uprzemysłowienie Francji, użył podejścia ekonomia po raz pierwszy, podnieść rolnictwo, ożywić rzemiosło, rozwiązać ????

Jan Baptysta Colbert- udzielał subsydiów na powstawanie manufaktur prywatnych, zmniejszał podatki tym co zakładali manufaktury, nałożył cła antyeksportowe na produkty rolnicze. Polityka Colberta- osłabienie rolnictwa. Francja rozwinęła produkcję artykułów luksusowych np. tkaniny, koronki, perfumy, broń, produkcja zbrojeniowa dla potrzeb armii francuskiej. Zaniedbano rozwój artykułów masowego użytku, została zdystansowana przez Anglię.

Polska- XVI wiek- mocarstwa europejskie- Polska + Litwa- 1569 r. - Unia Lubelska - połączenie Polski i Litwy, wspólny sejm, król, moneta, polityka zagraniczna, terytorium prawie 1 mln tys. km. Rozwija się bulionizm szlachecki- 3 postulaty:

1 zawarcia granic- zabronienie kupcom polskim wyjazdów za granicę, kupcy zagraniczni będą przyjeżdżali do Polski i tu nabywali wyroby, szlachta będzie dyktować warunki kupna-sprzedaży.

2 redukcja grubego pieniądza- obniżenie kursu waluty zagranicznej (złotego dukata i srebrnego talara) w stosunku do grosza polskiego. Stanisław Linowski, Wojciech Gostkowski- bulionizm szlachecki.

3 walka ze zbytkiem, Szymon Starowolski - kolonizacja kresów pld-wsch- Ukrainy jako zabezpieczenie się przed Tatarami.

Wiek XVII- merkantylizm właściwy.

Piotr Grabowski- skupienie przez państwo monopolu handlu zbożem.

Stanisław Zaręba, Jan Grodwagner- rozwój przemysłu i handlu wewnętrznego.

Połowa XVII wieku- Krzysztof Opaliński w satyrach pisali o opóźnieniu Polski,.

Panowanie Jana Kazimierza - pasmo niepowodzeń, wojny, ogromne straty gospodarcze i ludnościowe (śmierć 1/3 ludności). Pozycja Polski osłabła w Europie, przedstawiciel Andrzej Maksymilian Fredro, traktat Militaria - rozpatruje problemy gosp. przez pryzmat potrzeb militarnych, nawiązuje do kameralistów niemieckich. 5 rodzajów zajęć: rolnictwo, hodowla, przemysł, handel, komunikacja. Najbardziej rozwojowi kraju służą 3 ostatnie. Opowiada się za rozwojem miast, za kolonizacją kresów płd-wsch, za wzrostem liczby ludności.

XVIII wiek- Unia polsko-saska, dalszy upadek, wplątał Polskę w wojnę płn, Polska uzależniona od Rosji, traci suwerenność, gdy królem zostaje Leszczyński, czasy saskie- upadek. Myśliciele- Stefan Garczyński, Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej 1737 - wydana w 49r. opowiada się za zwiększeniem zatrudnienia, rozwojem manufaktur, niedoludnienie Polski.

Późny merkantylizm- ks. Stanisław Konarski- reformator szkolnictwa pijarów, założył Kolegium Nobilum. O skutecznym rad sposobie- praca - zniesienie liberum weto, wolnej elekcji. Stanisław Leszczyński autor pracy „Głos wolny, wolność ubezpieczający”. Ograniczenie liberum veto i zniesienie wolnej elekcji. Na I miejscu stawiał rolnictwo.

Krytycy merkantylizmu WE Francji i Anglii.

Krytycy w Anglii - kraj najbardziej rozwinięty gospodarczo w Europie, pojawia się myśl, że nadmierna ingerencja państwa w sprawy gospodarcze jest zbyteczna, bo w życiu gospodarczym występują pewne samoczynne mechanizmy tzw. prawa natury, które powodują, iż ingerencja w sprawy gospodarcze jest zbędna. Rozbudowany interwencjonizm państwowy jest kosztowny. Ograniczenie ekonomicznej roli państwa - obniżenie kosztów funkcjonowania machiny państw., możliwość obniżenia podatków. W dalszym ciągu dominował jeszcze merkantylizm.

XVII/XVIII- rozwój filozofii, XVII wiek- systemy filozoficzne budowane w oparciu o dedukcję. Największy filozof to Francuz Rene Descartes Kartezjusz, autor dzieła „Rozprawa o Metodzie”, ekspansja kultury i języka francuskiego.

Koniec XVII - John Locke- filozof oświecenia, twórca nowoczesnego empiryzmu- rozumowanie, którego podstawą jest doświadczenie, Lock przywiązywał wagę do do doświadczenia wewn. Przedstawiciel krytyki merkantylizmu- William Petty (II poł XVII), Dudley Nort (koniec XVII) Dawid Hume (XVIIIW.)

Francja- Piotr Boisquillebert

W. Petty- żeglarz, inżynier, wynalazca, budowniczy, poeta, kartograf, statystyk, wszechstronnie wykształcony. Studiował we Francji i Holandii, praca- Traktat o podatkach i daninach, inne- Arytmetyka polityczna, Anatomia polityki Irlandii, 2 ostatnie charakter statystyczno-ekonomiczny, zastosował nową metodę badawczą w pracach, miejsce merkant. opisu zajmują dane empiryczne i statystyczne, w jego rozważaniach teoretycznych, w próbach powiązań przyczynowo-skutkowych na czoło wysuwa się problem cenowych kategorii, ceny nie odróżnia od wartości, przeanalizował 3 rodzaje cen: rynkowa, polityczna, naturalna. Cena rynkowa- realnie prawdziwa, powstaje na rynku w wyniku wolnej gry popytu i podaży, ma charakter zmienny i zależy od czynników przypadkowych. Cena polityczna to wynik decyzji władz, zawiera elementy wolutarystyczne, państwo decyduje o wysokości cen, nie może pozostawać w zgodzie z wymogami ekonomicznymi. Cena naturalna dobra posiada charakter stabilny i zależy od nakładu pracy potrzebnej do jego wytworzenia. Petty wskazuje, że zmiana proporcji wymiennych zależy od zmian wydajności pracy. Rozróżnia wartość użytkową i wymienną ale bez dostatecznego uzasadnienia podziału. 2 źródła bogactwa i wartości. Wypowiada: Praca jest ojcem a ziemia matką wielkiego bogactwa. Człowiek, który w procesie produkcji przekazuje pracę otrzymuje płacę tytułem wykonania pracy. Właściciel ziemi otrzymuje rentę gruntową. Wartość dóbr zależy od ilości pracy zawartej w dobrach.

Teoria płacy rob. i renty gruntowej.

Wysokość płacy rob. określona jest kosztami utrzymania robotnika i jego rodziny. Na poziom płac wpływa urodzajność gleby i warunki klimatyczne. Naturalna urodzajność gleby decyduje o wydatkach na artykuły spożywcze. Od warunków klimatycznych zależą inne wydatki poza wyżywieniem ( mieszkanie, odzież). Renta gruntowa - nadwyżka ponad koszty produkcji w rolnictwie. Wysokość renty gruntowej jest zróżnicowana i zależy od urodzajności gleby i dogodności położenia. Dostrzega istnienie renty różniczkowej. Wartość ziemi to renta wieloletnia, renta skapitalizowana.

Teoria procentu.

Merkantyliści- celowość utrzymywania niskiej stopy procentowej, działa to korzystnie na poziom aktywności gospodarczej. Petty poddaje krytyce politykę merkantylizmu, ruchem stopy procentowej rządzą także obiektywne prawa natury. Według Petty podstawą istnienia procentu jest renta gruntowa. Posiadacz pieniędzy decyduje się zamiast nabycia ziemi wypożyczyć kapitał, musi otrzymać w zamian stały roczny dochód równy przynajmniej rencie z gruntu jaki mógłby za ten kapitał nabyć. Stopa procentowa musi być wyższa od renty gruntowej. Zawarte w niej musi być wynagrodzenie za ryzyko jakie zawiera transakcja pożyczenia.

D. North - wielki kupiec angielski związany z handlem zagranicznym, szcz. z Francją. Napisał pracę: „Rozmowa o handlu” napisana pod wpływem rozprawy Kartezjusza o Metodzie. Nort po raz pierwszy traktuje gospodarkę jako zmierzający do równowagi mechanizm, żąda wolności ekonomicznej przeciwstawiając się monopolom, reglamentacji i przywilejom stosowanym przez merk. Celowość prowadzenia polityki wolnego handlu uzasadnia istnieniem współzależności gospodarczych krajów tworzących razem gospodarstwo światowe. Pomyślność każdego kraju warunkuje ogólny rozwój. Kraj zamożny jest zarówno wydatnym eksporterem jak i importerem. Wysnuwając ideę liberalizmu gospodarczemu Nort wyraźnie antycypował szereg konstrukcji Adama Smitha.

Dawid Hume wiek XVIII. Adnostyk- człowiek powątpiewający w sprawach wiary, kładzie nacisk na badanie faktów, nauczyciel i przyjaciel Smitha, podsekretarz stanu, poseł angielski w Paryżu. Krytyk merkantylizmu, znaczna rola kap. handlowego- w kupcach widzi najpożyteczniejszą warstwę społeczną, dostrzega rosnącą rolę przemysłu, wyżej ceni pozycję krajów przemysłowych aniżeli rolniczych. Zwolennik zasad liberalizmu gospodarczego, wyróżnia krótkie i długie okresy w procesach gospodarczych. W krótkich dodatni bilans handlowy i przypływ kruszców wywołuje pozytywne zjawiska, rozwija się przemysł, rośnie zatrudnienie, dochody powoli podnoszą się ceny. W krótkim okresie ujemny bilans handlowy nie pociąga za sobą negatywnych skutków dla rozwoju. O korzyściach dla gospodarki kraju można się zorientować analogicznie okresy długie. Hume rozwija koncepcję ekonomiczną pod wpływem rewolucji cen. Rozpoczęła się w II połowie XVI wieku w Europie. Europa przed odkryciami- niedobór kruszców, potem napływały kruszce ze złupionych świątyń Inków, Asteków, Majów oraz kopalni Ameryki Śr. i Płd. zmalała 2 wartość kruszców więc wzrosły ceny po długim okresie cen ustabilizowanych- wstrząs opinii publicznej. Trwałość takich walorów jak kruszce- zawodna. Wzrost cen uderzył w tych, którzy otrzymywali stałe dochody. Było to przyczyną powstania ilościowej teorii pieniądza- odmiana teorii nominalistycznej. Elementy ilościowej teorii występują już w XVI wieku u Jana Badina, Tomasza Muna, Johna Locka. Istotne znaczenie mają dopiero koncepcje Huma. Pieniądz nie ma żadnej samoistnej wartości, czerpie wartość z faktu, że obiega, jest znakiem wartości, umożliwia jej realizację ale nie wynika z tego, że musi posiadać odrębną wewnętrzną wartość. Wbrew merkantylistom troszczącym się o dodatni bilans płatniczy zdaniem Huma samoczynnie działający mechanizm handlu zagranicznego zapewnia krajom równowagę bilansu płatniczego w długich okresach. W miarę wzrostu ilości pieniądza w danym kraju zaczyna spadać jego siła nabywcza i rosną ceny, ogranicza to możliwości eksportowe kraju. Wzrost cen w kraju stwarza przesłanki wzrostu rozmiarów importu, bo towary zagraniczne są tańsze niż krajowe. Powoduje to przepływ pieniędzy od kraju importującego. Hume widział, że jest niebezpieczeństwo nadmiernej ilości pieniądza w obiegu, zwolennik umiarkowanej inflacji. Pogląd ten spotkał się z krytyką Smitha, aprobowany przez Keynsa. Hume- nominalista, nie dostrzegał różnicy między pieniądzem kruszcowym a papierowym i nie zwracał uwagi na wewnętrzną wartość srebra i złota.

Francja. Piotr Boisquillebert (XVII/XVIII)

Prace: Podatek rolny we Francji, Traktat o zbożach, Rozprawa o naturze bogactw, pieniądza i danin 1711r. Rolnictwo to główna gałąź gospodarki, dostarcza ona żywności i surowców. Postuluje podniesienie dochodowości rolnictwa przez podwyżkę cen zboża, obniżenie podatku rolnego i równomierne rozłożenie ciężarów na całe społeczeństwo. Należy wprowadzić wolność handlu zbożem w tym też eksportu poprzez ograniczenie lub zniesienie ceł wywozowych. Dostrzega produkcyjny charakter innych gałęzi życia gospodarczego chociaż na I miejscu stawia rolnictwo. Źródłem bogactwa jest praca i jej wydajność, która zależy od podziału pracy. Twierdzi, że o bogactwie kraju nie stanowi ilość posiadanych kruszców lecz konsumpcja umożliwiająca zaspokojenie potrzeb. Głosi nową ideę - rozmiary produkcji kraju a więc i wielkość DN zależą od wielkości konsumpcji. Konsumpcja i dochody to jedno. Ograniczenie konsumpcji oznacza zmniejszenie popytu, produkcji, wypłacanych dochodów.

J. M. Keynes- podobne koncepcje.

FIZJOKRATYZM - PIERWSZY SYSTEM EKONOMICZNY.

John Law- proponował emisję pieniądza papierowego, który ma pokrycie w ziemi a nie w kruszcach, to spowodowało, że traktowano ziemię jako najpewniejszą formę lokaty kapitału. Wiek XVIII- rozwój oświecenia, wiek panowania filozofii oświecenia. Johyn Locke- do upowszechnienia jego koncepcji przyczynił się Wolter. Filozofowie oświecenia wierzą w potęgę rozumu, świat można ulepszyć poprzez upowszechnianie oświaty i przekonanie do tego monarchów. We Francji działają filozofowie liczni. Deizm i ateizm.

Deiści - istnieje Bóg, który stworzył świat ale nie ingeruje w jego działanie. Ateizm- neguje istnienie Boga. Przedstawiciele: Wolter, Monteskiusz -

Praca o duchu praw- warunkiem ustanowienia ustroju demokratycznego jest trójpodział władzy: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Władza ustawodawcza winna należeć do przedstawicieli całego narodu, władza wykonawcza- król z ministrami, władza wykonawcza odpowiada przed władzą ustawodawczą, niezależna władza sądownicza. Konstytucja Stanów Zjednoczonych w oparciu o koncepcję Monteskiusza 1787r.

1791r.- konstytucja 3 maja (I w Europie).

Jan Jakub Rousseau- dzieło: Umowa społeczna, społeczeństwo powstało w wyniku umowy społecznej, stan pierwotny najbardziej szczęśliwy, głosi powrót do natury.

Wydarzenie - wydanie wielkiej encyklopedii francuskiej (D. Diderot, D Alembert)

Franciszek Quesnay - twórca fizjokratyzmu, fizjokrate - doskonałe panowanie natury

1758r. - Tablica Ekonomiczna, pierwsza praca Q. przedstawił schemat obiegu dóbr.

„Prawo naturalne”- zagadnienie porządku naturalnego A. R. J. Turgot, EB de Condillae

sensualizm- kierunek w teorii poznania, les sens- zmysły, główne źródło poznania to zmysły.

Sekta fizjokratów złożona z uczniów Q. Turgot zniósł cła na zboże francuskie. System fizjokratów obejmował 3 komponenty:

1 koncepcja porządku naturalnego

2 koncepcja produktu czystego

3 koncepcja obiegu dóbr

Koncepcja porządku naturalnego.

Fizjokraci są wyznawcami wolnej woli, wychodzą z założenia, że życie gospodarcze jak i społeczne poddane jest stałym prawom podobnie jak inne. Zespół tych praw tworzy porządek naturalny, który został ustanowiony przez Boga (ma więc charakter opatrznościowy) jest wieczny i niezmienny. Porządek naturalny obejmuje prawa fizyczne i te które dotyczą życia społeczeństwa-0 prawa społeczne, moralne. Rozciąga się więc na wszystkie stany i sytuacje w jakich ludzie mogą się znajdować jedni względem drugich. Fizjokraci to wyznawcy doktryny wolnej woli. Zdaniem Q. przyczyną zła fizycznego i moralnego jest przekroczenie praw porządku naturalnego, niewłaściwy użytek wolności ludzkiej. Człowiek ma prawo rozsądnie czynić użytek za wszystkich posiadanych zdolności pod warunkiem, że nie szkodzi sobie i innym. Spełnienie warunku to gwarancja korzystania z praw naturalnych przez innych ludzi. Porządek naturalny nie oznacza prawa wszystkich do wszystkiego. Porządek naturalny zapewnia jednostce ludzkiej możliwość korzystania z wytworów rąk ludzkich w odpowiedniej proporcji do wkładu pracy. Porządek naturalny jest stanem idealnym. Jest to niejako punkt docelowy do którego ludzie powinni zdążać w życiu praktycznym. Między ideałem a jego praktyczną realizacją istnieje taka różnica jak pomiędzy stanem zdrowia a chorobą, stan zdrowia to ideał a choroby dążeniem do wyzdrowienia i odzyskania ideału. Idealny stan zdrowia jest praktycznie nieosiągalny. Porządek tworzony przez ludzi Q. nazywa porządkiem pozytywnym. Porządek ten będzie tym lepszy im bardziej będzie zgodny z porządkiem naturalnym. Jako twór czysto ludzki posiada niedoskonałości. Stąd prawa stanowione tworzące porządek pozytywny są często odwoływane i zmieniane. Najważniejszym zadaniem państwa jest publiczne i prywatne nauczanie praw porządku naturalnego. Obowiązek ten dotyczy także w pierwszej kolejności filozofów i ekonomistów. Jako przedstawiciel kultury oświecenia Q. wierzy w pozytywne oddziaływanie wiedzy a pod jej wpływem rozumnych ustaw na życie społeczne. Dzięki poznaniu i rozpowszechnieniu wiedzy o prawach porządku naturalnego możliwe będzie, podobnie jak w medycynie, wykorzystanie samoczynnej siły dążącej do leczenia chorego organizmu społeczeństwa. Opierając się na takich przesłankach rozumowania fizjokraci tworzą sławną maksymę:

„dajcie nam swobodę działania i ruchu”

„laissez faize laissez passez”

lesseferyzm (liberalizm gospodarczy, wolność gospodarcza).

Fizjokraci propagują swobodę działania gospodarczego jednostki i politykę nieingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Postulując zasady liberalizmu gospodarczego za naturalne i uniwersalne prawa człowieka uznali prawo do wolności, do własności i pewności posiadania. Są to hasła fizjokratów. Fizjokraci z góry przesądzili, że naturalne prawo własności nie da się pogodzić z równością. W koncepcji porządku naturalnego występuje zrozumienie prawdy: także życiem społecznym i gospodarczym rządzą obiektywne prawa. Działalność ludzka musi się liczyć z ich istnieniem, a chcąc osiągnąć rezultaty nie może być skierowana przeciw ich oddziaływaniu.

Produkt czysty. Fizjokraci przenieśli swe zainteresowania ze sfery handlu do sfery produkcji. Jednakże produkcję ograniczali tylko do rolnictwa (tylko w rolnictwie powstaje produkt czysty). Fizjokraci uważali, że coś nowego może stworzyć tylko Bóg, człowiek tylko przetwarza a nie wytwarza nowych dóbr. W rolnictwie współdziałają z człowiekiem siły przyrody stworzone przez Boga, dlatego tu powstaje produkt czysty. Produkcyjne jest tylko rolnictwo wielkie, nowoczesne oparte na systemie dzierżawy. Rolnictwo drobne nie wytwarza produktu czystego. Nie powstaje on też w rzemiośle i manufakturach, bo jest to praca jałowa. Rzemieślnik do wartości zużytych surowców i narzędzi pracy dodaje wartość równą kosztom utrzymania jego i rodziny. W przemyśle nie ma produktu czystego dla społeczeństwa stąd manufakturzyści to klasa jałowa. Fizjokraci pomieszali problem fizycznego pomnażania wartości z wytwarzaniem wartości jako takiej. Tylko w rolnictwie mamy fizyczne pomnażanie wartości.

Koncepcja podatku jedynego. Tylko w rolnictwie powstaje produkt czysty więc tylko rolnictwo winno być opodatkowane. Fizjokraci określili jego wysokość na 33,33% produktu czystego. Koncepcja podatku jedynego to reakcja na skomplikowany system podatku monarchii absolutnej we Francji. Koncepcję tą wprowadził w życie margrabia badeński Fryderyk.

Koncepcja obiegu dóbr. Q. porównuje do obiegu krwi w ciele ludzkim. Wyróżnia duży i mały obieg krwi. Duży obieg ma miejsce między ludźmi a naturą. Mały między klasami. Fizjokraci podzielili społeczeństwo na 3 klasy, między którymi obiegają dobra:

1. feudalni właściciele ziemi (król, duchowni)

2. klasa jałowa

3. klasa rolników (wielcy dzierżawcy)

Roczny produkt społ. Francji to 5 mld liwrów. Dzieli się na nakłady (3 mld), produkt czysty (2 mld). Nakłady: 1. zużycie narzędzi pracy (1 mld)

2. konsumpcja osobista i produkcyjna rolników (2 mld). Krążeniu podlega 1 mld - zużycie narzędzi pracy i 2 mld produktu czystego. Rolnicy wypłacają 2 mld produktu czystego feudalnym. Nabywają od klasy jałowej narzędzia za 1 mld. Feudalni 2 mld przeznaczają na konsumpcję, za 1 mld kupują od klasy jałowej artykuły kons. pochodzenia przemysłowego. Za 1 mld zakupuje żywność u rolników. Klasa jałowa ma 2 mld, za 1 mld zakupuje u rolników żywność a za 1 mld surowce potrzebne do produkcji przemysłowej.

Niedoskonałości tablicy:

1. Q. nie uwzględnił konsumpcji własnej klasy jałowej.

2. Q. przyjął założenie, że jest to schemat reprodukcji prostej, tymczasem była reprodukcja rozszerzona.

Fizjokratyzm jako system nie utrzymał się długo.

A.R. J. Turgot E. Bount de Condillac - przedstawiciele sensualizmu.

Sensualizm- zmysły to główne źródło poznania.

Turgot -twórca prawa malejącej urodzajności ziemi, kolejne nakłady w rolnictwie powodują wzrost produkcji, ale przyrosty produkcji są coraz mniejsze.

Condiallac - twórca marginalizmu- kierunek, podstawowa wartość to użyteczność rozumiana jako subiektywna ocena przedmiotu. Uważa, że przemiana materii jest dziełem pracy ludzkiej. Wszystkie działy produkcji są jednakowo produkcyjne. Zarówno rolnictwo i rzemiosło. Dobra nabierają wartości też w wymianie, częściowo wartość zależy też od pracy kupców. Należy jednakowo opiekować się wszystkimi działami produkcji. Kraj czysto rolniczy musi być ubogi i zależny od innych. Biedny i zależny byłby kraj mający tylko rzemiosło lub tylko handel.

Fizjokratyzm w Polsce. Polska koniec XVIII w.

1. Maqu... polskim mającym latyfundia odpowiadała teza fizjokratów, że produkcyjne jest tylko rolnictwo wielkie.

2.W II połowie XVIII wieku nastąpiło nasilenie kontaktów kulturalnych między Francją a Polską.

3.od końca wieku XVIII związane z zagrożeniem i utratą niepodległości, w Polsce widziano Francję jako kraj, który pomoże odzyskać niepodległość.

Fizjokratyzm polski ma

Postacie:

1. fizjokratyzm recypowany, przyjęty dosłownie, bez zmian. Antoni Popławski, Hieronim i Walerian Strojnowscy.

2. fizjokratyzm akomodowany, dostosowany do warunków polskich. Joachim Chreptowicz, ks. Hugo Kołłątaj, ks. Stanisław Staszic.

A.Popławski - profesor Uniwersytetu Krakowskiego, przyczyną niskiego stanu rolnictwa w Polsce jest niewola i nędza chłopów, propagował nauczanie tablicy ekonomicznej Q. w szkołach.

H. Strojnowski - przeciwny doktrynie protekcjonistycznej, cła ochronne powodują drożyzny towarów powszechnie nabywanych przez zamożne grupy społeczne. Sprzeciwiał się populacjonistom- o bogactwie kraju decyduje liczna ludność. Uważał, że liczna ludność zależy od stanu rolnictwa i wysokości produktu czystego, opowiadał się za wolnym handlem bez ceł.

Ostatnie dzieło fizjokraty polskiego - Waleriana Strojnowskiego „Ekonomika powszechna krajowa narodów” 1816r. olśniony tablicą ekonomiczną Q., miała ona takie znaczenie dla ekonomii jak nauka Kopernika o obrocie ziemi.

J. Czreptowicz- zniósł poddaństwo chłopów i wprowadził oczynszowanie w owych dobrach.

Luminarz- ten kto wnosi kaganiec oświaty.

H. Kołłątaj - zreformował Akademię Krakowską, był posłem w czasie sejmu 4-letniego, współtwórca konstytucji 3 maja.

Prace: „Do St. Małachowskiego ... listów kilka” ;

„Porządek fizyczno-moralny”

Postuluje- zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, zniesienia poddaństwa, praw dla mieszczan. Rozszerza pojęcie pracy produkcyjnej. Produkcyjne jest też rzemiosło i handel, więc winny być opodatkowane. Źródłem bogactwa jest ziemia ale kluczem otwierającym bogactwo jest praca ludzka. Zwolennik liberalizmu handlowego.

St. Staszic- mieszczanin. Prace:

„Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” 1787r;

„Przestrogi dla Polski” 1790r.

Opowiada się za nadaniem praw mieszczanom, utworzenie 100 tys. armii, zniesienie poddaństwa. Na pierwszym miejscu stawia rolnictwo ale uważa, że najbardziej produkcyjne jest rolnictwo drobne (gospodarstwa rodzinne). Produkcyjny jest też przemysł, rzemiosło, handel. Zwolennik protekcji celnej.

Późny merkantylizm w Polsce.

Józef Wybicki, Jan Ferdynand Nax.

J. Wybicki - brał udział w komisji kodyfikacyjnej powołanej przez sejm, komisja ta powstała dla spisania praw, pisze listy patriotyczne 1877/78, wskazuje na ubóstwo Polski i brak w niej stanu trzeciego czyli licznego mieszczaństwa. Potrzeba zwiększenia liczby ludności poprzez poprawę bytu chłopów. Dla zwiększenia bogactwa należy zwiększyć ilość ludzi pracujących produkcyjnie. Widzi potrzebę rozwoju przemysłu i rzemiosła oraz polityki protekcyjnej państwa. Państwo winno też zakładać kampanie handlowe na wzór zachodnioeuropejskich. Zadaniem ich winno być prowadzenie handlu oraz budowa dróg, kanałów i zakładanie manufaktur. Miały być 3: płd-wsch, płn, centralna. W przeciwieństwie do typowego merkantylizmu Wybicki preferuje handel wewnętrzny zamiast zagranicznego, który skuteczniej służy rozwojowi gospodarki.

J. F. Nax - inżynier hydraulik.

2 prace: „Uwagi nad uwagami” ; „Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej”

Jest populacjonistą, tak jak Wybicki, podkreśla potrzebę rozwoju rolnictwa, która jest najważniejszą gałęzią produkcji. Domaga się od właścicieli ziemskich zakładania szkół rolniczych oraz zakładania wzorowych gospodarstw. Nad chłopami roztoczyć opiekę państwa. Dla ożywienia przemysłu i rzemiosła żąda sprowadzenie obcych fachowców. Zwolennik protekcjonizmu. Jeśli produkcja w dziedzinie jest zbyt mała to celowy jest import wolny od cła.

ADAM SMITH (1723-1790) - TWÓRCA DRUGIEGO SYSTEMU EKONOMICZNEGO.

Ojciec nauki ekonomii, twórca ekonomii klasycznej. Szkot, II poł. XVIII wieku - rewolucja przemysłowa w Anglii. W Anglii ustrój parlamentarny. Ur. 5.8.1723 roku. Wiek XVIII - oświecenie. Studiował w Glasgow i Oxfordzie, Oxford i Cambridge- 2 słynne angielskie uniwersytety. Otrzymuje katedrę polityki moralnej w Glasgow „Teoria uczuć moralnych” 1759 r. - problem motywów ludzkiej działalności gospodarczej, sympatia i altruizm to podstawa stosunków między ludźmi w zakresie życia kulturalno- moralnego. Zainteresowania Smitha kierują się w stronę ekonomii i prawa. Ma sposobność zwiedzenia świata w charakterze opiekuna arystokraty (Paryż, który był głównym ośrodkiem filozofii oświecenia).

Dzieło życia 1776 r. „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (Bogactwo narodów). Zyskało popularność, najważniejsza zasługa Smitha to tworzenie naukowego systemu ekonomii przez określenie przedmiotu badań i nadanie charakter nauki nomotetycznej- formułującej prawa. Tworzy system ekonomiczny pod wpływem filozofii oświecenia. Wpływ francuskich encyklopedystów zaznaczony w roli podziału pracy. Od Huma zaczerpnął główne punkty krytyki merkantylizmu i liberalizmu gospodarczego. Ekonomia to nauka nomotetyczna- nauka, która formułuje prawa danej nauki (nomos (grec.)- prawo).

Teoria rozwoju gospodarczego.

Smith jest zwolennikiem atomistycznej koncepcji społeczeństwa- jest pojęciem ilościowym, zbiorem jednostek a nie całością ponad... o odmiennych właściwościach w stosunku do tworzących je jednostek. Będąc luźnym zespołem jednostek społeczeństwo nie ma odrębnego dobra powszechnego. Wobec tego maksymalna korzyść społeczna to suma korzyści jednostkowych. To bowiem co jest dobre dla jednostki nie może być złe dla zbioru jednostek składających się na społeczeństwo. W „Teorii uczuć moralnych” Smith pisze, że siłą napędową rozwoju społeczeństwa jest działalność tworzących je jednostek, które w swym postępowaniu kierują się naturalnymi skłonnościami, które są dla człowieka najbardziej korzystne. W zagadnieniach moralnych występuje naturalna skłonność do altruizmu, gdy w problemach ekonomicznych taką naturalną skłonnością, motywem działania jest instynkt interesu osobistego. Motyw interesu osobistego Smith określa jako naturalny wysiłek każdego człowieka zmierzający ku poprawie warunków bytu. Motyw ten stanowi zasadniczą pobudkę działalności gospodarczej. Jest to cnota niższego rzędu charakterystyczna dla większości ludzi. Człowiek pod wpływem motywu interesu osobistego dąży do osiągnięcia max celu za pomocą min środków. Niektórzy komentatorzy te poglądy sprowadzają do koncepcji „homoeconomicus” - człowiek gospodarujący (termin wystąpił u J. S. Milla). Smith mówi, że jest zwolennikiem zasad liberalizmu gospodarczego, w warunkach wolności gospodarczej człowiek kieruje się interesem osobistym, potrafi najlepiej ustalić sobie cel gospodarowania, do którego zmierza oraz sposób w jaki cel ten będzie osiągał. Za przyczynę sprawczą żywiołowo rozwijającego się życia gospodarczego uznał konkurencję. Wśród samoczynnie działających jej mechanizmów wyrażających prawo popytu i podaży gdzie istotną rolę odgrywa cena jako czynnik wyrównujący wahania popytu i podaży. W warunkach wolnej konkurencji gospodarka ma wszystkie możliwości równomiernego rozwoju zgodnego ze strukturą potrzeb istniejących w społeczeństwie. Smith potępia istnienie praktyk monopolistycznych jakie stosowało państwo w okresie merkantylizmu. Nie wierzy w umiejętności gosp administracji państwowej ani w dobroczynne skutki planowego kierowania gospodarką i w efekty protekcji celnej. Rozdział „BN” poświęca walce z merkantylizmem, głównie z interwencją państwa w gospodarkę. Interes osobisty i wolność gospodarcza dają najwyższą rękojmię skutecznego gospodarowania. Jeżeli w społeczeństwie panują prawo i sprawiedliwość to w przypadku sprzecznych z interesem ogółu działań kupców i przemysłowców niewidzialna ręka rynku sprawia, że działania są dobroczynne dla ogółu.

Źródła i czynniki wzrostu bogactwa.

Podstawowym źródłem produktu a więc i bogactwa narodu jest z punktu widzenia społecznego i filozoficznego praca i tylko to co dany naród wypracuje może stać się przedmiotem konsumpcji. Nie każda praca tworzy bogactwo- tworzy praca produkcyjna. Ma kłopoty ze sformułowaniem kryterium produkcyjności pracy. Z jednej strony za pracę produkcyjną uważa każdą pracę, która daje efekt rzeczowy a więc który cechuje pozostawiony po niej trwały ślad materialny. Do bogactwa zaliczał Smith jedynie przedmioty odznaczające się długotrwałością. Z drugiej strony zdawał sobie sprawę z niedoskonałości tej definicji, bo całość pracy w handlu i transporcie- nieprodukcyjna, więc za pracę produkcyjną uważa każdą pracę opłacaną z kapitału społeczeństwa a nie z dochodu poszczególnych osób. Praca produkcyjna jest pracą wszystkich robotników najemnych. A praca nieprodukcyjna to praca duchownych, prawników, lekarzy, aktorów, błaznów, muzykantów, tancerzy. Praca nieprodukcyjna to też praca urzędników i wojskowych. Smith nie kwestionuje potrzeby pożyteczności pracy nieprodukcyjnej. Podkreśla jednak, że zbyt duża ilość pracowników nieprodukcyjnych pogarsza warunki rozwoju gospodarczego, bo pomniejsza możliwości zatrudnienia prod. i akumulacji. Jest rzeczą charakterystyczną, że Smith nie uważa za pracę nieprodukcyjną pracę nauczycieli i naukowców. Podkreśla on, że nakłady na kształcenie są produkcyjne z punktu widzenia kraju. Negując koncepcję fizjokratów o wyłącznej produktywności rolnictwa Smith nie uwolnił się od ich wpływu, bo rozróżnił różne stopnie produkcyjności - aktywność współpracy wytwórcy z przyrodą w toku procesu produkcyjnego - kryterium stopniowania.

1. rolnictwo, w którym oprócz pracy działają siły przyrody

2. rzemiosło i przemysł

3. handel hurtowy i detaliczny

rozmiary bogactwa kraju zależą od 2 czynników: ilości pracy wykonanej przez społeczeństwo i jej wydajności.

Większe znaczenie ma wydajność. O wydajności decyduje stopień podziału pracy między wytwórcami. Im praca jest bardziej podzielona tym pracownik wykonuje ją sprawniej, bo nabywa biegłość w wykonywaniu wyspecjalizowanych czynności i nie traci czasu na przechodzenie od 1 czynności do 2 i na wejście w rytm produkcji. Podział pracy umożliwia lepsze wykorzystanie narzędzi produkcji, inspiruje wprowadzenie wynalazków i ulepszeń technicznych. Smith mówiąc o podziale ma na myśli techniczny podział pracy występujący w manufakturze, ale też społeczny podział pracy. Mimo korzyści z podziału pracy zdaje sobie sprawę z negatywnych następstw dla zdrowia fizycznego i poziomu intelektualnego robotników. Smith domaga się od państwa wprowadzenia powszechnego nauczania ludu, które by rekompensowało zmęczenie i obniżenie poziomu inteligencji robotników wykonujących stale te same proste czynności. Podział pracy (społ) jest „następstwem pewnej skłonności ludzkiej natury do wymiany, handlu i zamiany jednej rzeczy na drugą”. Skłonność do wymiany ...i niespotykana w świecie zwierząt to źródło podziału pracy. Skłonność ta wynika z interesu osobistego popychającego człowieka do poprawy warunków bytu. Możliwość rozszerzenia podziału pracy zależy od pojemności rynku i wielkości nagromadzonego kapitału. Przy małym rynku nikt nie będzie wykonywał 1 zajęcia. Rynek- rozszerzać aż do międzynarodowego i stosować międzynarodowy podział pracy. Dla zwiększenia produkcji potrzebny jest kapitał. Jego pojawienie się związane jest z istnieniem podziału pracy. Kapitał umożliwia większą produkcyjność (wydajność) i podział pracy. Posiadanie kapitału to wynik wrodzonego naturalnego instynktu pragnienia poprawy swego bytu. Pragnienie to skłania ludzi do oszczędzania a jego rezultatem jest akumulacja (powiększenie kapitału). Akumulacja kapitału prowadzi do powiększenia rozmiarów zatrudnienia prod., pogłębienia podziału pracy i wzrostu jej wydajności. Przyrost bogactwa wymaga zwiększenia kapitału. Smith - zwolennik akumulacji, uczynił ze skłonności do oszczędzania cnotę narodową. Tempo akumulacji kapitału zależy od 2 czynników wysokości stopy zysku i siły konkurencji. Czym wyższa stopa zysku tym silniejsza skłonność właścicieli kapitału do akumulowania i powiększania majątku produkcyjnego. Podobnie gdy nacisk konkurencji jest silny kupcy muszą akumulować aby się utrzymać na rynku.

[ J. M. Keynes. Ekonomista angielski, I poł. XX wieku, „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza.” ]

Smith dodał kapitał do 2 pierwotnych czynników produkcji: pracy i ziemi uzasadniając to rozwojem podziału pracy. Od czasów średniowiecza znane są 2 czynniki produkcji (praca i ziemia) kapitał to pochodny czynników produkcji tzn. Czynnik, którego produkcyjność pochodzi od produkcyjności tkwiących w nim pracy i ziemi. Kapitał podnosi wydajność pracy i produkcyjność ziemi. Zwiększenie bogactwa wymaga dodatkowego zatrudnienia lub podniesienia wydajności pracy, co w obu przypadkach wymaga dodatkowego kapitału. Kapitał zaangażowany do produkcji Smith podzielił na stały i obrotowy. Kapitał stały- urządzenia produkcyjne, narzędzia, zdolności i nabyte właściwości ludzkie. Kapitał stały przynosi dochód bez potrzeby zmiany właściciela. W skład kapitału obrotowego wchodzą: surowce, półprodukty, zapasy gotowych towarów, pieniądze. KO daje dochód przy zmianie właściciela czyli przy wymianie. Ze względu na to, że Smith włącza do kapitału pieniądze, odróżnia kapitał społeczny od indywidualnego. Pieniądze to część KO jednostki, lecz nie będąc produkcyjne, tworzą jedynie tytuł do udziału w podziale produktu społecznego. Pieniądze nie wchodzą więc w skład kapitału społecznego. Dzięki temu kapitał społeczny jest u Smitha wyłącznie kapitałem rzeczowym. Podział kapitału na stały i obrotowy nie przedstawia wartości teoretycznej. Zmiana właściciela jako kryterium podziału kapitału nie jest istotna. Przy wymianie sprzedając dobra KO sprzedaje się część kapitału stałego, który zużywa się stopniowo i przez zmianę właściciela uzyskuje dochód. Koncepcję tą ulepszył później D. Ricardo. Kapitał stały zużywa się stopniowo w procesie produkcji, KO zużywa się jednorazowo w procesie produkcji, KS maszyny, hale.

Teoria wartości

Na wartość towaru mają wpływ czynniki podażowe (po stronie kosztów produkcji). 2 wątki teorii wartości. Jeden wątek wychodzi z założenia, że są 3 źródła wartości bo są 3 czynniki produkcji (praca, ziemia, kapitał). Drugi wątek wychodzi z założenia, że tylko praca ludzka tworzy wartość. Nawiązuje do niego myśl socjalistyczna (K. Marks). Zwolennicy 1 poglądu Smith chciał przeciwstawić swój pogląd koncepcji fizjokratów, że tylko rolnictwo jest produkcyjne. Smith:

-wartość użytkowa- znaczenie dobra dla zaspokojenia potrzeb ludzkich, pojmuje ją jako pożyteczność,

-wartość wymienna to stosunek wymienny

Wartość użyteczna choć warunkuje istnienie wartości wymiennej, nie wymienia się bowiem rzeczy nieużytecznych, nie ma wpływu na wysokość wartości wymiennej. Smith operuje przykładem paradoksu diamentu i wody. Woda to dobro o wielkich WU. Ale w normalnych warunkach WW = 0. Diament to dobro o min WU ale ma dużą WW. Jak to się dzieje?

Karol Manger- twórca szkoły austriackiej (psychologiczna) po roku 1 80

Smith zajął się WW. Rozróżnił jej dwa rodzaje:

• rynkowa

• naturalna.

Obydwie analizował jako cenę, której nie odróżniał od wartości. Cena (wartość rynkowa) to cena faktycznie kształtująca się na rynku pod wpływem wahań popytu i podaży. Z powodu zmienności cen rynkowych musi według Smitha istnieć obiektywna stała wielkość nazwana przez niego wartością naturalną, wokół której oscylują ceny bieżące. Ustala się ona w długim okresie czasu a o jej wielkości stanowią koszty prod. Początkowo w gospodarce pierwotnej przed zawłaszczeniem ziemi i nagromadzeniem kapitału kosztem produkcji była tylko ilość pracy potrzebna do wyprodukowania dobra. Bowiem istotnym źródłem wartości z punktu widzenia społecznego jest praca. Mogła ona jednak być wyłączną przyczyną wartości dóbr tylko w stosunkach pierwotnych (było niewiele ludzi a dobra potrzebne do produkcji innych nie były zawłaszczone). Dobra występujące w przyrodzie wolno w nadmiarze nie przedstawiają kosztu. W gospodarce pierwotnej wartość produktu zależała wyłącznie od pracy. Czas jej trwania i wysiłek to źródła i miara wartości dóbr. W gospodarce rozwiniętej na skutek wzrostu liczby ludzi ziemia- uprzednio dobro wolne, została zawłaszczona. Użycie jej do produkcji uzależniono od właściciela. Postęp techniczny zmusił do nagromadzenia i używania do produkcji też kapitałów. O wartości naturalnej produktów musi decydować nie tylko praca ale i ceny dóbr stanowiących pozostałe czynniki produkcji - ziemi i kapitału. W gospodarce rozwiniętej koszty produkcji sprowadzają się do sumy wynagrodzeń czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału). W ten sposób wartość naturalna = sumie płac, renty gruntowej i zysków z kapitału. Do teorii wartości Smitha nawiązywała i posługiwała się nim większa część przedstawicieli ekonomii klasycznej o orientacji liberalnej. Nowe spojrzenie uwzględniające czynniki subiektywne wniósł kierunek marginalny. Smith próbował znaleźć miernik wartości- przeplatanie 2 wątków teorii wartości. Za taki miernik nie można uznać kosztów produkcji wyrażonych w cenach rynkowych, bo posiadają charakter zmienny. Miernikiem nie może być kruszec ani pieniądz, bo cena kruszca często się zmienia. Nie może być zboże, bo wartość zboża waha się w krótkich okresach na skutek wahań wysokości plonów. Za miernik posiadający odpowiednie walory Smith uznaje pracę „jedynie praca jako nigdy nie wahająca się w swej wartości jest jedynym, ostatecznym i rzeczywistym miernikiem. Ona jest ceną rzeczywistą, pieniądze stanowią ocenę nominalną. Wynagrodzenie (płaca robocza) nawet w długich okresach wykazuje duży stopień niezmienności. Przy pomocy pracy można mierzyć wartość dóbr. Smith mówi, że dla osoby, która pragnie wymienić towar na inne wartość tego towaru jest równa ilości pracy jaką pozwala mu on nabyć lub jaką pozwala mu rozporządzać. O wartości dobra decyduje nie ilość pracy włożonej w jego produkcję ale ilość pracy jaką można nabyć za dany towar (praca nabyta).

Teoria podziału:

2 wątki:

1. nawiązuje do teorii wartości opartej na kanwie 3 czynników.

2. nawiązuje do teorii wartości opartej na pracy.

Teoria podziału obejmuje teorię płacy roboczej, zysku, renty gruntowej.

Teoria płacy. Smith przyjmuje, że w społeczeństwie pierwotnym produkt pracy to naturalne wynagrodzenie za płacę. W momencie pojawienia się prywatnej własności ziemi i kapitału płaca robocza stała się już tylko częścią wartości wytworzonego produktu. Pozostała część to zysk i renta gruntowa. Właściciele kapitału są zainteresowani aby otrzymać jak najwyższy udział w wytworzonym produkcie zmniejszając do min udział pracowników. Położenie pracodawców lepsze- mniej liczni i łatwiej się im porozumieć przeciw robotnikom. Smith- pracodawcy są zawsze i wszędzie w pewnego rodzaju milczącym lecz stałym i nieodmiennym porozumieniu co do tego by nie podnosić płac robotnikom powyżej istniejącej stopy. Wysiłki przedsiębiorców zmierzające do obniżenia płac mają jednak pewną określoną granicę. Poziom płac musi być określony kosztami utrzymania robotnika i jego rodziny. Nadmierny spadek płac robotników spowodowałby zmniejszenie liczebności klasy robotniczej, z kolei brak rąk do pracy zmusiłoby producentów do podniesienia płac. Ten mechanizm działa też w przeciwnym kierunku. Płace wyższe od poziomu minimum kosztów utrzymania stwarzają wg Smitha bodźce do zwiększania tempa rozmnażania pracowników najemnych. Smith dochodzi do teorii ludnościowej. Popyt na pracę jako towar rostrzyga o samym rozmnażaniu ludzi. Przyspiesza je gdy odbywa się zbyt wolno, hamuje gdy dokonuje się za szybko. W przeciwieństwie do teorii Maltusa, Smith uzależnia wzrost ludności od tempa rozwoju gospodarczego. Smith przeciwstawia się poglądom merkantylistów o konieczności minim płac robotników jako warunek wysokiej pracowitości. Hojne wynagrodzenie (Smith) zwiększa liczebność robotników ale wzmaga pracowitość prostego ludu. Smith całą sympatią jest po stronie robotników.

Teoria zysku. Zysk z kapitału wg Smitha to 2 rodzaje dochodów:

1. zysk od kapitału zaangażowanego w produkcję

2. procent od kapitału pożyczonego.

Stopa zysku = stopa procentowa od kapitału + wynagrodzenie za ryzyko przedsiębiorcy. Źródeł zysku w jednym przypadku doszukuje się w produkcyjności kapitału, w innym wypadku traktuje go jako rezultat wyzysku, potrącenie przez przedsiębiorcę części wartości wytworzonych przez pracę. Zysk i stopa zysku podlegają wahaniom. Wzrost ilości kapitału podnosi płace robotników, ale jednocześnie prowadzi do obniżenia zysku.

Teoria renty gruntowej. Również w sprawie renty gruntowej stanowisko Smitha jest zróżnicowane. W jednym przypadku naśladując fizjokratów rentę uważa za wynik sił przyrody, popadając w naturalizm fizjokratów twierdzi, że przyroda współdziała z człowiekiem, a pomimo że działanie to nie wymaga nakładów to jej produkt ma wartość. Renta to wynagrodzenie za specyficzną urodzajność i produkcyjność ziemi. Smith rozpatruje rentę jako produkt sił natury, której użycie wypożycza właściciel ziemi dzierżawcy w zamian za czynsz dzierż. Rentę przynosi wtedy każda ziemia. Wzrost produkcyjności ziemi podnosi rentę, bo stanowi ona nadwyżkę ponad kapitał prod. i wchodzi w skład ceny. Wzrost ceny podnosi więc ceny artykułów rolnych- ceny zależą od renty gruntowej. W drugim wypadku renta to wynik wyzysku traktując ją jako produkt wytworzony przez robotników rolnych.

Teoria reprodukcji

Wątki dotyczące teorii produkcji u Smitha przeplatają się z wątkiem obejmującym teorię podziału. W skali ogólnospołecznej zużywany w przedsiębiorstwie kapitał może być rozpatrywany jako wytwór k. pracy i ziemi. Wartość kapitału rozpada się na płacę, zysk i rentę. Smith dochodzi do wniosku, że wartość towaru jest określona zawsze przez 3 pierwiastkowe dochody i dzieli się między te dochody. Wynika z tego, że roczny produkt społeczny równy jest wypłaconym dochodom pierwiastkowym. Można powiedzieć, że w ujęciu Smitha produkt globalny (społ.) = dochodowi narodowemu. Twierdzenie to otrzymało w nauce ekonomii nazwę dogmatu Smitha. W rozumowaniu tym zgubiono wartość zużytych środków produkcji. Smith wprowadza rozróżnienie między dochodem brutto i netto. Dochód brutto wszystkich mieszkańców kraju oznaczać miał to samo co całkowity roczny produkt pracy i ziemi. Dochód netto miał być mniejszy od brutto o koszty zachowania istniejącego zasobu kapitału. Rozumowanie to nazwano dogmatem Smitha. Stanowi on krok wstecz w stosunku do schematu obiegu dóbr fizjokratów. Dogmat Smitha wywarł wpływ na rozwój nauki ekonomii. W oparciu o dogmat powstało prawo rynków Saya- produkcja sama sobie stwarza rynki zbytu, bo wartość produkcji = sumie wartości wyprodukowanych dochodów. Prawo Saya utrzymuje się w ekonomii ponad 100 lat (obalił Keynes). Dopatrując się w oszczędzaniu pojętym jako ofiara w bieżącej konsumpcji drogi prow. do akomulacji kapitału i rozwoju gospodarczego. Smith mimo woli zainspirował teorie wyjaśniające powstawianie zysku, wstrzemięźliwości przedsiębiorców.

Ocena poglądów A. Smitha.

System ekonomiczny A. Smitha drugi po fizjokratach, system naukowy obejmuje zagadnienia interesujące naukę ekonomii. Smith stworzył podstawę programu liberalizmu gospodarczego. Podkreślił, że w warunkach wolnej konkurencji najwyższą efektywność gospodarczą dają przedsiębiorstwa indywidualne (prywatne). Własność państwowa nie może przynieść pozytywnych efektów gospodarczych.

Przyczyny:

-brak motywu interesu osobistego

-rozrzutność w wydatkowaniu kwot pieniężnych osiąganych jako podatek

-niemożliwość zorganizowania ścisłego systemu odpowiedzialności i kontroli pracy administracji.

Państwo winno ograniczyć funkcję do:

-wymiar sprawiedliwości

-obrona kraju

-roboty publiczne

-realizacja przedsięwzięć, których wykonanie przekracza możliwości finansowe poszczególnych przedsiębiorców lub w realizacji których nie byliby oni zainteresowani (niska rentowność)

Smith uważa, że ze względów pozagospodarczych może być pożyteczna określona działalność państwa w dziedzinie gospodarki. Interwencję państwa w życie gospodarcze dopuszcza;

-ustanowienie stopy procentowej

-prowadzenie poczty

-obowiązkowe nauczanie powszechne

-ustanowienie zasad emisji bankowych (min ich wysokość)

Smith twórca ekonomii klasycznej.

Dalszy rozwój ekonomii klasycznej.

Anglia, Francja- ośrodki, wysoki poziom gospodarczy i cywilizacyjny.

Początek XIX wieku 4 wielcy ekonomiści:

J. B. Say (Francja) 1767- 1832

T. R. Maltus 1766-1836

D. Ricardo 1772-1823

J. C. L. Simonde de Sismondi 1773-1843

J. B. Say.

Przedstawiciel ekonomii klasycznej we Francji, profesor ekonomii, wykładał w Colledge de France, komentator koncepcji ekonomicznej A. Smith'a, uporządkował naukę ekonomiczną Smith'a. Główna praca - rok 1803 „Traktat ekonomii politycznej” (6 tomów, kurs ekonomii politycznej ukazał się w latach 1828-1829). Teoria Smith'a stworzyła pewien usystematyzowany wykład prawidłowości produkcji i podziału w ustroju opartym na pracy najemnej i wolnym rynku. W zakresie metod badawczych Say odstępuje od nauki Smith'a. Nadaje ekonomii charakter ściśle teoretyczny oddzielając ją od polityki gospodarczej. Programowo głosi konieczność oparcia badań ekonomicznych na doświadczeniu i obserwacji faktów, nie odrzuca jednak dedukcji. W jego ujęciu ekonomia to nauka nomotetyczna zajmująca się prawami rządzącymi produkcją, podziałem i konsumpcją bogactw. Nomo - prawo (grec.). Say zakłada, że zbadane i ustalone przez ekonomię polityczną prawa mają charakter naturalny, niezmienny i wieczny. Z tego względu ekonomia polityczna nie powinna różnić się od nauk przyrodniczych, bo zajmuje się obiektywnymi procesami gospodarczymi. Say porównuje naukę ekonomiczną do fizyki Newtona. Podobnie jak prawo fizyczne zasady nauki ekonomii nie są dziełem ludzkim lecz wynikają z natury rzeczy, nie ustanawia się ich lecz odkrywa. Podobnie jak prawo powszechnego ciążenia (Newton) prawa nauki ekonomicznej nie zamykają się w granicach 1 kraju (charakter uniwersalny). Say dzieli naukę ekonomii politycznej na 3 działy:

1. teorię produkcji

2. teorię redystrybucji

3. teorię konsumpcji.

Podstawą teorii produkcji i podziału jest teorią czynników produkcji. Proces produkcji pojmuje Say jako proces tworzenia i powiększania użyteczności. Odróżnia użyteczność dóbr materialnych i niematerialnych, które też zaspokajają określone potrzeby (oświata). Say rozszerza Smithowskie pojmowanie pracy prod. Każda praca tworząca i powiększająca użyteczność jest pracą produkcyjną. Różnica między pracą tworzącą wartość materialną i niematerialną polega na tym, że produkt pierwszy istnieje niezależnie od procesu pracy a drugi jest konsumowany w trakcie jej wykonywania i nie może być magazynowany.

Każda praca powiększająca użyteczność jest pracą produkcyjną. Say tworzy w czasach rewolucji przemysłowej w uprzemysłowieniu i postępie technicznym - główna droga prowadząca do wzrostu bogactwa i upowszechnienia dobrobytu. Na pierwszym miejscu stawia przemysł. Rolnictwo nazywa przemysłem rolnym, handel - przemysłem handlowym.

Teoria wartości. Źródłem wartości dobra jest jego użyteczność pojmowana jako użyteczność danego typu dobra dla społeczeństwa. Użyteczność stanowi górną granicę wartości wymiennej dobra czyli jego ceny, a dolną granicę stanowią koszty produkcji. Koszty produkcji Say sprowadza do kosztów wynagrodzeń czynników produkcji. Wyróżnia czynniki produkcji: praca, kapitał, ziemia, każdy z nich świadczy komplementarne usługi niezbędne do procesu produkcji. Produkcja to właściwie świadczenie usług w związku z czym 3 czynniki są jednakowo ważne w wytwarzaniu dóbr. Usługa każdego z nich zostaje wynagrodzona. Praca- płacą a kapitał - procentem. Ziemia- rentą gruntową. Say wprowadza procent jako wynagrodzenie za właściwości kapitału. Say podkreśla rolę przedsiębiorcy pracowitego, aktywnego kierownika prod. Pełni on rolę czynną w organizowaniu procesów produkcji. Nabywa usługi czynników produkcji na poszczególnych rynkach, kooperuje je i organizuje procesy produkcji. Przedsiębiorca nie musi być jednocześnie właścicielem kapitału. Może nabyć usługi prod. tego czynnika produkcji tak jak nabywa usługi pracy i ziemi po zapłaceniu procentu. Dochodem z kapitału jest tylko procent a nie zysk. W zamian za działalność przedsiębiorca otrzymuje wynagrodzenie- dochód przedsiębiorcy, który jest częścią zysku (pojmowanego jak Smith). Wysokość dochodu zależy od talentów organizacyjnych przedsiębiorcy i umiejętności wykorzystania zmieniającej się sytuacji rynkowej. Dochód przedsiębiorcy nie jest wynagrodzeniem odrębnego czynnika produkcji specyficznym wysoko wykwalifikowanej pracy przeds. Przeds. zarabia na równi z robotnikiem i każdy z nich otrzymuje odpowiedni ekwiwalent za oddaną do produkcji usługę.

Teoria podziału. podstawa- teoria produkcji. Dochody poszczególnych czynników produkcji to wynagrodzenie ich wkładu w proces produkcji. Wynagrodzenia to ma charakter ekwiwalentny. Ustala się w warunkach obiektywnych na rynku wg gry popytu i podaży. Czasem przeds. przywłaszczają część produktu pracy robotnika.

Prawo rynku Say'a.

Rozważania o prawidłowościach procesu rozwoju gosp. w krótkim okresie określane są mianem teorii rynków zbytu lub tzw. prawa Say'a. Prawo to nawiązujące bezpośrednio do dogmatu Smitha głosi, że towary (czyli produkty) są kupowane za towary. Wobec tego produkcja sama sobie stwarza rynki zbytu. Pieniądz jest tylko środkiem wymiany, nie pełni aktywnej roli, jest neutralny. To rozumowanie nie uwzględnia faktu, że nie wszystkie dochody zostaną od razu wydane na zakup wyprodukowanych towarów. Gdy część dochodów zostanie zaoszczędzona to zdaniem Say'a powstaną tzw. frykcje (tarcia) ale o przejściowym charakterze, bo wszystkie oszczędności zostaną wydane na inwestycje i zachwiana równowaga zostanie wyrównana. Frykcje mogą mieć miejsce tylko w niektórych gałęziach produkcji. Niemożliwe są kryzysy ekonomiczne na szerszą skalę. Wniosek - rozmiary efektywnego popytu są w gospodarce wolnorynkowej wyznaczane przez rozmiary produkcji i wypłacane dochody. Tylko czynniki podażowe decydują o rozmiarach wytworzonego w przyszłości dochodowego, tempie rozwoju gosp. Say był zwolennikiem przyspieszonej akumulacji - środek zw. Produkcji kraju (jak Ricardo).

T. R. Maltus.

Pastor kościoła anglikańskiego, twórca teorii ludnościowej. 1820r. - praca pt. „Zasady ekonomii politycznej”.1798r. - ogłosił pt. „Próba sformułowania prawa ludności” Tezy rozwinął w pracy z roku 1830 „Prawo ludnościowe”. Maltus wyrażał interesy arystokracji ziemskiej. Podkreśla, że warunkiem realizacji produkcji jest istnienie dostatecznego, efektywnego popytu. Zwraca uwagę na pozytywną rolę jaką pełni warstwa landlordów

(arystokracja ziemska), jej luksusowa konsumpcja zwiększa efektywny popyt i umożliwia realizację produkcji. Popyt reprezentowany przez przeds. i robotników jest niewystarczający i musi być uzupełniony przez tzw. osoby trzecie. (warstwy nieprodukcyjne czyli landlordowie). Maltus- przyczyną ubóstwa na świecie jest nadmierne rozmnażanie się ludzi. Tempo rozmnażania większe od możliwości wzrostu produkcji rolnej. W rolnictwie działa prawo malejącej użyteczności ziemi (malejących przyrostów użyteczności produkcji). Kolejne nakłady kapitału i pracy powodują wzrosty produkcji, ale coraz mniejsze. Produkcja rolnicza może wzrastać w postępie arytmetycznych 1,2,3,4,5 a ludność wzrasta w postępie geometrycznym 1,2,4,8,16...

cd. Malthus

Ludność wzrastałaby jeszcze bardziej gdyby nie czynniki przeciwdziałające: przeszkody regresyjne np. epidemie, ofiary w ludziach, głód, wojny, nędza. Ludność powinna przeciwdziałać nadmiernemu przyrostowi ludności przez zmniejszanie liczby urodzeń (przeszkoda prewencyjna). Zalecenia Malthusa reprezentują wysoki poziom kultury moralnej. Zalecał późne zawieranie małżeństw, celibat, wierność małżeńską.

DAWID RICARDO

Przedstawiciel ekonomii klasycznej. W tamtym okresie ogromne wydatki skarbu państwa, deprecjacja banknotów, okres wojen Wielkiej Brytanii z Francją przyniósł wzrost pozycji arystokracji ziemskiej; miała ona przewagę w parlamencie. Istniał spór między przedsiębiorcami przemysłowymi a tą arystokracją. Ricardo stoi po stronie przedsiębiorców.

Ricardo pochodzi z rodziny żydowskiej. Uczył się w Anglii a potem w Holandii. Został posłem do parlamentu. Słaby mówca. Pierwsze jego prace dotyczą problematyki pieniężnej i renty gruntowej: 1817 r. „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”. W 1821 r. założył Towarzystwo Ekonomiczne. Posługiwał się metodą dedukcji (typowo abstrakcyjna).

Pełną możliwość realizacji celów gospodarczych widział w warunkach wolnej konkurencji. Społeczeństwo to suma jednostek, a interes społeczny to suma interesów ludzi. Dążenie do zysku to egoistyczne dążenie do bogactwa, motor działalności gospodarczej.

Ricarda interesują prawa wyznaczające podział produktu między klasy, które współdziałają w tworzeniu bogactwa. Zadanie nauk ekonomii to problem podziału bogactwa. Chcąc podzielić należy wytworzyć. Punktem wyjścia teorii podziału jest teoria wartości.

Teoria wartości

Ricardo utożsamia wartość z ceną, chociaż pojęcia te odróżnia. Wartość wymienna: rynkowa i naturalna. Wokół wartości (ceny naturalnej) waha się cena rynkowa. Ricardo odróżnia dwie klasy dóbr: niepomnażalne i dowolnie pomnażalne pracą. W przypadku dóbr niepomnażalnych wartość wymienna zależy od rzadkości ich występowania, czyli od popytu i podaży. Do tego rodzaju dóbr należą rzadkie rzeźby i obrazy, książki, monety, wina. Wartość wymienna tych dóbr zależy od bogactwa i upodobań ludzi pragnących je nabyć. Zdecydowaną większość dóbr można pomnażać pracą. Przy wolnej konkurencji wartość wymienna dóbr pomnażalnych zależy od ilości pracy potrzebnej do ich wytworzenia. Ricardo krytykuje i odrzuca tezę Smitha, że miernikiem wartości towaru jest ilość pracy, jaką można za dane dobra nabyć (praca nabyta). Zwraca uwagę, że wbrew poglądowi Smitha ilość pracy potrzebnej do wyprodukowania dobra oraz ilość pracy, którą można za dobro nabyć to dwie różne wielkości. W związku z postępem technicznym ilość pracy wydatkowanej na wyprodukowanie towaru ma tendencję malejącą. W oparciu o to sformułowano tzw. prawo Ricarda - wartość wymienna towarów jest wprost proporcjonalna do ilości pracy wydatkowanej na ich wytworzenie, a odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy.

Teoria dochodu narodowego

Ricardo rozróżnia pojęcia wartości i bogactwa społecznego. Przy wzroście wydajności pracy może szybko rosnąć bogactwo, ale nie musi rosnąć wartość bogactwa, o ile nie wzrosło zatrudnienie lub nie uległ przedłużeniu czas pracy. Masa wartości zależy tylko od ilości wydatkowanej przez pracę społeczeństwa. Wartość ta może się ucieleśniać w różnych ilościach dóbr materialnych zależnie od poziomu wydajności pracy społeczeństwa. Przy tej samej wartości bogactwo może mieć różne rozmiary fizyczne. Możliwość zaspokojenia potrzeb społecznych zależy od jego bogactwa. Te rozważania miały duże znaczenie dla rozwoju teorii dochodu narodowego i zasad jego liczenia. W przypadku produkcji tych samych dóbr za podstawę wartości uważa się ilość pracy wydatkowanej przy produkcji przeprowadzonej w najgorszych warunkach. O wartości dobra decyduje największa ilość pracy potrzebna do jego wyprodukowania.

Kapitał

W produkcji konieczny jest kapitał i ziemia. Kapitał to środki produkcji, czyli zasoby rzeczowe. Kapitał stały zużywa się stopniowo, a obrotowy zużywa się szybko (jeden akt produkcji). Kapitał to rezultat pracy. Używając do produkcji kapitału używa się pracy faktycznie. Ricardo rozróżnił pracę żywą (na bieżąco wydatkowana przez robotników) i uprzedmiotowioną (wydatkowana wcześniej na wytworzenie środków produkcji, czyli kapitału). Wartość towaru równa się sumie pracy wydatkowanej bezpośrednio na jego wytworzenie i pracy przeniesionej w toku produkcji na wytworzony produkt.

Ricardo jest krytykiem, ale i kontynuatorem dorobku Smitha. To widać w jego stosunku do wersji teorii wartości opartej na kosztach produkcji trzech czynników. Ricardo chce usprawiedliwić słuszność dogmatu Smitha przez dorobienie do niego nowej konstrukcji wartości absolutnej. Wartość ta jest równa kosztom produkcji, czyli sumie płac, zysków i renty. Sama wymiana dokonuje się tylko w oparciu o porównanie ilości pracy zawartej w wymienianych dobrach. Dwa pozostałe czynniki (ziemia i kapitał) nie mają wpływu na cenę i wymianę. Wartość wymienna to stosunek ilości godzin pracy zawartych w dobrach wymienianych. Problem, dlaczego zysk i renta gruntowa nie mają wpływu na stosunek wymiany chce rozwiązać w teorii podziału.

Teoria podziału

W procesie podziału istnieje sprzeczność interesów między trzema klasami społeczeństwa angielskiego. Zysk stanowi część wartości produktów pozostałą po odliczeniu płacy. Istnieje antagonizm między nimi. Ricardo formułuje dynamiczną i statyczną teorię zysku. Dynamiczną teorię wyprowadził ze spadkowej tendencji stopy zysku. Ponieważ zysk dąży do zera, nie ma potrzeby wliczania go do wartości. Statyczną teorię wyprowadził z tendencji do wyrównywania się stopy zysku, przy założeniu wolnej konkurencji na skutek której następuje migracja kapitału z gałęzi do gałęzi. Ponieważ stopa zysku w wyniku konkurencji wyrównuje się, nie ma potrzeby wliczania zysku do wartości. Jest taki sam stosunek zysku z kapitałem do płacy we wszystkich towarach.

Teoria płac

Ricardo rozróżnia płacę rynkową i naturalną. Płacę sprowadza do ilości godzin pracy. Istnieje związek teorii płac z teorią ludności Malthusa. Wzrost płac powoduje wzrost ludności i odwrotnie. Płaca nominalna i realna. Podkreśla, że poziom naturalnej płacy robotników kształtuje się pod wpływem czynników historyczno-społecznych. Z wyższego poziomu płac robotnicy nie chcą zrezygnować.

Teoria rozwoju gospodarczego

Ricardo optymistycznie patrzy na możliwość rozwoju gospodarczego, akceptuje prawo rynków Saya. Ponieważ płace robotników są niskie to dlatego są w całości wydatkowane na konsumpcję. Właściciele ziemscy wydają dochód na konsumpcję, bo są przyzwyczajeni do wysokiego standardu konsumpcji. Przedsiębiorcy po zaspokojeniu konsumpcji część dochodu akumulują, bo wymusza to na nich konkurencja. Gospodarka ma możliwość rozwoju.

LIBERALIZM GOSPODARCZY EKONOMII KLASYCZNEJ

Przedstawiciele ekonomii klasycznej pod hasłem liberalizmu gospodarczego rozumieli zagadnienie wolności osobistej, przemysłowej i wolności handlu. Wyrazem tego było zniesienie poddaństwa chłopów, zniesienie cechów, przywilejów miast, aktów nawigacyjnych, ceł i myt lokalnych i wytworzenie jednolitego rynku narodowego. W latach 60. XIX w. w stosunkach międzynarodowych następowała krótkotrwała era liberalizmu i wolnej konkurencji. W sferze ideologicznej liberalizm I poł. XIX w. proklamował jako cel dążeń doczesne szczęście człowieka i społeczeństwa utożsamiane przez klasy właścicieli kapitału z własnymi sukcesami ekonomicznymi. Za siłę sprawczą rozwoju ekonomicznego ekonomia klasyczna uznała interes jednostki, nic też dziwnego, że zysk stał się celem gospodarowania. Po zwycięstwie rewolucji przemysłowej liberalizm zaczyna coraz bardziej występować przeciwko ingerencji państwa zarówno w dziedzinę ustroju jak i instytucji społecznej. Rola państwa w tych koncepcjach była ograniczana do stróża nocnego. Ideologię liberalizmu wspierała filozofia utylitaryzmu. Głosił ją m.in. filozof angielski J. Bentham. Utylitaryzm sprowadzał filozofię do rachunku przyjemności i przykrości (?). Ideałem liberalizmu stał się człowiek nastawiony na intensywne oszczędzanie i stałe inwestowanie rezultatów swego gospodarowania. Twierdzono, że taki wzorzec postępowania przysparzał bogactwa jednostkom i społeczeństwu oraz dawał zatrudnienie.

JOHN STUART MILL (1806-1873)

Ostatni przedstawiciel ekonomii klasycznej. Dzieła: „Wielki traktat o logice”, główne dzieło „Zasady ekonomii politycznej” z 1848 r. Mill jest eklektykiem (zlepek różnych poglądów) w przeciwieństwie do Ricarda. Jest jednym z głównych przedstawicieli pozytywizmu w Anglii.

Mill wprowadził do ekonomii koncepcję statyki i dynamiki. Stany równowagi w procesach gospodarczych określa mianem statyki. Wie, że warunki gospodarcze ulegają ciągłym zmianom pod wpływem ruchów czynników wpływających na wzrost. Stąd też drugim członem nauki ekonomii jest dynamika. Przedmiotem ekonomii winna być produkcja, podział i wymiana wytworzonych dóbr. Prawa produkcji są wszędzie jednakowe natomiast prawa dystrybucji zależą od ustroju społecznego. Są one różne w różnych krajach i czasach. Mill wzbogaca naukę o kosztach produkcji. Rozróżnia przypadek tzw. kosztów łącznych, kiedy dwa dobra są wytwarzane w stałych proporcjach będąc producentami tego samego zespołu czynników produkcji. Mill uznaje działanie prawa zmniejszającego się przychodu ziemi. Podkreśla jednak pozytywną rolę postępu technicznego i nauki w rolnictwie. Jest zwolennikiem niewielkich gospodarstw rolnych przeciwstawiając się fizjokratycznej teorii o przewadze wielkiej produkcji nad drobną. Inaczej wygląda sytuacja w przemyśle. Działa tam prawo kosztów malejących, możliwości zastosowania maszyn są szersze, powstają korzyści płynące z wielkiej skali produkcji. W wielkim przedsiębiorstwie można angażować na kierownicze stanowiska osoby o dużym stopniu nabytej i pielęgnowanej inteligencji, czyli fachowców skłonnych do podejmowania ryzyka. Istotny wkład do nauki ekonomii mają rozważania Milla na temat mechanizmu konkurencji rynkowej. W miejsce rozumowania przyczynowego wprowadza rozumowanie oparte na dwustronnej zależności a więc współzależności popytu i podaży. Jako jeden z pierwszych analizuje zjawisko elastyczności podaży i popytu. Popyt zależy od wartości, czyli ceny dóbr, jest funkcją ceny, nie jest wielkością stałą. Popyt może przewyższać podaż, wtedy cena (wartość) rośnie. Mill wzbogaca o nowe elementy teorię kosztów komparatywnych D. Ricardo. Ricardo wskazywał w swej teorii tylko koszty produkcji (podaży). Mill w kontekście handlu zagranicznego poddaje analizie podaż i popyt. Największe korzyści osiągają kraje, na których towary jest największy popyt, eksport umożliwia bowiem rozszerzenie produkcji i obniżenie jej kosztów.

J. C. L. SISMONDE DE SISMONDI (1773-1842)

Przedstawiciel ekonomii klasycznej, ale i krytyk gospodarki opartej na systemie pracy najemnej (gospodarka kapitalistyczna). Przeprowadził krytykę z punktu widzenia drobnych producentów (rzemieślników, chłopów). Był zwolennikiem Napoleona. Dzieła: 1803 r. - „O bogactwie handlowym”, w dziele tym kroczy śladami Smitha; 1819 r. - „Nowe zasady ekonomii politycznej” (główne dzieło).

Zarzuca Ricardowi: nadmierne exponowanie metod abstrakcyjno-dedukcyjnych, że abstrakcja nie jest właściwym narzędziem, że poznanie zjawisk powinno być pełne (ukazane na tle całokształtu zjawisk społ.- zaleca obserwację i badanie).

Jest przeciwny wyłącznie racjonalistycznemu podejściu do zjawisk ekonomicznych (istotna jest też ocena uczuciowa). Przeciwny biernemu stosunkowi do ludzkiej krzywdy. Uważa, że dobrobyt to przedmiot ekonomii politycznej.

Dzieli naukę rządzenia na: wyższą politykę i ekonomię polityczną. Rząd ma zapewnić (ekonomia polityczna)korzyści z majątku narodowego.

Jest prekursorem EKONOMII DOBROBYTU. Celem ekonomii jako nauki jest nie abstrakcyjne pojmowane bogactwo, ale podział bogactw, który wszystkim ludziom zapewnia dostatek i szczęście.

Wizja : ogólna zamożność społeczeństwa przy określonym zróżnicowaniu majątkowym jednostek. Jej realizację zakłada interwencjonizm państwowy; to nie jest znakiem dążenie do egalitaryzmu.

Wg S. nierówność podziału dóbr to konieczność, bo jest to warunek wydajnej pracy, przesłanka rozwoju nauki i sztuki, czynnik pobudzający produkcję nowych dóbr.

Bogactwo jest tym większe im bardziej jest ustabilizowana koniunktura . Wszystkie sprzeczności w gosp. wolnorynkowej wywodzą się z jej celu nadrzędnego- maxymalizacja wartości wymiennej. Dla usunięcia sprzeczności należy oprzeć gospodarkę na motywie wartości użytkowej (nawiązanie do Platona i Arystotelesa): prawdziwe bogactwo to wartość użytkowa; bogactwo przyczynia się do szczęścia, jeśli nie przekracza określonej miary (inaczej przynosi szkodę moralną); szczęście człowieka to posiadanie określonej ilości dóbr materialnych (inaczej nie zaspakaja niezbędnych potrzeb, człowiek nie jest wtedy w stanie żyć cnotliwie).

Krytyka teorii kompensacji Ricardo: (robotnicy tracą pracę w wyniku zastosowania maszyn, ale znajdą pracę p[rzy ich produkcji). Wg S. postęp techniczny (rewolucja przemysłowa) prowadzi do negatywnych zjawisk takich jak: bezrobocie, masowe ubóstwo, praca kobiet i dzieci. S. nie neguje jednak potrzeby postępu technicznego. W warunkach gosp. Kapitalistycznej prowadzi on do wypierania drobnych producentów (rzemieślnicy, chłopi). Zanikanie tych warstw prowadzi do kurczenia się rynków zbytu oraz do kryzysu nadprodukcji. Przyczyny kryzysu: zjawisko podkonsumpcji (niedostatecznej konsumpcji), zjawisko dysproporcjonalności w strukturze produkcji.

Podział gospodarki: 1. Dział wytwarzania artykułów konsumpcyjnych masowego użytku 2. Dział wytwarzający artykuły luxusowe.

Panowanie zasady rentowności (dążenia do maxymailzacji zysku). Zasadę rentowności trzeba zastąpić zasadą produkcyjności. Jest to możliwe w warunkach połaczenia w.lasności z pracą (w war. Drobnej własności). S. jest za upowszechnieniem drobnej własności jako środka zaradczego na problemy ustroju kapitalistycznego.

Program pozytywny: (zwiększenie ilości drobnych producentów).

1. umocnić warstwę chłopską (chłop zna każdy kawałek ziemi)

2. produkcja w gosp. chłopskim jest regulowana i dostosowywana do wielkości potrzeb rodziny (wspólna praca sprzyja harmonii w rodzinie, chłop jest zachowawczy, stoi na straży porządku społ.)

3. umocnienie pozycji rzemieślników (podobna rola do chłopów; zwiększa efektywność popytu na prod. dobra; celem zapewnienie możliwości stosowania postępu technicznego- zakładanie korporacji rzemieślniczych; inteligencja- czynnik oświecający naród, S. jednak przestrzega przed za dużym wzrostem inteligencji, gdyż jest to również czynnik pobudzający do buntu.

4. poprawa pozycji przetargowej robotników w stosunku do przedsiębiorców (powinni oni mieć prawo zakładania wolnych związków zawodowych, przedsiębiorca zwalniając z nieuzasadnionych przyczyn robotnika powinien wypłacić mu 6-miesięczną płacę roboczą).

S. był zwolennikiem Liberalizmu handlu zagranicznego. Jednak podkreśla, że w krajach o różnym poziomie wzrostu gospodarczego wolna wymiana m-narodowa może być zła dla krajów słabiej rozwiniętych.

Dla poprawy sytuacji w kryzysie gospodarczym państwo powinno wprowadzić roboty irygacyjne (na- i odwadniające), to zapewni pracę robotnikom.

W rękach industrialistów jest władza: chłopi, samodzielne gosp. rolne, robotnicy rolni, rzemieślnicy, przedsiębiorstwa, robotnicy, kupcy.

Say, Malthus i Ricardo byli zwolennikami zasad liberalizmu gospodarczego. Odmienne stanowisko zajmował Sismondi.

Socjalizm utopijny:

Saint-Simon: (początek XIX w.). Jest za wyzwoleniem sił wytwórczych i za maxymalizacją produkcji. Ustrój industrialny, wg niego industrialiści powinni rządzić. W porządku są też uczeni i artyści. S.-S. krytykuje warstwy próżniaków (wszyscy, którzy nie zajmują się nauką lub sztuką- pracą użytkową). Saintsimoniści- uczniowie S.-S.; opwowiadają się za zniesieniem zasad dziedziczenia- spadkobrania, bo przez to zakłądy produkcyjne są w rękach ludzibez odp. predyspozycji.

K. Fouriez (fourienyści). Opowiada się za ustrojem spółdzielczym; ludzie są zrzeszeni w falangach, mieszkają w 1 budynku (falanster), dochody dzielone są proporcjonalnie do wkładu pracy, kapitału, talentu. F. dopuszczał zróżnicowanie majątkowe, ale w tym ustroju nei będzie masowego ubóstwa. Zapewnienie efektywności pracy- co 2 godz. ludzie wykonują inną pracę. Prace najcięższe i brudne przeznaczone są dla młodych.

R. Owen również opowiada się za ustrojem spółdzielczym (jak Fouriez). Podobnie jak Rocardo jest za teorią wartości opartą na pracy

Karol Marks jest twórcą materializmu filozoficznego i historycznego.

Źródła marksizmu: 1. Klasyczna filozofia niemiecka (Fichte, Schelling, Hegel), rozwój dokonuje się w drodze walki przeciwieństw. Marks- walka klasowa. 2. Socjalizm utopijny 3. Angielska ekonomia klasyczna (Smith, Ricardo)

Dzieło: 1867r. „Kapitał”. Marks rozwinął teorię wartości Ricarda. Jest twórcą koncepcji wartości dodatkowej- to nieopłacona część płacy robotników, którą przywłaszcza sobie przedsiębiorca.

NIEMCY

Etapy:

1. szkoła narodowa (do 1870-71, do zjednoczenia Niemiec): F. List (1789-1841), „Narodowy system ekonomii politycznej”; Muller; Fichte

2. starsza szkoła historyczna (lata 40 XIXw., do zjednoczenia Niemiec): W. Roscher, B. Hildebrand, K. Knies; odrzuca tezę o istnieniu ogólnych, obiektywnych praw ekonomicznych - nauka ekonomii to opis faktów

Szkoła narodowa

Fichte: Dzieło: „Zamknięte państwo narodowe”. Mówi o zasadach autarkii gospodarczej. Władza państwa ma dotyczyć jedynie koordynacji i reprezentacji

Muller: konserwatysta. Twórca romantycznej szkoły w naukach społecznych. Wg M. narody są indywidualnymi organizacjami o szczególnych właściwościach. Bogactwo państwa to: dobra materialne, kultura, cywilizacja, siły i zdolności obywateli. Uważa, że idealną organizacją społeczeństwa jest ustrój stanowy oparty na grupach zawodowych.

List: Reprezentant interesów klasy właścicieli zakładów przemysłowych. Podczas pobytu w USA zobaczył, że USA rozwijało się dobrze pomimo polityki protekcjonistycznej. L. Brał udział w akcji na rzecz utworzenia Trójkątnego Związku Celnego (bezcłowa wymiana). Dzieło: (1841r.) „Narodowy system ekonomii politycznej”. Koncepcje Lista:

1. narodowość i stadia rozwoju: Miejsce kosmopolityzmu teorii materialistycznej. Między jednostką a ludzkością jest naród (to organizm moralny, jego interes determinuje interes obywateli). Od potęgi politycznej narodu i stanu gospodarstwa narodowego zależy pomyślność i dobrobyt każdego obywatela. Jednostka nie może swobodnie podejmować decyzji gospodarczych; czasem byłyby sprzeczne z interesem narodu określonym przez państwo. Różny poziom rozwoju gospodarczego- nie zawsze można stosować wolną wymianę m-narodową, korzystają silniejsze gospodarczo państwa, te różnice wynikają z historycznego rozwoju. Stadia rozwoju gospodarczego- dzikości, pasterstwa, rolnictwa, rolno-przemysłowe, rolno-przemysłowo-handlowe (daje mu możliwość stawania się potęgą polityczną i gospodarczą; aby osiągnąć to stadium trzeba posiadać odpowiednio rozległe terytorium, odp. klimat, bogactwa naturalne i uzdolnionych obywateli; niezbędne jest również rozwinięcie przemysłu)

2. idea sił wytwórczych: ustrój parlamentarny, stan moralności kultury, wolność sumienia, sądy przysięgłych, jawność sądownictwa, kontrola nad adm. Przemysł- List nie wierzy w samoczynny rozwój przemysłu, opowiada się za rozwojem kierowanym przez państwo.

Widzi antynomię (sprzeczność wewnętrzną)- rozwijanie narodowych sił wytwórczych może wymagać ofiary w bieżącej konsumpcji. Sprzeczność między maxymalizacją konsumpcji i bogactwa w teraźniejszości i przyszłości. Przejście do ostatniego stadium rozwoju gospodarczego (rol-przem-hand) wymaga protekcjonistycznej polityki państwowej. Państwo ma nie ograniczać się do tradycyjnego protekcjonizmu celnego. Dotyczy to bezpośrednio również tworzonej przez państwo infrastruktury gospodarczej i czasem zakłądów przemysłowych (przem. ciężki). Państwo powinno rozwijać oświatę (przygotowuje się fachowców, poszerza horyzonty społeczeństwa). Rolnictwo nie jest objęte ochroną celną, co jest szkodą dla przemysłu (zwiększenie cen na art. spoż., płac roboczych, i kosztów produkcji). To nie jest cel sam w sobie (po osiągnięciu przez Niemcy wysokiego poziomu rozwoju ekon. zrezygnowały one z polityki protekcjonistycznej). Wolny handel jest w zasadzie korzystny, jeśli odbywa się między narodami jadnakowoi wszechstronnie rozwiniętymi. Prowadzi to do m-narodowego podziału pracy i wzrostu jej wydajności. Protekcjonizm wychowawczy celem jest takie wychowanie gospodarki aby w przyszłości mogło być bez interwencji państwa.

List wprowadził pojęcie narodu- to nowość. Jest twórcą szkoły narodowej ekonomii. Względność praw ekonomicznych (prekursor szkoły historycznej w Niemczech)

Starsza szkoła historyczna

Odrzuca tezę o istnieniu ogólnych, obiektywnych praw ekonomii. Nauka ekonomii przekształciła się w empiryczny opis, rejestrację faktów. Koncentracja na badaniach z historii gospodarczej.

Roscher: konieczne uwzględnienie w nauce ekonomii wpływu historycznego przebiegu zjawisk gospodarczych. Prawa ekonomiczne, prawa rozwojowe społeczeństwa rozumie w sensie zbliżonym do ekonomii klasycznej jako prawa naturalne, historycznie uwarunkowane, względne.

Hildebrand: sądził, że wobec jedności i niepodzielności życia społecznego można w odniesieniu do spraw gospodarczych sformułować prawa rozwojowe zależne od woli ludzkiej (?).

Knies: niemożność istnienia nie tylko praw naturalnych o charakterze uniwersalnym, ale i praw rozwojowych. Ekonomia może być nauką jedynie idiograficzną, czyli opisującą historię gospodarczą.

EKONOMIA KLASYCZNA W POLSCE

Konstytucja Księstwa Warszawskiego znosiła poddaństwo, ale nie uwłaszczała chłopów. Istniały warunki do rozwoju ekonomii akademickiej. W czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego rozwijają się ośrodki naukowe: Uniwersytet Wileński 1579 r. W 1808 r. W Warszawie powstała Szkoła Prawa powiększona na Szkołę Prawa i Administracji a w 1816 r. Królewski Uniwersytet Warszawski, gdzie była katedra ekonomii politycznej.

WAWRZYNIEC SUROWIECKI (1769 - 1827)

Dzieła: „Uwagi względem poddanych w Polszcze i projekcie ich uwolnienia”, „O upadku przemysłu i miast w Polszcze” - 1810 r., główna praca.

Każdą z gałęzi produkcji nazywa przemysłem (tak jak Say). Nie ma wrodzonej człowiekowi skłonności do wymiany. Jest ona rezultatem podziału pracy oraz różnej lokalizacji bogactw naturalnych. Podział pracy i wymiana to przesłanki powstania wartości prywatnej. Formułuje zasady polityki gospodarczej - postulat inicjowania i popierania przez państwo rozwoju gospodarczego w formie rozwijania przemysłu i handlu. Opowiada się za protekcjonizmem celnym. Podkreśla metody protekcyjne dopuszczalne, gdy rodzą nadzieję, że dany przemysł będzie mógł przy ich pomocy stanąć na nogi i po pewnym okresie podjąć konkurencję z bardziej rozwiniętymi przemysłami zagranicznymi. Tak jak List, formułuje zasady protekcjonizmu wychowawczego. Polityka interwencyjna państwa winna zmierzać do rozbudowy infrastruktury. Podobnie jak Skarbek zaleca oszczędzanie i walkę ze zbytkiem i konsumpcją. Pochwala oszczędność i akumulację. Domaga się likwidacji lub ograniczenia elementów feudalizmu.

DOMINIK KRYSIŃSKI (1785-1853)

Zwolennik angielskiej ekonomii klasycznej. Nomotetyczny charakter nauki ekonomii (nomos- gr.prawo). Krytykuje poglądy merkantylistów i fizjokratów. Najbliższe są mu poglądy Saya. Domaga się wolności dla chłopów i stopniowego uwłaszczenia. Zwolennik wolnej konkurencji, zwalcza protekcjonizm stosowany przez Lubeckiego. Państwo nie powinno bezpośrednio ingerować w życie gospodarcze, lecz pozostawiać maksymalną swobodę poszczególnym jednostkom i przedsiębiorcom. Winno stwarzać dogodne warunki dla gospodarczej działalności jednostki.

FRYDERYK SKARBEK (1792-1866)

„Ojciec” polskiej ekonomii. Dzieła: „Gospodarstwo narodowe”, „Rys ogólny nauki finansów”, „Teoria bogactwa społecznego” - główne dzieło, napisane po francusku; po polsku ukazało się pod tytułem „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego” w 1859 r.

Naukę o narodach dzieli na dwie części: ekonomia polityczna i polityka. Ekonomia polityczna to nauka o bogactwie (chrusologia) i dzieli się na część teoretyczną (czysta) i praktyczną (stosowana). Naukę gospodarstwa narodowego dzieli na dwie części: zasady bogactwa człowieka w stanie towarzyskim żyjącego i zasady bogactwa narodów. Zasady bogactwa człowieka ujęte są w ramach czterech teorii: produkcji, wymiany (zamiany), dochodów i konsumpcji. Taki podział występuje też w zasadach bogactwa narodów, gdzie występuje teoria produkcji, obiegu i zużycia bogactw narodowych. Występują powiązania z Sismondim. Skarbek za przedmiot ekonomii uważa odkrywanie prawd zapewniających dobrobyt materialny. Uznaje pracę za podstawowy warunek produkcji. W pracy produkcyjnej (przemysł) upatruje linię demarkacyjną między stanem dzikości a cywilizacją rozwoju ludności. Za Smithem i Sayem zgadza się z istnieniem trzech pierwiastków w produkcji: pracy, ziemi i kapitału. Kapitał to zapas dóbr przeznaczony do produkowania nowych wartości. Za Smithem tak pojęty kapitał dzieli na stojący i cyrkulujący. Dochód z kapitału uzasadnia w duchu Tomasza z Akwinu. Właściciel kapitału stojącego udzielając pożyczki ma prawo do pobierania wynagrodzenia za jego najem. W przypadku kapitału cyrkulującego ma prawo do pobierania procentu. Źródeł intraty gruntowej (renty) dopatruje się w monopolu na własność ziemi. Jest zwolennikiem liberalizmu gospodarczego. Dostrzega kilka czynników wzrostu bogactwa: wzrost społecznej wydajności pracy realizowany dzięki pogłębieniu społecznego podziału pracy, postępowi technicznemu oraz ulepszeniu metod produkcji. Warunkiem tego procesu jest akumulacja kapitału realizując się dzięki indywidualnej oszczędności. Dlatego Skarbek negatywnie ustosunkowuje się do konsumpcji nieprodukcyjnej i zbytku. Podkreśla rolę dogodnych warunków naturalnych oraz dostatecznej ludności. Dla poprawy położenia robotników proponuje rozbudowę kas zasiłków i oszczędzania. Widzi odległą przyszłość w państwie o przewadze zamożnego chłopstwa, które wykupiłoby ziemię folwarczną.

*Po upadku powstania listopadowego, w epoce międzypowstaniowej, przedmiotem zainteresowania polskiej myśli ekonomiczno-społecznej było wypracowanie dróg wiodących do odzyskania niepodległości. W tym czasie powstają teorie rozwoju społeczno-gospodarczego. August Cieszkowski, Bronisław Trentowski, Karol Libelt to przedstawiciele filozofii narodowej. Cieszkowski: „Prolegomena dla historiozofii” - koncepcja czynu, „O kredycie i obiegu” z 1839 r. Postulat emisji pieniądza mającego pokrycie w ziemi; jest za koncepcją pracy organicznej. Henryk Kamieński, Edward Dembowski. Kamieński dążył do wybuchu powstania narodowego, w którym mieli wziąć udział chłopi, hasłem było uwłaszczenie, które miało przyciągnąć do powstania chłopów. Dzieła wydawał za granicą pod pseudonimem: „O prawdach żywotnych narodu polskiego” 1844 r. Bruksela, „Katechizm demokratyczny” 1845 Paryż, „Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa” 1843-45 - tworzy tu wizję ustroju sprawiedliwości społecznej, który byłby oparty na drobnej własności; każdy człowiek ma prawo posiadania własnego warsztatu pracy i drobnej własności; wysuwa motyw działalności ludzkiej (praca to powołanie). Józef Supiński tworzy we Lwowie. „Myśl ogólna filozofii wszechświata”, „Szkoła polska gospodarstwa społecznego”. Zwolennik ewolucyjnej drogi rozwoju społecznego, jest świadom zacofania gospodarki, nie wierzy w skuteczność walki orężnej o niepodległość. Chciał uświadomić narodowo chłopów. Był za rozwojem przemysłu, rolnictwa, zwolennik koncepcji pracy organicznej. Julian Antoni Dunajewski.

KIERUNEK MARGINALISTYCZNY

J. S. Mill: „Zasady ekonomii politycznej” 1848 r. To ostatnie dzieło okresu ekonomii klasycznej. Karol Menger, Wiedeń, „Zasady ekonomii politycznej” 1871 r. Twórca szkoły austriackiej (wiedeńska, psychologiczna). Eugeniusz Böhm-Bawerk, Fryderyk Wieser, William S. Jevons „Teoria ekonomii politycznej”. Lozanna - Leon Walras „Podstawy czystej ekonomii politycznej” 1874/7 (szkoła lozańska, matematyczna), przedstawiciel K. Pareto. Prekursor szkoły austriackiej to H. H. Gossen. A. A. Cournot to prekursor szkoły lozańskiej, „Badania nad matematycznymi zasadami teorii bogactw” 1838 r. Uważał, że przedmiotem badania nauki ekonomii jest bogactwo - dobra mające wartość wymienną. Ekonomia to nauka o zjawisku wymienialności. Duże znaczenie dla ukształtowania się kierunku marginalistycznego miała filozofia społecznego utylitaryzmu. Przedstawiciel to J. Bentham. Jego zdaniem stosunki społeczne i rządzące nimi prawa wynikają z motywów działania jednostki, a więc psychiki indywidualnej. Doznania jednostki są przyjemne lub przykre. Główna zasada postępowania ludzi to hedonizm - dążenie do przyjemności. Podstawą działań ludzi jest rachunek przyjemności i przykrości.

KAROL MENGER W dziele „Zasady ekonomii klasycznej” z 1871 r. Podał zasady tej ekonomii, które są także cechami marginalizmu:

1.mikroekonomiczny punkt widzenia (jednostka na bezludnej wyspie)

2.subiektywizm: procesy ekonomiczne ujmowane są w kategoriach subiektywnych. Wartość to suma zadowolenia, jaką osiąga jednostka z konsumpcji lub posiadania dobra. Koszty sprowadzone są do sumy ofiar lub wyrzeczeń ze strony właścicieli czynników wytwórczych; robotnik ponosi ofiary wyrzekając się wolnego czasu a przedsiębiorca oczekując na efekty zastosowanego kapitału

3.prymat konsumpcji: ekonomia klasyczna nacisk kładzie na czynniki leżące po stronie podaży, natomiast ekonomia marginalistyczna zwraca główną uwagę na gusty i upodobania konsumentów jako czynnik kształtowania popytu

4.zastosowanie metod badawczych w formie tzw. Rachunku marginalnego (rachunek wielkości krańcowych). Zjawisko krańcowe: realne, stwierdzalne empirycznie. Natomiast zjawisko przeciętne, którym posługiwała się ekonomia klasyczna, obok wielkości globalnych, jest tylko wielkością rachunkową.

*Szkoła austriacka stosowała rachunek marginalny dla wyjaśnienia zachowania się jednostki jako konsumenta. Szkoły lozańska i anglo-amerykańska wykorzystywały ten rachunek dla wyjaśnienia problemu równowagi przedsiębiorstwa, tzn. takiego jego stanu, w którym zostaje zmaksymalizowany zysk.

Obok cech wspólnych są różnice między szkołami. Szkoła austriacka kontynuuje tradycję rozumowania przyczynowo-skutkowego, czyli kauzalnego (causa - sprawa, przyczyna): zjawisko A to przyczyna B a B to skutek A - zjawiska nie są równorzędne. W szkole neoklasycznej i lozańskiej jest rozumowanie funkcyjne: teza o wzajemnej współzależności zjawisk gospodarczych, zakres współzależności jest różny. Szkoła lozańska - powszechna współzależność zjawisk gospodarczych badana metodą równowagi ogólnej. Szkoła neoklasyczna - współzależność między ograniczoną ilością zjawisk (2, 3); metoda równowag cząstkowych.

SZKOŁA AUSTRIACKA (PSYCHOLOGICZNA)

Twórcą był Karol Menger. Główni przedstawiciele to Eugeniusz Böhm-Bawerk i Fryderyk Wieser. Popularność szkoły była największa w Austrii i Niemczech, bo posługiwano się tam językiem niemieckim. W obu krajach były słabe tradycje ekonomii klasycznej. Rozwijały się szkoły o charakterze empirycznym. Nowa szkoła wiedeńska to scalenie szkoły austriackiej z neoklasyczną (Marshall). Szkoła neoaustriacka to jedna z odmian neoliberalizmu.

Teoria wartości szkoły austriackiej

Odnosi się do dóbr konsumpcyjnych, które bezpośrednio zaspakajają potrzeby ludzkie, nazywane przez Mengera dobrami pierwszego rzędu. W ocenie wartości dobra szkoła bierze pod uwagę dwa elementy:

1. użyteczność pojmowaną w sensie subiektywnym, psychologicznym: suma zadowolenia, przyjemności jaką jednostka osiąga z konsumpcji dobra lub z jego nabycia

2. rzadkość, ilość dobra

Założenie: w miarę wzrostu konsumpcji dobra przyrost zadowolenia wywołany zwiększeniem konsumpcji o jednostkę maleje; użyteczność krańcowa jest raz mniejsza. Działa tu prawo nasycalności dóbr: użyteczność krańcowa dobra maleje w miarę zwiększenia się jego zapasu lub konsumpcji dalszych jego jednostek. Zależność tą wyraża prawo nasycalności potrzeb oraz prawo malejącej użyteczności krańcowej zwanej też I prawem Gossena.

Gdy posiadany zapas jest duży to użyteczność ostatniej porcji może się zbliżyć do zera a nawet przekształcić w wielkość ujemną. Użyteczność krańcowa określa wartość dobra lub jest z nią wprost identyczna. Wartość dobra to fakt jedynie psychologiczny, wyrażający jego ocenę przez poszczególnych ludzi, którzy dokonują wartościowania, oceny dobra na podstawie jego użyteczności krańcowej. Wartość według Mengera nie tkwi w dobrach, lecz jest wyrazem stosunku dóbr do potrzeb ludzkich. Może ona być w sprzeczności z pożytecznością, bo decydują o niej subiektywna ocena i upodobania jednostek, które mogą polegać na omyłce lub być dla nich szkodliwe np. palenie. Problem określenia wartości dobra Menger przedstawia za pomocą tabeli zwanej trójkątem Mengera. Uwzględnił w niej wpływ potrzeb ludzkich (czynnik subiektywny), jak i ilość jednostek dobra już posiadanych (obiektywny). Ważność potrzeb wyraża się cyframi rzymskimi a ilość dobra arabskimi. Liczby arabskie określają stopień intensywności zaspakajanej potrzeby przez kolejne porcje dobra:

Z trójkąta Mengera wynika, że tracąc jednostkę dobra z zapasu tracimy zawsze najmniej ważną jednostkę a jest obojętne, która z nich będzie nią konkretnie. Strata jest zawsze tylko stratą użyteczności krańcowej. Wartość zapasu dobra to iloczyn ilości jednostek zapasu pomnożonej przez znaczenie, jakie posiada jednostka zapasu zaspakajająca najmniej ważną potrzebę, czyli użyteczność krańcowa trójkąta Mengera umożliwia rozwiązanie tzw. paradoksu wartości (Smith). Woda nie posiada wartości mimo użyteczności. Jest jej za dużo w stosunku do potrzeb stąd znaczenie jej dla najmniej ważnej potrzeby wynosi 0. Stąd też i iloczyn stanowiący wartość zapasu wody wynosi 0. Diament mimo małej użyteczności posiada wielką wartość, bo w stosunku do potrzeb ludzi jest go mało. Można więc nim zaspokoić tylko najmniej intensywne potrzeby w społeczeństwie, a więc potrzeby ludzi bogatych rozporządzających dużą ilością pieniędzy.

Teoria wartości dotyczy też wartości dóbr produkcyjnych, z czym wiąże się teoria kosztów. Według szkoły austriackiej dobra produkcyjne mają wartość imputowaną, wyprowadzoną z wartości dóbr konsumpcyjnych, do których produkcji służą. Przypadek: dobro produkcyjne służy do wytwarzania dóbr konsumpcyjnych o różnej wartości, prawo Wisera (?) - o wartości dobra produkcyjnego stanowi wartość najmniej użytecznego dobra konsumpcyjnego, które jest przy jego pomocy użytkowane. Wartość najmniej użytecznego dobra konsumpcyjnego to samoistny czynnik kosztów.

Teoria wymiany

W wymianie handlowej konsument dąży do uzyskania maksymalnej sumy zadowolenia. Mówi o tym II prawo Gossena. Konsument znajdzie się w stanie równowagi, osiągnie maksymalne zadowolenie, gdy wyrówna użyteczności krańcowe różnego typu nabywanych dóbr, które będą proporcjonalne do cen tych dóbr. Konsument dążąc do max zadowolenia stara się zamienić pewną ilość dobra, którego ma w nadmiarze za określoną ilość innego dobra, którego odczuwa brak.

Teoria ceny

Najbardziej znana jest koncepcja ceny E. Böhm-Bawerka. Przyjął rozwiązanie oparte na obustronnej konkurencji dużej ilości sprzedających i kupujących jedno niepodzielne dobro - konia; stąd koński rynek. Wszystkie konie są identyczne, wskutek konkurencji ustala się na rynku jedna cena. Nabywcy będą starali się kupić konia jak najtaniej a sprzedawcy sprzedawać jak najdrożej. Dlatego wymiana ma postać licytacji, skutkiem której do wymiany dojdą sprzężone ze sobą pary kupujących i sprzedających. Ich szacunki określą cenę. Pierwszy akt licytacji nastąpi między tym sprzedawcą, który do swego przedmiotu przywiązuje największe znaczenie a więc jest najmniej zainteresowany sprzedażą i tym spośród nabywców, który jest najmniej zainteresowany kupnem. Oni są tzw. parą graniczną. Cena to rezultat krańcowej podaży i popytu.

Teoria procentu (podziału dochodu narodowego)

Twórcą jest E. Böhm-Bawerek. Dotychczas podstawowym problemem było wyjaśnienie zysku. Z wyjątkiem Saya procent traktowano jako zjawisko wtórne. Böhm-Bawerek za podstawę analizy bierze procent. Procent to dochód stanowiący wynagrodzenie kapitału, a zysk to wynagrodzenie przedsiębiorcy za funkcje kierownicze. U Saya jest to dochód przedsiębiorcy. Teoria procentu nawiązuje do teorii wstrzemięźliwości stworzonej przez Jevonsa. Podstawą teorii procentu jest teza, iż ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż przyszłe. Psychika ludzka jest tak ukształtowana, że ludzie nie doceniają rangi przyszłych potrzeb. Działa przeświadczenie o krótkości trwania życia. Brak jest wyobraźni właściwej. Dobra teraźniejsze umożliwiają podejmowanie wydajniejszej produkcji ogólnej, która chociaż wydłuża czas to przynosi więcej efektów. Dlatego istnieje agio - nadwyżka wartości dóbr teraźniejszych nad przyszłymi. Stanowi ona procent. Agio dóbr teraźniejszych nad przyszłymi to zjawisko indywidualne a wysokość różna dla poszczególnych jednostek a jednolita rynkowa stopa procentowa ustala się na rynku i wyraża w postaci procentu. Występuje obustronna konkurencja pożyczkobiorców i pożyczkodawców. Procent według Böhm-Bawerka to zjawisko psychologiczne - jego podstawą jest kredyt konsumpcyjny a nie produkcyjny. Teoria procentu Böhm-Bawerka wywarła wpływ na rozwój teorii procentu.

Teoria kapitału i akumulacji (teoria okrężnych dróg produkcji)

Böhm-Bawerek wskazuje, że dobra można wytwarzać albo bezpośrednio przy pomocy elementarnych czynników produkcji (pierwotnych - ziemia i praca) lub pośrednio (czynnik pochodny - kapitał). Ta druga metoda wymaga poświęcenia czasu. Przy produkcji pośredniej przedłuża się czas jej trwania, ale w efekcie dają więcej dóbr. Kapitałem są dobra pośrednie, które umożliwiają stosowanie okrężnych dróg produkcyjnych bardziej wydajnych. Postęp gospodarczy jest więc tożsamy z wydłużaniem dróg produkcji: produkcja wzrasta, ale przyrosty są coraz mniejsze w miarę wydłużania procesu produkcji. Na poparcie swych tez Böhm-Bawerek podaje przykład z życia ludzi pierwotnych: łowiący ryby prymitywny człowiek ażeby osiągnąć większą wydajność musi zrezygnować z części czasu przeznaczonego na połów i czas ten poświęcić na sporządzenie sieci. Sieć jest więc narzędziem zapewniającym bardziej obfity połów, ale jej sporządzenie stanowi właśnie drogę okrężną, która musi zostać opłacona. Podobnie rzecz ma się we współczesności: oddajemy komuś swój kapitał i mamy prawo partycypować w korzyściach, jakie przynoszą bardziej wydajne drogi okrężne, które stały się możliwe dzięki przekazaniu drugiemu nagromadzonych zasobów.

SZKOŁA LOZAŃSKA (MATEMATYCZNA)

Twórcą był Francuz L. Walras - „Podstawy czystej ekonomii politycznej” 1874/77. Główni przedstawiciele to W. Pareto, E. Barone i L. Awioroza. Szkoła lozańska wywarła znaczący wpływ na szkołę szwedzką w nauce ekonomii. Prekursorem szkoły szwedzkiej był Ludwik Wicksell a innym przedstawicielem Gustaw Cassel. W okresie międzywojennym występowało zjawisko łączenia dorobku tych szkół (lozańska + neoklasyczna). Próby tej podjął się ekonomista angielski J. S. Jevons, który wydał pracę „Wartość i kapitał”. Przedstawiciele szkoły szwedzkiej w Polsce: Władysław Marian Zawadzki, Michał Kalecki, Oskar Lange, Aleksy Walczar. Założenia metodologiczne:

1.ekonomia polityczna według Walrasa zajmuje się bogactwem społecznym, będącym zbiorem rzeczy materialnych i niematerialnych. Rzeczy te są użyteczne i występują w ilościach ograniczonych

2.ekonomia polityczna dzieli się na trzy komponenty: ekonomię czystą, stosowaną i społeczną. Czysta skupia uwagę na procesie wymiany. Jest ona nauką teoretyczną, abstrakcyjną i ścisłą. Przedmiotem ekonomii czystej jako nauki o dobrach rzadkich tworzących bogactwo jest mechanizm kształtowania się cen w warunkach doskonałej konkurencji. Ponieważ zjawiska wymiany przedstawiają pewne wielkości ilościowe dające się zmierzyć, przeto najwłaściwszą metodą w ekonomii czystej jest metoda matematyczna. W związku z tym ekonomia polityczna czysta jest nie tylko nauką abstrakcyjną, lecz również aprioryczną, racjonalną, analogiczną do nauk fizyko-matematycznych.

3.w szkole lozańskiej występują w ograniczonej postaci pierwiastki subiektywne; w przypadku Walrasa teoria użyteczności krańcowej

4.w ekonomii czystej Walras i Pareto uważają, że odgrywa ważną rolę idea współzależności między wielkościami ekonomicznymi; uznaje się je za związki funkcjonalne, czyli wzajemnie zależne. Obok wielkości ekonomicznych będących wielkościami rynkowymi w rozumieniu ekonomistów lozańskich występują czynniki uznane za para-ekonomiczne, które w sposób jednostronny jako przyczyna wpływają na kształtowanie się wielkości ekonomicznych. Do tych czynników zalicza się: stan techniczny gospodarki narodowej, gusty konsumentów, ustrój społeczno-gospodarczy. Przyjmuje się założenie, że te czynniki nie ulegają zmianom, że są stałe. Noszą więc one nazwę wielkości danych, czyli szkoła lozańska skoncentrowała się na analizie statycznej

5.Walras i Pareto uważają, że związki między rynkami na poszczególne dobra są tak ścisłe, że należy dążyć do badania relacji między nimi w ich kontekście w skali całego rynku. Z tych względów ekonomiści szkoły lozańskiej starali się opisywać taki układ wielkości ekonomicznych, w którym są one wszystkie już do siebie dostosowane. Nazywa się to stanem ogólnej równowagi ekonomicznej.

MARGINALIZM W ANGLII

Twórcą był Jevons. W 1870 r. Wydał podręcznik logiki a w 1871 „Teoria ekonomii politycznej”. Przeciwnik Milla. Ostatni przedstawiciel ekonomii klasycznej. Dokonała się rewolucja Jevonsowska w nauce ekonomii. Ekonomia polityczna operuje przede wszystkim wielkościami, tzn. ilościami i relacjami. Takie zjawiska jak przyjemność, przykrość, użyteczność, praca, wartość, bogactwo są zjawiskami ilościowymi, czyli wielkościami. Stąd w rozważaniach ekonomicznych obok metod logiki formalnej należy stosować metody matematyczne. Przedmiot ekonomii jako nauki o bogactwie określa jako mechanizm użyteczności i interesu osobistego. Działanie gospodarcze polega na rachunku przyjemności i przykrości. Celem jego jest maksymalizacja szczęścia (zadowolenia) kosztem najmniejszej przykrości. Gospodarowanie to komutacja (liczenie) przykrości i przyjemności a ekonomia to psychometryka. Ten psychometryczny hedonizm Jevonsa został odrzucony. Koncepcje Jevonsa (krańcowy marginalizm) nie przyjęły się w Anglii, gdzie silne były tradycje ekonomii klasycznej.

SZKOŁA NEOKLASYCZNA

ALFRED MARSHALL (1842-1924)

Dzieło z 1890 r. „Zasady ekonomiki”. Objął katedrę ekonomii w Oxfordzie i Cambridge. Razem ze swoimi uczniami tworzył szkołę z Cambridge. Jego uczniem był A. C. Pirou.

Marshall sugeruje, że jest neoklasykiem, bo nawiązuje do ekonomii klasycznej. Uważał, że należy połączyć rozważania Ricarda z rozważaniami Jevonsa. Marshall pisze, że Ricardo opracował zagadnienia produkcji i podziału a Jevons zagadnienia realizacji konsumpcji. Stąd nazwa szkoły, którą stworzył Marshall - szkoła neoklasyczna. Jest to pojęcie szersze niż pojęcie szkoły z Cambridge. Podstawowy zręb teorii ekonomii Marshalla jest odmienny od ekonomii klasycznej i zawiera treści typowo marginalistyczne. Nowe poglądy Marshall głosił posługując się aparaturą pojęciową przejętą z ekonomii klasycznej. Podaje nowe treści posługując się starymi kategoriami. Marshall lansuje termin ekonomika w miejsce terminu ekonomia polityczna. Ekonomika to wskazanie na ścisły, przyrodniczy charakter ekonomii. W USA ekonomistą nawiązującym do Marshalla był J. B. Clark - 1899 r. „O podziale bogactw - teoria płacy roboczej, procentu i zysku”. Ekonomistów angielskich i amerykańskich, których koncepcje są zbliżone do koncepcji Marshalla określa się szkołą angloamerykańską.

Teoria ceny

Teoria ta opiera się na koncepcji podaży i popytu znanej od czasów Milla. Są dwa założenia:

1. popyt, podaż i ceny traktuje jako wielkości wzajemnie zależne od siebie, nie występują między nimi związki przyczynowo-skutkowe, ale funkcjonalne

2. na ceny wpływają czynniki stojące po stronie podaży i popytu

Marshall łączy punkt widzenia ekonomii klasycznej, gdzie ceny określał konsument produktów z punktem widzenia Jevonsa, gdzie ceny określają czynniki leżące po stronie popytu. Analizę procesów rynkowych Marshall prowadzi przy założeniu istnienia konkurencji doskonałej - liczba kupujących i sprzedających jest tak duża, że żaden z uczestników wymiany nie może dyktować warunków kupna - sprzedaży. To rozumowanie prowadzi posługując się metodą równowag cząstkowych, bada współzależność między ceną, popytem i podażą na jedno dobro, abstrahując od związków między cenami różnych dóbr. Przy takich założeniach cena rynkowa ujmowana jako cena równowagi cząstkowej kształtuje się jako wypadkowa popytu i podaży.

Teoria popytu

Podstawą teorii jest teoria użyteczności krańcowej w ujęciu zbliżonym do koncepcji Jevonsa i szkoły austriackiej. O rozmiarach popytu na dobro decyduje najniższa użyteczność dobra nazywana użytecznością krańcową. Nazwa ta zastąpiła graniczną użyteczność Wiesera i ostatni stopień użyteczności Jevonsa. Jest ona użytecznością zakupu krańcowego, czyli ostatniego względnie przyrostu krańcowej ilości, którą warto jeszcze wyprodukować. Marshall operuje przykładami z gospodarki towarowo-pieniężnej. Wprowadza pojęcie ceny popytu: cena, którą konsument jest skłonny zapłacić za jednostkę dobra. Cena popytu zależy od stopnia osiągniętego już zaspokojenia danej potrzeby, czyli od tego, której kolejno nabywanej jednostki dobra dotyczy, np. ktoś płaci za jedną herbatę 20 szylingów, a za dwie - 18. Marshall uwzględnia działanie prawa nasycalności potrzeb (I prawo Gossena). Cenę, którą konsument jest skłonny zapłacić za ostatnią nabywaną jednostkę dobra nazywa Marshall krańcową ceną popytu, która równa jest cenie rynkowej. W miarę wzrostu nabywanej ilości dobra krańcowa cena popytu spada, bo działa prawo malejącej użyteczności krańcowej. Gdyby konsument zwiększył zakupy do tego stopnia, że jego krańcowa cena popytu spadnie poniżej ceny rynkowej, poniósłby subiektywną stratę. Cena rynkowa stanowi więc miarę użyteczności krańcowej dobra dla wszystkich nabywców. Krańcowa cena popytu zależy od wysokości dochodu konsumenta. Wzrost dochodu zazwyczaj podnosi krańcową cenę popytu. Przy danych cenach jest on skłonny zakupić większą ilość danego dobra. Analizując zależność między ceną a popytem Marshall pierwszy wprowadza miarę służącą do oceny wpływu zmian ceny na popyt i nazywa ją elastycznością popytu. Jest to stosunek względnej zmiany popytu do względnej zmiany ceny na dane dobro. Popyt mało elastyczny cechuje dobra powszechnego użytku, dobra luksusowe mają wysoką elastyczność cenową popytu. Koncepcja elastyczności cen była znaczącym osiągnięciem Marshalla. Po sformułowaniu dochodowej i mieszanej elastyczności popytu powstał precyzyjny zespół narzędzi pozwalający badać skutecznie sytuację rynkową.

Teoria renty konsumenta

Jest to mniej udana koncepcja Marshalla. Renta konsumenta to różnica między sumą zadowolenia, jaką daje konsumpcja określonej ilości dobra a kosztami jego zakupu.

Marshall mówi, że wysokość renty zależy od wysokości dochodu jednostki. W miarę wzrostu dochodu przyrosty renty są coraz mniejsze. Jednostka o małym dochodzie uzyskuje w wypadku jego powiększenia poważny wzrost renty. Marshall postulował konieczność progresywnego opodatkowania. Koncepcja renty konsumenta jako zjawisko psychologiczne, subiektywne nie przyjęła się w nauce ekonomii. Jest to punkt wyjścia do sformułowania przez Pirou ekonomii dobrobytu.

Teoria podaży

Rozważania na temat wpływu podaży na ceny Marshall rozpoczyna od analizy czynników produkcji (otoczenie i człowiek). Człowiek reprezentuje czynnik pracy a otoczenie stanową ziemia, kapitał i organizacja produkcji. Marshall po raz pierwszy w ekonomii anglosaskiej wprowadza organizację produkcji jako czynnik produkcji na wzór Saya. Wynagrodzeniem pracy jest płaca robocza, kapitału procent, ziemi renta gruntowa a czynnika organizacji produkcji dochód przedsiębiorcy. Wynagrodzeniem kapitału jest procent a nie zysk. Marshall wprowadza pojęcie ceny podaży, odpowiada on kosztom produkcji ujmowanym na wzór ekonomii klasycznej. Ostatecznie o poziomie ceny rynkowej rozstrzyga według Marshalla wzajemny stosunek ceny popytu i podaży. Wielkość podaży zależy od kosztów produkcji. Marshall wprowadza do analizy kosztów produkcji rozróżnienie kosztu stałego i zmiennego. Koszt zmienny jest funkcją wielkości produkcji a koszt stały w krótkim okresie nie zależy od skali produkcji. Za cenę normalną Marshall uważa cenę, która pokrywa koszt. W krótkich okresach w warunkach równowagi w skład kosztów wchodzą tylko koszty zmienne. W długim okresie muszą wchodzić też koszty stałe i normalny zysk przedsiębiorstwa. Marshall rozróżnia rodzaje cen:

1. cena rynkowa bieżąca: bardzo krótki okres, podaż stała i nie ma czasu na jej zmiany; wobec danej ilości podaży o cenie decyduje popyt, np. dobra łatwo psujące się

2. cena krótkookresowo normalna: w warunkach częściowo zmieniającej się podaży pod wpływem zmian popytu przy niezmienionym aparacie wytwórczym cena krótkookresowa musi pokryć co najmniej koszt zmienny przedsiębiorstwa. W znacznej mierze zależy ona od popytu: gdy popyt rośnie cena też

3. cena długookresowo normalna: podaż zmienna w wyniku możliwości zmian wielkości produkcji za pomocą inwestycji; o jej poziomie rozstrzyga koszt produkcji: musi ona pokryć koszt zmienny i koszt stały by przedsiębiorstwo było rentowne

4. cena sekularna: w długich okresach czasu

Im krótszy czas tym większy wpływ na cenę wywiera popyt.

Teoria kosztów

Marshall rozróżnia koszt pieniężny i realny. Koszt pieniężny ujmuje zjawisko produkcji w sposób powierzchowny. Jest to ilościowy wyraz kosztu realnego. Pojęcie kosztu realnego nabiera charakteru psychologicznego. Traktuje koszt realny jako ujemną użyteczność, jako ofiarę, wyrzeczenie się ze strony osób uczestniczących w procesie produkcji. Ujemna użyteczność pracy przejawia się jako przykrość. Chcąc zwiększyć podaż pracy należy podnieść cenę jej zakupu - płacę. W podobny sposób Marshall określa koszt zużycia kapitału.

Kapitał powstaje drogą oszczędzania (nadwyżka dochodu ponad konsumpcję). Oszczędzanie wymaga ofiary ze strony właścicieli kapitału. Ta ofiara ma postać abstynencji, czyli wyrzeczenia się konsumpcji bieżącej w celu dokonania oszczędności. Marshall określa to terminem oczekiwania. Właściciel kapitału oszczędzając oczekuje na efekty swej abstynencji. Tak jak przykrość pracy ogranicza podaż i wyznacza cenę podaży, tak przykrość oczekiwania ogranicza podaż kapitału i oznacza jego podaż, czyli procent. Teoria oczekiwania Marshalla zbliżona jest do teorii wstrzemięźliwości W. N. Seniora i teorii procentu Böhm-Bawerka.

Wyjaśniając źródła dochodu ziemi i dochodu czynnika organizacji Marshall wskazuje na rzadkość tych czynników produkcji. Marshall zakłada substytucyjność czynników wytwórczych, zwłaszcza dwóch podstawowych, tzn. pracy i kapitału. Dążąc do minimalizacji kosztu przedsiębiorca tak łączy czynniki wytwórcze by zastępować czynnik relatywnie drogi czynnikiem tanim. Wiąże się z tym teoria podziału dochodu szkoły neoklasycznej.

*Teoria podziału dochodu

Ceny popytu czynników wytwórczych określa krańcowa produkcyjność tych czynników a cena podaży kształtuje się na poziomie równoważącym ujemną użyteczność pracy i kapitału. W sposób rozwinięty teorię podziału dochodu w oparciu o koncepcję krańcowej produkcyjności czynników produkcji sformułował J. B. Clark. Podstawą jego teorii jest teoria czynników produkcji. Udział każdego czynnika produkcji w podziale produktu jest taki sam jak udział w tworzeniu wartości produktu. Ziemia jako czynnik produkcji cechuje się niezniszczalnością. W statyce ta niezniszczalność nie odgrywa roli, stąd też Clark uważa, że można uważać ziemię jako szczególny rodzaj kapitału. W statyce pozostaje problem podziału dochodu narodowego między pracą a kapitałem. W tej analizie opiera się na prawie malejącej produkcyjności krańcowej czynników wytwórczych. Clark zakłada, że przedsiębiorstwo stosuje kapitał o niezmienionej wartości (założenia: stała ilość kapitału a zmienne zatrudnienie) lecz zmienny w zakresie składających się na niego dóbr kapitałowych.

Wartość kapitału jest stała a zatrudnienie rośnie. W miarę wzrostu zatrudnienia produktywność krańcowa rośnie początkowo, jednak później przyrosty są coraz mniejsze. Przedsiębiorstwu opłaca się zwiększać zatrudnienie do momentu zrównania się produkcyjności krańcowej pracy z ceną tego czynnika, czyli płacy roboczej.

Według Clarka zatrudnienie jest stałe a zwiększa się udział kapitału. Przedsiębiorstwu opłaca się zwiększać udział kapitału do momentu zrównania produkcyjności kapitału z ceną kapitału, czyli procentem. Uważa, że zasady podziału dochodu narodowego nawiązujące do krańcowej produkcyjności kapitału są słynne i sprawiedliwe; każdy bowiem z czynników produkcji otrzymuje wynagrodzenie proporcjonalne do jego udziału w procesie produkcji.

Koncepcja równowagi przedsiębiorstwa w ujęciu Marshalla

Obrazuje ona taki stan przedsiębiorstwa, w którym maksymalizuje ono swój zysk będący nadwyżką utargu nad kosztem. Marshall nawiązuje do konsumpcji, równowagi konsumenta w szkole lozańskiej i austriackiej. W austriackiej korzysta z prawa Gossena: konsument osiąga maksimum zadowolenia kiedy użyteczności krańcowe nabywanych przez siebie dóbr będą proporcjonalne do cen tych dóbr. Mówi się, że stan równowagi konsumenta jest wyznaczany przez punkt styczności ścieżki cen z najwyższą dostępną krzywą obojętności. Dążąc do stanu równowagi przedsiębiorca stosuje takie metody produkcji (ustala taką kombinację czynników wytwórczych) przy których zrealizuje możliwie największy zysk. Dla wyjaśnienia stanu równowagi szkoła neoklasyczna rozwinęła teorię kosztu produkcji. Do tej pory w nauce ekonomii rozróżniano koszty całkowite i przeciętne. Koszty przeciętne to koszty całkowite podzielone przez rozmiary produkcji. Marshall dokonał podziału kosztów całkowitych na stałe i zmienne. Koszt stały to koszt niezależny od skali produkcji. W ich skład wchodzą koszty amortyzacji, procent od wyłożonego kapitału, wynagrodzenie personelu kierowniczo-technicznego. Koszty zmienne zmieniają się wraz ze zmianą rozmiaru produkcji. Składają się z płac robotników produkcyjnych, kosztów surowca i materiałów. W krótkim okresie zmiany w rozmiarach kosztów całkowitych są następstwem zmian w kosztach zmiennych. Dla zaobserwowania dynamiki kosztów całkowitych i produkcji Marshall wprowadził pojęcie kosztów krańcowych (marginalnych). Koszt krańcowy to przyrost kosztu całkowitego wywołany zwiększeniem produkcji o jednostkę, a więc koszt wytworzenia dodatkowej jednostki wyrobu. W krótkim okresie zmiany kosztu krańcowego zależą od zmian kosztów zmiennych. Krzywa kosztu krańcowego jest odwrotnością krzywej produkcyjności krańcowej:

Równowaga przedsiębiorstwa wolnokonkur. jest to punkt przecięcia krzywej kosztu krańcowego z utargiem krańcowym równym cenie. Utarg krańcowy jest to przyrost utargu całkowitego związany ze zwiększeniem utargu (sprzedaży) o jednostkę:

Cena jest dla przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego ceną, na którą przedsiębiorstwo nie ma wpływu.

*Kierunek marginalistyczny to nurt teoretyczny w nauce ekonomii. Równolegle do tego kierunku rozwijała się Młodsza Szkoła Historyczna w Niemczech (nurt empiryczny). Drugi kierunek to instytucjonalizm, który rozwijał się w USA.

MŁODSZA SZKOŁA HISTORYCZNA W NIEMCZECH

Rozwojowi MSH sprzyjała:

-dominacja w Niemczech ideologii państwowej

-atmosfera intelektualna a także twórczość przedstawicieli starszej szkoły historycznej.

Przedstawiciele MSH w znacznie większym stopniu identyfikują ekonomię polityczną z historią gospodarczą; w tej dziedzinie mają oni poważny wynik naukowy. Dość znaczne były wpływy MSH w Rosji i w Polsce. Brało się to z faktu, że większość Polaków i Rosjan studiowało w Niemczech. MSH miała wpływ w krajach opóźnionych gospodarczo. Głową i założycielem MSH był Gustaw Schmoller (1838-1917). Jego zdaniem podstawowa różnica między starszą a młodszą szkołą historyczną polega na mniejszej pochopności do uogólnień. Główne dzieł Schmollera to „Zarys ekonomii politycznej”, które pretendowało do miana syntezy dorobku MSH. Kładł w nim nacisk na uwarunkowania sposobów występowania zjawisk gospodarczych okolicznościami historycznymi, prawnymi, społecznymi czy geograficznymi.

Głównym dorobkiem MSH była państwowa teoria pieniądza, którą sformułował G. T. Knapp. Uważał, że państwo ma zasadniczy wpływ na wartość pieniądza. Tylko państwo może uczynić go pośrednikiem wymiany, która to funkcja stanowi o istocie pieniądza.

Spośród ekonomistów MSH najbardziej zbliżał się do metodologicznych założeń angielskiej nauki ekonomii Wagner. Położył on nacisk na prawne podstawy systemów gospodarczych, ich ewolucję. Z kolei L. J. Brentano uchodzi za jednego pierwszych, który wysunął tezę, że kartele pozwalają znieść kryzysy. Jest on więc jednym z twórców konsumpcji zorganizowanego kapitalizmu. Odmienną rolę odegrali przedstawiciele MSH będący uczniami Schmollera, którzy tworzyli najnowszą szkołę historyczną (Werner Sombart i Max Weber).

Odmienna postawa metodologiczna między MSH a szkołą psychologiczną w Austrii doprowadziła do słynnego sporu o metodę w nauce ekonomii. Spór ten toczył się na łamach czasopism w latach 1883-84 i niekiedy przybierał niekonwencjonalne formy. K. Menger bronił teoretycznego, abstrakcyjnego i dedukcyjnego charakteru nauki ekonomii. Uważał, że zadaniem ekonomii powinno być formułowanie ogólnych praw o charakterze ponadczasowym a więc odnoszących się do wszystkich epok i systemów gospodarczych. Punktem wyjścia ekonomii teoretycznej winny być psychiczne właściwości jednostki ludzkiej jako konsumenta. Te właściwości psychiczne mają zdaniem Mengera zakres powszechny i ponad czasowy. Z kolei Schmaller wskazywał na potrzebę ukazywania życia gospodarczego na szerszym tle problematyki społecznej. Akcentował ograniczoność koncepcji homoeconomicus, czyli człowieka gospodarującego. Posługiwanie się metodą abstrakcyjną, izolacyjną i uznanie pobudek egoistycznych za jedyny motyw działania gospodarczego daje, zdaniem Schmollera, fałszywy obraz rzeczywistości nieprzydatny do badań. Działanie gospodarcze jest rezultatem wielkości różnorodnych motywów egoistycznych i altruistycznych. Motywy te zmieniają się i kształtują pod wpływem historycznego rozwoju kulturalnego, moralnego, społecznego. Wobec zmienności motywów działania gospodarczego oraz rozwoju instytucji prawniczych i społecznych nie mogą, zdaniem Schmollera istnieć ogólne i powszechne prawa ekonomiczne. W przeciwieństwie do skrajnych reprezentantów szkoły historycznej Schmoller uznał istnienie pewnych prawidłowości życia gospodarczego w poszczególnych epokach rozwoju.

Ideologie społeczne Szkoły Historycznej w Niemczech

W 1882 r. z inicjatywy Schmollera utworzono Związek Polityki Socjalnej skupiający wielu profesorów ekonomii i innych nauk społecznych uniwersytetów niemieckich. Członkowie związku głosili, że reformy społeczne winny być domeną państwa, opowiadali się za rozwojem spółdzielczości spożywców i spółdzielczości mieszkaniowej a także postulowali daleko posuniętą bezpieczną interwencję państwa w życie gospodarcze. Reformatorzy uważali nacjonalizację niektórych dziedzin gospodarki, których nie mógł w sposób racjonalny rozwijać kapitał prywatny za element socjalizmu. Posunięciem socjalistycznym dla nich była np. nacjonalizacja hoteli (upaństwowienie). Ten profesorski ruch reform społecznych został nazwany przez liberalnych krytyków szkołą historyczną socjalizmu ex katedra albo socjalizmem profesorskim (pruski socjalizm).

NAJNOWSZA SZKOŁA HISTORYCZNA

Socjalizm historyczny Wernera Sombarta (1863-1941)

Głoszone przez przedstawicieli MSH zasady integralności zjawisk społecznych nasuwały myśl o sformułowaniu jakiejś socjologii życia gospodarczego i jego rozwoju. Uczynił to Sombart, uczeń Schmollera. Sombart jest twórcą oryginalnej teorii rozwoju gospodarczego, którą wyłożył w pracy „Współczesny kapitalizm” z 1915 r. Za czynnik zasadniczy, decydujący dla całego procesu rozwoju uznaje psychologię społeczną, czyli motywy psychiczne rządzące zachowaniem ludzi. Zespół postaw psychicznych tworzy ducha gospodarczego epoki. Duch ten określa kierunek rozwoju danego systemu i epoki. Wiążą się z nim dwa pozostałe składniki systemu gospodarczego: jest to określona technika i określona organizacja pracy społeczeństwa. Personifikacja, czyli uosobieniem ducha kapitalizmu staje się przedsiębiorca stosujący udoskonalenia techniczne i nowe metody produkcji oraz podejmujący ryzyko w działalności gospodarczej. Sombart głosi, że kapitalizm narodził się z religii i psychiki narodu żydowskiego. Żydzi ucieleśniają te wszystkie cechy, które składają się na ducha, jak inteligencja, oszczędność, racjonalność, dążenie do bogactwa pieniężnego; wraz ze swą filozofią religijną przenieśli ducha kapitalizmu z czasów starożytnych poprzez średniowiecze do epoki nowożytnej, w której znalazł on korzystne możliwości rozwoju. Te poglądy Sombarta zostały wykorzystane przez hitlerowców w ich kampanii antysemickiej. Sombart wyróżnił trzy fazy rozwoju kapitalizmu:

I - od wieku XIII do rewolucji przemysłowej w połowie XVIII w.

II - od roku 1750 do I wojny światowej

III - po I wojnie światowej

Duch kapitalizmu ujawnił się w pełni w II decydującej fazie rozwoju kapitalizmu. Najnowszą III fazę po 1918 r. charakteryzuje powstanie nowych form gospodarki a więc państwowej i spółdzielczej. Na skutek szybkiego rozwoju spółek akcyjnych następuje coraz szersze oddzielenie funkcji własności kapitału od funkcji bieżącego zarządzania tym kapitałem. Proces ten powoduje zanik ducha inicjatywy prywatnej co jest równoznaczne z osłabieniem dynamiki rozwoju systemu. Z drugiej strony zdaniem Sombarta powstanie wielkich korporacji powoduje ingerencję państwa w życie gospodarcze i działalność związków zawodowych, przyczynia się do zwiększenia stabilności systemu gospodarczego, aczkolwiek osłabiają ducha inicjatywy prywatnej.

Typologizm historyczny M. Webera

Główne dzieło to „Etyka protestancka i duch kapitalizmu” z 1904-05 r. Najcenniejszym wkładem Webera do nauki ekonomii jest jego konstrukcja typów idealnych, będąca pewnego rodzaju pomostem między ekonomią teoretyczną a szkołą historyczną. Przy pomocy konkretnych typów idealnych Weber bada rzeczywistość historyczną. Typy idealne polegały na wyolbrzymieniu pewnych cech rzeczywistości historycznej a pominięciu innych cech. Ułatwiają one formułowanie hipotez i systematyzacji, czyli porządkowanie faktów. Szczególną popularność uzyskała teza Webera o związku między powstaniem kapitalizmu a pojawieniem się religii protestanckiej. Jego zdaniem kapitalizm począł się z ducha reformacji, o jego powstaniu zadecydowała nowa religia, etyka, moralność. Większą rolę w genezie kapitalizmu odegrały przy tym ascetyczne kierunki religii protestanckiej, tzn. kalwinizm aniżeli luteranizm. Asceza protestancka przyjęła się zdaniem Webera tam gdzie mieszczaństwo było poważną siłą społeczną. Luteranizm i anglikanizm zwyciężył w krajach, w których dominowała szlachta i książęta. Obszary największych wpływów kalwinizmu - Holandia, Anglia, częściowo Francja, były równocześnie głównymi obszarami kultury kapitalistycznej. Kalwinizm, zwłaszcza w swej angielskiej odmianie (purytanizm), sprzyjał kształtowaniu takich cech osobowości, jak: liczenie przede wszystkim na własne siły, zimna kalkulacja w stosunkach z innymi ludźmi, ostrożność w zaufaniu. Purytanizm usankcjonował też moralnie pomnażanie zysku, z drugiej strony ascetyzm protestancki dostarczał przemysłom wstrzemięźliwych, pracowitych robotników. Etyka protestancka była bowiem wrogiem próżniactwa. Podobną rolę jak kalwinizm w Europie odegrały sekty baptystyczne w Stanach Zjednoczonych.

INSTYTUCJONALIZM

Rozwinął się w USA w latach 20. I 30. XX w. Nawiązywał do MSH, nurt o charakterze empirycznym, badanie instytucji ram działalności gospodarczej, rozwija się dynamicznie. Instytucjonaliści nie zajmowali się problemami gospodarczymi przeszłości, skupiali się na problemie opisu strukturalnych przemian współczesnej gospodarki. Inni przedstawiciele instytucjonalizmu: J. R. Commons, W. C. Mitchell. Commons jest jedynym, który swą ekonomię świadomie określał mianem instytucjonalnej. Główna praca to „Ekonomia instytucjonalna. Podstawy prawne kapitalizmu” z 1934 r. Szczególne znaczenie przywiązywał do norm prawnych ustalających reguły postępowania jednostek i grup społecznych. Próbę stworzenia pomostu między ekonomią marginalną a instytucjonalną podjął Mitchell. W badaniach skoncentrował się na problemach koniunktury. Praca „Cykle gospodarcze” uwzględnia wpływ czynników monetarnych na przebieg cyklu. Ta praca stanowi punkt wyjścia rozwoju nowych statystycznych metod ekonomii.

Twórcą instytucjonalizmu był Thorstein Bunde Veblen (1857-1929). Prezentował radykalną postawę społeczną. W 1884 r. uzyskał stopień doktora filozofii, w 1891 podjął pracę akademicką na uniwersytecie w Chicago, tam spotkał J. M. Clarka, który nakłonił go do studiów nad ekonomią polityczna (przeciwnik ekonomii marginalnej). Główne dzieło Veblena to „Teoria klasy próżniaczej” z 1899 r. Veblen reprezentuje szeroki punkt widzenia w kwestiach ekonomicznych, interesuje się socjologią, antropologią, historią, filozofią.

Twórczość Veblena była pod wpływem teorii ewolucji K. Darwina oraz socjologicznych koncepcji Spencera (socjolog angielski z II poł. XIX w.). Veblen podkreśla ewolucjonistyczny charakter współczesnej nauki; przedmiotem jej badania jest proces a nie stan lub zjawisko. Dotychczasowej nauce zarzucił opieranie się na koncepcji porządku naturalnego (wiek XVIII). Najważniejszą cechą wspólną instytucjonalistów jest odrzucenie hedonizmu (hedone - gr. przyjemność) w ocenie zachowania jednostek w systemie ekonomicznym; odwrócenie koncepcji homoeconomicus. Zdaniem Veblena zmiany w życiu gospodarczym wynikają ze zmian nawyków myślowych, dlatego punktem wyjścia badań ekonomicznych winno być badanie powszechnie uznanych reguł i zasad postępowania, czyli instytucji. Pojęcie instytucji zaliczane jest do jednego z najbardziej niejasnych elementów teorii Veblena. Instytucje to nawyki myślowe, które kierują ludzkim życiem. Badanie instytucji polega na badaniu historii upodobań, obyczajów, tradycji, instynktów, podświadomych motywów postępowania ludzi. Koncepcja instytucji Veblena ma charakter psychologiczny. Veblen podkreśla, że kierowanie się bodźcem zysku wyrasta na tle instytucji zrodzonych przez kulturę pieniężną. Nie jest to jednak naturalny motyw działania jednostki. Instytucji kultury pieniężnej, wyrażającej interesy klas panujących przeciwstawia Veblen instytucje kształtowane w procesie rozwoju gospodarczo-społecznego. Najważniejszym z instynktów wyrosłych na tle tych instytucji jest instynkt dobrej roboty.

Świat interesu i przemysłu Veblena

Veblen wyróżnia 3 epoki (fazy):

• faza łupieżcza

• faza quasi pokojowa

• faza pokojowego stadium wytwórczości

W fazie łupieżczej ukształtowała się klasa próżniacza, której cechą jest skłonność do próżnowania. Ten sposób bycia podkreślał dominującą pozycję gospodarczą i społeczną próżniaczy. W dwóch pozostałych fazach ukształtowała się klasa właścicieli niewolników i feudałów. Istnieje tu podział na zawody godne i niegodne, przy czym praca fizyczna bezpośrednio produkcyjna jest w pogardzie. Godne czci są zawody rycerskie bezpośrednio produkcyjne (polowania) a więc czynności gdzie wyzwala się idea próżnowania na pokaz. Rozwój nowoczesnej wytwórczości przemysłowej nobilituje zajęcia gospodarcze związane z biznesem. Instytucja próżnowania na pokaz zostaje uzupełniona instytucją ostentacyjnej konsumpcji, będącej synonimem potęgi i bogactwa klasy próżniaczej. Veblen podkreśla, że przymus ostentacyjnej konsumpcji został wznowiony przez aparat reklamy. Podstawą oceny jednostki jest jej standard konsumpcji i to przede wszystkim w zakresie dóbr materialnych. Obyczajom klasy próżniaczej przeciwstawia Veblen instytucje oparte na właściwym jednostce instynkcie pracy. Nosicielami tego instynktu we współczesnym świecie są dla niego grupy społeczne powiązane z nowoczesną produkcją przemysłową. Dominującej pozycji w tych grupach nie przypisuje masie robotniczej lecz technikom, inżynierom, grupom technokratycznym. Istnieje sprzeczność interesów między światem przemysłu a interesu (biznesem), reprezentowanym przez klasę próżniaczą. Pojęcie biznesu obejmuje gospodarkę pieniężną, kredyt, zrzeszenia monopolistyczne. Istniejąca sprzeczność jest przyczyną powstawania kryzysów ekonomicznych. Veblen jest zafascynowany efektywnością nowoczesnej produkcji przemysłowej i działalności grup technostruktury. Veblena uważa się za prekursora teorii rewolucji menedżerów. Veblen miał wpływ na metody i kierunki rozumowania w ekonomii amerykańskiej i socjologii. Neoinstytucjonalizm to kierunek nawiązujący do Veblena, który został stworzony przez J. K. Galbraitha (ur. 1908 r.).

KONCEPCJA SPÓŁKI AKCYJNEJ (nurt socjaldemokratyczny)

Karol Marks (1818-1883) koncepcję tą ujął w dziele „Kapitał” t. I z 1867 r. W 1864 r. I Międzynarodówka. Marks założył Stowarzyszenie Robotników, które istniało 12 lat. W 1889 r. odbył się kongres w Paryżu, II Międzynarodówka, istnieje do dzisiaj i skupia partie socjalistyczne.

SPD - Socjaldemokratyczna Partia Niemiec

Najbardziej silna kadrowo. W jej ramach istnieją 3 nurty:

1. prawicowy, rewizjonistyczny; przedstawiciele to E. Bernstein i E. David.

Nurt ten głosił, że należy podjąć rewizję nauk Marksa bo rozwój gospodarczy nie potwierdza jego tez. Bernstein krytykuje teorię akumulacji kapitału Marksa (rozwój produkcji kapitalistycznej prowadzi do potęgowania zjawisk koncentracji i centralizacji kapitału). Bernstein mówi, że drobną własność cechuje duża trwałość. Krytykuje tezę Marksa o potrzebie rewolucji społecznej jako drodze wiodącej do przejęcia władzy przez robotników. Kształtowanie systemu parlamentarnego, sprawowanie władzy ustawodawczej przez parlament pozwoli robotnikom przejąć władzę i jeśli wygrają oni wybory parlamentarne. Odnośnie rolnictwa tezy Bernsteina rozwija David. Wskazuje on na trwałość gospodarstw chłopskich, rodzinnych.

2. centrum; najsilniejszy nurt; przedstawiciele K. Kautsky, R. Hilferding i A. Bebel.

Do I wojny światowej do rewolucji bolszewickiej (1917) centrum było za utrzymaniem tez Marksa. Po rewolucji bolszewickiej centrum przeszło na pozycje rewolucjonistyczne. Ani Kautsky ani Hilferding nie zaakceptowali polityki bolszewików. Hilferding był lekarzem i przedstawicielem austromarksizmu, członek SPD, był ministrem finansów w Niemczech. Po dojściu Hitlera do władzy emigrował. Główne prace: „Böhm-Bawerk o marksowskiej teorii wartości”, „Kapitał finansowy” z 1910 r. gdzie wskazał na występujące w jego czasach coraz silniejsze powiązanie kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego. Skupił on uwagę na kapitale finansowym, stąd szeroko potraktował spółkę akcyjną i kapitał akcyjny. Spółka akcyjna to najważniejsze ogniwo w procesie mobilizacji wolnych kapitałów. Spółka ta tworzy się w drodze sprzedaży akcji. Akcja to podlegający obrotowi handlowemu tytuł własności i prawo do udziału w dochodzie przedsiębiorstwa akcyjnego. Cechą tego przedsiębiorstwa jest oddzielenie kapitału własności od kapitału funkcji. Oznacza to uwolnienie właściciela kapitału od funkcji przedsiębiorcy. Hilferding poddał analizie takie pojęcia jak dywidenda i zysk założycielski, jako odrębne kategorie ekonomiczne. Dywidenda to ta część zysku spółki akcyjnej, które walne zgromadzenie akcjonariuszy przeznacza do podziału; ma ona charakter procentu a nie zysku bo jest wypłacana nie kapitalistom funkcjonującym lecz właścicielom kapitału z racji posiadanych tytułów własności (akcji). Cena akcji (kurs) zależy od stosunku dywidendy do bankowej stopy procentowej. Akcjonariusz spodziewa się, że dochód z akcji będzie przewyższał stopę procentową o premię za ryzyko. Hilferding poddał analizie zjawisko zysku założycielskiego zwanego zyskiem grynderskim (?) i operację rozwodnienia kapitału. Jeśli przedsiębiorstwo istniejące ma przynosić stopę zysku 16% a inne przedsiębiorstwo tej samej branży 8% to kapitaliści lub bank zakładając lub przekształcając przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną emitują akcje na sumę 2x większą od rzeczywiście zainwestowanego kapitału. Różnica ta trafia do kieszeni grupy założycieli a ta operacja to rozwodnienie kapitału. Ta operacja jest możliwa bo nabywca akcji oczekuje dochodu w wysokości stopy procentowej.

3. lewicowy, radykalny, rewolucyjny; przedstawiciele to K. Zetkin, R. Luksemburg, W. Liebknecht

POLSKA MYŚL EKONOMICZNA XIX I XX WIEKU - II Rzeczpospolita Polska

ZABÓR ROSYJSKI

1864 - uwłaszczenie chłopów; 1862 - Szkoła Główna, wyższa szkoła założona w Polsce, zamknięta w 1869. Powstaje PPS - Polska Partia Socjalistyczna, której celem była odbudowa niepodległej Polski, przywódcą był J. Piłsudski. Ekonomiści związani z PPS to Z. Daszyńska-Golińska, S. A. Kempner. Ważny nurt polityczny to stronnictwo narodowo-demokratyczne Endecja (przywódca to R. Dmowski).

ZABÓR PRUSKI

Ośrodkiem był Poznań. Była akcja germanizacji, Bismark wprowadził Kulturkampf (walka z kościołem katolickim). W 1901 - bunt dzieci we Wrześni. Nie było warunków do rozwoju nauki ekonomii, nie było żadnych polskich uniwersytetów.

ZABÓR AUSTRIACKI (GALICJA)

Od 1848-1916 cesarzem był Franciszek Józef. W 1867 r. państwo austriackie przekształciło się w Austro-Węgry.

Julian Antoni Dunajewski to przedstawiciel późnego klasycyzmu. Łączy watki klasyczne z wątkami szkoły niemieckiej. Konserwatywne Stronnictwo Stańczyków (od Teki Stańczyka).

1. każda praca (i usługi) jest pracą produkcyjną; przeciwstawia się poglądowi klasycznych ekonomistów angielskich, że tylko praca w produkcjii materialnej tworzy wartość.

2. nie może być ogólnej nadprodukcji materiałów (prawo rynku Say'a).

3. obrona wielkiej własności ziemskiej w rolnictwie: umożliwia postęp techniczny, to wzór dla małęj własności, główny dostawca zboża do miast, ostoja kultury narodowej.

4. polityka gospodarcza- ewolucja od ideii liberalizmu gospodarczego do protekcjonizmu i interwencjonizmu państwowego.

Jego kontynuatorem był Józef Milewski, też przedstawiciel późnej ekonomii klasycznej, był posłem do parlamentu wiedeńskiego. Twórcą nauki był Włodzimierz Czerkawski (1867-1913) [KRAKÓW] .Na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładał ekonomię polityczną i skarbowość. Główne prace: „Teoria czystego dochodu z ziemi”, „Wielkie gospodarstwa, ich istota i znaczenie”, „Polityka ekonomiczna”. Był zwolennikiem szkoły austriackiej. Uważał, że o wartości dobra decyduje nie nakład pracy lecz jego przydatność dla zaspokojenia ludzkich potrzeb. W zapasie dóbr wartość pojedynczego dobra równa się jego krańcowej użyteczności. Czerkawski rozwinął własną teorię renty, do której zastosował teorię agia Böhm-Bawerka: ziemia ponosi pewne straty w produkcji, które musi się wynagrodzić; pokrywa się je dobrami przyszłymi, które muszą mieć obecnie mniejszą wartość bo służą mniej ważnym bo późniejszym potrzebom. Główną przyczyną powstawania renty gruntowej jest czas. Czysty dochód ziemi (renta) to nadwyżka „wartości dóbr teraźniejszych nad przyszłymi”. Czerkawski myśli o optymalnej strukturze agrarnej. O wielkości jednostek gospodarczych decyduje nie wielkość produkcji lecz wielkość dochodu. Tam gdzie dochód starcza tylko na zaspokojenie potrzeb ogólnych mamy do czynienia z małym gospodarstwem, które wskazuje na pewne wady wielkich gospodarstw. Za najlepsze uznaje Czerkawski gospodarstwa średnie. Postuluje ich rozwój drogą zakładania stowarzyszeń produkcyjnych i konsumpcyjnych przy zachowaniu małych i wielkich gospodarstw.

*Wydarzenia na początku XX wieku: w październiku 1918 r. powstał Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu. Powstały uczelnie ekonomiczne w Warszawie (SGH), Krakowie, Lwowie i Poznaniu. Powstawały placówki naukowe zajmujące się badaniami naukowymi, np. Instytut Gospodarstwa Społecznego (Krzywicki), GUS (1918). W 1928 r. powstał Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen. Funkcjonował do 1939 r.; dyrektorem był E. Lipiński. Czasopisma: Warszawski Ekonomista, Lwowski Przegląd Ekonomiczny, Poznański ruch prawniczy i ekonomiczny, Krakowskie Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne.

Szkoła lwowska (szkoła historyczna)

Galicja to dwa miasta - Lwów i Kraków. Twórcą szkoły lwowskiej (szkoła historycznej) był Leon Biliński (1846-1923), działacz państwowy. Był umiarkowanym konserwatystą, opowiadał się za metodą indukcji. Główne dzieło: „Wykład ekonomii społecznej” („System ekonomii społecznej”). Był twórcą systemu waluty pozłacanej. Utworzenie Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów.

Stanisław Głąbiński

Związany był z narodową demokracją (Endecja), był jej przywódcą na terenie Galicji. Został prezesem Koła Polskiego w parlamencie austriackim, stał na czele parlamentarnego Koła Endecji. Został aresztowany przez Armię Czerwoną i zmarł w więzieniu. Główne prace: „Ekonomia narodowa” - obejmuje teorię ekonomii narodowej i narodową politykę ekonomiczną, „Nauka skarbowości”, „Historia ekonomiki” z 1939 r. Poglądy naukowe kształtowały się pod wpływem inspiracji ekonomii niemieckiej (List) oraz starszej szkoły historycznej. Znaczący był też wpływ ekonomii polskiej. W kwestii metod badawczych Głąbiński programowo podzielał stanowisko polskiej XIX wiecznej nauki ekonomii o potrzebie stosowania indukcji i dedukcji. Taki punkt widzenia reprezentuje Skarbek i Supiński. Pod względem konstrukcji główna praca Głąbińskiego „Teoria ekonomii narodowej” wykazuje podobieństwo do pracy Skarbka „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego”. Głąbiński wyróżnia cztery czynniki produkcji: przedsiębiorczość i wiedzę, praca zespolona z narzędziami pracy, ziemia, kapitał. Akcentuje fakt, że przedsiębiorca służy produkcji przede wszystkim inicjatywą, zdolnością organizacji i znajomością koniunktury rynkowej niezależnie czy ma kapitał czy korzysta z kredytu. Dlatego przedsiębiorca to uosobienie odrębnego czynnika produkcji - przedsiębiorczości i wiedzy. Czynnika tego nie można utożsamiać z pracą i kapitałem. Przyjęta przez Głąbińskiego hierarchia czynników produkcji skłania do refleksji: nie przypadkowo na pierwszym miejscu w hierarchii jest przedsiębiorczość i wiedza. W II Rzeczpospolitej (zacofanie gospodarcze) należało w pierwszej kolejności wykorzystać pozagospodarcze czynniki rozwoju. W grę wchodziła zmiana postaw psychicznych wobec problemów gospodarczych (rozbudzenie inicjatywy, pracowitości).

Stanisław Grabski

Był następcą Władysława Ochenkowskiego. Główna praca to „Ekonomia społeczna (10 tomów, 1927-1932). Głosił tezę, że ekonomia społeczna to nauka o gospodarczym współżyciu ludzi i wyraża więź między socjologią i ekonomią oraz podejście spotykane u przedstawicieli najnowszej szkoły historycznej. Grabski największą uwagę poświęcił przedmiotowi badań i prawom ekonomicznym. Zasadnicza jego teza to: jednostka jest zarówno podmiotem i obiektem społeczeństwa, podlega oddziaływaniu społecznemu, ale sama też działa na to społeczeństwo. Ekonomia według Grabskiego to nauka o historycznie zmiennych, zasadniczych pojęciach ekonomicznych i stosunkach społeczno-gospodarczych. Podstawą ekonomii społecznej musi być historia ustrojów społeczno-gospodarczych. Metodę badawczą stosował Władysław Grabski (brat Stanisława).

[WARSZAWA] Władysław Grabski (młodszy o 3 lata) to dwukrotny premier rządu polskiego. Główne dzieło to „Stłumienie inflacji i reforma walutowa” (wprowadzenie polskiego złotego). Stworzył podstawy pod sytuację walutową w Polsce. Pracował w SGGW (rektor). Łączył szkołę austriacką i historyczną - przedstawiciele: Antoni Kostarzecki, Tadeusz Brzeski, Roman Rybarski.

Kierunek katolicki w nauce ekonomii

Zbliżał się do nauki kierunku historycznego. Przedstawiciele: ks. Antoni Szymański (rektor KUL), ks. Antoni Roszkowski, świeccy profesorowie KUL - Ludwik Górski, Czesław Strzerzewski, Leopold Caro. Caro propagował hasła solidaryzmu społecznego, którego idee zaczerpnął od Karola Gida. Ekonomia to dyscyplina normatywna i teleologiczna. Wysuwał program rozwoju gospodarki narodowej przy pomocy ingerencji państwa. Zwolennik protekcji celnej i ochrony gospodarki krajowej przed penetracją obcych kapitałów. Z tym kierunkiem związane były dwa pisma: „Prąd” - Lublin” i „Przewodnik społeczny” - Poznań. W czasach PRL-u przedstawicielem był S. Wyszyński i ks. J. Piwowarczyk, który napisał „Katolicka etyka społeczna” (tom II to analiza życia gospodarczego).

Kierunek teoretyczny w nauce ekonomii

(SZKOŁA KRAKOWSKA)

Adam Krzyżanowski (1873-1963)

Pełnił wiele funkcji rządowych; aresztowany w 1939 r., był w obozie koncentracyjnym. Zakres badań prowadzonych przez niego był bardzo szeroki. Obejmowały one teorię ekonomii, problemy skarbowości, historię doktryn ekonomicznych, zagadnienia demograficzne, politykę gospodarczą, zastanawiał się nad przyczynami zacofania Polski, kładł nacisk na zbyt duży przyrost ludności (akceptował teorię Malthusa), wskazywał na brak kapitału. Nadmiernemu przyrostowi ludności miała zapobiec ograniczona rozrodczość i popieranie emigracji z Polski, a Brakowi kapitału - zagraniczne pożyczki. Wzrostowi oszczędności i akumulacji własnych przedsiębiorstw miały sprzyjać niskie podatki. Krzyżanowski zwalczał przedsiębiorczość państwową (etatyzm), nadmierny fiskalizm i państwowe programy uprzemysłowienia. W etatyzmie widział główne niebezpieczeństwo dla gospodarki i dla moralności społeczeństwa, bo etatyzm sprzyjał wzrostowi przestępczości. Zwolennik zasad liberalizmu ekonomicznego. Wierzył, że liberalizm odpowiada naturze ludzkiej i moralności człowieka. Zalet liberalizmu nie wiązał z egoizmem, ale z poczuciem wolności i sprawiedliwości. Liberalizm dla niego to ustrój nie tylko etycznie najwyższy a gospodarka najsprawiedliwsza, ale i najtańszy. Nie wierzy w twórczą moc nakazu, zwłaszcza administracyjnego. Wierzy w dobre skutki dobrowolnego działania. Krytykował interwencjonizm państwowy w zakresie ceł i cen.

Ferdynand Zweig i Adam Heydel to uczniowie Krzyżanowskiego. Reprezentuje kierunek marshallowski. Zwolennikiem liberalizmu gospodarczego był Heydel. Jego poglądy kształtują się pod wpływem szkoły austriackiej i angielskiej; reprezentuje kierunek marginalistyczny.

(SZKOŁA POZNAŃSKA)

Edward Taylor (1884-1964)

Jego cele życiowe to:

- zorganizowanie wyższych studiów ekonomicznych w Polsce

- rozwijanie teorii ekonomicznej; był nauczycielem i wychowawcą kilku pokoleń ekonomistów polskich.

Zwolennik szkoły neoklasycznej w Polsce. Jego dorobek naukowy to:

1. zakres i metoda ekonomii politycznej; napisał pracę „Statyka i dynamika w teorii ekonomii”. Wówczas dominowała statyczna analiza funkcyjna, dostrzegano jej nieadekwatność, nieużyteczność z punktu widzenia procesów rozwojowych. Statyka dla Taylora to opis hipotetycznie chwilowo unieruchomionego układu gospodarczego (fotografia). Jest ona daleko od rzeczywistości, która jest jednością statyki i dynamiki. Dynamika uwzględnia czas i zakłada brak stałych relacji w dokonujących się zmianach czynników gospodarczych. Taylor przyczynił się do prawidłowego pojmowania w piśmiennictwie ekonomii polskiej statyki i dynamiki. Inne dzieło z zakresu metodologii ekonomii to „Wstęp do ekonomiki”. I część - „Ekonomia jako nauka” zawiera szeroką panoramę przedmiotu i właściwości metodologicznych ekonomii. Taylor widzi ograniczoność indukcji, komplementarność zależności przyczynowo-skutkowych i funkcyjnych, usługowość zastosowań matematyki wobec teorii.

2. teoria produkcji; podczas II wojny światowej napisał „Teorię produkcji” (ukazała się w 1947 r.). Opowiada się w niej za ustrojem indywidualistycznym, opartym na prywatnej własności, ale dostrzega jego wady i ograniczenia. „Teoria produkcji” jest bardzo neoklasyczna i keynsowska od innych publikacji Taylora.

3. zagadnienia pieniężne i skarbowe; 1926 r. „Inflacja polska”.

4. historia myśli ekonomicznej; przywiązywał wagę do nauczania historii myśli ekonomicznej, która była wykładana jako rozwój metod ekonomii. W latach 50. napisał „Historię rozwoju ekonomiki” (wydana w Poznaniu w 1957 r. - t. I, w 1958 - t. II a w 1991 - t. III).

5. spółdzielczość; napisał pracę habilitacyjną ze spółdzielczości.

Zwolennik solidaryzmu społecznego, propagator drobnej przedsiębiorczości.

[ SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA ]

Powstała w 1906 r. I katedra ekonomii politycznej reprezentowana była przez J. S. Lewińskiego a II przez E. Lipińskiego.

Jan Stanisław Lewiński (1885-1930)

Jego cecha to stałe dążenie do ścisłości myślenia. W latach 20. ewoluował w kierunku lozańskiej szkoły matematycznej, tworząc z SGH podstawowe centrum naukowe, gdzie matematyczne metody badawcze w ekonomii stosowano w najszerszym zakresie. Opierał się na teoriach ekonomistów klasycznych (J. S. Mill). Od nich wywodziło się jego ujęcie ekonomii jako nauki o prawach, które rządzą produkcją, wymianą, obiegiem i podziałem dóbr materialnych.

Edward Lipiński (1888-1986)

Napisał „Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej” w 1956 r. Wersja nowoczesna to „Historia polskiej myśli ekonomicznej do końca XVIII w.” W 1928 r. stanął na czele powołanego Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen.

[ SZKOŁA MATEMATYCZNA ]

Michał Kalecki (1899-1969)

Napisał w 1933 r. „Próbę teorii koniunktury”, gdzie wysunął wnioski odnośnie przyczyn kryzysów gospodarczych. Stworzył popytową teorię dochodu narodowego: wielkość dochodu narodowego zależy od wydatków społeczeństwa na konsumpcję i inwestycje. Zajmował się problemami tempa wzrostu dochodu narodowego. Reprezentował szkołę matematyczną w ekonomii polskiej.

Oskar Lange (1904-1965)

Inny reprezentant szkoły matematycznej w Polsce. Zajął się statystyką i ekonometrią.

Władysław Marian Zawadzki (1885-1939)

Zainteresował się problemami ogólnej równowagi ekonomicznej; organizator Uniwersytetu Wileńskiego. Objął katedrę ekonomii na SGH po śmierci Lewińskiego; był wiceministrem skarbu w początkach lat 30. a potem ministrem skarbu. Zainteresowania to teoria produkcji, teoria wartości, ceny i pieniądza, teoria równowagi (najlepszy przykład stosowania przez niego matematyki w analizie ekonomicznej). Jego uczniami byli Aleksy Wakar (1898-1966) i Jan Drewnowski.

NOWA SZKOŁA WIEDEŃSKA (powszechna myśl ekonomiczna)

To połączenie szkoły austriackiej i neoklasycznej. J. R. Hicks - dzieło: „Wartość i kapitał”. Najbardziej rozwinięty system poglądów zbliżony do teorii niedoskonałej konkurencji przedstawił A. A. Cournot w pracy z 1838 r. „Badania nad matematycznymi zasadami teorii bogactw”. Zajmuje się tu wyjaśnieniem zasad polityki cen monopolu. Wskazuje, że zamierzone zwiększenie produkcji wymaga od monopolisty liczenia się z koniecznością obniżenia ceny. W wyniku wielkiego kryzysu gospodarczego powstało zapotrzebowanie na nowe ujęcia teoretyczne w ekonomii. Posunięcia gospodarcze rządów podejmowane zgodnie z ekonomią marginalistyczną, takie jak: deflacja, próba obniżenia płac roboczych, w rezultacie doprowadziły do pogorszenia sytuacji gospodarczej i pogłębienia kryzysu. W takiej sytuacji gospodarczej zrodziło się zapotrzebowanie na naukowe opracowanie problematyki związanej z działalnością monopoli. W 1933 r. ukazały się dwie prace autorstwa Joan Robinson i Edwarda Chamberlina.

Joan Robinson w „Ekonomii niedoskonałej konkurencji” poddała analizie zjawiska powstające na pograniczu dwóch sektorów gospodarki kapitalistycznej. Sektor rynkowy jest opanowany przez monopole, w drugim panuje wolna konkurencja.

Edward Chamberlin w rozprawie doktorskiej „Teoria konkurencji monopolistycznej” opierał się na innych założeniach. Zamiast porównania dwóch skrajnych przypadków - wolnej konkurencji i monopolu, rozważał różne stopnie monopolizacji. Dla ukazania metodą negacji zasad niedoskonałej (monopolistycznej) konkurencji wymienia się warunki określane jako konkurencja czysta lub doskonała. Warunki konkurencji czystej to:

1. rozproszenie popytu i podaży: dość znaczna liczba podmiotów po stronie popytu i podaży

2. pełna płynność popytu i podaży: stan, gdzie konsument i sprzedawca mają pełną możliwość nabycia i sprzedaży dowolnej ilości towarów

3. pełna znajomość stanu rynku ze strony sprzedawcy i nabywcy

4. jednorodność dóbr służących alternatywnemu zaspakajaniu tej samej potrzeby

Chamberlin uważał, że nawet między identycznymi produktami mogą być różnice przez nadanie im cech unikalnych dzięki patentom, znakom handlowym, opakowaniom, reklamie.

Robinson i Chamberlin uważali, że w warunkach konkurencji monopolistycznej cena przestaje być wielkością daną, niezależną od polityki zbytu. Przy niezmiennej elastyczności popytu na towar większy zbyt można osiągnąć tylko obniżając cenę a wysoką cenę można osiągnąć przez ograniczenie rozmiarów produkcji. Dążąc do osiągnięcia maksimum zysku przedsiębiorca musi prowadzić elastyczną politykę cen. Jak wiadomo, równowaga przedsiębiorstwa polega na zrównaniu utargów krańcowych z kosztami krańcowymi:

W warunkach wolnej konkurencji cena to data - coś dane z zewnątrz dla przedsiębiorstwa. W warunkach monopolu cena nie jest dana z zewnątrz, przedsiębiorca może manipulować ceną. W monopolu cena (utarg przeciętny) oraz utarg krańcowy to malejące funkcje wielkości produkcji; maleją wraz ze wzrostem produkcji. Krzywa utargu krańcowego opada szybciej od krzywej ceny, bo po niższej cenie przedsiębiorstwo sprzedaje nie tylko produkt marginalny ale i całe jej dotychczasowe rozmiary. Dążąc do maksymalnego zysku przedsiębiorstwo w warunkach monopolu przerywa produkcję w tym punkcie, gdzie jego koszty krańcowe są niższe od ceny. Maksimum zysku przedsiębiorstwo otrzymuje wytwarzając ileś jednostek towaru (zrównanie kosztu krańcowego z utargami krańcowymi niższymi od ceny)

Punkt R - punkt Couznota: punkt zrównania kosztu krańcowego z utargiem krańcowym. Cena jest ceną zapewniającą największy zysk przedsiębiorstwu i jest równa AB. Zwiększenie produkcji ponad OA zmniejsza rozmiary zysku, bo każda dodatkowa jednostka produktu bardziej zwiększa koszty niż wpływy. Utarg krańcowy byłby niższy od kosztu krańcowego.

SYSTEM EKONOMICZNY J. M. KEYNESA (1883-1946)

Dzieła: 1913 r. „Pieniądz i finanse w Indiach”, „Ekonomiczne konsekwencje pokoju”, gdzie naszkicował pogląd na rozwój gospodarki światowej, nazywany potem teorią stagnacji. Keynes wysunął tezę, że nastał koniec epoki leseferyzmu; wskazał na symptomy stagnacji i brak przyrostu ludności rasy białej; koniec epoki wielkich wynalazków, koniec podziału świata na rynki, brak pobudek do inwestycji, zanik ducha przedsiębiorczości. Wyłonił się problem zagospodarowania rosnących oszczędności. Celem rozwiązania tego problemu Keynes proponował konieczność interwencji państwa. W 1923 r. napisał „Traktat o reformie monetarnej” a w 1930 r. „Traktat o monecie”, w którym przeprowadził ostrą krytykę waluty złotej opowiadając się za oderwaniem waluty od złota i za pieniądzem kierowanym (manipulowanym). W lutym 1936 r. została wydana „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, która spowodowała rewolucję Keynesowską w ekonomii. Keynes został gubernatorem Banku Anglii a nawet lordem. Zmarł 21.04.1946 r. na serce.

ŻYCIORYSY (ćwiczenia)

Schumpeter Joseph (1883 - 1950), ekonomista austriacki; profesor uniwersytetu w Grazu 1911 - 1919; 1925 - 1932 w Bonn; od 1932 w Harvard University w Cambridge; 1919 minister skarbu w socjaldemokratycznym rządzie Austrii.

Badacz rozwoju gospodarczego, ujmowanego jako proces dynamiczny i nieciągły, oraz przyczyn i przebiegu cykli koniunkturalnych. Wg Schumpetera podstawę wzrostu gospodarczego stanowi działalność innowacyjna przedsiębiorców, którzy przyjmują na siebie wszelkie ryzyko i sprowadzają nowe technologie, które zastępując stare, uruchamiają procesy „kreatywnej destrukcji”. Cykliczność gospodarki ma swoje źródło w nieregularnej aktywności innowacyjnej przedsiębiorców. Schumpeter przewidywał zastąpienie systemu kapitalistycznego socjalizmem m.in. na skutek długookresowego zmniejszania się dopływu innowacji do gospodarki, spowodowanego wzrostem dobrobytu oraz rozwojem spółek akcyjnych (tzw. własności anonimowej). Główne prace: „Teoria rozwoju gospodarczego” 1912; `Capitalism, Socialism and Democracy” 1942; „History of Economic Analysis”(t.1-2 1954).

Galbraith John Kenneth (ur.1908r.) , amerykański ekonomista, dyplomata, pisarz; od 1949 profesor Harvard University w Cambridge; 1961 - 63 ambasador USA w Indiach; zwolennik interwencji państwa w procesy gospodarcze. Doktoryzował się z ekonomiki rolnictwa na uniwersytecie w Berkeley w 1934 r. W czasie wojny pracował w aparacie kontroli cen. Jego prace zawierają analizę gospodarki amerykańskiej. Z veblenizmu wywiódł pojecie „technostruktura” jako nowej instytucji społecznej, która odzwierciedla relacje grup menedżerskich, dysponujących doświadczeniem, wiedzą i zdolnościami organizatorskimi.

Gospodarka mieszna(mixed economy) = sektory = planujący(wielkie korporacje) + rynkowy(średnie i małe firmy) Główne prace: „Społeczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe” 1958r., wyd. pol. 1973r.; „Ekonomia a cele społeczne” 1971r.', wyd. pol. 1979r.; „Ekonomia w perspektywie: krytyka historyczna” 1987r., wyd. pol. 1991r.

Gunnar Karl Myrdal (1898 - 1987) - w 1974 r. otrzymał Nagrodę Nobla, wspólnie z F.A. von Hayekiem,- jury podkreśliło pionierski charakter jego prac na temat teorii pieniądza i cyklu gospodarczego oraz wnikliwości analizy współzależności zjawisk ekonomicznych, społecznych i instytucjonalnych; uznawany za szwedzkiego zwolennika neoinstytucjonalizmu; powszechnym uznaniem cieszy się jego wkład do teorii rozwoju krajów gospodarczo zacofanych .

Studiował i był dwukrotnie (1934 - 1950; 1960 - 1967) profesorem uniwersytetu w Sztokholmie; zasiadał w rządzie i przez 10 lat (1947 - 1957) był sekretarzem wykonawczym Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ. Do 1933 r. koncentrował się na badaniach teoretycznych. Wprowadził rozróżnienie wielkości - ex post i ex ante. Rozwinął teorię podejmowania ryzyka, wskazując na znaczenie fal optymizmu lub pesymizmu wśród przedsiębiorców. Najwięcej rozgłosu przyniosły mu badania nad problemami społeczno - ekonomicznymi, które opublikował w monografii „Dylemat amerykański: problem murzyński a nowoczesna demokracja” !944 r. i w dziele (3 tomy) „Dramat azjatycki. Badania nad ubóstwem narodów” 1968 r. Podkreślał w tych pracach znaczenie instytucjonalnych ram rozwoju społeczno - gospodarczego; rolę pomocy krajom Trzeciego Świata.

Antoyne de Montchretien, sieur de Vatteville (1575 lub 1576-1621); szlachcic francuski, autor kilku dramatów. W obawie przed karą za udział w pojedynku uciekł do Anglii. Po powrocie do Francji (za wstawiennictwem króla Jakuba I), założył w Chatillon-sur-Loire stalową hutę. Zginął w powstaniu hugenockim. W zamieszczonej w Wyborze pracy pt. „Traite de l'Oeconomie politique dedie au Roy et a Reyne Mere de Roy” („Traktat o ekonomii politycznej” ??) (1615) używa po raz pierwszy terminu ekonomia polityczna. Poglądy wypowiedziane w tej pracy kształtowały się pod silnym wpływem poprzednika Montchretiena, Bartholemy de Laffemasa (?). Są to poglądy typowe dla francuskiego merkantylizmu, w którym stosunkowo mniej uwagi poświęca się problemom handlu zagranicznego, a więcej konieczności rozwoju krajowej wytwórczości , przede wszystkim rzemieślniczej i przemysłowej oraz rozwojowi handlu wewnętrznego.

*Joseph Alois Schumpeter (1883-1950)

Urodził się w Austrii w rodzinie fabrykanta tekstylnego. Studiował kierunek ekonomiczny na Uniw. Wiedeńskim (szkoła austriacka), słuchał wykładów Wiesera i Boehma-Bawerka.

Od 1908r. był profesorem uniw-ów w Czerniowicach i w Grazu.

W 1919r. był ministrem finansów w socjaldemokratycznym rządzie republiki austriackiej, kierowanym przez Rennera.

1919-1924 - był dyrektorem jednego z wielkich wiedeńskich banków

1925-1932 - obejmuje katedrę finansów na uniw. w Bonn w Niemczech

1932 - przenosi się do USA na Uniw. Harwardzki. Zdobywa tu pozycję anglosaskiej ekonomii burżuazyjnej.

1937-1941 - pełni funkcję m. in. Przewodniczącego Econometric Society

1948 - zostaje przewodniczącym American Economic Association

Najważniejsze dzieła:

1912 - „Teoria rozwoju gospodarczego” (1928-II wyd., 1934-tłum. ang,1935-tłum. franc.)

1939 - „Cykle koniunkturalne. Teoretyczna, historyczna i statystyczna analiza kapitalistycznego rozwoju.”

1942 - „Kapitalizm, socjalizm i demokracja”

Teoria rozwoju gospodarczego:

Egzogenicznej koncepcji rozwoju (rozwój jako czynnik zewnętrzny) Sch. przeciwstawia koncepcję, w której podstawowe znaczenie przypisuje się czynnikom wewnętrznym, tkwiącym w samym układzie gospodarczym i stającym się głównymi przyczynami rozwoju gosp. Czynnikami tymi są nowe kombinacje produkcyjne i handlowe, tzw. innowacje, które powstają w gospodarce kapitalistycznej jako rezultat pogoni za zyskiem.

Punktem wyjścia analizy Sch. jest gospodarka statyczna. W jej ramach procesy ekonomiczne mają char. wyłącznie adaptacyjny, a całość wytworzonego produktu ulega podziałowi pomiędzy dwa podstawowe czynniki produkcji - pracę i ziemię. Nie istnieje żadne odrębne wynagrodzenie dla kapitału, jako samodzielnego czynnika prod. Zysk jako odrębny dochód powstaje dopiero w warunkach wzrostu gospodarczego, a więc w gospodarce dynamicznej. Wzrost ten jest rezultatem działalności przedsiębiorców, którzy wprowadzają innowacje. Zasadniczym bodźcem działalności przedsiębiorców jest chęć twórczości, realizacja nowatorskich posunięć. Ponieważ jednak w warunkach kapitalizmu zysk jest jedynym kryterium oceny powodzenia działalności gosp., staje się on bezpośrednim celem działalności przedsiębiorcy. Zysk powstaje więc dopiero w warunkach dynamiki gospodarczej, a pogoń za nim staje się przyczyną rozwoju gospodarczego.

Pojawienie się procentu Sch. wyjaśnia traktując go jako konsekwencję wzrostu gosp., jako opodatkowanie zysku. Procent powstaje dzięki temu, że przedsiębiorca nie mając odpowiedniego kapitału na realizację innowacji, godzi się dzielić spodziewanym zyskiem z właścicielem kapitału pieniężnego. W tym ujęciu pierwotnym dochodem jest zysk.

Sch. w swojej teorii podważa tezę, że inwestycje zawsze muszą być finansowane z istniejącego funduszu oszczędności. Przedsiębiorcy mogą finansować inwestycje z kredytu tworzonego przez system bankowy. Ekspansja inwestycyjna przestaje więc być uzależniona od aktualnie istniejącej podaży oszczędności i prowadzi do wzrostu cen środków prod. O ile w gospodarce istnieje pełne wykorzystanie zdolności prod., przesunie to pewną ilość czynników prod. Z gałęzi środków konsumpcji do gałęzi środków produkcji. Oczywiście ogranicza to produkcję dóbr konsumpcyjnych „zmuszając” gospodarkę do większych oszczędności, tzn. do mniejszej konsumpcji w jednostkach realnych. Sch. w ten sposób na wiele lat przed Keynesem wysunął tezę, że w gospodarce kapitalistycznej nie oszczędności decydują o rozmiarach inwestycji, ale inwestycje o rozmiarach oszczędności.

Po zrealizowaniu swoich projektów przedsiębiorcy spłacają pożyczki bankowe i w ten sposób groźba procesu inflacyjnego ustaje, a nawet stwarza to tendencje deflacyjne, które ułatwiają i przyspieszają powstawanie kryzysu nadprodukcji. W tych warunkach w gospodarce kończy się okres koniunktury, który przekształca się w okres kryzysu i depresji gospodarczej. Jest to okres powrotu gospodarki do stanu równowagi. Stan równowagi zostanie przerwany przez nową falę innowacji, która doprowadzi do ponownej ekspansji koniunktury.

Tak pojęta koncepcja dynamiki ekonomicznej prowadzi Sch. do wyjaśnienia przyczyn zjawiska cykliczności rozwoju gospodarki kapitalistycznej.

*G. K. Myrdal (1898-1987), 1974 - nagroda Nobla

-szwedzki zwolennik neoinstytucjonalizmu

-duży wkład do teorii rozwoju krajów gospodarczo zacofanych

-dwukrotny profesor uniwersytetu w Sztokholmie

-zasiadał w rządzie, przez 10 lat był sekretarzem wykonawczym w Europejskiej Komisji

-Gospodarczej ONZ

-wprowadził rozróżnienie wielkości ex post i ex ante np. dla strumieni oszczędności i inwestycji

-rozwinął teorię podejmowania ryzyka, wskazał na znaczenie optymizmu i pesymizmu wśród przedsiębiorców

-badania nad problemami społeczno-ekonomicznymi w monografii: „Dylemat amerykański: problem murzyński a nowoczesna demokracja” i w „Dramat azjatycki. Badania nad ubóstwem narodów”.

-podkreślał rolę pomocy krajom Trzeciego Świata i nieodpowiedniość analiz decyzyjnych

-rozsławił instytucjonalizm i szkołę szwedzką.

 Przyczyny nędzy.

-wyższa stopa przyrostu naturalnego i zgonów,

-całokształt uwarunkowań demograficznych, kulturowych, klimatycznych,

-są inne modele dla krajów rozwiniętych i nierozwiniętych,

-wolny proces tworzenia się kapitału i inwestycji w krajach nisko rozwiniętych,

-obcy kapitał eksploatuje bogactwa naturalne tych regionów,

-zależności układające się w zaklęty krąg ubóstwa, bieda rodzi biedę: jeden czynnik ujemny jest przyczyną i skutkiem innych czynników ujemnych, jest tak do czasu aż na któryś punkt podziała bodziec (hamulec), jest to tzw. okrężna współzależność zjawisk (choroba -niedożywienie - niski poziom oświaty - niska wydajność pracy - niedożywienie - choroba)

Przyczyny nierówności.

-istnieje mała grupa krajów bardzo bogatych i duża bardzo biednych,

-kraje bogate cechuje stały rozwój gospodarczy, zaś kraje ubogie raczej się nie rozwijają, lub bardzo słabo,

-w krajach ubogich pogłębiają się różnice między klasami, a krajach bogatych te różnice się wyrównują,

-rośnie poziom nierówności

Działanie zasady kumulacji zjawisk.

-układ społeczny nie dąży do równowagi, tylko się oddala,

-proces społeczny ulega zahamowaniu, gdy:

1. wystąpią nowe zmiany egzogeniczne jako hamulec; 2. zadziała państwo i osiągnięcie pozycji równowagi,

-proces społeczny obejmuje szereg zazębiających się, okrężnych i kumulatywnych zmian.

Przyczynowość okrężna.

-czynniki przyczynowości okrężnej są współzależne, jeden wpływa na drugi, jeśli zmieni się jeden z czynników to wpłynie to na drugi

-im więcej wiemy o sposobie powiązania czynników, tym większy możemy mieć na nie wpływ,

-zmiana czynników może działać w różnym czasie np. 1. wzrost zatrudnienia natychmiast podniesie stopę życiową ludzi, 2. wzrost poziomu oświaty, czy zdrowotności - odbija się znacznie później

Konieczność nowych badań w krajach nierozwiniętych.

-należy dopasować odpowiednią technikę do krajów nierozwiniętych, do ich warunków,

-należy zacząć od badań podstawowych,

rozwijać naukę: szkoły, uniwersytety, ale do tego potrzebna jest pomoc krajów bogatych,

-przekształcać tradycyjną naukę ekonomii do tych warunków, bo są inne teorie dla krajów rozwiniętych i nierozwiniętych,

-ekonomia klasyczna zakłada samoczynne przywracanie równowagi, a Myrdal mówi o innych narzędziach w polityce gospodarczej, należy różnicować politykę gospodarczą,

chce wyjaśniać procesy w gospodarcze krajach słabych,

-zastosowanie Schumpetera jest dobre, ale na innych etapach rozwoju, -mówi o inwestycjach w człowieka, należy stworzyć nowe teorie,

-mówi o wzbogaceniu kultury.

Rola Państwa.

-edukacja, ochrona zdrowia, gosp. żywnościowa,

-za punkt wyjścia należy brać zaspokojenie podstawowych potrzeb biedaków, -polityka celna

-protekcjonizm

Wymiana międzynarodowa.

-Myrdal uściśla teorię kosztów komparatywnych: wolna wymiana-tak, ale między krajami tak samo rozwiniętymi,

-zwolennik pomocy od organizacji międzynarodowych, bo tylko ta pomoc jest bezinteresowna,

-zbyt duże zadłużenie u krajów bogatych,

-kraje nierozwinięte obecnie nie czerpią korzyści z ułatwień transportowych i handlu,

-kr rozwinięte pomagając im - same chcą czerpać korzyści (wykorzystanie surowców i siły).

Krytyka teorii.

-nieadekwatne są teorie wymiany międzynarodowej, nie powodują wyrównania cen i dochodów w kr nierozwiniętych,

-literatura nie zawiera prób powiązania wymiany międzynarodowej z międzynarodowymi nierównościami, ich problemów,

-założenia są nierealistyczne,

-klasycy nie dostrzegają problemu nierówności,

-teorie te nigdy nie rozwijały się w kierunku zrozumienia potrzeb tych krajów,

-handel międzynarodowy powiększa te nierówności,

-zbyt duży sceptycyzm i niewiara w konstrukcję teorii rozwoju i niedorozwoju ekonomicznego.

 

---