Liebiga prawo minimum, prawo minimum, prawo Liebiga, biol. prawo sformułowane i opublikowane przez J. Liebiga na przestrzeni lat 1840-55; głosi, że: w ekologii te substancje, które w środowisku znajdują się w ilościach najbliższych punktom kryt. (a są wykorzystywane przez organizmy wyczerpujące naturalne zasoby środowiska), stanowią czynnik ograniczający naturalne występowanie tych organizmów, natomiast w rolnictwie wielkość plonu roślin uprawnych zależy od składnika pokarmowego (np. azotu, fosforu, potasu, pochodzacych gł. z nawozów), znajdującego się w glebie w najmniejszej ilości.

Shelforda prawo tolerancji, ekol. prawo sformułowane 1913 przez V.E. Shelforda, głoszące, że występowanie organizmu w środowisku zależy od całego zestawu czynników abiotycznych, których wartości muszą się mieścić w określonych granicach.

ekologiczna tolerancja, zdolność organizmów do życia w określonym zakresie (amplitudy ekol., Shelforda prawo tolerancji) natężenia czynników środowiskowych (biotycznych i abiotycznych);

eurybionty, eurytermiczne organizmy, eurytopy [gr.], biol., ekol. organizmy o dużym zakresie tolerancji ekol., przystosowane do życia w środowisku o dużej zmienności czynników;

stenobionty [gr.], ekol. organizmy o wąskim zakresie tolerancji ekol., mogące żyć w siedlisku o niewielkiej zmienności czynników środowiskowych;

Bioindykatory, biowskaźniki, wskaźniki biologiczne, organizmy wskaźnikowe, gatunki roślin i zwierząt wykazujące zróżnicowaną wrażliwość i charakterystyczną reakcję na działanie czynników środowiska. Są to z reguły gatunki o wąskim zakresie tolerancji lub w specyficzny sposób reagujące na działanie danej substancji. Zestawy gatunków bioindykacyjnych pozwalają określić np. stan czystości wód. Specyficzna wrażliwość niektórych gatunków roślin lądowych, np. sosny czy świerka na obecność dwutlenku węgla w atmosferze, mietlicy na obecność metali ciężkich w glebie, umożliwia określenie stopnia, zasięgu i struktury zmian degradacyjnych środowiska.

Właściwości bioindykacyjne wykazują też niektóre gatunki bezkręgowców i ptaków, np. pająki, komary, ślimaki, dżdżownice, dzięcioły. Bioindykatorami mogą być również wskaźniki ekologiczne, populacyjne i biocenotyczne, takie jak skład gatunkowy, liczebność, zagęszczenie, produkcja biomasy, struktura troficzna. Klasycznym przykładem bioindykatorów zanieczyszczeń atmosfery są porosty. Ich obecność, skład gatunkowy, wygląd plechy i jej rozmiary stanowią informację o stanie środowiska.

Od zarania ludzkiej cywilizacji znane są przykłady wykorzystywania roślin i zwierząt jako ''informatorów'' o zjawiskach zachodzących w środowisku. Organizmy potrafią ''widzieć i czuć'' to, co trudne do zauważenia przez człowieka, a nawet przez urządzenia techniczne. Już w XIX wieku wykorzystywano rośliny do testowania jakości środowiska (W. Nylander, S. Arnold - obserwacje nad wrażliwością mchów i porostów na zanieczyszczenia powietrza ). W latach 50 i 60 naszego wieku na skutek nasilenia się różnych zagrożeń środowiska wzrosło zainteresowanie metodami pozwalającymi padać jakość środowiska. W trakcie wieloletnich badań wyodrębniono grupę gatunków wskazujących na istnienie w środowisku czynników zagrażających. Gatunki te sygnalizują np. istnienie lub brak wody, występowanie surowców mineralnych. Określa się je mianem gatunków wskaźnikowych, indykatorów lub bioindykatorów.

Według definicji M. Górnego: ''bioindykacja to metoda, za pomocą której, dzięki stosowanym żywym organizmom, na różnych poziomach ich organizacji, określa się kierunek i stopień nasilenia zmian w środowisku ich życia''.

Porosty - niepozorne organizmy plechowe, złożone z współżyjących ze sobą grzybów i glonów symbiontów, odegrały zasadniczą rolę w historii bioindykacji. To właśnie one zwróciły po raz pierwszy uwagę badaczy na to, że rośliny mogą sygnalizować niebezpieczeństwa płynące ze strony przemysłu. Główną zaletą porostów jako bioindykatorów jest powtarzalność ich reakcji na różnych terenach. Bez względu na miejsce, na którym dokonuje się badań, można wyraźnie oddzielić od siebie strefy destrukcji. Pomimo daleko idących różnic w składzie gatunkowym (na różnych obszarach mogą występować różne gatunki porostów), obraz dewastacji jest zawsze taki sam. W każdym obserwowanym terenie spotykamy strefy zniszczeń bardzo wyraźnie odgraniczone jedna od drugiej. Wyniki badań relacji pomiędzy stopniem uprzemysłowienia a występowaniem (liczebnością) poszczególnych, mniej lub bardziej wrażliwych gatunków porostów epifitycznych, pozwoliło na opracowanie skali porostowej.

Jodła pospolita jest gatunkim szczególnie czułym na zanieczyszczenia. Liczne i wyraźne zmiany: utrata igieł i przerzedzenie korony, zmiana barwy kory, zwiększona łamliwość - pozwalają na oszacowanie stopnia zanieczyszczenia środowiska, a tym samym możliwość dalszego istnienia lasu. Organizmami podobnie reagującymi na zatrucie atmosfery są inne popularne gatunki drzew iglastych - sosna zwyczajna i świerk pospolity. Nasilające się deformacje morfologiczne i anatomiczne tych drzew mogą informować o obecności niekorzystnych związków w powietrzu.

Ważnym czynnikiem ekologicznym warunkującym możliwość wzrostu określonych gatunków jest odczyn gleby. Na glebach o odczynie silnie kwaśnym występują wrzos zwyczajny i borówka czarna, a na glebach o nieco tylko mniejszym stężeniu jonów wodorowych spotkać można orlicę pospolitą i kłosówkę miękką. Z punktu widzenia rolnika cenne są gleby o odczynie obojętnym, dla których typowymi gatunkami są: kopytnik pospolity, klon polny, wawrzynek wilczełyko. Na rzadziej występujących glebach zasadowych rosną obrazki plamiste, wilczomlecz migdałolistny, szczyr trwały.

Zawartość azotu w glebie jest czynnikiem różnicującym dla życia roślin. Obecność pokrzywy zwyczajnej czy łopianu gajowego wskazuje na duże zasoby azotu w glebie, a występowanie miłka letniego czy rumianku pospolitego związane jest z małą lub umiarkowaną obecnością azotu.

Rośliny wskaźnikowe pozwalają także wykrywać złoża soli kamiennej. Gatunkami wskazującymi na jej występowanie są mlecznik nadmorski i soliród zielny (tzw. rośliny haliofilne).

Na terenach objętych wpływem emisji przemysłowych, gdzie drzewostany są osłabione, obserwuje się często masowe występowanie owadzich szkodników, jak np. brudnica mniszka, skośnik tuzinek, zwójka sosnóweczka, cetyniec większy, igłówka sosnowa. Owady te to szkodniki drzew iglastych, szczególnie wrażliwych na zanieczyszczenie powietrza.

1

---