Erich Fromm

Istota języka symbolicznego

• sytuacja: wyjaśnij komuś różnicę w smaku między czerwonym, a białym winem → nie umiemy za pomocą słów określić prostego doznania smakowego

• podobnie jest z doznaniami uczuciowymi → ciężko jest opisać nastrój, ale np. kiedy śni nam się sytuacja, która taki nastrój powoduje, to odnajdujemy wyraz dla tych uczuć → obraz widziany we śnie jest symbolem czegoś, co było odczuwane

• symbol: coś, co oznacza coś innego → definicja niewystarczająca, ale odpowiada symbolom, które są zmysłowym wyrazem wzroku, słuchu, dotyku i powonienia, wewnętrzne doświadczenie, jakieś uczucie lub myśl

• takie symbole wyrażają coś, co jest poza nami, a symbolizują coś, co jest w nas

• język symboliczny: wyraża wewnętrzne doświadczenie, jakby było doświadczeniem zmysłowym; świat zewnętrzny to symbol świata wewnętrznego - symbol naszych dusz i umysłów

• trzy rodzaje symboli:

1. symbol konwencjonalny → stosowany w mowie powszechnej, polega na nadaniu określonej rzeczy określonej nazwy (konwencja)

• czasem symbol pozostaje w nieodłącznym związku z uczuciem, jakie symbolizuje (np. wymówienie „fuj”)

• także obrazy mogą być symbolami konwencjonalnymi (np. flaga - nie ma powiązania między krajem a jej kolorami, inny przykład- krzyż jako konwencjonalny symbol Kościoła chrześcijańskiego)

• ogranicza się do grupy ludzi posługujących się tą samą konwencją

2. symbol akcydentalny → pozostaje w jaskrawym przeciwieństwie do symbolu konwencjonalnego, mimo, że są połączone brakiem wewnętrznego pokrewieństwa z tym, co symbolizują

• jeśli w mieście stało się coś smutnego, kojarzy nam się ono ze smutkiem, mimo, że natura miasta nie zawiera w sobie nic smutnego → indywidualne doświadczenie zespolone z miastem czyni zeń symbol nastroju

• możemy mieć sen o mieście, w którym dzieje się coś smutnego, odkrywamy, że przed zaśnięciem mieliśmy nastrój taki, jaki odczuwaliśmy w tym śnie

• symbol akcydentalny nie może stać się udziałem nikogo, kto nie ma takiego samego stosunku jak my do wydarzeń powiązanych z symbolem → dlatego mało takich w mitach czy baśniach

• ze swej natury jest całkowicie osobisty

3. symbol uniwersalny → tu zachodzi wewnętrzne pokrewieństwo między samym symbolem, a tym, co on sam przedstawia

• tkwi w doświadczeniu każdej ludzkiej istoty

• ogień - zawsze jest w ruchu, wygląda jakby tańczył, jest taki sam, mimo że wciąż się zmienia, daje wrażenie mocy, energii, wdzięku i lekkości, jako symbol pozwala opisać nastrój ożywienia, lekkości, ruchliwości, wdzięku, wesołości

• podobnie widzimy wodę, ale z różnicą, że ożywienie jest ociężałe, powolne, bardziej koi niż ożywia

• to nic dziwnego, że zjawisko świata fizycznego może wyrażać wewnętrzne doświadczenie → świat rzeczy może być symbolem świata ducha

• ciało odzwierciedla stany duchowe (czerwona twarz, gdy się złościmy, etc.) → ciało jest symbolem - nie alegorią - ducha; pewne zjawiska fizyczne sugerują pewne doświadczania emocjonalne i myślowe, które wyrażamy językiem doznań fizycznych, tzn. symbolicznie

• tylko w obrębie symbolu uniwersalnego powiązanie zachodzące między symbolem a rzeczą symbolizowaną jest wewnętrzne, a nie przypadkowe → bliskość między uczuciem i myślą z jednej strony, a doznaniem zmysłowym z drugiej

• uniwersalny: ponieważ jest udziałem wszystkich ludzi

• tkwi korzeniami we właściwościach naszego ciała, zmysłów i umysłu

• język symbolu uniwersalnego jest właściwie jedyną wspólną mową rozwiniętą przez rodzaj ludzki, językiem o którym ludzkość zapomniała nim jeszcze zaczęła rozwijać powszechny język konwencjonalny

• w symbolu uniwersalnym znajdujemy to samo powiązanie między doświadczeniem duchowym, a cielesnym

• symbole akcydentalne i uniwersalne wyrażają wewnętrzne doświadczenie, jakby było zmysłowe i tylko one zawierają elementy języka symbolicznego

• każda istota ludzka żyjąca wśród ludzkości jest w stanie mówić językiem symbolicznym i rozumieć go; tak jak nie trzeba nas uczyć płaczu, gdy nam smutno

• język symboliczny nie musi być przedmiotem nauczania i nie ogranicza się do żadnej wyodrębnionej warstwy ludzkości; spotykamy go w różnych kulturach → symbole wykazują duże podobieństwo, ponieważ wszystkie sięgają do zasadniczych doświadczeń będących udziałem ludzi wszelkich kultur

• doświadczenie: ludzie umieli zinterpretować symbolikę swoich snów bez znajomości teorii interpretacji snów

• trzeba mieć na uwadze, że znaczenie niektórych symboli bywa odmienne, zależne od różnic, jakie w różnych kulturach zawiera ich rzeczywista treść, np. funkcja/znaczenie słońca: odmienne w krajach północnych (życie) i podzwrotnikowych (niebezpieczeństwo)

• niezależnie od tych „symbolicznych dialektów” wiele symboli ma więcej niż jedno znaczenie, np. ogień: ciepło, przyjemność, zagrożenie, strach, siła niszczycielska; podobnie z wodą czy doliną → znaczenie takiego symbolu można ustalić na podstawie całego kontekstu

• dobrą ilustracją funkcji symbolu uniwersalnego jest opowieść zapisana językiem symbolicznym: Księga Jonasza: Jonasz posłyszał głos Boga nakazujący mu udać się do Niniwy i oznajmić jej mieszkańcom, że czeka ich zagłada jeśli nie zejdą ze złej drogi. Jonasz nie może nie posłuchać głosu Boga i dlatego właśnie jest prorokiem. Jest jednak krnąbrnym prorokiem, który znając swą powinność, próbuje mimo to uciec przed nakazem Boga (czy też, jak byśmy powiedzieli, głosem sumienia). Jest on człowiekiem, który nie troszczy się o inne istoty ludzkie. Jest człowiekiem o silnym poczuciu prawa i porządku, lecz pozbawionym miłości (...)powiadają nam (por. Proroctwo Jonaszowe), że Jonasz udał się do Joppe i znalazł okręt, który miał g₀ przewieźć do Tarsu. Gdy wypłynął na pełne mo­rze, zerwała się wielka burza, wszystkich ogarnął lęk i zdenerwowanie, Jonasz zaś zszedł w głąb okrę­tu, położył się i twardo zasnął. Żeglarze, przekonani, że Bóg zesłał burzę, aby ukarać kogoś, kto jest na okręcie, budzą Jonasza, który wyznaje, że ucieka przed Jahwe. Następnie każe im rzucić siebie w mo­rze, aby przestało się burzyć. Żeglarze - wykazując szczególne poczucie człowieczeństwa, gdyż chwytali się najpierw wszelkich innych sposobów, zanim usłu­chali jego rady - wrzucili wreszcie Jonasza w mo­rze, a ono przestało się srożyć. Tymczasem Jonasza połyka wielka ryba, w której brzuchu przebywa on trzy dni i trzy noce. Modli się wtedy do swego Boga, aby uwolnił go z tego więzienia. Bóg poleca rybie, aby wyrzuciła Jonasza na ląd, Jonasz zaś idzie do Niniwy i spełniając nakaz Boga, ratuje mieszkańców miasta.

• historia Jonasza jest opowiedziana tak, jakby naprawdę się zdarzyła → a jednak wszystkie opisane w niej zdarzenia są symbolami wyrażającymi wewnętrzne doświadczenia bohatera; wszystkie symbole oznaczają poczucie bezpieczeństwa i odosobnienia, bezpiecznie odsunięcie się od innych ludzi (okręt, przebywanie w brzuchu ryby); można to przedstawić też za pomocą symbolu płodu w łonie matki

• wydarzenia przebiegają w przestrzeni i czasie, zamierzeniem pisarza nie było opowiedzenie o wypadkach zewnętrznych, ale o wewnętrznym doświadczeniu człowieka rozdartego między swoim sumieniem a gwałtowną chęcią, by uciec przed swoim głosem wewnętrznym → następstwo w czasie jest wyrazem rosnącej intensywności tego samego uczucia

• w warstwie zewnętrznej powiązanie zasadza się na związku przyczynowym wydarzeń; jedno zdarzenie wzrasta na gruncie poprzedniego

• w wersji utajonej różne wypadki wiążą się ze sobą poprzez skojarzenie z tym samym wewnętrznym doświadczeniem → to, co wydaje się przyczynowym następstwem wydarzeń zewnętrznych, oznacza powiązanie doświadczeń zespolonych przez skojarzenie w kategoriach wydarzeń wewnętrznych

• logika rządząca językiem symbolicznym stanie się teraz bardziej przejrzysta w badaniu natury snów