Rozwój moralny dzieci i młodzieży
Na początku zacznę od wyjaśnienia terminu „rozwój moralny” , otóż jak mówi W.Okoń jest to proces stopniowych zmian które zachodzą we wrażliwości moralnej dziecka , w jego stosunku do dobra i zła, do własnych czynów oraz ich stosunków jak i do spraw innych ludzi.
W rozwoju tym istotną role grają zmiany sądów i ocen moralnych, czyli zachowania zgodne z obowiązującymi powszechnie normami , regułami czy zasadami moralnymi.
Zaś samo wyrażenie „moralność” oznacza ogół norm , zasad, ocen, wzorów, ideałów zmierzających do regulowania stosunków pomiędzy ludźmi , np. jednostka - grupa lub grupa - grupa. Całokształt zachowań jednostki lub grupy społecznej oceniamy wg funkcjonującego systemu norm, zasad moralnych .
Rozwój moralny jest różnie pojmowany gdyż np. osoba postępująca jak by mogło się nam wydawać zgodnie z zasadami moralnymi nie zawsze tak postępuje bo np. może zachowywać pozory postępowania moralnego . Na pełny podziw może zasłużyć osoba której moralne postępowanie wynika z pobudek prawdziwie altruistycznych , czyli gdy można się poszczycić świadomym, bezinteresownym i dobrowolnym wyświadczeniem komuś jakiejś przysługi.
Możemy mówić o różnych poziomach rozwoju moralnego człowieka np. w przypadku dzieci najmłodszych zwłaszcza niemowląt trudno jest mówić o rozwoju moralnym w dosłownym sowa znaczeniu , gdyż dzieci te nie przeżywają poczucia obowiązku, takie dzieci nazywamy amoralnymi czyli nie dające się opisać i ocenić w kategorii rozwoju moralnego.
Do istotnych przejawów rozwoju moralnego zaliczamy również reakcję człowieka na własne postępowanie.
Sądy i oceny moralne
Pojęcie sądy moralne odnosi się do wiedzy jaką ma jednostka na temat różnych kwestii moralnych bez próby ich oceniania . Zaś oceny moralne , dotyczą wartościowania norm i zachowań moralnych. Z sądami o cenami moralnymi możemy się spotkać u dzieci już mniej więcej ok. 2 roku życia, dzieci te wyrażają swoje pozytywne lub negatywne nastawienie poprzez np. słowa „ be, cacy” odnosząc się z tym do osób , rzeczy czy sytuacji.
Postępowanie moralne
Istotnym przejawem rozwoju moralnego jest postępowanie moralne. Jest nim zachowanie zgodne z zasadami, normami regułami do których przywykli ludzie w danej kulturze czy kręgu, a które określają wzory oczekiwanych zachowań wszystkich członków kultury czy grupy. Dzięki rozwojowi moralnemu oczekuje się bardziej lub mniej znaczącej poprawy w postępowaniu dzieci i młodzieży pod względem moralnym, tz. że jesteśmy skłonni przypuszczać że ulegając takiemu rozwojowi staja się one coraz bardziej moralne i dojrzałe
Tj. chętniej podporządkowują się świadomie i dobrowolnie pożądanym społecznie normom moralnym a co za tym idzie poddają swoje postępowanie samokontroli i powstrzymują się od wyrządzania innym krzywdy.
W etyce mówi się o różnych rodzajach norm moralnych , wyodrębnionych ze względu na - ich uzasadnienie , zakres obowiązywania, ich genezę , to kogo dotyczy .istotna jest także zgodność norm moralnych z poczuciem obowiązku czyli tzw. „głosem wewnętrznym „ czyli sumieniem. Osoba o silnym poczuciu obowiązku jest na ogół mniej skłonna do wchodzenia w konflikt z uznawanymi przez nią normami moralnymi. Interesującymi przejawami rozwoju moralnego są reakcje podmiotu na własne postępowanie moralne, dotyczą one zachowania.
Spotykającego się z powszechnym potępieniem najbliższego otoczenia. W lepszym zrozumieniu rozwoju moralnego dzieci i młodzieży pomoże nam poznanie niektórych teorii , na które powołują się głównie psychologowie. Pierwszą z nich jest teoria poznawczo - rozwojowa . Wg. Owej teorii człowiek postępujący moralnie to coś więcej niż zbiór reakcji warunkowych i wyuczonych nawyków. Zgodnie z rozumieniem rozwoju moralnego warunkiem koniecznym do jego zaistnienia jest rozumienie potrzeby postępowania moralnie i jego świadomy udział . Zgodnie z założeniami teorii poznawczo - rozwojowej istnieje ścisły związek między postępowaniem moralnym a procesami poznawczymi człowieka.
Kolejna jest teoria uczenia się wg której rozwój moralny zależy głównie od uwarunkowań zewnętrznych i osobistych doświadczeń każdego z nich. W przypadku dzieci i młodzieży zależy on głównie od stosowania oddziaływań w formie uczenia się przez obserwację np. dawanie dobrego przykładu dziecku. Znane są różne odmiany teorii uczenia się, jedną z nich jest uczenie się społeczne czyli zmiany w zachowaniu moralnym dzieci i młodzieży występuje głównie dzięki obserwowaniu przez nich rówieśników czy dorosłych , w wyniku takiej obserwacji dochodzi do naśladownictwa. Istnieje założenie, że nagradzane i chwalone zachowania moralne dzieci wykazują tendencję do powtórzeń a karanie lub ignorowanie do zaniechania w przyszłości.
Stadia rozwoju moralnego - stadia rozwoju moralnego wg. J . Piageta skupiają się głównie na dwóch fazach stadium moralności heteronomicznej i autonomicznej lub moralności współdziałania i współpracy. w pierwszym stadium rozwoju dzieci nie znają jeszcze pojęcia moralności, jest to tzw. Faza anomii i przypada na okres 0-2 roku życia , dzieci nie odczuwają obowiązku przestrzegania jakichkolwiek reguł , wydaje im się że mogą postępować wg własnego widzi mi się jeśli napotkają na jakieś reguły nie traktują ich poważnie , dlatego w tym stadium nie można mówić o moralności postępowania dzieci.
Drugie stadium nazywamy stadium relatywizmu moralnego i przypada na od 2-7 roku życia, w tym okresie jakiekolwiek reguły dzieci traktują strasznie poważnie i w sposób bezwzględnie obowiązujący . reguły moralne narzucane przez dorosłych są święte , niezmienne i mające moc obowiązującą , dzieci przyjmują je bez zastanawiania się nad ich słusznością nawet jeśli tego nie rozumieją. W tym stadium dzieci uważają że dobry moralnie jest każdy czyn który wynika z posłuszeństwa wobec dorosłych.
Charakterystyczną cechą dzieci znajdujących się w tym stadium jest ich poczucie o przedziwnej mocy reguł , którym jeśli się sprzeniewierzą spotka je za to nieuchronna kara. Np. chłopiec który przywłaszczył sobie jabłka z obcego sadu w drodze powrotnej wpada do wody, przechodząc przez most uszkodzony mimo to jest przekonany ze to jest kara za to że ukradł te jabłka.
Trzecie stadium tzw. Faza relatywizmu moralnego obejmuje dzieci od 7-11 lat, w tym czasie dzieci zauważają że reguły moralne są umowami zawieranymi przez ludzi celem ułatwienie życia i służenia sobie nawzajem. W tym stadium dzieci starają się wpłynąć na zmianę obowiązujących je reguł . w fazie relatywizmu moralnego mamy do czynienia z przejawami autonomii moralnej , której główna cechą jest poszanowanie dla reguł , ważne jest także kierowanie się przy ocenie postępowania moralnego bardziej intencjami niż konsekwencjami tego postępowania.
Ostatnim jest stadium autonomii które rozpoczyna się ok. 12 roku życia, w tym czasie dzieci staja się bardziej krytyczne , wobec reguł moralnych narzuconych przez ludzi dorosłych , reguł tych nie przestrzegają jedynie po to by nie narazić się na ponoszenie sankcji , zdają sobie sprawę ze w kwestiach moralnych mogą istnieć różne opinie czy stanowiska zasługujące na uwagę . w stadium autonomii u dzieci następuje wyrazisty zwrot w rozumowaniu moralnym, odstępuje się od rzekomo niepodważalnych reguł i skłania się ku bardziej elastycznemu widzeniu świata. Z czasem dziewczęta i chłopcy koncentruję się nie tylko na tym co ich osobiście dotyczy z moralnego punktu widzenia ale także na ogólnoludzkich problemach jak np. ochrona środowiska, pomoc ubogim czy bezdomnym.
Stadia rozwoju wg L. Kohlberga.
Kohlberg wyróżnił 3 poziomy rozwoju i każdemu z nich podporządkował 2 oddzielne.
Pierwszy poziom nazwał przed konwencjonalnym, drugi konwencjonalizm a trzeci post konwencjonalnym.
Pierwsze stadium zaliczane do przed konwencjonalnego nazywane jest stadium kary i posłuszeństwa , lub moralności heteronomicznej. Tendencja do przestrzegania reguł głównie celem uniknięcia kary , przekonanie do konieczności okazywania posłuszeństwa wobec prestiżu i władzy dorosłych oraz oceniania złego zachowania na podstawie jego skutków. Ponadto dzieci w tym stadium oceniają wszystko z własnego punktu widzenia i biorą głównie pod uwagę własne korzyści. Drugim stadium w poziomie przed konwencjonalnym jest stadium relatywizmu instrumentalnego gdzie za dobro uznaje się takie zachowanie które służy osobistemu interesowi sprawcy. Dzieci w tym czasie zdają już sobie sprawę z różnych potrzeb odczuwanych przez innych ludzi i że istnieją odmienne punkty widzenia na różne sprawy. , jednak nie potrafią jeszcze wystarczająco wczuwać się w ich położenie. Trzecie i czwarte stadium w poziomie konwencjonalnym to już tzw. Stadium „dobrego chłopczyka, dziewczynki” charakteryzuje się przekonaniem dzieci o tym że zachowanie moralne to takie które cieszy się uznaniem większości ludzi , ogólna zasada dzieci w tym stadium jest konformizm, czyli bezkrytyczne podporządkowanie się . W stadium prawa i porządku zachowanie moralne jednostki wynika z jego przekonania o konieczności podporządkowania się autorytetom. Wychodzi się tu z założenia że uznane powszechnie prawa i obowiązki stoją na straży szeroko rozumianego ładu i porządku społecznego. Piąte i szóste stadium w poziomie post konwencjonalnym to stadium społecznej umowy i uniwersalnych zasad etycznych. Stadium społecznej umowy odznacza się troską o wartości istotne ze społecznego punktu widzenia czyli wartości ważne dla społeczeństwa i sprawiedliwego porządku moralnego łącznie z szacunkiem dla samego siebie. Przyjmuje się też że nie do pogodzenia z moralnością są zachowania które wyrządzają szkodę społeczeństwu nawet wtedy gry pozostają w zgodzie z prawem. Stadium zasad etycznych zakłada iż podstawowym czynnikiem regulującym postępowanie jest sumienie, oraz takie wartości jak sprawiedliwość, uczciwość, poszanowanie godności osobistej. Uchodzą one podobnie jak w życiu za wartości najwyższe.
To co mają do powiedzenia Piaget i Kohlberg na temat rozwoju moralnego zawdzięczają nie tylko obserwacji ale i analizie wypowiadanych sadów i ocen moralnych. Nie mało wątpliwości budzi jedno z głównych założeń Piageta i Kohlberga o związku jaki istnieje pomiędzy rozwojem zdolności poznawczych dzieci a ich postępami w rozumowaniu moralnym. Powodem tego są trudności związane z badaniami w których by można było jednoznacznie potwierdzić lub zaprzeczyć powyższym założeniom. W wyniku innych badań stwierdzono że dziewczynki są nie tyle mniej zaawansowane w rozumowaniu moralnym niż chłopcy ile raczej przejawiają inne od nich nastawienie moralne.
Wychowanie a rozwój moralny
Wśród czynników warunkujących pozytywne zmiany zarówno w sądach i ocenach moralnych chłopców i dziewcząt ważne miejsce zajmuje wychowanie., które jest niezbędne dla prawidłowego przebiegu rozwoju. Otóż zdając się tylko i wyłącznie na rozwój moralny w samoczynnym przebiegu możemy spowodować jego zwolnienie jak i udaremnienie przyswajania przez dzieci norm moralnych. Także rozwój chłopców i dziewcząt bez poddawani ich oddziaływaniom wychowawczym może nie tylko ulec pewnej stagnacji ale i być narażony na wyraźny regres . Wielostronnemu rozwojowi moralnemu sprzyja w szczególności wychowanie moralne które ułatwia dzieciom i młodzieży przyswajanie norm i zasad moralnych, , uczy się je odróżniać co dobre a co złe , godnego szacunku oraz pogardy dla tego co zasługuje na pogardę. Nie bez znaczenie jest też podmiotowe traktowanie chłopców i dziewcząt oraz przejawianie troski o właściwy klimat psychiczny , będący najczęściej skutkiem istniejących między nimi więzi osobowych , a także nawiązywania z nimi takich więzi przez ludzi dorosłych.