3. Wzorce oœwiecenia w wychowaniu fizycznym w Księstwie Warszawskim i Rzeczpospolitej Krakowskiej.
Na szczególną uwagę zasługuje organizacja szkolnictwa na ziemiach Księstwa Warszawskiego, następnie Królestwa Polskiego.Tereny te bowiem stanowiły namiastkę państwa polskiego, choć bardzo ograniczonego w swej samodzielnoœci.Szkoły poddane tu były jednolitej centralnej władzy, którą stanowiła Izba Edukacyjna(w okresie księstwa warszawskiego), następnie Komisja Rządowa Wyznań i Oœwienecia Publicznego (w okresie Królestwa Polskiego).Izba Edukacyjna położyła podwaliny pod rozwój szkolnictwa elementarnego,wydając w 1808r.tzw.Urządzenie szkół wiejskich i miejskich elementarnych. Do szkół tych wprowadzono naukę higieny i wydano wydano odpowiednie podręczniki. W szkołach œrednich za czasów Kœ. Warszawskiego wprowadzono obowiązkowe ćwiczenia fizyczne młodzieży w postaci musztry wojskowej. Odpowiadało to potrzebie tego burzliwego okresu ciągłych wojen i przemian politycznych.
Osobne miejsce należy sie wychowaniu fizycznemu w Krakowie i okręgu krakowskim w początkach XIXw. ze względu na szczególną sytuacje polityczną tego terenu. W roku 1795 Kraków zagarnięty został przez Austrię a szkolnictwo w Krakowie i rejonie krakowskim poddane zostało dyrektywom władz austriackich w Wiedniu. W latach 1807-1815 Kraków należał do Kœ. Warszawskiego, szkolnictwo podlegało zarządzeniom Izby Edukacyjnej.W latach 1815-1846 Kraków wraz z najbliższym regionem stanowił miniaturową Rzeczpospolitą Krakowską, która w ramach autonomii organizowała na swoim terenie system oœwiaty, nawiązując do tradycji Komisji Edukacji Narodowej.W szkołach ludowych Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzono wychowanie fizyczne w formie musztry. Nie był to atrakcyjny przedmiot ćwiczeń fizycznych dla dzieci, nie wzbudzał entuzjazmu wœród rodziców którzy widzieli w tak ograniczonym przedmiocie ćwiczeń fizycznych zapowiedż przyszłej służby wojskowej. Bardziej wszechstronny był zakres wychowania fizycznego w szkołach œrednich Krakowa. Władze szkolne Rzeczpospolitej Krakowskiej nawiązywały do dawnych tradycji rekreacji. W szczególnoœci latem organizowane były tzw. majówki młodzieży szkolnej, stanowiące rodzaj œwiąt wychowania fizycznego. W majówkach brała udział cała młodzież szkolna, łącznie z gronem nauczycielskim. Ulubionymi zabawami były gry wojenne, popisy siły i zręcznoœci, gry w piłkę, gra w lisa (podchody), biegi do mety, huœtawka.Barwy opis zabaw znajdujemy we 'Wspomnieniu"z roku 1878;"tu pod cieniem drzew sami malcy, w kółko posiadawszy bawili sie w pierœcień tzn. między brzozami zrobiwszy z gałęzi hustwki, jedno nad drugich wyżej sie wznosili; gdzie indziej ubiegali sie do mety i w tych wyœcigach zawstydzali głoœnych szybkobiegów. Choć jeszczewczeœniej gimnastyki nie znano, zręczna młodzież wdrapywała sie na gładkie wysokie drzewa, co większe przerzucali się z jednego na drugie.Pod wpływem emulacji... występowano z dowodami zręcznoœci i siły... Do ulubionych zabaw należała gra w lisa..."
W okresie Rzeczpospolitej Krakowskiej wychowanie fizyczne rozwijano też na Uiwersytecie Krakowskim. Zostało ono oficjalnie wprowadzone w 1817r. i objeło następujące dyscypliny; jazdę konną, taniec, szermierke i pływanie. Nie wszystkie jednak dzały zostały w praktyce rozwinięte. Największym poparciem wład uczelni cieszyła sie jazda konna; nauka jazdy konnej systematycznie była prowadzona przez fachowych instruktorów, pomimo znacznych kosztów, które Uniwersytet musiał na ten cel łożyć. W minejszym zakresie i z przerwami realizowano taniec i szermierkę. Natomiast nauka pływania w praktyce nie wychodziła pza projekty, ze względu na brak odpowiednich urządzeń na Wiœle. Studenci, którzy uzyskali zgodę rektora na uprawianie wyżej wymienionych ćwiczeń, obowiązani byli uczęszczać systematycznie na zajęcia, składać odpowiednie egzaminyz uzyskanych sprawnoœci. W końcu roku odbywały sie popisy publiczne, co ogromnie popularyzowało wymienione ćwiczenia wœród ogółu młodzieży. Nadmienić jednak należy , iż iloœć młodzieży uczestnicząca w zorganizowanych zajęciach była bardzo ograniczona i nie przekraczała 10 studentów dla każdego rodzaju ćwiczeń.Były to jednak ćwiczenia systematyczne, objęte oficjalnymi regulaminami. Miały oparcie w budżecie uczelni a prowadził je fachowy presonel instruktorów, pozostający na etacie Uniwersytetu. Po wcieleniu Krakowa do Austrii i germanizacji Uniwersytetu - ograniczono wychowanie fizyczne na Uniwersytecie, kolejno likwidując etaty i zajęcia programowe. Najdłużej bo do roku 1858, przetrwała jazda konna, po czym i ta została zlikwidowana.
Sytuacja polityczna nie sprzyjała również rozwojowi wychowania fizycznego poza szkołą. Popularne w innych krajach w tym okresie zakłady szermierki, jazdy konnej, tańca - nie miały warunków rozwoju na ziemiach polskich, w burzliwym okresie upadku państwa, następnie wojen napoleońskich. Ziemie polskie były straszliwie dewastowane przez najeżdzce, młodzież masowo garneła sie do służby wojskowej w formacjach polskich, rozsianych po całym œwiecie. Na ziemiach objętych zaborem pruskim obserwujemy w sposób naturalny echa wzorów niemieckich.Wpływy GUTS-MUTHSA i filantropinów DESSAU I SCHNEPHENTHALA nie mogły objąć terenów polskich zewzględu na ucisk szkolny.Natomiast wieksze szanse miał ruch turnerski. W latach 1815-1819 funkcjonował we Wrocławiu zakład gimnastyczny HARNISCHA oparty na wzorach JAHNA.Podobne zakłady działały w również w Tczewie, Elblągu, oraz Gdańsku. Nie znamy jednak szczegółowej działalnoœci tych zakładów, należy jednak sądzić, że brała w nich również udział młodzież polska. Zaobserwować również sie dało pewne inicjatywy zwłaszcza w dziedzinie gimnastyki leczniczej na terenie zaboru rosyjskiego. Wiąże sie to z posstępem przyrodolecznictwa. Dwa zakłady gimnastyki leczniczej, a mianowicie GUSTAWA MANNA i ROBERTA EICHLERA powstały w Warszawie w latach trzydziestych. Pojęciem gimnastyki leczniczej obejmowało wówczas szeroki zakres ćwiczeń i z cała pewnoœcią zakłady te uprawiały gimnastykę ogólnowychowawczą. W tym czasie obserwujemy w Warszawie wpływy gimnastyki JAHNA.Zakład MATTHESA mieœcił sie najpierw w pałacu Łubieńskim i obsługiwał arystokracje warszawską. Wychowany na wzorach niemieckich nie ograniczał sie wyłacznie do nauczania szermierki i organizował dla swych uczniów i inne ćwiczenia gimnastyczne według zasad JAHNA. Ponadto założył prywatną szkołę pływania na Wiœle. Zakład MATTHESA zmieniał parorotnie swą siedzibę i rozszeżał zasięg uczniów. Cwiczenia gimnastyczne i pływanie czyniły zakład atrakcyjnym również z szerszych kręgów społecznych, spoœród zamożnego mieszczaństwa i inteligencji Warszawy. W miare zmiany składu społecznego uczniów - szermierka w zakładzie MATTHESA przestała być dyscypliną dominująca, podstawową role pełniły gimnastyka i pływanie. Prowadził również MATTHES w swym zakładzie ginastykę leczniczą, co by wskazywało na jego studia w tym zakresie. Rozwojowi gimnastyki w Warszawie zasłużył sie MATTHES nie tylko jako organizator jednego z pierwszych zakładów gimnastycznych.Z jego zakładu wyszło kilku wybitnych propagatorów ruchu gimnastycznego. Po œmierci MATTHESA(1866) Zakład przejął i prowadził dalej jeden z jego uczniów- STANISŁAW MAJEWSKI. Inny uczeń - MICHAŁ MAJEWSKI (brat Stanisława), już w 1853r. założył odrębny zakład , który nie przetrwał jednak dłużej ,a jego właœciciel prowadził następnie lekcje gimnastyki leczniczej w Ciechocinku.
Z najciekawszą jednak i najbardziej oryginalną inicjatywą zakładu gimnastycznego spotykamy sie na terenie Krakowa. Jej twórcą jest LUDWIK BIERKOWSKI(1801-1859), profesor Uniwersytetu Krakowskiego i żarliwy propagator wychowania fizycznego. Studia odbył na uniwersytecie w Berlinie, pi ich ukończeniu odbywał staże naukowe na uniwersytetach w Niemczech i we Francji, wydając między innymi atlasy anatomiczne, które zyskały bardzo dobre przyjęcie. Po uzyskaniu w 1829r. stopnia doktora medycyny na uniwersytecie w Lipsku- przeniósł sie do Warszawy, gdzie objął obowiązki lekarza w jednym ze szpitali. W następnym jadnak roku powołany został na katedre chirurgii w Uniwersytecie JAgiellońskim, której kierownictwo sprawował do końca życia.Zamiar utworzenia szkoły gimnastycznej w Polsce,BIERKOWSKI miał zamiar już w czasie studiów i podróży naukowych za granicą. W Niemczech œledził rozwój placów iboisk turnerskich, we Francji uczęszczał do zakłądu AMOROSA i bardzo wysoko cenił prgram jak i osiągnięca tego zakładu. Do urzeczywistnienia swego zamiaru przystąpił jednak dopiero w pare lat po powrocie do kraju. Starania o otwarcie szkoły rozpoczął w 1837r.zwracajać sie oficjalnie do senatu Rzeczplitej Krakowskiej o zezwolenie i przydział odpowiednich pomieszczeń. Senat po dłuższych wachaniach postanowił dla potrzeb szkoły przydzielić gmach œw. Scholastyki.Szkołe organizował w oparciu wyłacznie o własne œrodki, żadnego wsparcia materialnego ze strony władznie uzyskał. BIERKOWSKI przedewszystkim liczył na atrakcyjnoœć szkoły, frekwencje i opłaty uczniów. Snuł więc ambitne plany jej organizacji. "Założona w tutejszym mieœcieszkoła gimnastyczna - pisał - w całym rozwinięciu z czasem mieć będzie siedmiu nauczycieli,a mianowicie jednego instruktora znającegoteorie i praktykę gimnastyki w calej rozciągłoœci, trzech trzech nauczycieli gimnastykipraktycznej, z których jeden przewodniczyć będzie ćwiczeniom atletycznym, drugi ćwiczeniom zależacym od zręcznoœci,równowagi itp.,trzeci ćwiczeniom woltyżowania;jednego nauczyciela tańca, jednego nauczyciela œpiewu i jednego nauczyciela pływania. Prócz nauczycieli szkoła gimnastyczna będzie mieć swojego lekarza (zarazem bieglego anatoma), który przy wszelkich ćwiczeniach obecnym być powinien, a to dla ocenienia i wskazywania do jakiego stopnia nauczyciele z każym uczniem takowe z korzyœcią poruszać mogą".Ten ambitny jednak plan nigdy niezostał zrealizowany. Szkoła rozpoczeła działalnoœć w roku 1838. Liczba uczniów szkoły w pierwszym roku wyniosłą ok 40, a wlatach następnych nie powiększałą sie pomimo, że w szkole organizowano specjalny program dla dziewcząt, a robiono też przygotowania do gimnastyki ortopedycznej. Nie przyczynił się do zwiększenia jej atrakcyjnoœci publiczny pokaz gimnastyczny po zakończeniu pierwszego roku nauki, choć zyskał wiele słów uznania i przychylną ocene prasy. Niestety, wpływy z opłat były niewielkie i szkoła po czterech latach funkcjonowania(1838-1841) została zamknięta. Niezależnie od szkoły gimnastycznej. BIERKOWSKI prowadził szkołe pływania na Wiœle oraz łyżwiarstwo. Obie te sezonowe imprezy cieszyły sie większą frekwencją i przetwały dłużej.
LITERATURA:
1. Szymański L. Higiena i wychowanie fizyczne w aktach normatywnych KEN i magistratur oœwiatowych Księstwa Warszawskiego Zeszyty Naukowe AWF we WROCŁAWIU, t XVI, s 123-162.
2. Wroczyński R. Wychowanie fizyczne na ziemiach polskich w początkach XIX wieku. Wychowanie Fizyczne i Sport nr 1, 1967, s 9-17.
3. Konopnicki J. Wychowanie fizyczne w szkole polskiej na przełomie XVIII i XIX wieku.Wychowanie Fizyczne i Sport nr1.1957.