Zmienne konatywne- projekty, dążenia, zadania jako właściwości opisujące osobowość

Magdalena Błażek

• Studia nad strukturą „ja” w odniesieniu do treści, struktury i dynamiki aktywności ukierunkowanej na realizację celów

• Źródła w pracach J. Brunera (1990- Acts of Meaning)- psychologowie poznawczy ( Old New Look) kładą nadmierny nacisk na procesy przetwarzania informacji, pomijając ważne aspekty funkcjonowania człowieka- działanie i jego celowy charakter oraz znacznie, jakie niosą informacje (psychologia działaniowa- New New Look)

• Projekt osobisty (nawiązuje do programów serii Murraya) - całość zarówno w sensie struktury, jak i funkcji zawierająca cel oraz sekwencję działań zmierzających do jego realizacji

• Projekty znacznie różnią się pod względem ogólności, mogą dotyczyć działań jednorazowych lub długofalowych (stały element w systemie dążeń jednostki)

Cechy charakterystyczne

• cele i pobudki zostały stworzone przez jednostkę,

• integrują dziedzinę poznawczą, afektywną i behawioralną,

• organizują bieżącą aktywność i spojrzenie na przyszłość,

• są rozwinięte w czasie, zależne od kontekstu sytuacyjnego i jego percepcji

• Projekt osobisty nie oznacza tylko reprezentacji poznawczej zamierzenia.

• Może występować na różnych etapach: opracowania, realizacji, zakończenia

• Jednostka nie musi znajdować uzasadnienia w wartościach, aby sformułować plan.

PPA (Personal Projects Analysis) pozwala na ocenę projektów osobistych

• wg Little'a metoda jest skuteczna, gdy jest dostępna dla klienta, odbierana jako dotycząca osobiście jego spraw, nie stanowi zagrożenia.

• jednostka analizy powinna być wrażliwa na kontekst sytuacyjny, środowiskowy, w tym aspekt czasowy, powinna pozwalać na ujęcie różnych zmiennych, integrować różne aspekty funkcjonowania.

• dostarcza wiedzy o kliencie zarówno na etapie diagnozy, jak i terapii

Ważne wymiary

• znaczenie: posiadanie ważnych projektów, zadowolenie, utożsamienie, zgodność z wartościami, stopień zaangażowania

• struktura: posiadanie możliwych do zrealizowania projektów: stopień kontroli, autonomia, odpowiedniość czasowa, negatywny wpływ na inne plany

• posiadanie projektów wspieranych przez innych: dostrzeganie planu przez innych, opinia innych

• posiadanie projektów nie podnoszących ogólnego poziomu napięcia: stopień trudności, poziom stresu, wyzwanie - zdolność osiągania celów (odpowiedni poziom oczekiwań): ocena dotychczasowych wyników, postęp w realizacji planu

Projekty osobiste są szczególnie wyraziste dla ekspresji „ja”

Funkcje wobec „ja”:

• wyrażanie ja,

• podnoszenie wartości ja,

• wyjaśnianie i zrozumienie ja,

• tworzenie nowego, przyszłego ja

Wyrażanie „ja”

• jednostka poprzez projekty ukazuje najważniejsze aspekty swojej indywidualności,

• różnią się one w zakresie stopnia ekspresyjności dla „ja”, pewne mogą nawet pozostawać w konflikcie z tożsamością.

• związek pomiędzy osobowością oraz typem projektów uznanych za szczególnie ekspresyjne dla Ja (E wiąże się z identyfikacją z własnymi projektami)

• projekty wyrażające Ja są również bardziej znaczące (ważniejsze), lepiej ustrukturowane, bardziej skutecznie realizowane, lepiej wspierane przez innych

• projekty te zdają się również tworzyć relację pomiędzy osobistą i społeczną sferą funkcjonowania osobowości

Podnoszenie wartości „ja”

• udział projektów w podnoszeniu i obniżaniu samooceny jednostki,

• wartość „ja” związana z identyfikacją z projektem, spójnością projektu, wsparciem społecznym, skutecznością, poziomem trudności (wyzwanie)

Wyjaśnianie i zrozumienie „ja”

• projekty intrapersonalne (meta poziom rozważań) np. kontrolować własne emocje, zmienić sposób rozmawiania z ludźmi na bardziej swobodny, odkryć właściwe motywy mojego studiowania

Osoby zaangażowane w realizację dużej liczby takich projektów doświadczają szeregu problemów:

• niższe poczucie tożsamości,

• mniejsze prawdopodobieństwo sukcesu,

• większy stres,

• poczucie trudności,

• poczucie „przerastania” sił i możliwości podmiotu.

• Projekty te korelują wysoko z neurotyzmem, depresją, lękiem, negatywnie z ekstrawersją, pozytywnie z otwartością na doświadczenie („ja” widziane jako dzieło sztuki).

• Potencjalnie prowadzą do ruminacji. Ekstrawertycy formułują te projekty w taki sposób, że łatwiej nad nimi pracować.

• Osoby tworzące wiele takich projektów doświadczają problemów (gł. depresja)

Tworzenie nowych „ja”

• koncepcja „ja możliwych' H. Markus (1986, 1990) - główny czynnik motywacyjny.

• Większość możliwych ja pojawia się w strukturze osobowości jako rezultat działań, osiągnięć czy interakcji.

• Little i Doyle (1980) badali, czy projekty mogą pomóc w realizacji ja możliwych. U starszych: well-being okazało się mieć związek z ekspresją a nie z podnoszeniem wartości ja. U młodszych: związek well-being ze stopniem, w jakim projekty umożliwiają realizację ja możliwych.

Zaangażowanie w realizację dobrze wyrażających Ja projektów podnosi wartość systemu projektów, prawdopodobieństwo osiągnięcia celu, strukturalizację

• Podnoszenie wartości Ja poprzez projekty jest ważnym czynnikiem zapobiegającym depresji i innym problemom psychicznym jednostki

• Eksploracja Ja poprzez projekty może sprzyjać doświadczaniu szeregu problemów w procesie realizacji celów, ale także stanowić szczególnie wyrazisty przejaw Ja

• 1998 (Little, McGregor) - próba stworzenia bardziej uniwersalnego modelu osobowości w oparciu o projekty wyjaśniającego poczucie szczęścia i sensu życia

• Skuteczność oraz niski poziom stresu w realizacji wiążą się z satysfakcją z życia, integralność z Ja tworzy tożsamość i pozwala opierać się na wewnętrznych standardach

• A. Kępiński jako najczęstszą przyczynę depresji podaje zablokowanie realizacji ważnego celu życiowego

• Badania R. Emmonsa wskazują na istnienie związku pomiędzy zaangażowaniem w dużą liczbę planów życiowych a poczuciem szczęścia osobistego

• istotna rola braku celów, planów dla dobrostanu psychicznego (Kępiński- depresja szczytu)

• Dwa cele w życiu ludzi: „on doing well and being yourself”.

• Efektywność funkcjonowania celowego jest silnym predyktorem dobrostanu psychicznego

• poznanie siebie i rozwaga w podejmowaniu działań prowadzą do wzrostu samooceny

• skuteczność sprzyja poczuciu szczęścia, spójność z naczelnymi wartościami sprzyja tożsamości

• Baumeister (1991) wskazuje, że jednostka stara się uciec od „ja” i zaangażować w działanie, gdy pojawiają się wątpliwości co do sensowności aktualnych zachowań

• skuteczna realizacja zadań w życiu i bycie zaangażowanym sprzyjają realizacji siebie o charakterze hedonistycznym (ogólna satysfakcja z życia, globalny bilans emocji pozytywnych i negatywnych- badania opierają się na subiektywnej ocenie badanych)

• w podejściu eudajmonistycznym akcentuje się rolę samorealizacji, indywidualizacji, aktualizacji potencjału (operacjonalizacja?).

• depresja i lęk stanowią wynik zaangażowania w nierealistyczne cele i są skutkiem niemożności wycofania zaangażowania z ich realizacji.

• w trakcie nieudanego planowania powstają myśli o charakterze ruminacyjnym- są one przykre, mają charakter nawracający, skupione są na Ja.

• Często jednostka nie wycofuje się z zablokowanego celu- ma on duże znaczenie, stanowi istotny element budowania własnej tożsamości- teoria perseweracji i depresyjnego stylu autokoncentracji

• nie zawsze autokoncentracja prowadzi do ruminacji, czasem jest niezbędna- jednostka dążąca do rozwoju, ustalanie ważnych życiowych celów

• osoby o wysokiej orientacji na cele i dużym bogactwie treści życia, pod warunkiem spójności systemu, lepiej radzą sobie z lękiem i sprawniej przebiegają u nich procesy adaptacyjne

Podsumowanie koncepcji

• Projekty stanowią ważne źródło wiedzy o funkcjonowaniu „ja”,

• Wysoki poziom zindywidualizowania projektów,

• Integracja dziedziny afektywnej, poznawczej i behawioralnej,

• Dane o charakterze idiograficznym,

• Ekologiczne podejście do badań człowieka

• Traktowanie w ten sam sposób projektów o różnym poziomie ogólności, zasięgu czasowego, związku z ważnymi aspektami „ja” oraz tych, o których jednostka tylko myśli i tych, które realizuje (sam plan jest strukturą poznawczo-motywacyjną a realizacja wymaga zaangażowania procesów kontroli działania)

Zadania życiowe

• Koncepcja N. Cantor kładzie nacisk na procesy zachodzące pomiędzy myślą a działaniem (1987)

• Funkcjonowanie osobowości polega na pobieraniu, przetwarzaniu informacji i ich integrowaniu oraz generowaniu przewidywań, tworzeniu programów działania, kontroli motywacji i uczuć oraz bieżącym zarządzaniu własnym zachowaniem.

• Cele rozumiane jako zadania życiowe - sformułowany przez jednostkę problem, który uznaje ona za własny i stara się go rozwiązać poświęcając mu w jakimś okresie życia wiele energii i czasu oraz spostrzega go jako organizujący jej codzienną aktywność

• Spojrzenie na osobowość przez pryzmat zasobów oraz procesów (mechanizmów) jakie zaangażowane są w proces rozwiązywania pojawiających się w codziennym życiu problemów

• Poznawczą bazą osobowości jest deklaratywna i proceduralna wiedza, dzięki której jednostka interpretuje zdarzenia, tworzy plany

• Całość wiedzy, na którą składają się przekonania, pamięć oraz reguły interpretacyjne nazywana jest społeczną inteligencją

• Używając społecznej inteligencji, poznawczych kompetencji do rozwiązania codziennych problemów jednostka stara się zmniejszyć straty i powiększyć zyski - sprawuje w ten sposób kontrolę nad sytuacją

• Inteligencja społeczna - wysoce zindywidualizowane sposoby poznawczej obróbki i tworzenia rozwiązań pojawiających się problemów. Dzięki temu rzeczywistość psychologiczna zyskuje znaczenie.

• Rozumienie inteligencji podobne do Sternberga (1984, 1986) i mądrości Baltesa (1987).

Inteligencja społeczna

• charakter celowy (ukierunkowana na cele),

• pragmatyczny (przejawia się w rozwiązywaniu życiowych problemów),

• kontekstowy (rozwija się i przejawia w określonym kontekście życia codziennego)

• Mądrość- zdolność do planowania życia, realizowania planów i dokonywania poznawczej i behawioralnej oceny aktywności.

• Leży u podstaw zmagania się jednostki z teraźniejszością, umożliwia rozumienie przeszłości i tworzenie planów na przyszłość. Stwarza warunki dla podejmowania trafnych decyzji w ważnych sprawach

• inteligencja powinna być poznawana w relacji do zachowań w rzeczywistości, poznanie w relacji do celów jednostki inspirowanych przez kontekst życia społecznego

• Inteligencja w ogóle, w tym społeczna stanowi poznawczą bazę osobowości

• Inteligencja społeczna- wysoki poziom- ekspert w określonej dziedzinie życia

• Ekspert ma dużą wiedzę i jest ona dobrze zorganizowana i łatwo może być wykorzystywana

• Bycie ekspertem w danej dziedzinie społecznego funkcjonowania oznacza łatwość dostępu wiedzy deklaratywnej i proceduralnej

• Wiedza deklaratywna - znajomość różnych faktów, zdarzeń, osób, zwierząt itp. (wiem, że...)

• Wiedza proceduralna - zasady nabywania, przekształcania i odzyskiwania informacji w celu rozwiązania problemów i planowania zachowania (wiem jak...). Jest to wiedza ukryta, która przejawia się w działaniu

• Ekspert ma wysoki poziom obu w danej dziedzinie

• Daje mu to elastyczność w procesie wyboru strategii, wyboru rozwiązań, może rozwiązywać trudne problemy

• Jest refleksyjny i krytyczny

• Najlepszy okres dla poznawania tak rozumianej osobowości są okresy zmiany, transformacji wiążące się ze zmianą szkoły, statusu materialnego, społecznego, stanu cywilnego itp.

Główne strategie

• obronny pesymizm (niskie oczekiwania, wysoki lęk, inwestowanie dużego wysiłku)

• strategia obrony własnej samooceny, przed przystąpieniem do realizacji zadania ustalany jest nierealistycznie niski poziom oczekiwań, który łagodzi lęk przed porażką

• równocześnie praca, aby uniknąć porażki

strategie optymistyczne

• wysokie oczekiwania,

• skłonność do uznawania tylko pozytywnych informacji za prawdziwe,

• modyfikowanie napływających informacji tak, aby podwyższały samoocenę,

• oczekiwanie sukcesów w sytuacjach zadaniowych

• po realizacji dostrzeganie w sobie źródła sukcesu a w czynnikach zewnętrznych odpowiedzialności za porażkę

• obronna atrybucja występuje szczególnie u osób o podwyższonej samoocenie

Strategia samoograniczania (self-handicapping)

• jednostka zmniejsza swoje obiektywne szanse sukcesu, np. nie uczy się przed egzaminem

• gdy dozna porażki znajduje uzasadnienie, które nie obniża jej samooceny

• wycofanie - oznacza nie podjęcie działań zmierzających do celu.

• Obronny pesymizm i strategia optymistyczna prowadzą do dobrych wyników. Umiejętność optymistów koncentrowania się na sukcesach i pomijania aspektów negatywnych prowadzi do sukcesu. Dla pesymistów podstawowe znaczenie ma koncentrowanie się na rozbieżności prowadzące do osiągania celu.

Społeczny przymus

• używana w dziedzinie społecznych kontaktów, strategia samobójcza jeśli chodzi o osiąganie innych celów

• nieobecność właściwych mechanizmów podmiotowej kontroli działania

• strategia chroni samoocenę.

• zwykle jest wynikiem niezaspokojenia ważnych emocjonalnych potrzeb w środowisku

Podsumowanie

• Akcentuje dynamikę funkcjonowania osobowości, zmienność przedmiotu, na który ukierunkowana jest aktywność podmiotu

• Pozwala zrozumieć i wyjaśniać zachowanie

• Uwzględnia zarówno aspekt strukturalny jak i dynamiczny funkcjonowania osobowości

• akcentuje aktywność poznawczą podmiotu rozwiązującego problem - zadanie

• Nacisk na unikalne znaczenie jakie jednostka nadaje sytuacjom, zdarzeniom, samemu sobie

• Podejście optymistyczne akcentujące zdolność człowieka do adaptacji i rozwiązywania problemów codziennego życia.

• Brak akcentu na zdolność człowieka do tworzenia własnych celów niezależnie od kontekstu

• istotna rola tworzonych celów, jako części złożonego systemu poznawczego

• osobowość umożliwia adaptację do wymagań społecznych oraz rozwój

• procesy adaptacyjne są specyficzne dla jednostek

• badanie osobowości oznacza poznawanie sposobu, w jaki ludzie interpretują sytuacje, stawiają cele, planują swoje działania i je kontrolują, tak aby pozostawały spójne z interpretacją

Koncepcja dążeń osobistych R. Emmonsa

Struktura osobowości jest poziomowa:

• Poziom I: dyspozycje motywacyjne- ogólne, nomotetyczne, wspólne wszystkim ludziom motywy, nie stanowią źródła informacji o indywidualności człowieka

• poziom II- dążenia osobiste- informują o tym, do realizacji czego jednostka typowo zmierza lub czego typowo unika. Stanowią wyraz indywidualnej organizacji osobowości

• poziom III- przejawy dążeń osobistych w postaci planów, celów, projektów, zadań, strategii osiągania tych celów.

• Poziom IV- konkretne działania

• Dążenie osobiste- wzory zmierzania lub unikania , nadrzędne kategorie i wartości, które wyrażają się poprzez cele jednocząc różne działania wokół jakiejś wartości. Jeden cel nadrzędny może być realizowany na wiele różnych sposobów

• dążenia nie muszą mieć charakteru behawioralnego, mogą być wyrażane także na poziomie poznawczym i afektywnym.

• stanowią wyraz indywidualności, pozostają w ścisłym związku ze strukturą Ja i umożliwiają jej wyrażanie. Poprzez ścisły związek z przyszłością dają możliwość realizacji „możliwych Ja” jednostki (H. Markus)

• Struktura horyzontalna dążeń- relacja pomiędzy poszczególnymi dążeniami wyrażająca się w spójności systemu, konflikcie, ambiwalencji itp.

• Podstawą funkcjonowania systemu dążeń jest znaczenie emocjonalne celów formułowanych przez jednostkę

• Afekt determinuje zaangażowanie, energetyzuje działania ukierunkowane na cele, pełni istotną rolę w procesie analizy informacji zwrotnych.

• Dążenia mogą być traktowane jako jeden z systemów używanych przez jednostkę do kierowania własnym zachowaniem.

• Z perspektywy egzystencjalnej (Maddi, 1989) jednostka zaangażowana w realizację ważnych dla niej celów zyskuje poczucie sensu życia i stwarza warunki dla jego pozytywnego wartościowania. Sama dokonując wyboru zyskuje kontrolę.

Główne charakterystyki

• Orientacja na cele: odzwierciedla różnice indywidualne w zakresie sposobu, w jaki jednostka formułuje własne zamierzenia, tworzy ich mentalne reprezentacje.

• Wymiar aktywność-reaktywność informuje o sposobie tworzenia celów- wew lub zew warunki. Odzwierciedla różnice indywidualne w zakresie kierowania się motywacją wewnętrzną i zewnętrzną (Deci, Ryan, 1991).

• Dążeniowość- unikowość systemu informuje o tym, czy cele są postrzegane jako stany do osiągnięcia (pozytywne) czy do unikania (negatywne)

• Orientacja bezradności-mistrzostwa informuje o tym, czy cele są ukierunkowane na osobisty rozwój, czy na utrzymanie istniejącego stanu (Dweck, 1991). Wszystkie wymiary mają istotne znaczenie dla SWB

Poziom konkretności-abstrakcyjności systemu dążeń

• indywidualnie zmienny poziom, intraindywidualnie stabilna charakterystyka (być dobrze zorganizowaną osobą- trzymać swoje rzeczy w porządku; pogłębiać moją relację z rodzicami-odwiedzać rodziców dwa razy w tygodniu).

• W podobny sposób ujmują to zagadnienie Vallacher i Wegner (1989) w teorii identyfikacji działania.

• Carver i Scheier (1990) wskazują na istnienie zależności pomiędzy poziomem abstrakcyjności celu a jego funkcją regulacyjną.

• Emmons (1992)- istnieje związek między poziomem abstrakcyjności celu (dążenia) a psychologicznym cierpieniem (depresja, lęk).

• Bardzo konkretne cele są związane z dobrostanem psychicznym i pogorszeniem zdrowia fizycznego.

• Systemy abstrakcyjne: nie dają jasnych wskazówek odnośnie postępowania, są trudniejsze do zrealizowania, co rodzi negatywne emocje, informacje zwrotne w mniejszym stopniu stanowią źródła informacji co do stopnia zbliżania się do realizacji celu

• Cele konkretne związane są z chorobami fizycznymi poprzez mechanizm represyjno-defensywny. Wiążą się z niską samoświadomością, niechęcią do autokoncentracji, niską refleksyjnością

Dążeniowość- unikowość celów:

• różnice indywidualne

• prowadzą do różnych wzorców zachowań

• osoby unikające mają mniej pozytywnych wspomnień i podają mniej zakończonych sukcesem działań realizacyjnych

• osoby unikające mają niższe SWB i doświadczają więcej psychologicznego cierpienia (głównie lęku), rzadziej przeżywają pozytywny nastrój, mają mniejszą satysfakcję z życia

• wyniki wskazują, że cele unikowe stanowią od 9-15% wszystkich formułowanych dążeń

• satysfakcja z życia małżeńskiego jest mniejsza, gdy partner formułuje dużo takich dążeń

Mechanizmy wyjaśniające

• Fizjologiczny- zaangażowanie innych procesów umysłowych- BIS, BAS- Gray, 1987, silniejszy BIS wiąże się z większą ilością celów unikania

• Poznawczy- aby dojść do pożądanego wyniku jednostka opracowuje odpowiednią strategię, aby unikać wszystkie możliwe drogi muszą być rozpoznane i zablokowane

• Motywacyjny-

• cele unikowe są mniej pożądane,

• odczuwane jako mało autonomiczne,

• bardziej sterowane przez okoliczności zewnętrzne, motywacja zewnętrzna

• w konsekwencji mniejsze SWB, satysfakcja z życia i tendencje samoaktualizacyjne

• Egzystencjalny- znaczenie własnego życia jest konstruowane na podstawie

• zaangażowania w znaczące i jednostkowo ważne cele,

• samodzielnie ustanowione przez jednostkę

• obecność celów unikowych sprawia, że jednostka nie może nadać znaczenia własnemu funkcjonowaniu stając się pasywna i poddana zewnętrznym okolicznościom

Konflikt w systemie celów

• jest bardzo silnym predyktorem SWB

• jest nieunikniony jako rezultat stale ścierających się tendencji motywacyjnych

• konflikty dotyczą różnych poziomów abstrakcyjności (ważności) celów

• konflikt prowadzi do nasilonej ruminacji, obniża zaangażowanie w działanie, co go wtórnie nasila

• Szczególnie negatywnie oddziałują cele, które są silnie powiązane z ważnymi dla jednostki wartościami i pozostają w konflikcie

• Emmons mówi o konflikcie (między celami) i ambiwalencji (dążenie-unikanie)

• Ogólnie obie zmienne obniżają SWB.

• Konflikt wewnątrz- i międzydążeniowy powoduje negatywne stany emocjonalne, pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego

Rozróżnienie (jasny podział) celów

• system wyraziście podzielony występuje wtedy, gdy pomiędzy celami nie zachodzą związki, są one łatwo odróżnialne i zwykle dotyczą wielu dziedzin życia

• system zintegrowany to taki, gdzie cele są wzajemnie powiązane

• osoby o silnie zróżnicowanym systemie celów doświadczają:

• bardziej skrajnych stanów emocjonalnych,

• mają niższe SWB,

• mniej pozytywnie oceniają swoje dążenia oraz możliwości osiągnięcia celów w przyszłości

• uważają swoje cele za trudniejsze

• zróżnicowanie jest miarą złożoności systemu celów, która jest uważana za cechę pożądaną (Linville, 1987)

• nie przeczy to możliwości istnienia w nim integracji

• Mądrzycki wskazuje, że bogactwo treści życia sprzyja możliwościom adaptacyjnym jednostki. Umożliwia w obliczu negatywnych wyników w jednej sferze życia odwołanie się do innych, ważnych jego aspektów

• Singer (1992) wskazuje, że wyjaśnienie funkcjonowania Ja musi opierać się na zrozumieniu systemu celów i dążeń.

• Zadaniem tego systemu jest nadawanie znaczenia życiu i działaniu jednostki co wpływa na jej emocjonalne funkcjonowanie oraz na jej zdolność rozumienia własnego funkcjonowania w odniesieniu do tego, kim może się stać w przyszłości.

Dążenia najsilniej związane z SWB

• w istotny sposób odzwierciedlają system wartości jednostki, jej potencjał rozwojowy

• ważna jest zatem koherencja (powiązanie celów proksymalnych z dystalnymi) oraz kongruencja (autonomia oraz zdolność do zaspokajania ważnych potrzeb) systemu dążeń

• im wyższe te wskaźniki, tym lepszy stan zdrowia, wyższe SWB, lepszy nastrój, witalność oraz poczucie zaangażowania w ważne dla jednostki formy aktywności

• w konsekwencji jednostka buduje znaczenie, ważność własnej egzystencji.