ROZDZIAŁ XI. POSTĘPOWANIE KARNE

Myśl humanitarna i jej postulaty

Generalnym celem programu reform było uczynienie z oskarżonego nie przedmiotu, lecz podmiotu procesu, korzystającego z przysługujących mu w postępowaniu sądowym praw i gwarancji podmiotowych.

Negatywny stosunek do tortur. Zniesienie tortur:
- Prusy - 1754
- Austria - 1773 - zabroniono rozkładania tortur na kilka dni; 1776 - zakaz całkowity
- Francja - 1880 - zniesiono tortury przedwstępne; 1789 - zakaz całkowity
- Rosja - 1767r. - ograniczenie; 1801r. - zakaz całkowity
- najdłużej tortury stosowano na Sycylii - do 1860r.

Gwarancje osobiste uwięzionych - na wzór przyjętych w Habeas Corpus Act (1679).

Źródła prawa

I. Kodyfikacje procesu karnego w Austrii

Kodyfikację austriackiego procesu karnego zainicjowała Maria Teresa, zamieszczając w Theresianie z 1768, jako część pierwszą, przepisy proceduralne.

Kolejnej reformy procedury karnej podjął się Józef II, wydając w 1788r. odrębną od wcześniejszego unormowania prawa karnego materialnego, Powszechną kryminalną ordynację procesową (Allgemeine Criminalgerichtsordnung). Całość licząca 304 paragrafy, podzielona na 22 rozdziały, obejmowała jedynie przepisy dotyczące postępowania w sprawach przestępstw kryminalnych, rozpoznawanych przez sąd. Natomiast proces w sprawach politycznych (policyjnych), rozstrzyganych przez organy administracyjno-policyjne, normował wcześniejszy dekret nadworny z 1787r.
Ordynacja z 1788r. utrzymała w pełni proces inkwizycyjny, oparty na zasadach: wszczynania z urzędu, pisemności, tajności, złączenie funkcji procesowych i pośredniości postępowania.

Kolejną ogólnoaustriacką ustawę karnoprocesową wydano w 1803r. w ramach części II Franciscany, co stanowiło powrót do ponownego połączenie prawa karnego procesowego z materialnym. Nową procedurę oparto na doświadczeniach zebranych w trakcie kilkuletniego obowiązywania ustawy karnej zachodniogalicyjskiej z 1796r., będącej podstawą rozwiązań przyjętych we Franciscanie.
Wykształcono zasadę swobodnej oceny dowodów przez sąd, zezwalając na uznanie winy oskarżonego na podstawie „prawnego przekonania”, opierającego się na istnieniu określonych reguł dowodowych nie wymagających przyznania się oskarżonego. Zniesiono podział na inkwizycję generalną i specjalną.

- 1850r. - nowa procedura karna będąca spuścizną Wiosny Ludów; całkowite odejście od procesu inkwizycyjnego; zasady: ustności, jawności, skargowości oraz orzekania wyroków z udziałem ławy przysięgłych w sprawach o najcięższe zbrodnie oraz przestępstwa polityczne i prasowe.
Jej byt nie był jednak długi, gdyż po stłumieniu rewolucji, w okresie neoabsolutyzmu, wszedł w 1853r. w życie nowy kodeks postępowania karnego, powracający do zasad z 1803r.

- 1873r. - nowa procedura karna autorstwa Juliusza Glasera (karnista, prof. Uniwersytetu wiedeńskiego, późniejszy minister sprawiedliwości) składała się z 494 paragrafów; całość wzorowana była na kodeksie z 1850r. i pośrednio na prawie francuskim z 1808r.; wprowadziła typ procesu mieszanego; do I wojny światowej, nie licząc dwóch nowelizacji z 1912 i 1913r., przepisy procedury karnej z roku 1873 nie zmieniły się.

II. Kodyfikacje procesu karnego w Prusach i II Rzeszy

W Prusach do początku XIX w. w zakresie procesu karnego obowiązywały przepisy ordynacji z 1717r., włączone następnie do Landrechtu z 1721r. oraz stosowane prawa partykularne. Ich ujednolicenie nastąpiło w 1805r. wraz z wydaniem Pruskiej ordynacji kryminalnej (Preussische Criminalordnung) liczącej 638 paragrafów.
Postępowanie karne oparto w niej na zasadach zmodyfikowanego procesu inkwizycyjnego, nawiązującego do powszechnego niemieckiego procesu karnego. Zniesiono podział toku postępowania na inkwizycję specjalną i generalną. Wprowadzono podział na: postępowanie sumaryczne (służące wyjaśnieniu sprawy), przesłuchanie na podstawie artykułów dowodowych (według z góry ułożonych pytań) oraz przesłuchanie ostatecznie. Postępowanie pisemne i tajne.

- 1846r. - przepisy o procesie mieszanym (inkwizycyjno-skargowym)
- 1848r. - ustawa o wolności osobistej (aresztowanie przestępcy tylko złapanego na gorącym uczynku i ustalenie sędziego, przed
którym winien był stanąć oskarżony; ustawa znosiła sądy wyjątkowe i komisje nadzwyczajne)

- 1849r. - ustawa (zreformowana w 1852r.) wprowadzająca nowy proces karny oparty na procedurze francuskiej z 1808r.

- 1877r. - ustawa o kodeksie postępowania karnego (Strafprozessordnung)
Całość składała się z 506 paragrafów, ułożonych w 7 księgach.
Proces karny został podzielony na trzy stadia: wstępne, przejściowe i główne.

III. Kodyfikacja procesu karnego we Francji

- 1789r. - Deklaracja praw człowieka i obywatela
Kwestii prawa karnego poświęciła dwa artykuły:
- art. 7
- art. 9 - domniemanie niewinności

Od 1789r. Konstytuanta wydała szereg dekretów ingerujących bezpośrednio w przebieg procesu karnego. Rezultatem było: zniesienie tortur, wprowadzenie częściowej jawności posiedzeń sądowych oraz przyznanie oskarżonemu prawa do obrony wraz z możliwością wyboru obrońcy.

- 1790r. - restrukturalizacja organizacji francuskiego sądownictwa, oparta na udziale czynnika społecznego w osobach sędziów
przysięgłych, zasiadających w ławie oskarżającej w liczbie 8, oraz w ławie orzekającej, złożonej z 12 przysięgłych
- 1791r. - kodeks znoszący postanowienie ordonansu z o postępowaniu karnym z 1670r.; proces karny oparty na zasadach: ustności,
jawności, skargowości i swobodnej ocenie dowodów przez sędziego
- 1795r. - kolejny kodeks, zawierający głównie przepisy proceduralne

- 1808r. - napoleoński kodeks postępowania karnego (Code d'instruction criminelle)
Całość składała się z 643 artykułów, ujętych w 2 księgach. Pierwsza regulowała kwestie dotyczące dochodzenie wstępnego, zaś druda normowała sprawy wyrokowania i wymierzania kar. Postępowanie karne podzielone zostało w nim na dwie fazy: wstępną i główną. Pojawia się funkcja prokuratora jako oskarżyciela publicznego.

IV. Kodyfikacje procesu karnego w Rosji

- 1802r. - Aleksander I znosi tortury
- 1832r. - Zbiór praw - tom XV, część II - pierwsza kodyfikacja rosyjskiego procesu
Generalną zasadą było ściganie przestępstw z urzędu. Rozprawa głównie odbywała się na zasadach: tajności, pisemności i legalnej teorii dowodowej.

- 1864r. - ustawa (Aleksandra II) regulująca postępowanie karne; składała się ze wstępu oraz 3 ksiąg, licząc w całości 2012
artykułów. Zniesienie procesu inkwizycyjnego i zastąpienie go mieszanym.

Mikołaj II:
- 1905r. - ukaz o nadzwyczajnych środkach ochrony kolei żelaznych
- 1906r. - ukaz o sądach wojenno-polowych

V. Kodeksy postępowania karnego w innych państwach

Większość wzorowana na kodeksie napoleońskim lub przejęte w całości z małymi zmianami językowymi:
- do 1814r. w Luksemburgu i Nadrenii
- 1808 - 1884r. - kanton genewski
- 1831r. - Belgia
- 1873r. - Monako

W prawie wszystkich krajach forma mieszana procesu wyparła proces inkwizycyjny:
- 1845r. - Dania
- 1850r. - większość kantonów szwajcarskich
- 1864r. - Rumunia
- 1865r. - Włochy
- 1887r. - Norwegia

---