*Rachunek zaburzeń i masa efektywna
Wychodzimy od równania kp:
2
h
h
h
2
i 2 k
2 k 2
−
∇ + Vˆ ( r) −
∇ u = E −
u
= E ' u
2 m
kr
m
2 m
2
h k 2
E = E ' +
2 m
Zamiast rozwiązywać równanie dla całej sieci rozwiązujemy je wyłącznie dla czynnika Blochowskiego.
Stosujemy rachunek zaburzeń: rozpisujemy hamiltonian na sumę hamiltonianu zerowego i hamiltonianu zaburzenia:
Hˆ = Hˆ + Hˆ
0
zb
Przy czym znane jest działanie hamiltonianu zerowego na funkcję falową, która jest jego funkcją własną: ˆ
H ψ
= E ψ
0
m 0
m 0
m 0
ˆ
ˆ
Problem polega na znalezieniu nieznanej funkcji własnej hamiltonianu będącego sumą H + H
0
zb .
W tym celu rozpisujemy tą nieznaną funkcję w szereg funkcji znanych:
∞
ψ
c ψ
n = ∑
nm
m 0
m=1
Działamy na to hamiltonianem:
( ˆ ˆ
H
H
c ψ
E
c ψ
0 +
zb ) ∞
∞
∑ nm m 0 = n∑ nm m 0
m=1
m=1
Ponieważ hamiltonian jest operatorem liniowym:
∞
∞
∑ c H H ψ
c
E ψ
nm ( ˆ
ˆ
0 +
zb )
m 0 = ∑
nm
n
m 0
m=1
m=1
Możemy działanie hamiltonianu zerowego zastąpić przez jego wynik:
∞
∞
∑ c E
H
ψ
c
E ψ
nm (
ˆ
m 0 +
zb )
m 0 = ∑
nm
n
m 0
m=1
m=1
*
ψ
ψ
Mnożymy obustronnie przez funkcję
l 0 ortonormalną do
m 0 i całkujemy po objętości kryształu:
∞
∞
∑
*
*
*
ˆ
c
E
ψ ψ dV
ψ H ψ dV
c
E ψ ψ
dV
nm
m 0 ∫
l 0
m 0
+ ∫
l 0
zb
m 0
=
∑ nm n∫ l 0 m 0
m=1
V
V
m=1
V
*
ψ
ψ
ψ *0ψ 0 = δ
Ponieważ
l 0 i
m 0 są ortonormalne,
l
m
lm (delta Kronneckera), stąd:
∞
c E
ˆ
ψ
ψ
0 + ∑ c
∫ * H
dV
0
0
= c E
nl
l
nm
l
zb
m
nl
n
m=1
V
Możemy przyjąć, że l = n :
∞
c E
ˆ
ψ
ψ
0 + ∑ c
∫ * H
dV
0
0
= c E
nn
n
nm
n
zb
m
nn
n
m =1
V
(energia jest sumą energii z hamiltonianu zerowego i nieskończonej sumy całek z n = E
+ ...
0
zaburzeń). Po przekształceniach uzyskamy wzór, na którym opiera się rachunek zaburzeń:
∞
n Hˆ
0
l 0 l Hˆ
0
n 0
E
E
n Hˆ
0
l 0
n =
n 0 +
zb
+ ∑
zb
zb
1
E
E
l=
n 0 −
l 0
l≠ n
ˆ
*
∫ψ Hˆ ψ dV
gdzie n 0 H
l 0
zb
oznacza skrócony zapis całki
n 0
zb
l 0
V
ˆ
ˆ
Wszystko to działa przy założeniu, że H
>> H
0
zb (hamiltonian zaburzenia daje niewielki wkład energetyczny w porównaniu z hamiltonianem zerowym) – wówczas wystarczą pierwsze 3 lub 4 wyrazy szregu, aby uzyskać poprawny wynik.
E
− E
n 0
l 0 jest różnicą pomiędzy poziomami zerowymi Łączymy rachunek zaburzeń z funkcją Blocha: ( ˆ ˆ
H + H
u r = E k u r
0
zb )
( )
( )
( )
k
n
k
gdzie, jak wynika z poprzednich przekształceń: 2
i 2
h k
h k ⋅ pˆ
h
2
Hˆ
= −
∇ =
ˆ
H
r
0 = −
∇ + Vˆ ( )
zb
kr
m
m
2 m
Wstawiamy to do wzoru na energię w rachunku zaburzeń:
i 2
h
h
*
k
i 2
*
k
u
u dV
u
u dV
n 0
2
−
∇ l 0
⋅ l 0 −
∇
∞ ∫
∫
0
h
*
i
k
n
m
m
E
E
u
u dV
n =
n 0 + ∫ n 0
−
∇ n 0
+ ∑ V
V
m
1
E
E
V
l=
n 0 −
l 0
l≠ n
Dla k = 0 pochodna energii po wektorze falowym się zeruje: ∇ E
, co oznacza, że funkcja E( k ) ma w k
= 0
tym punkcie ekstremum. W powyższym wzorze znika drugi człon, zależny liniowo od k .
Jednocześnie iloczyn skalarny k ⋅ ∇ możemy zapisać jako: 3
k ⋅∇ ∑
∂
=
ki
x
i=1
∂ i
Zauważamy dodatkowo, że w liczniku mamy iloczyn dwóch całek wzajemnie sprzężonych, a więc kwadrat całki, który jest zawsze dodatni – możemy zlikwidować minusy. Uzyskujemy:
u
∂
u
*
0
∂
l
*
n
0
⋅
0
4
3
∞ ∫ u
dV ∫ u
dV
n
l
h
x
∂
0
x
∂
V
i
V
i
E ( k ) = E 0 +
2 ∑ ∑
k k
n
n
i j
m
, =1
=1
E 0 − E
i j
l
n
l 0
l ≠ n
2
h k 2
Do tej energii musimy jeszcze dodać
:
2 m
2
h k 2
E = E ' +
2 m
u
∂
u
∂
∞ ∫ u*
l 0
dV ⋅ ∫ u*
n 0
dV
n
4
3
0
h
x
l 0
∂
x
2
∂
h k 2
E ( k ) = E
V
i
V
i
+
∑ ∑
k k +
n
n 0
m 2
=
=
−
,
1
1
2
i j
l
E
E
i
j
m
n 0
l 0
l≠ n
Jak widać, w krysztale dla elektronu o wektorze falowym k , w przeciwieństwie do elektronu swobodnego, pojawiają się pasma energetyczne.
Energię elektronu w krysztale możemy wyrazić skrótowo, przez analogię do elektonu swobodnego: 3
2
h k k
E ( k )
E
2
h k 2
2 ( k k + k k + k k ) n
=
i
j
n 0 + ∑
1 1
2
2
3
3
*
= h
m
(w elektronie swobodnym:
)
i j
2
, =1
i j
2 m
2 m
*
m jest tzw. masą efektywną elektronu na danym kierunku, wynikającą z anizotropii rozkładu energii w sieci i j
krystalicznej:
∂ u
u
*
l 0
∂
u
dV
u*
0
dV
n 0
⋅
n
2
∞ ∫
∫ l 0
1
δ
=
2h
x
x
i j +
*
2 ∑
∂
∂
V
i
V
i
m
m
m
1
E
E
i j
l=
n 0 −
l 0
l≠ n
Elektron w krysztale zachowuje się jak elektron swobodny, tyle że zachowuje się tak, jakby miał w każdym kierunku inną masę. Masa efektywna jest tensorem, który, jeśli weźmiemy osie główne kryształu, będzie wyglądał następująco:
1
0
0
*
m
11
1 =
1
2
2
2
2
0
0
h k
k
k
1
2
3
*
*
E =
+
+
m
*
*
*
i j
m 22
2 m
m
m
11
22
33
1
0
0
*
m 33
Z kolei w kryształach izotropowych, np. kubicznych (Si, Ge, GaAs) wszystkie trzy osie są równoważne: 2
2
h k
E =
2 m *
Możemy też mieć do czynienia z kryształem, w którym wyróżniona jest jedna oś: 2
2
k = k
|
z
2
2
2
k+ = k + k
x
y
Wówczas:
2
h
2
2
k
|
k+
E =
+
*
*
2
m
m
|
+