Zespół Szkół Mechanicznych Elektrycznych i Elektronicznych

mgr Janusz Marciszewski

Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego

oraz profilaktyki uzależnień i destrukcyjnych zachowań

wychowanków internatu

Cywilizacja współczesna, wzbogacając człowieka o nowe i coraz to bardziej

różnorodne, a przy tym bardzo atrakcyjne oprzyrządowanie techniczno-technologiczne je-

go funkcjonowania życiowego, ułatwia i usprawnia jego bytowanie. Jest to jej niezaprze-

czalny walor ułatwiający bieżącą aktywność człowieka.

Zrodziła ona jednak jednocześnie pewne zagrożenia, które wyrażają się w nie-

bezpiecznym przekraczaniu granicy między ułatwieniem a łatwizną i rozleniwiającym

wygodnictwem.

Człowiek współczesny to "człowiek siedzący". Zaprzęgając do pracy komputer i

Internet wrzuciliśmy bardzo sprawną kotwicę dla naszej fizycznej ruchliwości. Dzieje się

tak w miejscu pracy, ale przenosi się to również na czas tzw. wolny, którego dzięki stoso-

waniu tych cywilizacyjnych nowości, systematycznie nam przybywa.

I cóż z tego, kiedy najbardziej modne obecnie formy spędzania czasu wolnego,

szczególnie wśród młodzieży, dalekie są od walorów prozdrowotnych.

Współczesne wymogi życia podnoszą znaczenie rekreacji, bowiem chodzi tu

nie tylko o przeciwdziałanie chorobom cywilizacji, o przedłużenie przydatności życiowej

człowieka, ale również o przystosowanie społeczeństwa do racjonalnego dysponowania

czasem wolnym, który wykazuje tendencje wzrastającą."

Aktualność przemyśleń Demela z przed z górą trzydziestu lat spotęgowała się

jeszcze bardziej w chwili obecnej. Doszedł do tego jeszcze jeden, ogromnie ważny czyn-

nik, a mianowicie rosnące wśród młodzieży zjawisko uzależnień, szczególnie od narkoty-

ków.

Rekreacja fizyczna /ruchowa/ wyróżnia się tym, że wykracza poza sferę dowol-

nego wyboru, a wchodzi w sferę powinności, ponieważ wynika nie tylko z założeń peda-

gogicznych, ale również z dyrektyw higieny."

Tu pojawia się ogromna rola rodziny, a szczególnie szkoły w realizowaniu tego

zadania już od najmłodszych lat życia człowieka.

Rola szkoły jest tu szczególna, ponieważ może ona tę działalność prowadzić w

sposób systematyczny, planowy i zorganizowany.

Chodzi tu o to, aby z jednej strony zapewnić dziecku możliwość prowadzenia

trybu życia najodpowiedniejszego dla jego rozwoju, a z drugiej strony rozwijać nawyki i

kształtować potrzeby rekreacji ruchowej dla jego przyszłego dorosłego życia.

Każdy z nas podlega prawidłom neofobii i coraz mniej skłonny jest z wiekiem

zmieniać swoje przyzwyczajenia.

Lekcje wychowania fizycznego mogą w pełni zrealizować pierwszy aspekt pro-

blemu, tzn. zapewnić możliwość bieżącej rekreacji ruchowej.

W przeprowadzeniu drugiego aspektu sprawy, tzn. ukształtowaniu nawyków i

potrzeb rekreacyjnych, bardziej pomóc mogą zajęcia pozalekcyjne, które "w skutek do-

mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego …

2

browolności udziału, są bardzo zbliżone do rekreacji fizycznej ludzi dorosłych, co zwiększa

prawdopodobieństwo transferu."

Szczególnie korzystna sytuacja w tym zakresie może wystąpić w szkole, która

posiada w swoim składzie organizacyjnym internat.

Internaty przyszkolne i bursy powołane są dla stworzenia równego startu życio-

wego młodzieży niezależnie od miejsca jej zamieszkania i warunków rodzinnych oraz śro-

dowiskowych, a w pewnym zakresie także osobistych warunków zdrowotnych i rozwojo-

wych.

Społeczną funkcją internatu jest zaspokojenie potrzeb społecznych i osobistych

w sposób, który umożliwia ogółowi młodzieży zdobywanie wykształcenia zgodnie z wymo-

gami edukacji na poziomie średnim, z aspiracjami i uzdolnieniami osobistymi.

Zadania internatu, jako środowiska wychowawczego, sprowadzają się w związ-

ku z tym do:

1. zapewnienia młodzieży warunków do właściwego rozwoju fizycznego i psychiczne-

go;

2. organizowania - przy udziale wychowanków - życia codziennego, wdrażanie ich do

współpracy i współdziałania, wyrabianie nawyków higienicznych i kulturalnych;

3. stwarzanie warunków do racjonalnego spędzania wolnego czasu, pobudzania do

aktywności sprzyjającej wzbogacaniu osobowości, rozwijania zainteresowań;

4. zapewnienia odpowiednich warunków uczenia się, rekompensowania braków i

rozwijania motywacji uczenia się;

5. współdziałania z rodziną i szkołą;

6. uczenia społecznego działania;

7. przygotowania do życia w rodzinie i społeczeństwie.

Zakres wymienionych tu zadań internatu mieści w sobie tematykę mniej lub

bardziej związaną z wychowaniem fizycznym i kulturą fizyczną.

Jak w realiach internatu rozumieć i realizować te zagadnienia?

Kultura fizyczna, mieszcząc się w bardziej ogólnym pojęciu kultury w ogóle,

sama obejmuje swoim zakresem wiele sfer życia człowieka.

W związku z tym nie należy zakładać, że jej jedynym przejawem, również w

realiach internatu, jest sport. Sport może być rozumiany jako, z jednej strony, zjawisko

autoteliczne czyli nastawioną na wynik sportowy samodzielną instytucję społeczną.

Z drugiej strony, sport można potraktować instrumentalnie, jako środek w

procesie wychowania, opieki i ochrony zdrowia. Ważniejsze tu od niego samego, stają się

jego zastosowania, formy, metody i środki, których można używać dla osiągania celów

pozasportowych, czyli np. opiekuńczych, zdrowotnych i wychowawczych. Cele te są

nieodłącznym atrybutem działania każdego internatu, przynajmniej w wymiarze jego

funkcji założonej.

A więc tak właśnie będziemy rozumieli sport, chcąc wykazać jego zastosowanie

dla organizacji czasu wolnego wychowanków w internacie, dla profilaktyki uzależnień i

odstręczania ich od destrukcyjnych zachowań.

W środowisku internackim intencjonalnie występują procesy: opieki,

wychowania i socjalizacji. Ich elementem składowym jest, a przynajmniej być powinna,

opieka fizyczna i wychowanie fizyczne.

Wychowanie fizyczne skorelowane jest zarówno z systemem oświatowym, jak i

z systemem ochrony zdrowia. Implikuje to konieczność łącznego widzenia problemów

wychowania fizycznego i kultury fizycznej, będącej elementem składowym każdej

rzeczywistości społecznej. Kultura fizyczna nie powinna być traktowana jako sfera

wolnego wyboru człowieka, a wręcz jako jego elementarny i fundamentalny obowiązek.

Obowiązek ten odnoszący się zarówno do zdrowia fizycznego, jak i

psychicznego, ma znaczenie dla każdej jednostki ludzkiej, ale również dla całego

społeczeństwa.

mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego …

3

Nasuwa się tu jednak pewne pytanie. Czy ten kardynalny wymóg konieczności i

obowiązku realizowania na co dzień przez ludzi zasad i reguł kultury fizycznej nie stoi w

sprzeczności ze wspominanym wcześniej problemie neofobii? Otóż nie, ponieważ

dobrowolność tam sygnalizowana dotyczy jedynie form i sposobów realizowania

obowiązku dbania o siebie i swoje zdrowie przez każdego z nas.

Gdyby problematykę kultury fizycznej chcieć lokować w zakres tzw. czasu

wolnego, wtedy wychowawca nie miałby rzeczywiście prawa wymuszać na wychowanku

realizacji tego kulturowo-społecznego wymogu.

Jeśli jednak zastosujemy tu inną konfigurację pojęciową tzn. czas wolny

umieścimy w problematyce kultury fizycznej i potraktujemy go jako jedną z płaszczyzn, na

bazie której może się ona realizować, to wtedy możemy jako zasadę uznać, że

realizowane w realiach internatu wychowanie fizyczne powinno przygotowywać wszystkich

wychowanków do czynnego uczestnictwa w dbałości o zdrowie i prawidłowy rozwój

psychofizyczny. " Kultura fizyczna obejmuje te wszystkie wartości, które wiążą się z

fizyczną postacią i fizycznym funkcjonowaniem człowieka, zarówno w jego własnym,

subiektywnym odczuciu, jak też w obrazie społecznie zobiektywizowanym. Wartości te -

najogólniej mówiąc - odnoszą się do zdrowia, budowy i postawy ciała, odporności,

wydolności, sprawności, urody. Analogicznie do innych wartości kulturowych, mają one

charakter dynamiczny, kształtują poglądy i postawy ludzkie, są więc cząstką

światopoglądu i obyczaju."

Jeszcze raz, z ogromnym naciskiem, chcę podkreślić, że sport rozumiany jako

ćwiczenia układu ruchowego ukierunkowane na osiąganie celów sprawnościowych /co jest

niestety domeną szkolnych lekcji w-f/, nie jest istotą wychowania fizycznego

realizowanego w internacie. Takie "usportowienie" pomija bowiem tak ważne sprawy jak:

dietetykę, higienizację trybu życiu, technologię wypoczynku, higienę pracy umysłowej,

dbałość o wygląd zewnętrzny, higienę osobistą i urodę, wychowanie seksualne,

wychowanie dla bezpieczeństwa, walka z przejawami nikotynizmu, alkoholizmu,

narkomanii, stosowaniem sterydów, ochrona i kształtowanie środowiska naturalnego, itd.

Istotą pracy opiekuńczo-wychowawczej w internacie jest jej wielokierunkowość i

holistyczne traktowanie jej podmiotu, jakim jest wychowanek, również w odniesieniu do

kultury fizycznej.

"Krzewić kulturę fizyczną znaczy więc tyle, co kształtować świadomą,

afirmowaną i aktywną postawę wobec ciała i jego potrzeb, uczyć jak poprawiać naturę,

zmieniać obyczaj, doskonalić się."

Temu celowi służy między innymi opracowany przeze mnie w 2000 roku

program profilaktyczny: "Kształtowanie postaw zdrowego stylu życia i profilaktyka

skłonności uzależnieniowych, przez sportowo-rekreacyjne zagospodarowanie czasu

wolnego wychowanków internatu". Jego głównymi elementami są: program adaptacji

nowych wychowanków; dobra znajomość sportowo-rekreacyjnych i zdrowotnych potrzeb

wychowanków, ich właściwości, cech i możliwości; sprawiedliwa ocena zaangażowania w

realizację programu; przeciwdziałanie skutkom nieracjonalnego spędzania czasu wolnego;

udział w profilaktyce uzależnień.

Realizacja tego programu możliwa jest dzięki odpowiedniej strukturze

organizacji pracy placówki, w której pracuję, czyli Internatu Zespołu Szkół Mechanicznych,

Elektrycznych i Elektronicznych w Toruniu.

Praca opiekuńczo-wychowawcza zasadza się tu na idei samorządności.

Młodzież ma możliwość uaktywnienia się w pracy czterech sekcji Młodzieżowej

Rady Internatu: gospodarczej, kulturalnej, naukowej i sportowej.

Każdy wychowawca będąc opiekunem jednej z tych sekcji sprawuje

jednocześnie opiekę wychowawczą nad grupą wychowawczą, która strukturalnie

podzielona jest na sekcje analogicznie do MRI. Taki stan rzeczy jest niezwykle korzystny

dla realizacji problematyki kultury fizycznej i wychowania fizycznego w ich całościowym

mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego …

4

wymiarze.

Nie wdając się w szczegółowy opis zakresów działań poszczególnych

kierunków samorządności, chcę powiedzieć, że są one w pełni podporządkowane

naczelnej idei planu i programu pracy placówki i skorelowane wzajemnie względem siebie.

Na potwierdzenie kontaminacyjności treści działań programowych na rzecz

nadrzędności celów prozdrowotnych i prorozwojowych przytoczę niektóre z nich w

podziale na sekcje.

Sekcja gospodarcza zajmuje się całą sferą problemów związanych z jakością,

bezpieczeństwem i estetyką pomieszczeń sypialnych i ogólnych. Organizuje i nadzoruje

przebieg działań porządkowych i higieniczno-sanitarnych. Ma również duży wpływ na

dietetykę uczestnicząc w opracowywaniu jadłospisów i czuwając nad jakością żywienia w

placówce. Sekcja kulturalna, pozornie najmniej związana z rozwojem psychofizycznym

wychowanków, organizuje imprezy, które higienizują codzienne, podstawowe

zaangażowanie młodzieży, jakim jest nauka szkolna i nauka własna w internacie. Wiele

uwagi poświęca sekcja problematyce ochrony naturalnego środowiska człowieka,

szczególnie wymiarze informacyjno-prezentacyjnym. Odrębnym jej kierunkiem działania

jest propagowanie treści prozdrowotnych, a szczególnie antynikotynowych,

antyalkoholowych i antynarkotykowych w formie ekspozycji w gablocie sekcji kulturalnej.

Podobną aktywność ekspozycyjną wykazuje również sekcja naukowa.

Dochodzą do tego informacje popularno-naukowe związane np. z olimpizmem. Sekcja ta

organizując również cykle zajęć socjoterapeutycznych ukierunkowanych na problematykę

np. agresji, budowania poczucia własnej wartości, komunikacji interpersonalnej, itp.

kwestie mające wpływ na kształtowanie się prawidłowego obrazu zdrowia psychicznego

wychowanków. Dużym zakresem aktywności tej sekcji, skorelowanym z problematyką

kształtowania wśród młodzieży poglądów i postaw z zakresu kultury fizycznej i

wychowania fizycznego, jest blok spotkań popularno-naukowych poświęconych

wychowaniu seksualnemu.

Wreszcie sekcja sportowa, którą się opiekuję, realizuje zamierzenia o

charakterze sportowo-rekreacyjnym. Ich główną domeną jest to, że pozwalają

wychowankom rozwijać ich potencjały, zainteresowania i zamiłowania w różnych

dyscyplinach sportowych.

Zwracanie szczególnej uwagi na masowość udziału w nich wychowanków jest

moim szczególnym staraniem. Nie ma z tym problemu przy okazji rozgrywek tenisa

stołowego lub zajęć pływackich na basenie szkolnym.

Tam, gdzie w grę wchodzą drużyny oraz ich skład liczebny ograniczony

przepisami i regulaminami, organizujemy rozgrywki na zasadzie "każdy z każdym". Tak

dzieje się w przypadku turniejów piłki nożnej, siatkowej i koszykowej.

Ale i tu nie ograniczamy się do rozgrywek turniejowych. Większość zajęć na sali

gimnastycznej i boisku szkolnym, to gry, w których rotacyjnie bierze udział duża grupa

młodzieży. Od kilku ta aktywność sportowo-rekreacyjna naszego internatu rozszerzyła

swój zasięg. Dzięki współpracy z innymi tego typu placówkami z terenu miasta Torunia,

większość z tych zamierzeń z zakresu kultury fizycznej ma charakter międzyinternacki.

Zwiększa to zdecydowanie ich siłę oddziaływania oraz atrakcyjność, co owocuje

coraz większą frekwencją i zaangażowaniem wychowanków.

Swoiście integracyjną, coroczną imprezą są tzw. "Wiosenne igraszki", gdzie

przeplatają się elementy aktywności sportowej, kulturalnej, intelektualnej i gospodarczej.

W wydaniu naszego internatu, sport i rekreacja, będąc integralną częścią szeroko

rozumianej kultury fizycznej, spełnia jej wymogi. Jak wynika z powyższego opisania,

wychowanie fizyczne nieogranicza się tu tylko do ćwiczeń ruchowych i sprawności

fizycznej, czyli prostego "usportowienia".

Opisana tu samorządowa aktywność wychowanków spełnia prawie wszystkie

kryteria modelowego wychowania fizycznego realizowanego w internacie. Występuje tu

mgr Janusz Marciszewski - Sport i rekreacja jako forma organizacji czasu wolnego …

5

postulowana w takim modelu kompletność. Wyraża się to w diagnozie /potrzeb i

możliwości/, prognozie, programowaniu, ordynacji i kontroli oraz analizie efektów, co

towarzyszy pracy wszystkich sekcji samorządowych. Uwzględnione są wszystkie cele

wychowania fizycznego: zdrowotny, opiekuńczo-wychowawczy i utylitarny. Zajęcia

realizujące wychowanie zdrowotne spełniają wielorakie funkcje: zapewniają wypoczynek

czynny, rozrywkę i pracę nad sobą.

Jeśli działania te zrealizowane są prawidłowo i przy autentycznym

zaangażowaniu wychowanków, to daje się zawsze zaobserwować określone ich efekty

wyrażone w wiedzy, postawach, nawykach, umiejętnościach i sprawnościach. Przy takim,

jak został tu zaprezentowany, rozumieniu kultury fizycznej, można zauważyć

występowanie kolejnej cechy modelu, jaka jest kompleksowość.

Realizowany model wychowania fizycznego osadzony jest w otaczającej go

rzeczywistości społecznej i rozumiany jako podsystem w ogólnym systemie kultury

fizycznej.

Jest to zamierzenie otwarte również na funkcjonujące poza placówką instytucje

i organizacje sportowe, oświatowe i ochrony zdrowia.

Praca wychowawcza w zakresie kultury fizycznej wyczerpuje w pełni pojęcie

drożności, gdyż bazując na dotychczasowych doświadczeniach wychowanka,

przygotowuje go do rekreacji na kolejnych szczeblach rozwoju osobniczego. Realizuje się

również cecha egalitarności, gdyż wielokierunkowość i wieloaspektowość zajęć

realizowanych w internacie uwzględnia interesy rozwojowe wszystkich jednostek, bez

względu na wiek, płeć, typ szkoły, możliwości ruchowe, stan zdrowia, zainteresowania i

poziom inteligencji.

Dzięki temu, że w toku pracy opiekuńczo-wychowawczej w internacie występują

wyżej wymienione kryteria modelowe, możliwe do uzyskania stają się efekt w postaci:

przekazanej i przyjętej sumy określonej wiedzy, kształtowanych i pozyskanych

umiejętności, pewnej dozy usprawnień ruchowych, kształtowanych i zaistniałych potrzeb i

nawyków, oraz formowanych i nabytych postaw intelektualno-emocjonalnych.

Jeśli przyjmiemy, jako zasadne, uprzednio zaprezentowane stanowisko,

mówiące o tym, że kultura fizyczna realizowana w internacie zagospodarowywuje również

i czas wolny wychowanków, to szeroko rozumiane wychowanie fizyczne, również poprzez

sport i rekreację, organizuje w sposób prozdrowotny ten czas.

Sport i rekreacja, w połączeniu z domenami innych niż sportowa, sekcji

Młodzieżowej Rady Internatu oraz grup wychowawczych, stwarzają bardzo rozległą

płaszczyznę dla realizowania zadań profilaktyki uzależnień.

Ciekawa, atrakcyjna oferta z zakresu wychowania fizycznego wypełnia bowiem

czas wolny wychowanka i zabezpiecza mu naturalną potrzebę aktywności i ekspresji, tyle,

że korzystną zdrowotnie /z dala od nałogów i zgubnego bezruchu/ i wartościową

społecznie i wychowawczo. Wychowanek w ten sposób zaabsorbowany nie przejawia

również tendencji do destrukcyjnych zachowań, bo nie ma na to bezmyślnie wolnego

czasu. Takie możliwości daje sport i rekreacja wplecione w całokształt realizowanej w

internacie kultury fizycznej.

Bibliografia

Demel M., Humen W., Rola szkoły w wychowaniu do rekreacji fizycznej! Demel M. Szkice

krytyczne o kulturze fizycznej: Sport i turystyka, Warszawa 1973

mgr Janusz Marciszewski

Wychowawca Internatu

ZSMEiE w Toruniu