SYSTEMY SĄDOWEJ KONTROLI KONSTYTUCYJNOŚCI
PRAWA
a) SYSTEM AMERYKAŃSKI
System amerykański to nic innego jak zdecentralizowany model sądowej kontroli
konstytucyjności prawa (judicial review.) Instytucja kontroli konstytucyjności prawa w USA nie
ma swoich bezpośrednich podstaw konstytucyjnych, choć w czasie prac nad tą konstytucją
pojawiały się głosy postulujące przyznanie takiego prawa sądom powszechnym. Przełomowe
znaczenie dla uznania prawa sądów do kontroli konstytucyjności prawa miało orzeczenie
z roku 1803 wydane przez sędziego Marshalla w sprawie Marbury vs Madison. Sędzia Marshall
stwierdził, opierając się na klauzuli supremacyjnej, Ŝe skoro konstytucja jest najwyŜszym
prawem w państwie, a sędziowie są tym prawem związani to mogą oni nie stosować aktów
niŜszego rzędu w sytuacji ich sprzeczności z konstytucją. Warto jednak podkreślić, Ŝe klauzula
supremacyjna odnosi się jedynie do wyŜszości prawa federalnego nad stanowym, a nie
konstytucji federalnej nad ustawami federalnymi. Ostatecznie jednak dopiero po ponad
pięćdziesięciu latach od niniejszego orzeczenia sądowa kontrola konstytucyjności prawa stała
się powszechna w USA.
O modelu amerykańskim moŜna powiedzieć, Ŝe charakteryzują go cztery cechy:
uniwersalność, dekoncentracja, konkretność i względność. Uniwersalność kontroli oznacza, Ŝe
sądy mogą oceniać wszystkie akty normatywne oraz wszelkie działania organów
i funkcjonariuszy władzy wykonawczej niezaleŜnie od szczebla struktury państwa w związku
z oceną legalności i konstytucyjności w obrębie prawa federalnego, stanowego oraz pomiędzy
tymi dwoma systemami. Dekoncentracja kontroli przejawia się w uznaniu prawa wszystkich
sądów do oceny zgodności aktu niŜszego rzędu z aktem stojącym wyŜej w hierarchii źródeł
prawa, bez względu na rodzaj sądu i jego szczebel (wyjątkiem są tutaj sądy pokoju).
Konkretność oznacza, Ŝe ocena legalności i konstytucjonalności dokonywana jest w związku
z „konkretną” sprawą rozpatrywaną przez sąd. Dla podniesienia w takiej sprawie zarzutu
niekonstytucyjności konieczne jest spełnienie czterech przesłanek łącznie: naruszony musi
zostać interes osobisty strony, naruszenie to musi dotyczyć interesu prawnego osoby, musi
ono mieć charakter realny, a nie potencjalny i wreszcie w przypadku skarŜenia rozstrzygnięcia
organu, musi ono mieć charakter ostateczny. Ostatnia cecha to względność, czyli fakt,
iŜ uznanie w danej sprawie normy za niekonstytucyjną nie powoduje jej uchylenia, a jedynie jej
niezastosowanie w konkretnym przypadku.
Podstawą ocena konstytucyjności prawa przez sądy amerykańskie są cztery klauzule: due
process of law –niemoŜność pozbawienia jakiejkolwiek osoby Ŝycia, wolności lub własności
inaczej niŜ w drodze właściwego przewodu sądowego, rule of reasonableness – weryfikacja czy
ustawodawca zachował rozsądną równowagę pomiędzy interesem ogółu a interesami
partykularnymi, klauzula kontraktów – niemoŜność ustawowego naruszania zobowiązań
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
wynikających z umowy oraz klauzula równości – nakaz jednakowej ochrony obywateli bez
względu na rasę.
W systemie amerykańskim istnieją ograniczenia, co do orzekania o niekonstytucyjności
prawa. Dotyczą one tzw. „kwestii politycznych”, co wiąŜe się z unikaniem decydowania
o konstytucyjności spraw związanych: z procesem zmiany konstytucji, z róŜnymi aspektami
prowadzenia polityki zagranicznej oraz z zarzutami dotyczącymi gwarancji stanowej,
republikańskiej formy rządów. Ponadto Sąd NajwyŜszy nie rozpatruje zarzutu
niekonstytucyjności prawa, w przypadku, gdy nie został on podniesiony przed sądami niŜszej
instancji. Nawiązując do Sądu NajwyŜszego to jego orzecznictwo ma priorytetowy charakter
dla innych sądów, ze względu na jego ogromny autorytet orzeczniczy i często traktowane jest
jako mające walor normy prawnej.
(na podstawie: A. Pułło, Badanie konstytucyjności aktów prawnych przez sądy powszechne, [w:] Prawo
i kontrola jego zgodności z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997;
D. Rousseau, Sądownictwo konstytucyjne w Europie, Warszawa 1999; R. Ludwikowski, Prawo
konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000.)
b) SYSTEM KONTYNENTALNY
Podstawowe załoŜenia europejskiego kontynentalnego systemu kontroli konstytucyjności
prawa zawarte zostały w pracach wybitnego prawnika europejskiego Hansa Kelsena. Według
niego system kontroli prawa przez sądy powszechne miał liczne wady, z których na największe
uznawał on: względność orzeczeń poszczególnych sądów oraz rozbieŜność w orzecznictwie
poszczególnych sądów. Dlatego teŜ funkcja badania hierarchicznej kontroli norm powinna
zostać powierzona jednemu organowi sądowemu o charakterze centralnym. Teorie Kelsena
stały się podstawą dla utworzenia dwóch pierwszych sądów konstytucyjnych na świecie –
Trybunałów Konstytucyjnych w Austrii i Czechosłowacji. Rozwój tego systemu kontroli
konstytucyjności prawa nastąpił po drugiej wojnie światowej. Do dzisiaj juŜ w zdecydowanej
większości państw europejskich model ten został wprowadzony do rozwiązań
konstytucyjnych. Ponadto centralne trybunały konstytucyjne występują w państwach
pozaeuropejskich, czego przykładem moŜe być Papua Nowa Gwinea czy Uganda.
Podstawową cechą modelu kontynentalnego jest powierzenie kontroli konstytucyjności
prawa sądowemu organowi centralnemu, zwanemu najczęściej trybunałem konstytucyjnym.
Trybunały sprawują kontrolę na zasadzie wyłączności, co oznacza, iŜ Ŝaden inny organ nie
posiada prawa do badania hierarchicznej zgodności norm prawnych. Dla skutecznej realizacji
tego modelu niezbędne jest ujęcie trybunału i jego kompetencji w normach konstytucyjnych,
z uwagi na fakt, Ŝe jego sędziowie związani są wyłącznie normami konstytucyjnymi. Normy
poświęcone sądownictwu konstytucyjnemu zajmują wszakŜe róŜne miejsce w systematyce
konstytucji. Z reguły usytuowane są one w systemie gwarancji konstytucji, wymiarze
sprawiedliwości lub teŜ poświęcony jest im osobny rozdział. Orzeczenie sądu konstytucyjnego
stwierdzające niekonstytucyjność poszczególnych aktów prawnych jest skuteczne erga omnes,
a więc powoduje eliminacje takiego aktu z systemu prawnemu. Skutki takiego orzeczenia
zaleŜą od tego, czy w danym państwie taki akt uznawany jest za niewaŜny od chwili jego
2
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
wydania (skutek ex tunc, np. Niemcy, Hiszpania), czy teŜ uchylenie aktu następuje z chwilą
opublikowania orzeczenia sądu konstytucyjnego, bądź teŜ w chwili późniejszej wskazanej
w orzeczeniu (skutek ex nunc, np. Włochy, Austria). Kolejną cechą modelu kontynentalnego
jest dominacja kontroli abstrakcyjnej, czyli kontroli zgodności normy niŜszego rzędu
z normami stojącymi wyŜej w hierarchii prawa w oderwaniu od konkretnych przypadków
stosowania prawa. Z wnioskami o kontrolę abstrakcyjną zwrócić się mogą wyłącznie wskazane
w konstytucji podmioty (z reguły są to naczelne organy państwowe oraz grupy
parlamentarzystów). Obok kontroli abstrakcyjnej w systemie kontynentalnym występuje
równieŜ kontrola konkretna, której przejawem są w szczególności pytania prawne kierowane
przez sądy rozstrzygające konkretną sprawę oraz skargi konstytucyjne. Wreszcie w systemie
kontynentalnym istniej moŜliwość kontroli prewencyjnej, czyli sprawowanej przed wejściem
w Ŝycie badanego aktu prawnego. MoŜliwość ta jest jednak realizowana niezwykle rzadko.
Parę słów warto poświęcić sposobowi kreacji trybunałów konstytucyjnych. MoŜe to być
dokonywane przez głowę państwa przez parlament albo teŜ częściowo przez poszczególne
człony władzy (w Hiszpanii po 4 sędziów powołują obie izby parlamentu, po 2 rząd
i sądownictwo; we Włoszech po 5 prezydent rząd i organy władzy sadowniczej). W tym
drugim przypadku nominacje mogą mieć niestety charakter polityczny. Aby temu zapobiec
stosuje się niekiedy obowiązek uzyskania przez kandydata na sędziego kwalifikowanej
większości głosów. Sędziowie trybunałów z reguły muszą spełniać rygorystyczne kryteria
związane z praktyką zawodową, w szczególności w wymiarze sprawiedliwości. Jeśli chodzi
o ich status prawny to posiadają immunitet zarówno materialny jak i formalny. Powszechna
jest równieŜ niepołączalność materialna i formalna pełnienia funkcji sędziego sądu
konstytucyjnego.
Na zakończenie trzeba teŜ wspomnieć, Ŝe oprócz orzekania o hierarchicznej zgodności
norm prawnych trybunały konstytucyjne posiadają równieŜ inne kompetencje. NaleŜy do nich
weryfikacja waŜności wyborów i referendów, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych, nadzór
nad partiami politycznymi czy orzekanie w sprawach osób postawionych w stan oskarŜenia
na skutek zawinionego naruszenia konstytucji bądź ustaw.
(Na podstawie: D. Rousseau, Sądownictwo konstytucyjne w Europie, Warszawa 1999;
R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000; E. Zwierzchowski, Europejskie
modele scentralizowanej kontroli konstytucyjności aktów prawnych, [w:] Prawo i kontrola jego zgodności
z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997)
c) SYSTEM MIESZANY
Podstawową cechą systemu mieszanego jest dualizm kontroli konstytucyjności prawa.
oznacza to, Ŝe badanie zgodności prawa z konstytucją sprawują zarówno sądy powszechne jak
i centralny sąd konstytucyjny. System ten występuje obecnie w licznych państwach Ameryki
Łacińskiej (np. Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Chile), a ponadto z licznymi modyfikacjami
w Grecji i Portugalii. Cechą charakterystyczną jest to, Ŝe wyłącznie sądy konstytucyjne
(niekiedy ich rolę pełnią Sądy NajwyŜsze) są władne do uznania normy za niewaŜną
i nieobowiazującą, czyli tylko one mogą usunąć taką normę z porządku prawnego. Natomiast
3
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
sądownictwo powszechne posiada moŜliwość niezastosowania prawa w konkretnej, zawisłej
przed nim sprawą. Tak więc orzeczenie sądu powszechnego nie powoduje utraty mocy
obowiązującej przez niezastosowany akt normatywny. W tym miejscu warto teŜ wspomnieć
o instytucji amparo występującej w państwach iberoamerykańskich, czyli instytucji zbliŜonej
do europejskiej skargi konstytucyjnej. Amparo polega na tym, Ŝe na Sądy NajwyŜsze mają
moŜliwość uznania, na podstawie actio popularis, zarzutu niekonstytucyjności ustawy, dekretu
bądź uchwały za uzasadniony, co skutkowało usunięciem takiego aktu z systemu prawnego.
(na podstawie: K. Complak, Parlament we współczesnej Ameryce Łacińskiej, Wrocław 1994;
R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000)
d) SYSTEM FRANCUSKI
Przyznanie uprawnienia do kontroli konstytucyjności ustaw we Francji napotykało
na sprzeciw znacznej części środowisk politycznych, w szczególności ugrupowaniom
lewicowym, uznających zasadę prymatu woli przedstawicieli suwerena, czyli parlamentu. Nie
zmienia to faktu, Ŝe po roku 1852 uprawnienie takie posiadał Senat, jednakŜe od początku
ewoluował on w kierunku drugiej izby parlamentu, co teŜ stało się kilkanaście lat później.
Ostatecznie organ kontrolujący zgodność ustaw z konstytucją powołany został w Konstytucji
V Republiki z 19528 roku. W załoŜeniach jej twórców Rada Konstytucyjna, a więc organ
któremu powierzono powyŜsze uprawnienie miał mieć charakter polityczny, oderwany
od władzy sądowniczej. Dzisiaj moŜna mówić o jego daleko idącej ewolucji w stronę modelu
kontynentalnego, jednakŜe jego liczne cechy szczególne nie pozwalają na zaliczenie Rady
Konstytucyjnej do organów sądowych.
W skład Rady Konstytucyjnej wchodzi dziewięciu członków: trzech powołanych przez
Prezydenta, trzech przez przewodniczącego Senatu i trzech przez przewodniczącego
Zgromadzenia Narodowego. Co trzy lata zmienia się 1/3 jej składu. Ponadto uprawnienie
do doŜywotniego zasiadania w Radzie posiadają byli prezydenci Republiki. Członkowie Rady
są niezawiśli, nieodwołalni i nie mogą wyraŜać opinii w sprawach, które mogą być
przedmiotem rozstrzygnięć Rady. Nie chroni ich jednak Ŝaden immunitet, a co więcej nie
muszą posiadać wykształcenia prawniczego (w ostatnich jednak latach ukształtował się
zwyczaj konstytucyjny, Ŝe osoby powoływane w skład Rady wykształcenie takie posiadają).
Rada Konstytucyjna sprawuje wyłącznie kontrolę o charakterze prewencyjnym, czyli
sprawowana jest przed wejściem w Ŝycie badanego aktu. MoŜna ją podzielić na kontrolę
obligatoryjną i fakultatywną. Obligatoryjna dotyczy ustaw organicznych i regulaminów izb
parlamentarnych, które bezpośrednio po uchwaleniu kierowane są z mocy prawa do Rady
Konstytucyjnej. Kontrola fakultatywna odnosi się do ustaw oraz umów międzynarodowych.
Z wnioskiem o przeprowadzenie takiej kontroli wystąpić mogą; prezydent, premier,
przewodniczący Senatu, przewodniczący Zgromadzenia Narodowego oraz, od 1974 roku,
grupa co najmniej 60 deputowanych bądź 60 senatorów. Orzeczenie o konstytucyjności ustaw
i regulaminów powoduje, Ŝe nie mogą one być wprowadzone w Ŝycie. Wyjątkowo, gdy Rada
uzna, Ŝe tylko pojedyncze przepisy zawarte w ustawie, nie będące nierozerwalnie związane
z całością ustawy, są niekonstytucyjne, prezydent moŜe podpisać ustawę z ich pominięciem
4
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
bądź teŜ zwrócić się do parlamentu z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie ustawy. Odmiennie
wygląda sytuacja z umowami międzynarodowymi uznanymi za niekonstytucyjne. Umowy takie
nie mogą być ratyfikowane do czasu dokonania stosownych zmian w konstytucji. Podstawą
orzekania jest zgodność z konstytucją, a takŜe, conra legem, w odniesieniu do ustaw
organicznych, zgodność z ordonansami organicznymi wydanymi na podstawie art. 92
konstytucji, czyli ordonansami wydanymi przez rząd w ciągu czterech miesięcy od uchwalenia
konstytucji regulującymi kwestie niezbędne dla funkcjonowania nowych instytucji. Pozostałe
kompetencje Rady Konstytucyjnej to: kontrola kompetencyjna ustawodawstwa, związana
z enumeratywnym wyliczeniem materii ustawowej w konstytucji, rozpatrywanie spraw
związanych z wyborami i referendum oraz stwierdzanie przeszkody w sprawowaniu urzędu
przez prezydenta i udzielenie zgodny na wprowadzenie stanu wyjątkowego.
Poza Radą Konstytucyjną znaczną rolę w sprawowaniu kontroli konstytucyjności prawa
odgrywa sądownictwo administracyjne z Radą Stanu na czele. To właśnie ono bada zgodność
z konstytucją aktów wykonawczych rządu oraz administracji terenowej.
(na podstawie: A. Kubiak, Francuska koncepcja kontroli konstytucyjności ustaw, Gdańsk 1993;
L. Garlicki, Rada Konstytucyjna w Republice Francuskiej, [w:] Sądy konstytucyjne w Europie. tom 1, pod
red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1996; D. Rousseau, Sądownictwo konstytucyjne w Europie,
Warszawa 1999; R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000.)
e) SYSTEM BRYTYJSKI
W Wielkiej Brytanii ukształtował się oryginalny system kontroli konstytucyjności prawa.
Wynika to z faktu, Ŝe kraj ten nie posiada konstytucji w znaczeniu formalnym, a jego ramy
ustrojowe zawarte są zarówno w ustawach jak i zwyczajowym prawie konstytucyjnym,
orzecznictwie sądów oraz konwenansach. System ten opiera się na kontroli prawa przez
wszystkie sądy powszechne (judicial bracking), z tym Ŝe spod tej kontroli w zasadzie wyłączone
są akty wydawane przez parlament, co jest konsekwencją przyjęcia idei suwerenności
parlamentu, a więc uznania parlamentu za jedyne i najwaŜniejsze źródło władzy w państwie.
W związku z tym nie ma moŜliwości Ŝadnej kontroli aktów wydawanych przez ten organ przez
inne organy ze względu na ich niŜszą pozycję w systemie organów państwowych. W pewien
sposób brak kontroli tego rodzaju aktów osłabiony jest przez obowiązywanie zasady, która
stanowi, iŜ uchwalona ustawa nie ma na celu zmiany brytyjskiego porządku konstytucyjnego,
chyba, Ŝe sama wyraźnie o tym stanowi. Pozwala to władzy sądowej na dokonywanie
interpretacji norm ustawowych w konkretnych sytuacjach, a tym samym w pewnym sensie
„kontrolować” ustawodawstwo. Rzeczone ograniczenia nie mają zastosowania do aktów
normatywnych wydawanych przez organy władzy wykonawczej, w tym równieŜ aktów o mocy
ustawy. Podlegają one w pełnym zakresie kontroli sądowej. Kontrola ta ma jednak charakter
skuteczny inter partes, czyli oznacza niekonstytucyjność wyłącznie na uŜytek konkretnego sporu
sądowego. Norma takiego aktu pozostaje więc w systemie prawnym. W systemie brytyjskim
istnieją jednak pewne ograniczenia dotyczące kontroli konstytucyjności aktów
podustawowych. NajpowaŜniejsze z nich dotyczy sytuacji, gdy sama ustawa zabrania takiej
kontroli.
5
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
(na podstawie: Srovnavaci ustavni pravo, pod red. J. Blahoža, Praha 1998; E. Gdulewicz,
W. Kręcisz Ustrój polityczny Wielkiej Brytanii, [w:] Ustroje państw współczesnych, praca zb., Lublin
1997; W. Zakrzewski, Ustawa i delegacja ustawodawcza w Anglii, Kraków 1960.)
f) SYSTEM SKANDYNAWSKI
W państwach skandynawskich sądowa kontrola konstytucyjności prawa ma charakter
ograniczony. Co prawda w państwach tych uznaje się prawo sądów powszechnych do badania
zgodności ustaw (wyjątkiem jest Finlandia) i innych aktów o charakterze powszechnie
obowiązującym z konstytucją, jednakŜe prawo to wykorzystywane jest przez nie niezwykle
rzadko. Szczególnie charakterystyczny dla systemu skandynawskiego wydaje się tutaj przykład
Szwecji. Prawo do badania przez sądy powszechne konstytucyjności aktów ustawodawczych
potwierdzone zostało przez precedensowe orzeczenie Sądu NajwyŜszego z roku 1964,
w którym to Sąd wypowiedział się w sprawie obowiązywania ustawy z roku 1924 dotyczącej
m.in. urzędowych godzin otwarcia sklepów. Sąd NajwyŜszy uznał, Ŝe sądy powszechne mają
moŜliwość zarówno materialnej (treściowej), jak i formalnej (proceduralnej) kontroli prawa.
Trzeba podkreślić, Ŝe pomimo niniejszego orzeczenia sądy korzystały z tego prawa niezwykle
rzadko i wstrzemięźliwie. Sytuacji nie zmieniło wprowadzenie w 1979 roku w Akcie o Formie
Rządu nowego brzmienia § 14, zgodnie z którym „w sytuacji gdy sąd lub inny organ ustali,
Ŝe jakikolwiek przepis pozostaje w sprzeczności z prawami fundamentalnymi, z innym aktem
o wyŜszej mocy lub Ŝe pominięto przy jego wydawaniu obowiązujące zasady prawne, nie
powinien takiego przepisu stosować. W wypadku ustanowienia tego typu przepisu przez
Riksdag lub Rząd, nie stosuje się go wówczas, gdy ich błąd jest oczywisty”. Widać więc,
Ŝe niestosowanie przepisów ustawowych i rządowych moŜe być zastosowane wyłącznie
w przypadku oczywistej sprzeczności aktu normatywnego usytuowanego niŜej w hierarchii
źródeł prawa. Znamienny jest fakt wielokrotnie podkreślanej przez Sąd NajwyŜszy
powściągliwości w korzystaniu z powyŜszego, przyznanego przez konstytucję, uprawnienia.
wyjątkiem jest tutaj orzecznictwo sądów administracyjnych w sprawach podatkowych.
Podobnie wygląda kontrola sądowa w Norwegii. Gdy Sąd NajwyŜszy orzeknie tam
o niekonstytucyjności ustawy obliguje to do dokonania przez Storting stosownych zmian
w ustawodawstwie, a do tego czasu zmiany niniejsze wprowadzane są poprzez tzw.
ustawodawstwo prowizoryczne, wydawane przez króla i obowiązujące do najbliŜszej sesji
parlamentu.
W Skandynawii znacznie większe znaczenie ma pozajurysdykcyjna kontrola zgodności
prawa z konstytucją, zarówno o charakterze parlamentarnym, jak i pozaparlamentarnym.
Ta pierwsza sprawowana jest zarówno na posiedzeniu plenarnym w toku postępowania
ustawodawczego, jak i przez poszczególne organy. Szczególnie istotną rolę pełnią w tym
systemie specjalne komisje kontrolujące zgodność prawa z konstytucją (w Szwecji nosi ona
nazwę komisji ds. Konstytucji). To do niej kierowane są projekty legislacyjne w stosunku
do których przewodniczący parlamentu ma zastrzeŜenia, Ŝe naruszają one prawa
fundamentalne. Decyzja takiej komisji jest ostateczna. Ponadto ocenia ona zgodność
projektów ustawodawczych w toku postępowania legislacyjnego, a co więcej bada równieŜ
6
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
zgodność rozporządzeń z konstytucją i ustawami. W Szwecji do kontroli parlamentarnej
zalicza się równieŜ działalność ombudsmana, który moŜe występować do parlamentu lud
rządu z inicjatywą usunięcia sprzeczności w prawie. Kontrola pozaparlamentarna to przede
wszystkim Rada Prawa, składająca się sędziów SN i NSA, czuwająca nad legalnością
konstytucyjną i spójnością projektów ustaw, choć jej opinia nie ma charakteru wiąŜącego.
(na podstawie: A. Pułło, Badanie konstytucyjności aktów prawnych przez sądy powszechne, [w:] Prawo
i kontrola jego zgodności z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997;
W. Sokolewicz, Źródła prawa w Szwecji, [w:] Prawo na zachodzie. Studia źródeł prawa w systemie
demokratycznym, pod red. W. Wołpiuka, PAN 1992; J. Osiński, Wstęp do Konstytucji Królestwa
Norwegii, [w:] Konstytucja Królestwa Norwegii, Warszawa 1996)
g) SYSTEM SZWAJCARSKI
W Szwajcarii, podobnie jak w państwach skandynawskich, nie został utworzony specjalny
sąd konstytucyjny. co więcej prawa do kontroli zgodności aktów niŜszego rzędu z konstytucją
nie posiadają równieŜ sądy powszechne. Nie oznacza to jednak, Ŝe nie moŜna mówić
o pewnych elementach sądowej kontroli konstytucyjności prawa. Dlatego teŜ uŜywa się tutaj
pojęcia sądownictwa konstytucyjnego w wąskim rozumieniu. Podkreśla się, Ŝe to właśnie
Szwajcaria była jednym z pierwszych państw, które wprowadziły sądową kontrolę
konstytucyjności prawa. Miało to miejsce jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. System ten
za fundamentalne załoŜenia przyjmuje zapewnienie realizacji konstytucyjnych praw i wolności
oraz ochronę obywateli przed działalnością władzy państwowej. Hierarchia norm ma zaś
sprzyjać stosowaniu się do powyŜszych zasad, a tym samym zapewniać bezpieczeństwo
prawne obywateli. Osiągnięcie powyŜszych celów jest moŜliwe wyłącznie w sytuacji, w której
istnieje organ, do którego obywatel moŜe wystąpić w przypadku bezprawnej ingerencji innych
organów państwowych w jego prawa i wolności. Głównym przejawem tej kontroli jest
instytucja skargi konstytucyjnej, rozpatrywanej przez Sąd Federalny w Lozannie. KaŜdy
obywatel ma prawo do wystąpienia z nią w sytuacji, gdy jego konstytucyjne prawa zostały
pogwałcone przez jakikolwiek akt kantonalny. Nowa konstytucja z 1999 roku rozszerzyła
zakres skargi konstytucyjnej na kaŜde naruszenie konstytucyjnych praw., z tym Ŝe w dalszym
ciągu dotyczy to wyłącznie prawa kantonalnego. Sąd Federalny związany jest bowiem
normami ustaw federalnych i prawa międzynarodowego. Próby rozszerzenia jego kognicji
na ustawodawstwo federalne do dzisiaj nie przyniosły poŜądanego efektu i nie doprowadziły
do moŜliwości kontroli konstytucyjnej niniejszych aktów normatywnych.
W Szwajcarii w zasadzie nie pojawiają się głosy postulujące przyjęcie metody kontroli
konstytucyjności prawa opartego na modelu amerykańskim bądź teŜ kontynentalnym. Wynika
to ze specyfiki obowiązującego systemu rządów – systemu parlamentarno-komitetowego,
przewidującego nadrzędną pozycję parlamentu, któremu konstytucja przypisuje zwierzchni
nadzór nad wymiarem sprawiedliwości. Ponadto restrykcyjnie przestrzegana zasada priorytetu
ustawy w praktyce wyklucza moŜliwość jakiegokolwiek działania władzy sądowniczej
przeciwko uchwalonym przez parlament ustawom. To właśnie izby parlamentu decydują:
w sprawach sporów kompetencyjnych pomiędzy organami federalnymi (Sąd Federalny
7
P. Uziębło, Systemy są dowej kontroli konstytucyjnoś ci prawa, Internet 2002
rozstrzyga wyłącznie spory na linii federacja-kantony), dotyczące waŜności inicjatywy ludowej
czy teŜ weta ludowego oraz, co najistotniejsze, to on sprawuje abstrakcyjną kontrolę
kaŜdorazowej zmiany konstytucji kantonalnej pod kątem zgodności z prawem federalnym.
Kontrola zgodności ustawodawstwa z porządkiem konstytucyjnym w parlamencie
dokonywana jest głównie na poziomie komisji, co szczególnie widoczne jest w fazie wstępnej,
kiedy to badają one inicjatywę ustawodawczą zarówno od strony formalnej jak i materialnej,
przedstawiając swoje stanowisko izbie. Ostateczna decyzja naleŜy jednak do samej izby.
(na podstawie: L. Wildhaber, The Swiss Judicial System, [w:] Modern Switzerland, pod red. J. Murray
Luck, Palo Alto 1978; Z. Czeszejko – Sochacki, System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa 2002;
A. Pułło, Badanie konstytucyjności aktów prawnych przez sądy powszechne, [w:] Prawo i kontrola jego
zgodności z konstytucją, pod red. E. Zwierzchowskiego, Warszawa 1997)
8