M. Bachtin: Słowo w poezji i słowo w prozie, „Literatura na świecie” 1973, nr 6

-powieść jako całość jest zjawiskiem wielostylowym, zróŜnicowanym wewnętrznie pod

względem języka i głosów

-główne typy kompleksów kompozycyjno-stylistycznych, które składają się na całokształt

powieści:

1. bezpośrednia artystyczno-literacka narracja autorska

2. stylizacja rozmaitych form potocznej narracji ustnej ( skaz)

3. stylizacja rozmaitych form potocznej narracji półliterackiej (pisemnej: listy, dzienniki)

4. rozmaite formy literackiego, lecz pozaartystycznego języka autora (rozwaŜania

moralne, filozoficzne, naukowe, deklamacja retoryczna, opisy etnograficzne)

5. stylistycznie zindywidualizowany język postaci

Kompleksy te podporządkowane są nadrzędnemu kompleksowi stylistycznemu całości,

którego nie naleŜy utoŜsamiać z Ŝadnym z kompleksów podporządkowanych.

-styl powieści rodzi się z połączenia stylów, językiem powieści jest system „języków”

-powieść jest to zorganizowana artystycznie, wieloraka, wielogłosowa materia językowa,

zróŜnicowana społecznie i indywidualnie

-wewnętrzne rozwarstwienie języka narodowego na dialekty socjalne, Ŝargony środowiskowe,

języki grup zawodowych, języki pokoleń i grup wieku, języki stylów i kierunków, języki

autorytetów, języki kółek i przelotnych mód, języki aktualnych, czasem kilkugodzinnych

zaledwie akcji społeczno-politycznych (kaŜdy dzień ma swoje hasło, własne słownictwo i

własne akcenty) – całe to rozwarstwienie wewnętrzne kaŜdego języka w kaŜdym określonym

momencie jego historycznego istnienia jest niezbędną przesłanką gatunku powieściowego

-pomiędzy tymi głosami występują róŜnorodne związki i relacje zawsze w jakimś stopniu

zdialogowane – to właśnie stanowi o odrębności stylistyki powieściowej

***

-powieść jest gatunkiem artystycznym; słowo powieściowe jest słowem poetyckim,

aczkolwiek nie mieszczącym się w ramach istniejącej koncepcji słowa poetyckiego

nastawionej od Arystotelesa na gatunki „oficjalne” i związanej z określonymi historycznie

tendencjami Ŝycia słowno-ideologicznego

-filozofia języka, lingwistyka i stylistyka znają tylko dwa bieguny Ŝycia języka, pomiędzy

którymi mieszczą się wszystkie dostępne im zjawiska językowe i stylistyczne – a mianowicie

system jednolitego języka i mówiącą w tym języku osobę

-na uwarunkowaniu przez powyŜsze dziedziny głównych kategorii stylistycznych losami i

zadaniami historycznymi słowa ideologicznego polega siła tych kategorii, ale zarazem ich

ograniczoność; zostały zrodzone i uformowane przez aktualne siły dziejowe słowno-

ideologicznego rozwoju określonych grup społecznych, były teoretycznym wyrazem tych

czynnych, tworzących Ŝycie języka sił

-siły te to siły scalania się i centralizacji rzeczywistości słowno-ideologicznej

-kategoria jednolitego języka jest teoretycznym wyrazem historycznych procesów scalania się

i centralizacji języka, wyrazem jego sił dośrodkowych

-jednolity język przeciwstawia się rzeczywistemu zróŜnicowaniu języka, zarazem jest teŜ siłą

przezwycięŜającą to zróŜnicowanie

-jednolity język ogólny – to system norm językowych; normy te przezwycięŜają

zróŜnicowanie języka, tworzą wewnątrz zróŜnicowanego języka narodowego mocne i trwałe

jądro językowe uznanego oficjalnie języka literackiego

-nie chodzi tu o język jako system abstrakcyjnych kategorii gramatycznych, zapewniający

minimum porozumienia w komunikacji praktycznej, ale o język ideologicznie wypełniony,

język jako światopogląd, konkretny sąd, środek , zapewniający maksimum porozumienia we

wszystkich sferach Ŝycia ideologicznego

1

-poetyki

Arystotelesa,

Augustyna,

średniowieczna

„jednolitego

języka

prawdy”,

kartezjańskiego neoklasycyzmu, „uniwersalna gramatyka” Leibniza, ideologizm Humboldta

stanowią wyraz tych samych dośrodkowych sił rzeczywistości społeczno-językowo i

ideologicznej, słuŜą temu samemu zadaniu scalania i centralizacji języków europejskich

-siły dośrodkowe Ŝycia językowego, ucieleśnione w języku jednolitym, działają w środowisku

faktycznego zróŜnicowania; język w kaŜdym momencie rozwoju jest rozwarstwiony nie tylko

na dialekty lingwistyczne (wyróŜniane wg formalnych cech lingwistycznych, głównie

fonetycznych), ale równieŜ na języki społeczno-ideologiczne: społeczno-środowiskowe,

zawodowe, rodzajowe, języki generacji itp.

-z tego punktu widzenia język literacki jest tylko jednym z języków i sam rozwarstwiony jest

na języki (gatunków, kierunków itp.)

-to faktyczne rozwarstwienie i zróŜnicowanie jest statyką i dynamiką Ŝycia językowego; obok

sił dośrodkowych, działają nieprzerwanie odśrodkowe siły języka, obok centralizowania się i

scalania dokonują się procesy decentralizacji i rozdziału

-kaŜda konkretna wypowiedź podmiotu jest odskocznią od działania sił zarówno

dośrodkowych i odśrodkowych; ciąŜy ona ku swemu językowi jako jego zindywidualizowane

urzeczywistnienie w mowie, ciąŜy równieŜ ku całej róŜnorodności języka; kaŜda wypowiedź

naleŜy do jednolitego języka (sił dośrodkowych) i równocześnie do społecznej i historycznej

róŜnorodności językowej (sił odśrodkowych, rozwarstwiających)

-moŜna dokonać analizy dowolnej wypowiedzi, ukazać ją jako wewnętrznie sprzeczną,

napiętą jedność dwóch zmagających się tendencji rzeczywistości językowej

-główne odmiany gatunków poetyckich rozwijają się w łoŜysku sił scalających, natomiast

powieść i zbliŜone do niej gatunki prozy artystycznej kształtowały się w nurcie sił

decentralizujących; podczas gdy poezja na oficjalnych górnych piętrach dokonywała dzieła

kulturalnej, narodowej i politycznej centralizacji, na dole, w budach jarmarcznych i na

placach, rozbrzmiewała błazeńska róŜnorodna mowa, przedrzeźnianie wszystkich języków i

dialektów, rozwijała się literatura fabliaux i facecji, pieśni ulicznych, porzekadeł, anegdot

-róŜnorodność mowy zorganizowana w niskich gatunkach była świadomą opozycją

nastawioną parodystycznie i polemicznie przeciwko oficjalnym językom swoich czasów; była

to mowa róŜnorodna zdialogowana

-filozofia języka, lingwistyka i stylistyka rozwijały się w łoŜysku sił centralizujących,

ignorowały zdialogowaną róŜnorodność, nie potrafiły dostrzec językowej dialogowości

uwarunkowanej walką społeczno-językowych punktów widzenia, a nie wewnątrzjęzykowym

ścieraniem się indywidualnych wyborów lub sprzecznościami logicznymi

-dialogowy aspekt słowa i wszystkie zjawiska z nim związane znajdowały się dotychczas

poza polem widzenia lingwistyki; stylistyka była w ogóle głucha na dialog, utwór literacki był

w jej koncepcji hermetyczną i zamknięta całością, monologiem autorskim, który poza swoimi

granicami zakłada jedynie istnienie biernego słuchacza; jeŜeli wyobrazimy sobie utwór jako

replikę w pewnym dialogu, której styl określają powiązania z innymi replikami tego dialogu,

to dla stylistyki nie istnieje moŜliwość adekwatnego ujęcia takiego zdialogowanego stylu,

najdobitniej manifestujące się zjawiska tego rodzaju – styl polemiczny, parodystyczny,

ironiczny – kwalifikuje się zazwyczaj jako zjawiska retoryczne, a nie poetyckie

-wyłączne nastawienie filozofii języka, lingwistyki i stylistyki na jednolitość koncentrowało

myśl tych dyscyplin na najtrwalszych, najbardziej odpornych na zmiany aspektach słowa,

przede wszystkim fonetycznych; orientacja na jednolitość kazała teŜ ignorować wszystkie

gatunki słowne (potoczne, retoryczne, artystyczno-prozatorskie), które były wyrazem

tendencji decentralizujących

***

-dialogowa orientacja słowa wśród innych, cudzych słów stwarza nowe moŜliwości

artystyczne w słowie, jego szczególną prozatorską potencję artystyczną, która swoją

2

najpełniejszą realizację znalazła w powieści; właśnie róŜne formy i stopnie dialogowej

orientacji słowa i związane z nimi moŜliwości będą tematem dalszych rozwaŜań

-w tradycyjnej koncepcji stylistycznej słowo zna tylko siebie – swój przedmiot, kontekst,

jednolity i jedyny język; nie spotyka się ze sprzeciwem cudzego słowa, nikt mu nie

przeszkadza, nie kwestionuje; napotyka jedynie na opór samego przedmiotu (niemoŜność

wyczerpania go słowem, wypowiedzenia do końca)

-konkretne słowo (wypowiedź) zastaje przedmiot, na który jest skierowane, juŜ niejako

omówiony, oplątany i przeniknięty ogólnymi myślami, poglądami, cudzymi ocenami; słowo

wchodzi w rozkołysane od dialogów i napięte środowisko cudzych słów, wplata się w ich

skomplikowaną siatkę, identyfikuje się z jednymi, od innych się odcina, z jeszcze innymi

krzyŜuje; wszystko to moŜe kształtować słowo, osadzać się w jego pokładach znaczeniowych,

komplikować jego ekspresję, wpływać na jego oblicze stylistyczne

-ujmowanie przez słowo swojego przedmiotu jest aktem złoŜonym, gdyŜ wszelki przedmiot

jest jednocześnie rozjaśniony i zaciemniony rozbieŜnymi sądami społecznymi, cudzym

słowem o nim; ujmowanie przedmiotu przez słowo komplikuje się dialogowym

współdziałaniem w przedmiocie z róŜnymi aspektami jego społeczno-słownej interpretacji i

jego omówienia

-słowo, torując sobie drogę do swego sensu i swojej ekspresji poprzez środowisko cudzych

słów, współbrzmiąc i dysonując z róŜnymi jego składnikami, moŜe formować w tym

zdialogowanym procesie własne stylistyczne oblicze i ton

-taki jest właśnie obraz w prozie artystycznej, w szczególności powieściowej; taki

zdialogowany obraz moŜe występować we wszystkich gatunkach poetyckich, nawet w liryce,

ale dopiero w warunkach powieści obraz taki moŜe się rozwinąć, osiągnąć złoŜoność i głębię,

a zarazem pełnię artystyczną

-w obrazie poetyckim w wąskim sensie całe dzianie się – dynamika obrazu-słowa – rozgrywa

się między słowem a przedmiotem; słowo zanurza się w niewyczerpanym bogactwie i

sprzecznej wielokształtności przedmiotu, w jego dziewiczej, jeszcze nie wypowiedzianej

naturze; dlatego teŜ nie zakłada ono istnienia niczego poza granicami swojego kontekstu;

słowo zapomina o przeszłych dziejach pełnego sprzeczności opanowywania słownego

swojego przedmiotu, jak teŜ o równie sprzecznej aktualnej wiedzy o nim

-zupełnie inaczej rzecz się ma w wypadku artysty-prozaika, któremu przedmiot ukazuje się

przede wszystkim od strony tej właśnie społecznie sprzecznej róŜnorodności swoich nazw,

określeń i ocen; zamiast dziewiczej pełni i niewyczerpalności samego przedmiotu, prozaik

widzi mnogość rozmaitych szlaków, dróg i ścieŜek, utorowanych w nim przez świadomość

społeczną; artysta-prozaik tę otaczającą przedmiot róŜnorodność wypowiedzi społecznych

kształtuje w gotowy obraz, przepojony bogactwem dialogowych odgłosów

-kaŜde pozaartystyczne słowo prozatorskie musi odpowiednio ustawić się wobec tego, co juŜ

zostało powiedziane; wewnętrzna dialogowa orientacja słowa jest zjawiskiem właściwym

wszelkiemu Ŝywemu słowu; w jakikolwiek sposób i w jakimkolwiek kierunku słowo zmierza

ku przedmiotowi, zawsze styka się z cudzym słowem i musi wchodzić w kontakt z nim,

polegający na Ŝywym, pełnym napięcia wzajemnym oddziaływaniu

-wszelkie słowo nastawione jest na odpowiedź i nie moŜe uniknąć głębokiego wpływu

antycypowanej odpowiedzi; kształtując się w atmosferze tego, co juŜ zostało powiedziane,

słowo jest zarazem wyznaczone przez jeszcze nie wypowiedzianą, ale prowokowaną

odpowiedź; tak jest w kaŜdym Ŝywym dialogu; wszystkie formy retoryczne, ze względu na

swą budowę kompozycyjną – monologowe, są jawnie nastawione na aktywnego słuchacza i

jego odpowiedź

-wszelkie inne słowo nastawione jest na zrozumienie przez odbiorcę, tyle Ŝe nastawienie to

nie przybiera postaci samodzielnego aktu i nie jest zaznaczone kompozycyjnie; rozumienie

przez odbiorcę jest aktywnym czynnikiem, uczestniczącym w kształtowaniu słowa, przy

3

czym jest to rozumienie aktywne, będące w stosunku do słowa sprzeciwem lub akceptacją, w

obu przypadkach wzbogacające słowo

-filozofia słowa i lingwistyka znają tylko bierne rozumienie słowa, czyli rozumienie

neutralnego znaczenia wypowiedzi, a nie jej aktualnego sensu; znaczenie językowe danej

wypowiedzi zrozumiałe jest na tle języka, natomiast jej sens aktualny moŜe być odebrany

dopiero na tle innych, konkretnych wypowiedzi na ten sam temat, na tle rozbieŜnych opinii,

stanowisk i ocen, a więc tego, co komplikuje drogę kaŜdego słowa do przedmiotu

-teraz to pełne kontrowersji środowisko cudzych słów dane jest mówiącemu nie w

przedmiocie, lecz w duszy słuchacza, jako jego tło apercepcyjne, brzemienne w odpowiedzi i

sprzeciwy; na tło apercepcyjne rozumienia – nie językowe, lecz przedmiotowo-ekspresywne –

nastawiona jest wszelka wypowiedź; zachodzi nowe zetknięcie wypowiedzi z cudzym

słowem, wywierającym wpływ na jej styl

-dialogowy stosunek do cudzego słowa w przedmiocie i do cudzego słowa w przewidywanej

odpowiedzi słuchacza to relacje róŜne, niemniej jednak mogą splatać się tak ściśle, Ŝe są

prawie nie do rozróŜnienia w analizie stylistycznej

-słowo u Tołstoja odznacza się wyraźną dialogowością wewnętrzną, przy czym jest

zdialogowane zarówno w przedmiocie, jak i w horyzoncie czytelnika

-w omówionych zjawiskach wewnętrznej dialogowości słowa ustosunkowanie się do cudzego

słowa jest jednym z zadań stylu; organiczną cechą stylu są zawarte w nim wskazania na

zewnątrz, skorelowanie jego własnych elementów z elementami cudzego słowa; wewnętrzną

politykę stylu (łączenie elementów) wyznacza jego polityka zewnętrzna (stosunek do cudzego

słowa); słowo Ŝyje niejako na granicy własnego i cudzego kontekstu

-zjawisko wewnętrznej dialogowości występuje we wszystkich dziedzinach Ŝycia słowa; o ile

jednak w prozie pozaartystycznej (potocznej, retorycznej, naukowej) dialogowość zwykle jest

wydzielona w odrębny akt i przybiera postać bezpośredniego dialogu czy teŜ inne formy

rozgraniczenia z cudzym słowem, to w prozie artystycznej, zwłaszcza w powieści, słowo

nasycone jest wewnętrzną dialogowością, która przekształca semantykę i strukturę

składniową zdania; w powieści wewnętrzna dialogowość staje się jednym z najistotniejszych

elementów stylu i ulega specyficznemu opracowaniu artystycznemu

-w gatunkach poetyckich w wąskim sensie naturalna dialogowość słowa nie znajduje

zastosowania artystycznego, słowo jest wartością samo dla siebie i nie zakłada istnienia poza

swoimi granicami wypowiedzi cudzych; styl poetycki jest umownie odcięty od

jakiegokolwiek współdziałania z cudzym słowem, zwolniony od wszelkiego oglądania się na

cudze słowo; obce stylowi poetyckiemu jest równieŜ oglądanie się na moŜliwość innego

słownictwa, innej semantyki, innych form składniowych; nie jest mu znane równieŜ poczucie

ograniczoności, historyczności, społecznej określoności i specyficznego nacechowania

własnego języka; w gatunkach poetyckich utwór artystyczny jest całkowicie immanentny

wobec języka, wyraŜa w nim siebie bezpośrednio i wprost, bez dystansu, poeta wykorzystuje

kaŜdą formę, wyraz i wyraŜenie zgodnie z ich pierwszym przeznaczeniem, bez cudzysłowu,

jako czysty i bezpośredni wyraz swojej idei twórczej; choćby największe „męki słowa”

przeŜywał poeta w procesie tworzenia, język w jego dziele jest posłusznym organem, do

końca adekwatnie słuŜącym zamysłowi autora; język gatunku poetyckiego jest jednolitym i

jednym ptolemeuszowym światem, poza którym nic nie ma i nic nie jest potrzebne; świat

poezji pełen jest sprzeczności i nierozwiązywalnych konfliktów, ale zawsze pozostają one w

przedmiocie, w myślach, w przeŜyciach, czyli w materiale, nie przechodzą do języka; w

poezji słowo mówiące o wątpliwościach musi być, jako słowo, niewątpliwe; język dany jest

poecie tylko od wewnątrz, w swoim działaniu intencjonalnym, a nie z zewnątrz, w swej

obiektywnej specyficzności i ograniczoności

-nie znaczy to, Ŝe słowo zdialogowane nie ma w ogóle wstępu do utworu poetyckiego;

moŜliwości te są jednak ograniczone: na pewną swobodę zezwalają tylko „niskie” gatunki

4

poetyckie – satyryczne, komediowe i inne; niemniej jednak odmiany mowy mogą być

wprowadzane równieŜ do gatunków czysto poetyckich, głównie w wypowiedziach postaci; są

tam jednak uprzedmiotowione, demonstrowane jako rzecz, nie leŜą w jednej płaszczyźnie z

rzeczywistym językiem utworu: to przedstawiony gest postaci, a nie przedstawiające słowo

-poeta i o tym, co cudze mówi własnym językiem; prozaik zaś nawet o tym, co własne, stara

się powiedzieć w cudzym języku (np. w nieliterackim języku opowiadacza, reprezentanta

określonej grupy społeczno-ideologicznej)

-poeta marzy o stworzeniu nowego specjalnego języka poetyckiego, nie chce posługiwać się

realnie istniejącymi dialektami społecznymi; języki społeczne są przedmiotowe,

charakterystyczne, społecznie zlokalizowane i ograniczone; natomiast sztucznie stworzony

język poezji będzie językiem bezpośrednio intencjonalnym, bezspornym, jednolitym i

jedynym; idea jedynego języka poezji stanowi charakterystyczny filozofemat utopijny

poetyckiego słowa

-język literacki mówiony i pisany jest rozwarstwiony i wieloraki w swoich konkretnych

realizacjach przedmiotowo-znaczeniowych i ekspresywnych

-to rozwarstwienie uwarunkowane jest przede wszystkim specyficznymi organizmami

gatunków; róŜne momenty języka (leksykograficzne, semantyczne, składniowe itp.) zrastają

się z cechami gatunków: oratorskich, publicystycznych, gazetowych, dziennikarskich,

literatury niskiej (powieść brukowa) i wysokiej; te lub inne momenty języka nabierają

specyficznego aromatu danych gatunków, poniewaŜ zrastają się ze specyficznymi punktami

widzenia, ujęciami, formami myślenia, odcieniami i akcentami owych gatunków

-na to gatunkowe rozwarstwienie języka nakłada się jeszcze – pokrywając się z nim lub nie –

rozwarstwienie zawodowe: język adwokata, lekarza, handlowca, działacza politycznego,

nauczyciela itp.; języki te róŜnią się nie tylko słownictwem; angaŜują one określone formy

intencjonalnego ukierunkowania, formy konkretnej interpretacji i wartościowania; zatem i

język pisarza moŜe być odebrany jako zawodowy Ŝargon obok innych Ŝargonów zawodowych

-dla nas waŜna jest intencjonalna, tj. przedmiotowo-znaczeniowa i ekspresywna strona

rozwarstwienia języka ogólnego, bowiem rozwarstwia się nie neutralnolingwistyczny zestaw

języka, lecz na róŜne sposoby wykorzystywane są jego moŜliwości intencjonalne; od

wewnątrz, dla samych mówiących, te języki gatunków i Ŝargony zawodowe są bezpośrednio

intencjonalne – a więc pełnoznaczne i wyraŜające wprost; z zewnątrz zaś, czyli dla osób

spoza danego horyzontu intencjonalnego, mogą być przedmiotowe, charakterystyczne,

barwne itp.

-obok rozwarstwienia ogólnego języka literackiego na języki gatunków i zawodów występuje

rozwarstwienie społeczne; jest ono równieŜ uwarunkowane odmiennością horyzontów

przedmiotowo-znaczeniowych i ekspresywnych, tj. wyraŜa się w typowych róŜnicach

interpretacji i akcentowania elementów języka, i moŜe nie naruszać abstrakcyjno-językowej

jednolitości dialektologicznej ogólnego języka literackiego

-kierunki (artystyczne i inne), kółka, czasopisma, określone gazety, waŜniejsze utwory i

pojedynczy ludzie mogą w miarę swej wagi społecznej rozwarstwiać język, obciąŜając jego

słowa i formy typowymi intencjami i akcentami; w kaŜdym historycznym momencie Ŝycia

słowno-ideologicznego kaŜda generacja w kaŜdej warstwie społecznej ma swój język; kaŜda z

odmian języka jest społecznie typowym językiem, choćby najbardziej wąski był jej zasięg

społeczny (moŜliwy jest nawet Ŝargon rodzinny)

-w kaŜdym momencie współŜyją ze sobą języki róŜnych epok i okresów Ŝycia społeczno-

ideologicznego; istnieją nawet języki dni

-języki nie wykluczają się nawzajem i wielorako krzyŜują (język ukraiński, język poematu

epickiego, język wczesnego symbolizmu, język studenta, język pokolenia dzieci, język

półinteligenta, język nietzscheanisty); istnieje wspólna płaszczyzna tych języków: wszystkie

są sposobami widzenia świata, formami jego słownej interpretacji, szczególnymi horyzontami

5

przedmiotowo-znaczeniowymi i wartościującymi; wszystkie realnie Ŝyją, walczą i rozwijają

się w zróŜnicowanym społecznie języku ogólnym; wszystkie mogą występować w jednej

płaszczyźnie powieści, która potrafi łączyć parodystyczne stylizacje języków gatunków

literackich, zawodów, kierunków, pokoleń, dialektów społecznych itp.; wszystkie one mogą

być uŜyte przez powieściopisarza dla instrumentacji tematu i do pośredniego wyraŜania jego

intencji i ocen

-słowo Ŝyje poza sobą, w swoim Ŝywym ukierunkowaniu na przedmiot; badać słowo w nim

samym, ignorując jego ukierunkowanie poza siebie, jest rzeczą równie bezsensowną, co

badać przeŜycie psychiczne poza realnością, ku której jest ono skierowane i która je określa

-w rezultacie działania sił rozwarstwiających nie pozostają w języku Ŝadne neutralne, niczyje

słowa i formy – cały jest rozchwytywany przez róŜnych uŜytkowników, cały przesycony

intencjami i akcentami; język dla Ŝyjącej w nim świadomości nie jest abstrakcyjnym

systemem normatywnych form, lecz konkretnym, zróŜnicowanym wewnętrznie poglądem na

świat; wszystkie słowa tchną zapachem zawodu, gatunku literackiego, kierunku, określonego

utworu, określonego człowieka, pokolenia, wieku, dnia i godziny; kaŜde słowo pachnie

kontekstem i kontekstami, w których Ŝyło swym społecznie napiętym Ŝyciem; wszystkie

słowa i formy wypełnione są intencjami

-słowo języka to na poły cudze słowo; stanie się ono „swoim”, kiedy mówiący wypełni je

własną intencją, własnym akcentem itp.; do tego momentu przyswojenia słowo znajduje się

nie w neutralnym i bezosobowym języku, lecz w cudzych ustach, w cudzych kontekstach, na

słuŜbie cudzych intencji – stamtąd trzeba je wziąć i uczynić własnym; wiele z nich stawia

mocny opór, inne na zawsze pozostają cudzymi, brzmią obco w ustach mówiącego; język nie

jest neutralnym środowiskiem, które łatwo i swobodnie staje się intencjonalną własnością

mówiącego

-język literacki nie jest zamkniętym dialektem; deformują go inne dialekty, które do niego

wchodzą; one same są deformowane przez niego

-ogólny język literacki narodu o rozwiniętej kulturze artystyczno-prozatorskiej, zwłaszcza

powieściowej, jest zorganizowanym mikrokosmosem, odbijającym makrokosmos nie tylko

narodowego, ale i europejskiego zróŜnicowania językowego; jednolitość języka literackiego

nie jest to jednolitość zamkniętego systemu, lecz jedność języków, które zetknęły się i

przeniknęły nawzajem

***

-literacko aktywna świadomość językowa znajduje języki, a nie język, i staje wobec

konieczności wyboru języka; kaŜde jej wystąpienie słowno-literackie jest czynnym akcentem

odpowiedniego ustawienia się wobec otaczającej róŜnorodności językowej, zajęciem w niej

pozycji, wyborem języka

-niepiśmienny chłop, odcięty od wszelkich ośrodków kulturalnych, Ŝył w kilku systemach

językowych: modlitwy odmawiał w jednym języku (scs), pieśni śpiewał w drugim, w Ŝyciu

codziennym posługiwał się trzecim językiem, a kiedy dyktował piśmiennemu człowiekowi

próbował mówić czwartym; języki te nie były jednak dialogowo skorelowane w świadomości

językowej chłopa; z chwilą, gdy chłop zaczynał patrzeć na jeden język przez pryzmat

drugiego, stawało się jasne, Ŝe są to języki róŜne, sporne, Ŝe związane z tymi językami

systemy ideologiczne i sposoby ujmowania świata zaprzeczają sobie nawzajem, wtedy

właśnie rozpoczynała się aktywna, dokonująca wyboru orientacja wśród nich

-podsumowanie: poezja posługuje się językiem jednolitym, prozę cechuje dialogowość.

*Ola*

6