Podziały typów czynów zabronionych, strukturalna analiza znamion typu czynu
zabronionego, logiczny podział znamion typu czynu zabronionego i podział przestępstw
według odmiany typu czynu zabronionego .
Typ czynu zabronionego jest wzorem dla kategorii zachowań wskazującym na szereg cech
(znamion), którymi to zachowanie ma się charakteryzować, aby być zgodne ze wzorcem..
W stosunku do konkretnego zachowania czyn zabroniony jest daleko posuniętą generalizacją.
Typ ten wskazuje tylko na te cechy, które są istotne dla charakterystyki zachowania jako
sprzecznego z normą sankcjonowaną i dla jego charakterystyki jako zachowania karalnego
(cechy istotne dla karalności zachowania)
Rekonstrukcja typu czynu zabronionego następuje na podstawie przepisu części szczególnej
jak i tych przepisów części ogólnej, które zawierają elementy typu zabronionego (np. art. 8,
art. 9 § 3)
Funkcje typu:
Odróżnianie zachowania karalnego od niekaralnego (zewnętrzna określoność
czynu zabronionego)
Odróżniać zachowania karalne od siebie (wewnętrzna określoność czynu
zabronionego
Znamiona typu czynu zabronionego- elementy (składniki) wzorca karalnego zachowania,
jakim jest typ czynu zabronionego, a więc cechy, które musi posiadać zachowanie, aby być
zgodnym z typem czynu zabronionego.
I.
Podziały typów czynów zabronionych
Wśród typów czynów zabronionych można wyróżnić
a) podział na:
1) typy zasadnicze – opisują w sposób najbardziej typowy zachowania naruszające normę
sankcjonowaną
2) typy kwalifikowane – charakteryzuje się dodatkową (w stosunku do typu
zasadniczego) cechę, która wpływa na wzrost bezprawia danego naruszenia normy
sankcjonowanej w porównaniu z zachowaniem wyczerpującym znamiona typu
zasadniczego, co uzasadnia surowszą sankcję karną
a) przestępstwo kwalifikowane przez okoliczności (przez znamiona statyczne) –
zwiększenie bezprawia wynika z istnienia w chwili podjęcia zachowania
realizującego znamiona czynu zabronionego okoliczności, wpływającej na
zwiększony stopień bezprawia (znamię to ma charakter statyczny, np. szczególna
właściwość podmiotu, działanie w szczególny sposób, w szczególnym miejscu )
b) przestępstwo kwalifikowane przez następstwo (przez znamiona dynamiczne) -
zwiększenie bezprawia wynika z dalej idącego skutku powstałego w wyniku
zachowania sprawcy (znamię to ma charakter dynamiczny)
1
3) typy uprzywilejowane – charakteryzuje się dodatkową cechą, która wpływa na
zmniejszenie się bezprawia danego naruszenia normy sankcjonowanej w porównaniu z
zachowaniem wyczerpującym znamiona typu zasadniczego, co uzasadnia mniejszą
sankcję karną-
Wszystkie typy stanowią wzorce zachowań sprzecznych z tą samą normą
sankcjonowaną (typ uprzywilejowany i zasadniczy są modyfikacją typu podstawowego)
Nie oznacza to jednak, iż wszystkie typy czynów zabronionych opisujących zachowanie
sprzeczne z tą samą normą sankcjonowaną pozostają do siebie w relacji: typ zasadniczy
– typ zmodyfikowany. Np. umyślne i nieumyślne spowodowanie śmierci stanowi
naruszenie tej samej normy sankcjonowanej a oba typy są typami zasadniczymi.
b) podział na:
1) typy nazwowe – typy, w których zachowani karalne jest nazwane (np. art. 279§1 k.k.)
2) typy opisowe – typy, w których zachowani karalne jest opisane (np. art. 278§1 k.k.)
3) typy nazwowo-opisowe – typy, w których nazwa zachowania karalnego jest
umieszczona w kontekście opisu tego zachowania (np. 197§3 k.k.)
c) podział na:
1) typy kazuistyczne – zawierają rozbudowany opis znamion wskazujących sposób
naruszenia normy sankcjonowanej, skupiają się na opisaniu sposobu naruszenia dobra
2) typy syntetyczne – zawierają opis znamion skupiający się na opisaniu skutku
przestępnego bez wskazania sposobu naruszenia dobra prawnego
typy niedookreślone – typy, których opis znamion jest na tyle nieprecyzyjny, że
wymaga uzupełnienia przez ocenę stosującego przepis
Podział na typy kazuistyczne i syntetyczne ma charakter stopniowalny.
d) podział na:
1) typy otwarte – opis czynu wymaga uzupełnienia przez cechy, które nie są opisane w
ustawie karnej
2) typy zamknięte – opis czynu zabronionego nie wymaga odwołania się do cech, które
nie są opisane w ustawie karnej
e) podział na:
1) typ zupełny – to typ, który w swojej treści nie odsyła do innych przepisów karnych lub
należących do innych dziedzin prawa celem sprecyzowani znamion
2) typ niezupełny - to typ, który w swojej treści odsyła do innych przepisów karnych lub
należących do innych dziedzin prawa celem sprecyzowani znamion (np. 152§1 k.k.)
typ blankietowy – to typ w którym przepis karny zawiera jedynie bardzo ogólny opis
czynu sprzecznego z normą sankcjonowaną, odsyłając do innych przepisów w których
opis ten jest do precyzowany
II.
Podział przestępstw według odmiany typu czynu zabronionego
Podziały przestępstw według:
a) kryterium wagi czynu:
1) zbrodnia - czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy
od lat 3 albo karą surowszą.
2) występek - czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą
ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
Przestępstwa to zbrodnie i występki.
2
Wykroczenie to czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w
czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000
złotych lub nagany (art. 1§1 kw).
b) kryterium podmiotu czynu zabronionego:
1) przestępstwo powszechne – przestępstwo, którego sprawcą może być każdy
człowiek; brak jest tuż bliższego sprecyzowania cech jakie dla poniesienia
odpowiedzialności karnej musi posiadać podmiot czynu zabronionego
2) przestępstwo indywidualne – przestępstwo, w którym posiadanie przez sprawcę
określonej cechy przewidzianej przez ustawę stanowi znamię typu czynu decydujące o
karalności (lub surowszej, względnie łagodniejszej karalności) danego zachowania
a) przestępstwo indywidualne właściwe – przestępstwo typu podstawowego, za
które karalność jest uzależniona od posiadania przez sprawcę cechy przewidzianej
przez ustawę
b) przestępstwo indywidualne niewłaściwe – przestępstwo typu zmodyfikowanego
(kwalifikowanego albo uprzywilejowanego), przy którym wyższa (niższa)
karalność jest uzależniona od posiadania przez sprawcę cechy przewidzianej przez
ustawę
c)
intarneus – osoba, która posiada kwalifikacje, aby być sprawcą przestępstwa indywidualnego
ekstraneus – osoba, która takich kwalifikacji nie posiada
d) kryterium sposobu ataku dobra prawnego:
1) przestępstwo naruszenia dobra prawnego – charakteryzuje się zlekceważeniem
wartości, którego dobro prawne jest nośnikiem (przy przestępstwach formalnych
będących przestępstwami naruszenia dobra prawnego naruszenie dobra nie musi się
łączyć ze skutkiem rozumianym jako wystąpienie zmiany w świecie zewnętrznym, a
ogranicza się jedynie do podjęcia przez sprawcę zakazanego zachowania lub do nie
podjęcia zachowania nakazanego)
2) przestępstwo narażenia dobra prawnego na niebezpieczeństwo – charakteryzuje
się co najmniej możliwością wystąpienia stanu niebezpieczeństwa dla dobra
prawnego, czyli odrywającego się czasowo i miejscowo od czynu układu sytuacyjnego
charakteryzującego się znacznym prawdopodobieństwem przerodzenia się naruszenie
dobra
Przestępstwa narażenia dobra prawnego na niebezpieczeństwo można podzielić
według:
a) kryterium odwołującego się do stopnia zagrożenia dla dobra prawnego
1) przestępstwo konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo – dla realizacji
znamion danego typu musi wystąpić konkretna sytuacja niebezpieczeństwa,
charakteryzująca się tym, że do wystąpienia skutku w postaci naruszenia
dobra, który może ale nie musi wystąpić, nie jest już potrzebne zachowanie
sprawcy, ale wystąpienie okoliczności zewnętrznych od niego niezależnych;
przestępstwa konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo są zawsze
przestępstwami skutkowymi, skutkiem jest tu wystąpienie sytuacji
konkretnego niebezpieczeństwa dla dobra prawem chronionego
2) przestępstwo abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo – dla
realizacji znamion danego typu wystarczy podjęcie określonego, jako znamię
czynnościowe, zachowania sprawcy, które potencjalnie pociąga za sobą
niebezpieczeństwo dla dobra prawnego; przestępstwa abstrakcyjnego
narażenia na niebezpieczeństwo są zawsze przestępstwami formalnymi
3
1) przestępstwo indywidualnego narażenia na niebezpieczeństwo – stanowiące
znamię typu niebezpieczeństwo musi mieć charakter niebezpieczeństwa dla
jednej lub kilku osób
2) przestępstwo powszechnego narażenia na niebezpieczeństwo – stanowiące
znamię typu niebezpieczeństwo musi mieć charakter niebezpieczeństwa dla
znacznej liczby osób lub dla mienia o znacznych rozmiarach; w orzecznictwie
przyjmuje się, że sprowadzenie zagrożenia dla 6 osób stanowi sprowadzenie
niebezpieczeństwa powszechnego
e) kryterium wystąpienia skutku:
1) przestępstwo materialne (skutkowe) – typ czynu zabronionego do którego realizacji
znamion konieczne jest zmiana w świecie zewnętrznym, oderwana czasowo i
miejscowo od samego zachowania
2) przestępstwo formalne (bezskutkowe) – typ czynu zabronionego do którego
realizacji znamion wystarczy samo zachowanie, a ewentualny skutek, które to
zachowanie za sobą pociąga nie jest z punktu widzenia realizacji znamion istotny
skutek: zmiana w świecie zewnętrznym oderwana czasowo i miejscowo od samego
zachowania; odróżnić od tzw. zobiektywizowanego czynu (zeznanie nie jest skutkiem
zeznawania)
tzw, test usiłowania: czy jeżeli zakończono czynność można jeszcze uwolnić się od
odpowiedzialności poprzez zapobieżenie skutkowi, czy też ma już miejsce dokonanie
przestępstwa
f) kryterium stosunku psychicznego sprawcy do czynu
1) przestępstwo umyślne - sprawca ma zamiar popełnienia czynu, to jest chce go
popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
2) przestępstwo nieumyślne - sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu, popełnia
go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych
okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł
przewidzieć.
3) przestępstwo umyślno-nieumyślne – sprawca popełnia umyślny czyn zabroniony,
którego następstwem jest skutek, który sprawca przewidywał albo mógł przewidzieć.
4) przestępstwo nieumyślno-nieumyślne - sprawca popełnia nieumyślny czyn
zabroniony, którego następstwem jest skutek, który to sprawca przewidywał albo
mógł przewidzieć.
Przestępstwo umyślno-nieumyślne lub przestępstwo nieumyślno-nieumyślne może
wystąpić z uwagi na konstrukcję typu kwalifikowanego przez następstwo
(kwalifikowanego przez znamiona dynamiczne) z art. 9§3 k.k. albo ze względu na
wystąpienie zbiegu przepisów ustawy.
g) kryterium formy czynności wykonawczej
zachowanie człowieka jest zawsze formą aktywności, aktywność ta charakteryzuje się
występowaniem pewnych cech (elementy pozytywne) jak i wielką liczbą elementów negatywnych tzn.
takich które w danym zachowaniu nie występują, zarówno wskazanie na elementy pozytywne jak i na
elementy negatywne stanowi charakterystykę zachowania, z punktu widzenia dobra leżącego u
podstaw wprowadzenia normy sankcjonowanej może być ważne, że dane zachowanie posiada, lub nie
jakieś cechy. W pierwszym przypadku ustawodawca nakazuje aby zachowanie posiadało daną cechę,
w drugim aby jej nie posiadało. Przykład:
4
• dla ochrony zdrowia i życia konkretnej osoby, ważne jest aby w sytuacji, w której było ono
zagrożone inne osoby znajdujące się w pobliżu udzieliły pomocy, zachowanie ma się
charakteryzować wystąpieniem pewnej cechy dodatniej, brak tej cechy może być penalizowany
przez ustawodawcę, wtedy dla realizacji znamion typu czynu zabronionego, przewidującego
karalność takiego zachowania konieczne jest aby zachowanie podlegające ocenie
charakteryzowało się brakiem pewnej cechy , pewnego elementu, zaniechaniem pewnego
działania
• dla ochrony życia i zdrowia osoby ważne jest aby w zachowaniu nie wystąpiły pewne cechy, tj.
aby nie podejmowano zachowań mogących narazić na niebezpieczeństwo lub naruszyć to dobro
chronione prawem; podjęcie tych zachowań może być penalizowane przez ustawodawcę, dla
realizacji znamion tego czynu zabronionego konieczne może być wtedy stwierdzenie wystąpienia
pewnych elementów, - mamy przestępstwo z działania
o tym czy mamy do czynienia z przestępstwem z działania czy z zaniechania decyduje znamię
czasownikowe
1) przestępstwo z działania – sprzeczność zachowania z normą sankcjonowaną wynika
z wystąpienia cechy zakazanej przez tę normę, tj. podjęcia działania w sytuacji, gdy
wymagane było powstrzymanie się od niego
2) przestępstwo z zaniechania - sprzeczność zachowania z normą sankcjonowaną
wynika z nie wystąpienia cechy nakazanej przez tę normę, tj. nie podjęcia działania w
sytuacji, gdy jego podjęcie było wymagane
3) przestępstwo z działania lub z zaniechania – gdy realizacja znamion typu może
mieć formę zarówno podjęcia zakazanego zachowania jak i nie podjęcia nakazanego
zachowania
h) kryterium trybu ścigania przestępstwa, czyli sposobu zainicjowania postępowania karnego
1) przestępstwo ścigane oskarżenia publicznego (z urzędu)
a) przestępstwo ścigane bezwarunkowo
b) przestępstwo ścigane warunkowo:
-
na wniosek – do podjęcia ścigania konieczny jest wniosek
pokrzywdzonego, złożenie wniosku powoduje, że postępowanie
toczy się następnie z urzędu (art. 12 k.p.k.)
-
po uzyskaniu zgody właściwego organu (art. 13 k.p.k.) (przede
wszystkim przypadki uchylenia immunitetu)
2) przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego
III.
Strukturalna analiza znamion typu czynu zabronionego
Strukturalna analiza znamion wskazuje, jakie elementy muszą a jakie elementy mogą
stanowić opis czynu zabronionego.
Struktura opisu czynu zabronionego pod groźbą kary składa się z:
a) znamion konstytutywnych dla samego naruszenia normy sankcjonowanej –
znamiona te nie muszą być zawsze wprost wyrażone w przepisie ustawy karnej
b) znamiona będące przesłanką karalności czynu naruszającego normę
sankcjonowaną – zawsze muszą być określone w ustawie karnej
c) znamiona dające podstawę różnicowania karalności naruszenia tej samej normy
sankcjonowanej - zawsze muszą być określone w ustawie karnej, jeśli zróżnicowana
karalność tej samej normy sankcjonowanej
Znamiona obligatoryjne typu czynu zabronionego:
1) określenie podmiotu, który może być sprawcą czynu zabronionego,
2) określenie czynności wykonawczej (czyli zachowania sprawcy albo skutku
przestępnego
5
3) strony podmiotowej (czyli nastawienia psychicznego sprawcy do swojego zachowania
lub wywołanego skutku
4) wskazanie dobra prawnego będącego przedmiotem ochrony oraz
5) reguły postępowania z tym dobrem
Znamiona z punktów 4 i 5 to znamiona konstytutywne dla samego naruszenia normy
sankcjonowanej, które nie muszą być wprost ujęte w przepisie ustawy karnej.
Znamiona fakultatywne typu czynu zabronionego:
1) określenie przedmiotu czynności wykonawczej
2) okoliczności modalizujące czyn (miejsce, czas, sytuacja)
3) określenie sposobu dokonania czynu (np. przy użyciu broni), szczególny motyw (np.
zasługujący na szczególne potępienie)
IV.
Logiczny podział znamion typu czynu zabronionego
Logiczny podział znamion opisuje znamiona typu z punktu widzenia sposobu opisu tych
elementów.
a) podział na:
1) znamiona potoczne – znamiona wyrażone w ustawie w znaczeniu języka potocznego
2) znamiona odsyłające – znamiona wyrażone w ustawie są wyrażeniami
specjalistycznymi w znaczeniu nadanym im przez określoną dziedzinę wiedzy (np.
ciężkie kalectwo); tutaj między innymi definicje ustawowe (wyrażenia otrzymujące w
ustawie karnej definicje nadającą im znaczenie odbiegające od znaczenia nadanego im
w języku potocznym albo wyrażeniom nieostrym języka potocznego nadające
znaczenie ostre, definicje z art. 115 k.k.) i nazwy normatywne (swój sens czerpią w
oparciu o określone ustalenia w przepisach prawnych np. „poseł”, „sejm”)
b) podział na:
1) znamiona pozytywne – wskazują cechę, którą zachowanie musi posiadać, aby zostać
za uznane zgodnie z typem
2) znamiona negatywne - wskazują cechę, którą zachowanie nie może posiadać, aby
zostać za uznane zgodnie z typem (np. bez zezwolenia
c) podział na:
1) znamiona opisowe – wymagają prostej subsumcji pod przepis ustawy (np. „nieletni”)
2) znamiona ocenne (wartościujące) – wymagają dla subsumcji pod przepis ustawy
dokonania wartościowania danego znamienia (np. „pornografia”, „zniewaga”)
d) podział na:
1) znamiona ostre – znamiona, co do których zakresu desygnatów nie ma wątpliwości
(np. nieletni)
2) znamiona nieostre – znamiona, których zakres desygnatów nie jest jednoznaczny, co
może powodować zacieranie granicy pomiędzy zachowaniami zabronionymi pod
groźbą kary a dozwolonymi oraz pomiędzy poszczególnymi typami zachowań
zabronionych (np. „uczynienie niezdatnym do użytku”)
e) podział na:
1) znamiona przedmiotowe – znamiona wskazujące na pewną zaszłość w świecie
zewnętrznym
2) znamiona podmiotowe – znamiona wskazujące na stosunek psychiczny sprawcy do
realizowanego czynu lub skutku
6