WYKŁAD VI. System zabezpieczenia społecznego
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
I.
DEFINICJA ZS
Mimo braku jednoznacznej, powszechnie akceptowanej definicji zabezpieczenia społecznego, istnieje zgodność poglądów co do tego, że celem zabezpieczenia społecznego jest ochrona obywateli przed niedostatkiem.
Generalnie definicje zabezpieczenia społecznego można podzielić na dwie grupy.
Pierwsza z nich traktuje zabezpieczenie jako pewien stan pożądany, którego efektem jest bezpieczeństwo socjalne. Druga grupa akcentuje natomiast same działania, zmierzające do osiągnięcia oczekiwanego poziomu życia obywateli.
ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE – całokształt środków i działania instytucji publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich obywateli przed niezawinionym przez nich niedostatkiem, przed groźbą niemożności zaspokojenia podstawowych społecznie uznanych za ważne potrzeb.
Zabezpieczenia społeczne to zbiór świadczeń, które są zróżnicowane co do ich:
zakresu przedmiotowego
sytuacji życiowych i związanego z nimi ryzyka
zakresu podmiotowego
źródeł i trybu ich finansowania.
W Polsce wyróżnia się na ogół trzy techniki zabezpieczenia społecznego i w związku z tym trzy ogólne rodzaje świadczeń;
1. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego
2. Świadczenia zaopatrzeniowe
3. Świadczenia z pomocy społecznej
II. ZASADNICZY CEL ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
według ekspertów MOP z poł. lat 80. XX w. sprowadzał się do uznania, że należy dać jednostkom i rodzinom PEWNOŚĆ, że ich POZIOM i JAKOŚĆ ŻYCIA, na tyle na ile to możliwe, ISTOTNIE SIĘ NIE POGORSZY w wyniku jakichkolwiek społecznych lub ekonomicznych ewentualności
[Konwencja MOP nr 102 z 1952 r. o normach minimalnych w dziedzinie zabezpieczenia społecznego 1
WYKŁAD VI. System zabezpieczenia społecznego
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
przewiduje świadczenia odpowiadające ryzykom społecznym: świadczenia zdrowotne, zasiłki chorobowe, świadczenia w razie bezrobocia, świadczenia na starość, świadczenia w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych, świadczenia rodzinne, świadczenia macierzyńskie, świadczenia w razie inwalidztwa, świadczenia w razie śmierci żywiciela rodziny]
Cele szczegółowe ZS
1.
Zaspokojenie pilnej potrzeby finansowej WYNIKŁEJ Z NAGŁEGO I NIEOCZEKIWANEGO
ZDARZENIA, takiego jak śmierć żywiciela, bezrobocie czy wypadek przy pracy.
2.
Zapewnienie
finansowania
DODATKOWYCH
KOSZTÓW
ZWIĄZANYCH
Z
NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ I POTRZEBĄ OPIEKI.
3.
WSPARCIE RODZINY jako jednostki społecznej.
4.
Zapobieganie lub łagodzenie UBÓSTWA.
5.
REDYSTRYBUCJA ZASOBÓW, np. od młodszych do starszych, od samotnych do rodzin, od sprawnych do niepełnosprawnych, od zdrowych do chorych
III. Ogólne ZASADY, według których należy organizować i oceniać system zabezpieczenia społecznego:
1. Dostarczanie świadczeń zapewniających pewien standard zaspokojenia potrzeb 2. Obejmowanie wszystkich ryzyk socjalnych
3. Spójność z innymi elementami polityki społecznej
4. Traktowanie tak samo osób będących w podobnej sytuacji
5. Logiczność i jasność zarówno dla klientów, jak i dla personelu
6. Elastyczność i łatwość dostosowywania do sytuacji klientów oraz oczekiwań większości społeczeństwa
7. Brak dyskryminacji
IV. ELEMENTY ZS
W zabezpieczeniach społecznych ogół świadczeń systematyzuje się w bloki o większej jednorodności wewnętrznej, określając je mianem elementów zabezpieczenia społecznego.
Każdy z elementów ma swoją specyfikę, obejmuje bardziej jednorodny niż całość system, zbiór zdarzeń i sytuacji, które tworzą okoliczności i warunki, które uzasadniają roszczenia lub starania osoby zainteresowanej, kierowane do stosownej instytucji.
2
WYKŁAD VI. System zabezpieczenia społecznego
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Zazwyczaj wyróżnia się następujące elementy zabezpieczenia społecznego:
1. ubezpieczenia społeczne
2. ochronę zdrowia
3. rehabilitację inwalidów
4. świadczenia dla bezrobotnych
5. pomoc społeczną
6. uzupełniające świadczenia socjalne
7. ubezpieczenia na życie i nie na życie
1. UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE
Czyli:
1. „urządzenia mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś”.
2. „Ubezpieczenie to urządzenie społeczno-gospodarcze zapewniające pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych wywołanych u poszczególnych jednostek
przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te zdarzenia losowe zagrażają (J. Łazowski, Wstęp do nauki o ubezpieczeniach).
Geneza ubezpieczeń społecznych/trzy ustawy Bismarcka
Idea ubezpieczeń społecznych rozwinęła się wraz z powstaniem przemysłu fabrycznego i przemianami społecznymi. Na przełomie XIX i XX wieku pracownikom najemnym groziła utrata zdolności do pracy. obroną przed tym były tworzone dobrowolnie kasy wzajemnej pomocy. prekursorem obowiązkowych ubezpieczeń społecznych były Niemcy. Bismarck wprowadził trzy takie ustawy:
1. 1883 – o ubezpieczeniach społecznych na wypadek choroby robotnika, przyznającą świadczenia lecznicze i zasiłek pieniężny;
2. 1884 – o ubezpieczeniu w razie wypadku przy pracy, zapewniającą prawo do leczenia i renty w przypadku niezdolności do pracy;
3. 1889 - o ubezpieczeniu na starość i na wypadek inwalidztwa.
• Ubezpieczenia społeczne są formą zabezpieczenia się poszczególnych grup ludności od wystąpienia konkretnych rodzajów ryzyka życiowego, takich jak choroby, kalectwo, śmierć.
3
WYKŁAD VI. System zabezpieczenia społecznego
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
• Są one oparte na technikach ubezpieczeniowych, które zakładają gromadzenie środków na określonych funduszach przez ludzi narażonych na wymienione rodzaje ryzyka.
Zakres ubezpieczeń społecznych
PRZEDMIOTOWY
PODMIOTOWY
GRUPY – ZE WZGLĘDU ŹRÓDŁA
NA:
FINANSOWANIA
1. Formę świadczeń
1. starość
- pieniężne
(ubezpiecza się
- w naturze
ryzyko związane
z
brakiem
2. Czas trwania
możliwości
1. pracowników
Krótkookresowe
zarobkowania i
pracujących
(chorobowe,
osiągania
2. rolników
macierzyńskie,
dochodów
z
indywidualnych
opiekuńcze,
Składki
pracy, a nie sam
3. służby
wyrównawcze,
ubezpieczeniowe
fakt
starzenia
mundurowe
świadczenia
1. dotacje
się)
4. inwalidzi wojenni rehabiitacyjne)
państwa do
i wojskowi
2. systemu
2. śmierć
5. osoby duchowne
Jednorazowe
ubezpieczeń
żywiciela
6. bezrobotni
(porodowe, pogrzebowe)
rodziny
zarejestrowani
3. choroba
7. rodziny
Długookresowe
4. inwalidztwo
ubezpieczonych
(emerytura,
renta
5. macierzyństwo
rodzinna,
inwalidzka,
6. bezrobocie
wypadkowe
renty
7. wypadek przy
rodzinna i inwalidzka)
pracy i choroba
zawodowa
• reforma systemu emerytalnego – jedna z czterech reform wprowadzonych przez rząd Jerzego Buzka w 1999 roku. Na nową strukturę systemu
emerytalnego składają się:
1.
I filar: Zakład Ubezpieczeń Społecznych zarządzający funduszem
emerytalnym w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz
Funduszem Rezerwy Demograficznej (publiczny filar obowiązkowy, który
jest organizowany i zarządzany przez państwo);
2.
II filar: 14 powszechnych towarzystw emerytalnych (PTE) zarządzających 14 otwartymi funduszami emerytalnymi (OFE) (sektor zarządzany
prywatnie);
3.
III filar: około 1000 PPE i 900 tys. IKE zarządzanych przez towarzystwa funduszy inwestycyjnych, zakłady ubezpieczeń na życie, pracownicze
towarzystwa emerytalne, banki i domy maklerskie (dobrowolne celowe
4
WYKŁAD VI. System zabezpieczenia społecznego
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
oszczędności, zabezpieczając dochody na starość i uzupełniające dwa
pierwsze filary).
2. SYSTEM OCHRONY ZDROWIA
Zob. ćwiczenia
3. REHABILITACJE INWALIDÓW
Niepełnosprawność to ograniczenie lub utrata zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uznany za normalny dla istoty ludzkiej. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych jest w każdym kraju coraz bardziej liczącą się kwestią, a to z tego względu, że osoby takie żyją we wszystkich częściach świata, we wszystkich warstwach społecznych, stanowią coraz liczniejszą populację. Szacuje się, że około 10 proc. społeczeństwa każdego państwa stanowią osoby niepełnosprawne.
4. POMOC SPOŁECZNA
Zob. ćwiczenia
5. ŚWIADCZENIA DLA BEZROBOTNYCH
Podstawowym instrumentem polityki społecznej państwa łagodzącym skutki bezrobocia są zasiłki dla bezrobotnych.
Funkcja zasiłków:
1. dochodowa
2. motywacyjna
Ważne, by osiągnąć kompromis miedzy obiema funkcjami. Trzy metody osiągania kompromisu:
1. ustalenie relatywnie niskiego poziomu zasiłku, np. na poziomie 50-60% przeciętnej płacy indywidualnej, uzyskiwanej w okresie 3 ostatnich miesięcy
2. stopniowe obniżanie poziomu zasiłku – 1. miesiąc to 70 %, kolejne 50 lub nawet 40%
przeciętnej płacy indywidualnej
3. ścisłe ograniczenie w czasie wypłat zasiłku – np. tylko przez 6 miesięcy.
6. UZUPEŁNIAJĄCE ŚWIADCZENIA SOCJALNE
Kolejnym elementem systemu zabezpieczenia społecznego są uzupełniające świadczenia socjalne. Są to świadczenia o znaczeniu:
1. dopełniającym w stosunku do świadczeń podstawowych (np. zasiłek pogrzebowy wypłacany z funduszów ubezpieczeniowych może być uzupełniony zasiłkiem statutowym wypłacanym przez związki zawodowe)
2. komplementarnym w stosunku do zadań państwa w dziedzinie kształcenia i wychowania dzieci oraz młodzieży. Ta forma szczególnie, tzn. pomoc materialna dla uczącej się młodzieży, ma spełniać dwie podstawowe funkcje:
5
WYKŁAD VI. System zabezpieczenia społecznego
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
7. UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE I NIE NA ŻYCIE
UBEZPIECZENIA ŻYCIOWE: są ubezpieczeniami długoterminowymi: okres, jaki upływa między zawarciem polisy ubezpieczeniowej a wypłatą świadczenia, trwa nieraz nawet kilkadziesiąt lat. podstawowymi formami ubezpieczeń na życie są:
a. ubezpieczenie indywidualne – kiedy to umowa ubezpieczeniowa
jest zawierana z każdym ubezpieczającym z osobna. Taka umowa
zobowiązuje towarzystwa ubezpieczeniowe do zapłaty umówionej
sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia
zdarzenia, które zostało objęte ubezpieczeniem;
b. ubezpieczenia grupowe – tu umowa ubezpieczeniowa polega na
objęciu ochroną ubezpieczeniową większej liczby przedmiotów
ubezpieczenia na podstawie jednej polisy ubezpieczeniowej;
UBEZPIECZENIA NIE NA ŻYCIE – są krótkoterminowe, trwają nie dłużej niż rok: przedmiotem ubezpieczenia mogą być:
a. przedmioty i obiekty narażone na szkodę losową,
b. tzw. interes majątkowy ubezpieczonego, dający się wyrazić i ocenić w pieniądzach
c. ubezpieczenie może chronić od utraty zysku związanego z zajściem pewnych zdarzeń losowych – powódź, grad itp.
d. odpowiedzialności cywilnej związanej z zaniedbaniem zawodowym itp.
V. MODELE PS A SYSTEM ZS
1. model motywacyjny – programy socjalne nie powinny zakłócać procesów gospodarki rynkowej; polityka społeczna wykorzystuje m.in. lokalny potencjał społeczny, świadczenia z reguły zależą od statusu jednostki na rynku pracy.
2. model redystrybucyjny – odpowiedzialność za bezpieczeństwo socjalne jednostki ponosi społeczeństwo; polityka społeczna dokonuje redystrybucji dochodów, świadczenia z reguły powszechne.
3. model liberalny – potrzeby społeczne realizowane są w ramach rynku prywatnego i w rodzinie; polityka społeczna to działania selektywne, świadczenia są z reguły selektywne.
___________________________________________
Opracowane na podstawie:
Kowalczyk O., Kamiński S., Wymiary polityki społecznej, Wyd. UE, Wrocław 2009.
Nagel W., Ubezpieczenia społeczne w Polsce w latach 1990-1994, [w:] Auleytner J., Polityka społeczna. Stan i perspektywy, Warszawa 1995.
Podoski K., Turnowiecki W., Polityka społeczna, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998
Uścińska G., Zabezpieczenia społeczne w Unii Europejskiej i w Polsce, [w:] Społeczne skutki integracji Polski z Unią Europejską, red. Głąbińska K., Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1999.
Obowiązkowo:
Kowalczyk O., Kamiński S., Wymiary polityki społecznej, Wyd. UE, Wrocław 2009, cz. II. r. 4.
6