Æwiczenie 26
STALE NARZÊDZIOWE*
1. CEL ÆWICZENIA
Celem æwiczenia jest zapoznanie siê z typowymi strukturami stali narzêdziowych, podzia³em tych stali wed³ug zastosowania oraz zasadami ich doboru na narzêdzia.
2. WIADOMOCI PODSTAWOWE
Przez narzêdzia rozumie siê przedmioty s³u¿¹ce do kszta³towania, dzielenia lub rozdrabniania materia³ów. Kszta³towanie mo¿e zachodziæ w drodze obróbki skrawaniem lub przeróbki plastycznej. Do grupy tej zalicza siê równie¿ narzêdzia warsztato-we, takie jak: klucze, uchwyty, sprawdziany.
Stal narzêdziow¹ charakteryzuj¹ zasadniczo: sk³ad chemiczny, twardoæ i wytrzyma³oæ oraz hartownoæ. Do dalszych w³aciwoci nale¿¹: odpornoæ na cieranie, ci¹gliwoæ, zdolnoæ skrawania, odpornoæ na dzia³anie wysokich temperatur, sk³on-noæ do rozrostu ziarna, wytrzyma³oæ zmêczeniowa, stabilnoæ wymiarów, odpornoæ na dzia³anie czynników korozyjnych oraz zdolnoæ do regeneracji. W zale¿noci od rodzaju narzêdzia i jego warunków pracy niektóre z tych w³asnoci mog¹ mieæ znaczenie decyduj¹ce, a inne drugorzêdne albo te¿ nie musz¹ byæ w ogóle brane pod uwagê.
Stale narzêdziowe w stanie dostawy powinny mieæ odpowiednio du¿y stopieñ przerobu plastycznego, gwarantuj¹cy zgrzanie siê ró¿nych nieci¹g³oci wystêpuj¹cych we wlewku oraz rozbicie struktury pierwotnej. Zwykle przyjmuje siê minimalny stopieñ przerobu równy 4 x. Tylko dla kutych narzêdzi, np. du¿ych walców, stopieñ przerobu ogranicza siê do ok. 2,5 x. Zasadniczo huty dostarczaj¹ stale na narzêdzia w stanie zmiêkczonym, aby umo¿liwiæ ich obróbkê skrawaniem oraz zapewniæ korzystn¹ strukturê wyjciow¹ do dalszej obróbki cieplnej.
W Polskich Normach stale narzêdziowe sklasyfikowane s¹ nastêpuj¹co: 1. Stale narzêdziowe niestopowe (PN-84/H-85020).
2. Stale narzêdziowe stopowe do pracy na zimno (PN-86/H-85023).
3. Stale narzêdziowe stopowe do pracy na gor¹co (PN-86/H-85021).
4. Stale szybkotn¹ce (PN-86/H-85022).
* Opracowa³: Roman O. Wielgosz.
2.1. Stale narzêdziowe niestopowe
Niestopowe stale narzêdziowe charakteryzuj¹ siê stosunkowo wysok¹ twardoci¹
po zahartowaniu, która wzrasta wraz z zawartoci¹ wêgla, du¿¹ sk³onnoci¹ do miêk-niêcia przy podwy¿szeniu temperatury pracy narzêdzia, natomiast ich odpornoæ na
cieranie zale¿y w du¿ym stopniu od obecnoci w nich nie rozpuszczonych cz¹stek cementytu. W zale¿noci od hartownoci wêglowe stale narzêdziowe dzieli siê na dwie grupy:
1) stale p³ytko hartuj¹ce,
2) stale g³êboko hartuj¹ce.
Stale pierwszej grupy s¹ stalami o ma³ej hartownoci, wykazuj¹ niewielk¹ wra¿li-woæ na przegrzanie. W stalach p³ytko hartuj¹cych graniczne zawartoci domieszek zwykle wystêpuj¹cych w stalach wêglowych, tj. Mn, Si, P, S, Cr, Ni i Cu, s¹ mniejsze ni¿ w stalach g³êboko hartuj¹cych. Stale p³ytko hartuj¹ce s¹ stosowane na narzêdzia o gruboci lub rednicy do 20 mm; g³êbokoæ osi¹ganej w nich warstwy zahartowanej nie przekracza 3 mm. Przy wiêkszych wymiarach narzêdzi warstwa ta jest zwykle bardzo cienka i mog¹ wyst¹piæ miêkkie plamy, jeli ch³odzenie podczas hartowania nie jest energiczne.
Stale g³êboko hartuj¹ce s¹ stalami o wiêkszej hartownoci, wykazuj¹cymi du¿¹
wra¿liwoæ na przegrzanie. Mo¿na je stosowaæ tak¿e na narzêdzia o wiêkszych wymiarach, ale o przekrojach i grubociach tylko niewiele wiêkszych od 20 mm. G³êbo-koæ warstwy zahartowanej zale¿na jest od gatunku stali, temperatury austenityzowania i od wymiarów narzêdzia; zazwyczaj wynosi ona od 5 do 12 mm.
W sk³ad stali g³êboko hartuj¹cych wchodz¹ dodatkowo dwa gatunki: N5 i N6, tworz¹ce dawniej oddzieln¹ grupê stali zgrzewalnych. Maj¹ one nieco podwy¿szon¹ zawartoæ manganu w stosunku do pozosta³ych stali narzêdziowych wêglowych, za zawartoæ krzemu obni¿on¹ do max. 0,15%, co umo¿liwia zgrzewanie ich ze stalami konstrukcyjnymi, zwykle w gatunkach: 45, 55, 65. Przestarza³a metoda zgrzewania ognio-wego jest zastêpowana w produkcji masowej zgrzewaniem oporowym i tarciowym.
Stale narzêdziowe niestopowe hartuje siê zwykle w wodzie od temperatur 40 do 60°C powy¿ej Ac13, praktycznie z zakresu 760780°C. Jeli konieczne jest uzyskanie wiêkszej g³êbokoci warstwy zahartowanej, dopuszcza siê hartowanie z temperatur podwy¿szonych do 880°C, jednak w stalach g³êboko hartuj¹cych, których to g³ównie dotyczy, ju¿ w zakresie 840860°C mo¿e nast¹piæ rozrost ziarna.
Koniecznoæ stosowania intensywnych orodków hartowniczych uwarunkowana jest du¿¹ szybkoci¹ krytyczn¹ ch³odzenia. Powoduje to wprowadzenie znacznych naprê¿eñ w³asnych, wynikaj¹cych z du¿ych gradientów temperatury, prowadz¹cych do powstawania pêkniêæ hartowniczych i odkszta³ceñ.
Wêglowe stale narzêdziowe s¹ bardzo ma³o odporne na spadek twardoci podczas odpuszczania. Stosowany zakres temperatur odpuszczania wynosi: 170 do 200°C, za
temperatury pracy nie powinny przekraczaæ 180°C.
2.2. Stale narzêdziowe do pracy na zimno
Stopowe stale narzêdziowe do pracy na zimno s³u¿¹ do wykonywania narzêdzi do obróbki materia³ów nie nagrzanych, jednak zarówno materia³, jak i narzêdzie mog¹
nieznacznie nagrzewaæ siê podczas pracy wskutek tarcia lub odkszta³cenia. Koniecznoæ stosowania stali stopowych narzêdziowych do pracy na zimno wystêpuje wów-czas, gdy musimy wykonywaæ narzêdzia o wiêkszych przekrojach, wymagaj¹ce wiêkszej hartownoci, oraz kiedy zwiêkszona cieralnoæ narzêdzia prowadzi do wyst¹pienia w strukturze odpornych na cieranie wêglików stopowych, jak np. Cr7C3. Mo¿liwoæ stosowania ³agodniejszych orodków hartowniczych zmniejsza udzia³ naprê¿eñ w³asnych (a tym samym niebezpieczeñstwo pêkania narzêdzi), a zwiêkszenie odpornoci na miêk-niêcie przy odpuszczaniu umo¿liwia stosowanie wy¿szych temperatur odpuszczania ni¿
dla stali wêglowych, dodatkowo zmniejszaj¹c naprê¿enia w³asne przy zachowaniu wysokiej twardoci. Z regu³y ci¹gliwoæ hartowanych i odpuszczanych na tê sam¹ twardoæ narzêdzi ze stali stopowych jest wiêksza ni¿ ze stali wêglowych.
Narzêdziowe stale stopowe do pracy na zimno podzieliæ mo¿na na stale wysokowêglowe (0,752,10 % C) i redniowêglowe (0,40,6 % C). Oddzielny gatunek stanowi stal NW9 wystêpuj¹ca poprzednio w normie PN-71/H-85022 jako stal szybkotn¹ca SW9.
Stale wysokowêglowe stosuje siê na narzêdzia, którym nie stawia siê wysokich wymagañ co do odpornoci na naprê¿enia udarowe, a wiêc g³ównie na narzêdzia skrawaj¹ce i tn¹ce. Podstawowymi sk³adnikami stopowymi s¹ tu: chrom, wolfram, wanad, niekiedy molibden, które z jednej strony wp³ywaj¹ na zwiêkszenie hartowno-
ci stali, a z drugiej mog¹ wytworzyæ odporne na cieranie wêgliki stopowe.
Zawartoæ manganu podwy¿sza siê w tych stalach celem zwiêkszenia hartowno-
ci. Ze wzglêdu na zawartoæ wêgla i pierwiastków stopowych stale wysokowêglowe nale¿¹ do kategorii nadeutektoidalnych. Oddzieln¹ podgrupê tworz¹ tu ledeburytyczne stale wysokochromowe (NC1O, NC11, NC91LV), to znaczy po odlaniu wystêpuje w nich sk³adnik ledeburytyczny. Po przeróbce plastycznej stale te zawieraj¹ wêgliki pierwotne i wtórne rozmieszczone na tle produktów rozk³adu austenitu.
Stale wysokochromowe charakteryzuj¹ siê du¿¹ hartownoci¹, a dziêki znacznemu udzia³owi objêtociowemu twardszych od cementytu wêglików chromu nale¿¹ do bardzo odpornych na cieranie.
Temperatura hartowania stali wysokowêglowych winna byæ tak dobrana, aby po-zostawiæ czêæ wêglików nie rozpuszczonych w austenicie, co zapewnia stali drobno-ziarnistoæ, a po zahartowaniu zwiêkszon¹ odpornoæ na cieranie i zu¿ycie. Rozpuszczony w austenicie wêgiel z wêglików powoduje zwiêkszenie twardoci martenzytu po hartowaniu. Wobec tego stale nadeutektoidalne hartuje siê od temperatur 30° do 50°C powy¿ej Ac1, za stale ledeburytyczne od temperatur wy¿szych (ok. 1000°C), co pozwala na wydzielenie podczas odpuszczania drobnodyspersyjnych wêglików stopowych. W pierwszym przypadku przy nagrzewaniu zachodzi przemiana perlitu w au-
stenit, a pozostaj¹ czêciowo nierozpuszczone wêgliki wtórne; w drugim za przecho-dz¹ do roztworu równie¿ wêgliki wtórne, a pozostaj¹ nierozpuszczone wêgliki pierwotne. Po odpuszczeniu w zakresie od 150 do 320°C (do 450°C dla stali wysokochro-mowych) uzyskuje siê strukturê wêglików na tle martenzytu odpuszczonego. Twardoæ tak obrobionych cieplnie stali wynosi rednio 60 HRC.
Stale redniowêglowe wykorzystuje siê na narzêdzia, które winny wykazywaæ zwiêkszon¹ ci¹gliwoæ i odpornoæ na obci¹¿enia dynamiczne, np. wk³adki matryco-we i stemple do przeróbki plastycznej na zimno, narzêdzia pneumatyczne; prócz chromu, wolframu i wanadu stale te zawieraj¹ krzem lub nikiel. Krzem pozwala uzyskaæ te same twardoci narzêdzia przy zastosowaniu wy¿szych temperatur odpuszczania, dziêki czemu uzyskuje siê lepsz¹ ci¹gliwoæ oraz zmniejszenie naprê¿eñ w³asnych przy podwy¿szonej granicy sprê¿ystoci. Nikiel poprawia równie¿ ci¹gliwoæ, a po-nadto, w po³¹czeniu z innymi pierwiastkami, znacznie zwiêksza hartownoæ umo¿li-wiaj¹c hartowanie du¿ych przekrojów w oleju.
Stale redniowêglowe s¹ w zasadzie stalami podeutektoidalnymi, tak wiêc hartuje siê je z temperatur powy¿ej Ac3, uzyskuj¹c ca³kowite lub prawie ca³kowite rozpusz-czenie wêglików w austenicie, a po hartowaniu jednorodn¹ strukturê martenzytyczn¹
bez ladów ferrytu.
Po odpuszczaniu uzyskuje siê twardoci ni¿sze (4558 HRC) ni¿ w stalach wysokowêglowych. Nale¿y podkreliæ, ¿e stale redniowêglowe charakteryzuj¹ siê stosunkowo ma³¹ odpornoci¹ na cieranie ze wzglêdu na ma³y udzia³ wêglików w strukturze.
Wolframowa stal NW9 podlega typowej dla stali szybkotn¹cych obróbce cieplnej, w wyniku której uzyskuje siê efekt twardoci wtórnej.
2.3. Stale narzêdziowe do pracy na gor¹co
Stale te przeznaczone s¹ do pracy w szerokim i zmiennym zakresie temperatur od ponad 250°C dla niektórych narzêdzi kuniczych i dobrze ch³odzonych no¿y do ciêcia na gor¹co a¿ do 600700°C dla pewnych czêci oprzyrz¹dowania pras do wyciskania i form do odlewania pod cinieniem. Ze wzglêdu na wiêksz¹ plastycznoæ materia³u obrabianego w podwy¿szonych temperaturach stale narzêdziowe do pracy na gor¹co nie musz¹ odznaczaæ siê tak du¿¹ twardoci¹ i odpornoci¹ na cieranie jak stale do pracy na zimno. Powinny natomiast zachowywaæ wysokie w³asnoci mechaniczne w podwy¿szonych temperaturach, a ze wzglêdu na du¿e niekiedy rozmiary elementów z nich wykonywanych (szczególnie matryc) mieæ du¿¹ hartownoæ. Od stali na narzêdzia do pracy na gor¹co wymaga siê równie¿ dobrej wytrzyma³oci na obci¹¿enia dynamiczne, której technologiczn¹ miar¹ jest udarnoæ. Szczególnie wa¿na jest zdolnoæ do znoszenia nag³ych zmian temperatury oraz odpornoæ na zmêczenie cieplne, prowadz¹ce do powstawania siatki pêkniêæ, tzw. pêkniêæ ogniowych, które s¹ naj-czêstsz¹ przyczyn¹ zu¿ywania siê narzêdzi do pracy na gor¹co.
Twardoæ stali narzêdziowych do pracy na gor¹co w stanie obrobionym cieplnie jest mniejsza od twardoci stali do pracy na zimno. Stale na matryce do pras i formy na odlewy cinieniowe o niskiej zawartoci wêgla wykazuj¹ po obróbce cieplnej twardoæ oko³o 45 HRC, gdy tymczasem stale bogatsze w wêgiel, na matryce kunicze, posiadaj¹ twardoæ nieco wy¿sz¹, dochodz¹c¹ nawet do 55 HRC.
Stale narzêdziowe stopowe do pracy na gor¹co podzieliæ mo¿na na dwie grupy: 1) stale niskowêglowe na matryce do pras i formy do odlewania pod cinieniem o wysokiej zawartoci pierwiastków stopowych,
2) stale niskostopowe na matryce kunicze o wy¿szej zawartoci wêgla.
2.4. Stale szybkotn¹ce
Podstawow¹ cech¹ stali szybkotn¹cych jest zdolnoæ do zachowania twardoci i odpornoci na cieranie przy temperaturach dochodz¹cych do 600650°C. W³asnoæ tê nadaje stalom szybkotn¹cym twarda i nie miêkn¹ca pod wp³ywem odpuszczania osnowa, w której rozmieszczone s¹ twarde wêgliki. Powy¿sz¹ strukturê uzyskuje siê w drodze obróbki cieplnej stali o odpowiednim sk³adzie chemicznym.
Poni¿ej podano krótk¹ charakterystykê poszczególnych gatunków stali szybkotn¹-
cych, ujêtych w normie PN-77/H-85022.
2.4.1. Stal wolframowa SW18
Stale wolframowe s¹ historycznie najwczeniejsze ze wszystkich stali szybkotn¹-
cych, wychodz¹ jednak z u¿ycia ze wzglêdu na nieproporcjonalnie wysoki koszt w stosunku do w³asnoci u¿ytkowych narzêdzi z nich wykonywanych.
Stal SW18 jest ma³o ekonomiczna, nisko wydajna, charakteryzuje siê jednak dobr¹
ci¹gliwoci¹ i niewielk¹ wra¿liwoci¹ na temperatury austenityzowania; z tego wzglê-
du mo¿e byæ hartowana przy mniej dok³adnym pomiarze temperatury. Jednym z powodów niechêci do wprowadzenia nowoczesnych gatunków stali szybkotn¹cych, wymagaj¹cych precyzyjnego prowadzenia zabiegów obróbki cieplnej, jest niski poziom technologiczny obróbki ciepnej niektórych zak³adów. Stal SW18 stosowana jest na jednolite no¿e tokarskie i strugarskie, frezy i wiert³a w produkcji ma³oseryjnej do obróbki skrawaniem materia³ów o redniej wytrzyma³oci.
2.4.2. Stale o podwy¿szonej zawartoci wêgla: SW12C i SKC
W wyniku poszukiwañ stali, która wykazywa³aby mo¿liwie najwiêksz¹ odpornoæ na cieranie, mia³a wysok¹ odpornoæ na odpuszczaj¹ce dzia³anie podwy¿szonych temperatur i by³a przy tym ekonomiczna w u¿ytkowaniu, opracowane zosta³y specjal-ne polskie stale szybkotn¹ce o podwy¿szonych zawartociach wêgla (do 1,10%), wanadu (do ok. 2,5%) i obni¿onej zawartoci wolframu (do 12%).
Stale te cechuje szereg zalet, jak: bardzo wysoka odpornoæ na cieranie, stosunkowo niskie temperatury austenityzowania (do 1230°C), zapewniaj¹ce po odpuszczeniu twardoæ ponad 63 HRC, ma³e odkszta³cenia i zmiany wymiarów po hartowaniu, dobra kowalnoæ i zgrzewalnoæ, lepsza lub co najmniej równa w stosunku do normal-nych stali szybkotn¹cych ci¹gliwoæ w stanie obrobionym cieplnie.
Wysoka ci¹gliwoæ stali tej grupy wynika m.in. z tego, ¿e temperatury hartowania s¹ ni¿sze, przez co uzyskuje siê drobniejsze ziarno. Poza tym podwy¿szenie zawarto-
ci wêgla zuba¿a osnowê stali w pierwiastki wêglikotwórcze, zw³aszcza w wolfram i molibden, co w konsekwencji powoduje ni¿sz¹ twardoæ osnowy po odpuszczaniu, a dziêki temu lepsz¹ ci¹gliwoæ. Pomimo bardziej plastycznej osnowy twardoæ tych stali, mierzona klasycznymi metodami, jest wysoka, na skutek obecnoci znacznej iloci wêglików.
Stal SW12C przeznaczona jest na wysoko wydajne, wieloostrzowe narzêdzia do obróbki skrawaniem w masowej lub wielkoseryjnej produkcji (frezy, gwintowniki, roz-wiertaki, przeci¹gacze); stosuje siê j¹ równie¿ na narzêdzia do przeróbki plastycznej w trudnych warunkach na zimno i na gor¹co. Dodatek kobaltu w stali SKC powoduje wy¿sz¹ twardoæ na gor¹co i odpornoæ na cieranie ni¿ stal SW12C przy nieco obni-
¿onej udarnoci. Stal SKC stosowana jest g³ównie na wysoko wydajne narzêdzia do obróbki skrawaniem: frezy limakowo-modu³owe oraz inne narzêdzia do obróbki kó³
zêbatych, wysoko wydajne przeci¹gacze, no¿e kszta³towe, itp.
2.4.3. Stale wolframowo-molibdenowe: SW7M, SK5M i SK8M
Stale z molibdenem wprowadzono po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych podczas II wojny wiatowej. Molibden stanowi w nich ca³kowity lub czêciowy zamien-nik wolframu (przyjmuje siê, ¿e 1% zawartoci molibdenu mo¿e zast¹piæ 1,9 % W).
Szybkotn¹ce stale molibdenowe i molibdenowo-wolframowe wykazuj¹, w porówna-niu ze zwyk³ymi stalami wolframowymi, szereg zalet. Maj¹ one mniejsz¹ gêstoæ oraz lepsze przewodnictwo cieplne, g³ównie z powodu mniejszej sumarycznej zawartoci pierwiastków stopowych. S¹ one przez to mniej wra¿liwe na b³êdy szlifowania. Wê-
gliki w stalach z molibdenem s¹ drobniejsze, a temperatury hartowania ni¿sze ni¿
w stalach wolframowych, co powoduje dobr¹ ci¹gliwoæ i odpornoæ na obci¹¿enia dynamiczne. Z ujemnych natomiast cech stali molibdenowych wymieniæ mo¿na wiêk-sz¹ sk³onnoæ do przegrzewania siê, odwêglenia oraz nieco wiêksze zmiany wymiaro-we podczas hartowania.
Stal SW7M stanowi najbardziej rozpowszechniony gatunek stali szybkotn¹cej w kra-jach uprzemys³owionych. Charakteryzuje siê ona dobr¹ ci¹gliwoci¹; jej g³ówne zastosowanie to ma³e wiert³a spiralne i gwintowniki. Wykonuje siê z tej stali równie¿ pi³y tarczowe (segmenty), frezy, przeci¹gacze oraz wysoko wydajne narzêdzia do przeróbki plastycznej na zimno. Stal SK5 stanowi wariant stali SW7M zawieraj¹cy 5%
kobaltu. Jest to stal wysoko wydajna, bardzo odporna na cieranie; o redniej ci¹gli-
woci. Stosowana jest na wysoko wydajne jedno- i wieloostrzowe narzêdzia do ob-róbki materia³ów trudno skrawalnych, narzêdzia do obróbki kó³ zêbatych, no¿e kszta³-
towe, itp. Jako ostatnia wprowadzona do Polskich Norm stal SK8M posiada prawie ca³y wolfram zamieniony na molibden. Jest to stal w pe³ni nowoczesna, nale¿y w Stanach Zjednoczonych do grupy tzw. superstali szybkotn¹cych. Stal SKBM wykazuje najwy¿sz¹ odpornoæ na cieranie z wymienionych tu stali wolframowo-molibdenowych przy zachowaniu wysokiej ci¹gliwoci narzêdzia. Stosowana jest na narzêdzia do zgrubnej obróbki przy du¿ych szybkociach skrawania stali twardych i austenitycz-nych, równie¿ na automatach (frezy, no¿e kszta³towe). Podkreliæ tu nale¿y, ¿e przy aktualnych cenach molibdenu na rynkach wiatowych stale omówionej grupy winny byæ stosowane w naszych warunkach tylko w szczególnie uzasadnionych przypad-kach, st¹d te¿ brak jest w Polskich Normach grupy stali opartych wy³¹cznie na mo-libdenie.
2.4.4. Stale o najwy¿szej wydajnoci
z podwy¿szon¹ zawartoci¹ wanadu: SK5V i SK10V
Zwiêkszenie zawartoci wanadu do 35% umo¿liwi³o stworzenie typu stali bardzo twardej, odpornej na cieranie, ale trudnej do szlifowania i o lepszej ci¹gliwoci. Stale SK5V i SK10V reprezentuj¹ najwy¿ejstopowe gatunki stali szybkotn¹cych w naszych normach. Przy stosunkowo du¿ej zawartoci wolframu w sk³ad ich wchodzi kobalt, który dodatkowo jeszcze podwy¿sza twardoæ i odpornoæ na cieranie. Molibden wystêpuje tutaj jako sk³adnik ³agodz¹cy spadek ci¹gliwoci spowodowany wysokimi zawartociami kobaltu. Wysoki poziom wêgla konieczny jest dla zwi¹zania w wêgliki typu MC znacznych iloci wanadu. Ze wzglêdu na nisk¹ ci¹gliwoæ nie zaleca siê stosowaæ tych stali na narzêdzia wieloostrzowe. Stale z wanadem s¹ równie¿ sk³onne do odwêglenia. Stale te stosuje siê na narzêdzia jednoostrzowe pracuj¹ce w najciê¿-
szych warunkach, czêsto w zastêpstwie wêglików spiekanych, na koñcówki no¿y automatowych, no¿e kszta³towe oprawkowe, ci¹gad³a, itp.
3. MATERIA£Y I URZ¥DZENIA
Mikroskopy metalograficzne wraz z wyposa¿eniem, zestaw zg³adów do obserwacji mikroskopowych, zestaw norm.
4. PRZEBIEG ÆWICZENIA
Na przebieg æwiczenia sk³adaj¹ siê nastêpuj¹ce czynnoci: 1) omówienie stali podlegaj¹cych obserwacji mikroskopowej, ich obróbki cieplnej, w³asnoci i zastosowania,
2) obserwacje mikroskopowe zg³adów, okrelenie sk³adników strukturalnych z uwzglê-
dnieniem ich rozwoju, kszta³tu i wzajemnego rozmieszczenia, 3) narysowanie obserwowanych struktur z zaznaczeniem strza³kami poszczególnych sk³adników strukturalnych.
5. WYTYCZNE DO OPRACOWANIA SPRAWOZDANIA
Sprawozdanie winno zawieraæ:
1) charakterystykê obróbki cieplnej du¿ych matryc kuniczych, 2) opis struktur wystêpuj¹cych w stali szybkotn¹cej po odlaniu, walcowaniu, wy¿a-rzaniu zmiêkczaj¹cym, hartowaniu, hartowaniu i odpuszczaniu, 3) rysunki obserwowanych mikrostruktur z zaznaczonymi strza³kami sk³adnikami mi-krostruktury. Przy ka¿dym rysunku nale¿y podaæ oznaczenie stali, jej sk³ad chemiczny, stan, w jakim jest obserwowana i zastosowanie; natomiast pod rysunkiem
powiêkszenie mikroskopu i odczynnik trawi¹cy,
4) typow¹ obróbkê ciepln¹, w³asnoci i zastosowanie obserwowanych stali.
6. LITERATURA UZUPE£NIAJ¥CA
[1] Poradnik in¿yniera, Obróbka cieplna stopów ¿elaza, WNT, Warszawa 1977.
[2] Rudnik S., Metaloznawstwo, PWN, Warszawa 1996.
[3] ¯mihorski E., Stale narzêdziowe i obróbka cieplna narzêdzi, WNT, Warszawa 1976.