KATEGORIE GRAMATYCZNE POLSZCZYZNY

WERBALNE

TRYB

CZAS

OSOBA

ASPEKT

STRONA

AD. 1

TRYB – jest kategorią fleksyjną czasownika, prymarnie semantyczną, służącą do wyrażania modalności. Modalność to informacja o ustosunkowaniu nadawcy do treści jego wypowiedzi przekazana językowo. Nadawca może:

●

stwierdzać fakt;

●

oceniać prawdziwość lub prawdopodobieństwo zdarzenia ( Podobno studenci wyjechali do Poznania);

●

wyrażać życzenie ( Chciałabym, żeby studenci wyjechali do Poznania);

●

domagać się odpowiedzi;

●

przekazywać swój stosunek uczuciowy;

Tryb:

a) rozkazujący – służy do wyrażania intencji mówiącego, aby słuchacz doprowadził do zaistnienia wyrażonej przez zdanie sytuacji. W zdaniach niezaprzeczonych używa się zwykle czasowników dokonanych ( Przynieś mi wody). Natomiast w zdaniach zaprzeczonych używa się zwykle czasowników niedokonanych ( Nie przynoś mi wody). Syntetyczne formy trybu rozkazującego np.

Czytaj, czytajmy, czytajcie charakteryzują się tożsamością adresata wypowiedzi i adresata wyrażonego w niej polecenia lub prośby. Analityczne funkcje trybu rozkazującego ( Niech czyta) zazwyczaj tej właściwości nie mają. Wyjątek stanowią zdania z podmiotem: pan, pani, państwo.

Pierwsza osoba jest rzadko używana ( Niech skonam).

b) warunkowy – służy wyrażaniu przypuszczeń. Mówi, że opisywane w zdaniu sytuacje istnieją, informuje o możliwości zaistnienia sytuacji. Wyraża również sytuację hipotetyczną, o której mówiący wie, że nie zaistniała ( Byłby przyszedł... ). Formy typu przyszedłby nie zawierają informacji o niezrealizowaniu owej hipotetycznej czynności (formy trybu przypuszczającego potencjalnego). Tryb warunkowy potencjalny jest wyrażany za pomocą funkcji nieprzeszłych, natomiast tryb warunkowy nierzeczywisty za pomocą form przeszłych. Użycie sekundarne trybu warunkowego:

−

uprzejma prośba;

−

złagodzone polecenie lub propozycja;

c) orzekający – podstawową funkcją jest użycie go w zdaniach asertorycznych (w stwierdzeniach stanów pewnych, sytuacji pozajęzykowych). Używając zdania w trybie orzekającym, nadawca bez ograniczeń bierze na siebie odpowiedzialność za ich prawdziwość ( Woda wykipi za pięć minut).

Jako nienacechowany, tryb orzekający może być użyty w funkcjach spełnianych przez tryby nacechowane ( Pan podpisze tutaj Panie dyrektorze).

AD. 2

CZAS – jest kategorią fleksyjną czasowników prymarnie semantycznych. Zdarza się, że jest kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Niektóre spójniki ( żeby, obyś) wymagają czasownika w czasie przeszłym ( Lepiej, żeby nikt nas nie słyszał). Semantyczną funkcją kategorii czasu jest temporalizacja (określenie czasu, w którym zaszło, zajdzie lub zachodzi zdarzenie, o którym mowa).

TEMPORALIZACJA

BEZWZGLĘDNA:

WZGLĘDNA

●

zdarzenie, o którym mówimy może być

●

zdarzenie, o którym mówimy może być

odniesione do pewnego momentu w

odniesione do innego zdarzenia;

rzeczywistości pozajęzykowej (np. Do

chwili mówienia);

●

można wyrażać za pomocą:

- kategorii czasu ( Ala wiedziała, że Olek

studiuje/ Ala wiedziała, że Olek będzie

studiował);

- kategorii aspektu ( Ala wiedziała, że

Olek studiuje/ Ala wiedziała, że Olek

odbył studia);

- imiesłowów przysłówkowych ( Szedł

rozglądając się dookoła);

- spójników ( zanim, dopóki, podczas,

gdy);

- przysłówków i partykuł ( potem,

poprzednio, wtedy, już, jeszcze, właśnie); Niektóre zdarzenia nie są związane z innymi zdarzeniami, w związku z czym wyróżniamy czas aktualny, w którym odbywa się zdarzenie określany przez wskazanie momentu lub okresu. Czas nieaktualny to czas, w którym odbywa się zdarzenie nie związane z żadnymi innymi zdarzeniami (coś się powtarza lub trwa wiecznie).

PRYMARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH

CZAS

teraźniejszy – służy

przeszły i przyszły - określają

zaprzeszły – służy

temporalizacji bezwzględnej; zdarzenie jako odpowiednio temporalizacji względnej;

wcześniejsze lub późniejsze od

innego zdarzenia (temporalizuje je

względem jego);

SEKUNDARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH

CZAS

teraźniejszy:

przeszły i przyszły:

zaprzeszły:

●

wskazuje zdarzenia

●

czas przyszły prosty

powtarzające się;

wskazuje:

●

zdarzenia i sytuacje

- zdarzenia

pozaczasowe;

powtarzające się;

●

zdarzenia oczekujące w

- zdarzenia

bliskiej przyszłości;

ponadczasowe;

●

zdarzenia minione,

- zdarzenia minione

uobecnione w chwili

ponadczasowe;

mówienia;

●

czas przyszły prosty i

przyszły złożony –

bywają używane formy

trybu rozkazującego;

●

czas przeszły, którego

wymagają niektóre

spójniki lub partykuły

może odnosić się nie do

zdarzeń lub sytuacji

uprzednich wobec

chwili, w której (lub o

której) mówi nadawca

lecz do zdarzeń

późniejszych ( Niechby

szybko skończyli/

Byleśmy tylko zdążyli);

OSOBA – jest kategorią fleksyjną, prymarnie składniową i uzależnioną. Jej wartość jest narzucana czasownikom przez podmiot zdania ( ja – czytam, ty – czytasz, my – czytamy... ). Pozostałe zaimki rzeczowne i wszystkie rzeczowniki narzucają czasownikowi formę 3 os. Osoba jest kategorią klasyfikacyjną zaimków rzeczownych. Kategoria osoby może pełnić funkcję semantyczną. Funkcję taką pełnią formy 1. i 2. osoby obu liczb, gdy nie towarzyszy im podmiot zaimkowy ( piszę -> rzadko ja piszę). Gdy wyżej wymienianym formom czasownika towarzyszy podmiot zaimkowy ja,

ty, my, wy, osoba jest syntaktycznie zależna od klasyfikującej formy zaimka ( My Polacy lubimy narzekać).Zdarzenia, które zawierają czas niewłaściwy (typu świta się, błyska) osoba nie jest zależna od innego składnika zdania. Wskazuje na to agensa.

Sekundarne, w szczególności nieosobowe użycie osoby to:

●

forma 2. os. Lp są nieosobowo używane w zdaniach ogólnych ( Śpieszysz się a autobus Ci ucieka);

●

forma 1. os. Lm są używane:

- nieosobowo w zdaniach mających charakter instrukcji

- funkcja trybu rozkazującego --> 1. os. Lm ( Teraz bierzmy się do roboty)

- w potencjalnych zwrotach do słuchacza ( Ooo! Widzę że odpoczywamy sobie a robota stoi)

●

formy 3. os. Lm są używane w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości ( Rzucił się z okna i zabił. Mówią, że to rozstrój nerwowy --> ludzie mówią);

●

formy 3. os. Lm, rodzaju nijakiego z zaimkiem nieokreślonym się są używane bezosobowo ( Powinno się jeść dużo warzyw albo Wyszłoby się na spacer); NIEOSOBOWE FORMY CZASOWNIKA

BEZOKOLICZNIK:

BEZOSOBNIK:

IMIESŁOWY

GERUNDIUM:

●

zazwyczaj jest

●

(czytano, szyto) PRZYSŁÓWKOWE:

●

forma

zależny

nigdy nie łączy

●

współczesny

zachowuje się

składniowo od

się z

( dokonawszy),

składniowo jak

formy innego

podmiotem w

obie czynności,

rzeczownik (po

czasownika lub

M. ( wybito

ta wyrażana

czasowniku

predykatywu

szybę);

imiesłowem i ta

dziedziczy

( Trzeba uciekać

wyrażana

rekcję -->

--> trzeba to

czasownikiem

rządzić krajem

predykatyw);

w zdaniu

--> gerundium

●

może pełnić

głównym

to rządzenie

funkcję członu

muszą mieć

krajem);

głównego

wspólnego

●

nie łączą się z

wypowiedzenia

agensa

podmiotem w

( Tańczyć jest

wyrażonego M.

M.

przyjemnie);

●

Na sprawcę

czynności

wskazuje

przyimek,

dopełniacz albo

biernik

uprzedzonego

czasownika;

ASPEKT – jest kategorią prymarnie semantyczną, sekundarnie może pełnić funkcję składniową i być kategorią uzależnioną. Przestać liczyć wymaga czasownika niedokonanego. Przepisać –

przepisywać, para aspektowa (czasownik dokonany i niedokonany). Różnica znaczeniowa polega na sposobie ujmowania akcji. Czasowniki niedokonane ujmują akcję jako rozciągłą w czasie i podkreślają jej trwanie ( Przepisuję notatki). Czasowniki dokonane ujmują akcję z pewnego momentu czasowego i uwydatniają jej koniec, rzadziej początek ( Przepisałem notatki).

Stosunek znaczenia sufiksu może być dwojaki:

●

czasownik niedokonany może oznaczać wielokrotne powtarzane czynności wskazanych przez czasowniki dokonane (zaszywać, przepisywać); jest to iteratywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej;

●

czasowniki dokonane mogą oznaczać zakończenie czynności wskazanej czasownikiem niedokonanym; jest to terminatywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej; Ale! Szczekać --> szczeknąć; dotykać --> dotknąć (wykluczone jest użycie terminatywne).

STRONA – współcześnie opozycji strony nie uważa się za kategorię fleksyjną, lecz gramatyczną o charakterze syntaktycznym (służy to sygnalizowaniu różnic diatezy). Diateza to różnica w uchierarchizowaniu argumentów predykatyw wyrażona za pomocą ???