TEOCENTRYZM - to termin określający ówczesną myśl o świecie. "Bóg w centrum" -

jako najwyższa władza, najwyższa wartość, ośrodek wszelkich działań. Wg. nauk św.

Augustyna - jedynym celem życia człowieka jest dojście do Boga, byt doczesny ma

jedynie przygotować do przyszłego życia.

UNIWERSALIZM - panował w średniowiecznej Europie, a znaczy to, że istniała pewna

jednolitość kultury, języka w różnych miejscach. Oczywiście jednoczyła europejczyków

wiara i wspólna władza duchowna - papież władający w Państwie Kościelnym.

Próbowano też ustanowić wspólną władzę świecką poprzez wskrzeszenie cesarstwa w

postaci Cesarstwa Rzymskiegto Narodu Niemieckiego. Cesarz miał być zwierzchnikiem

innych władców. Językiem jednoczącym mieszkańców kontynentu była łacina, którą się

posługiwano. W konsekwencji panował jednolity światopogląd, kultura oraz model

nauczania.

HAGIOGRAFIA - żywotopisarstwo świętych, ukształtowało się na Wschodzie, gdzie

spisywano dzieje pustelników egipskich i syryjskich. W utworach opisujących

męczenników podkreślano praktykowane przez nich cnoty; umartwianie, kreując wzór

osobowy. Hagiografia wg Ko-ścioła musiała być ściśle związana z materiałami

biograficznymi. Z czasem jednak zaczęły dominować elementy fantastyczne. (Piotr

Skarga "Żywoty świętych").

SCHOLASTYKA - termin pochodzi od wyrazu szkoła (łac. schola). Kirunek ten, wierny

wobec niektórych elementów tradycji starożytnej (Arystotelesa), swoje idee

podporządkował chrześcijańskim dogmatom wiary. Drogą rozumowuch spekulacji

objaśniano i uzasadniano prawdy religijne. Za ojca Scholastyki uznaje się św. Anzelma,

który głosił, że do prawdziwego poznania prawdy konieczna jest wiara i rozum.

GOTYK - styl, który osiągnął świetność w XIII w., zaś trwał w XIV i XV. Kojuarzy się ze

strzelistymi, smukłymi katedrami, których wnętrza nie obawiały się blasku światła - a w

oknach umieszczano witraże. Również z konstrukcją łuku. Katedry w Paryżu, Reims,

Chartres dowodzą niezwykłości tego stylu - również faktu, że był gotyk nowym

spojrzeniem człowieka na siebie i na świat. Tak jakby człowiek poczuł w sobie moc

tworzenia i zapragnął zapanować nad naturą.

STYL ROMAŃSKI - następny po gotyku dominujący styl w architekturze i sztuce

średniowiecza . Wcześniejsze są budowle romańskie: kopulaste, ciężkie, kamienne

gmachy projektowane wg planu krzyża. Słabe oświetlenie, stwarzające atmosferę

skupienia. Przykłady: katedra w Bambergu, kościuł w Tumie pod Łęczycą.

PARENEZA - zadaniem literatury średniowiecznej było potępienie zła, poszerzenie

wiedzy, pouczanie, propagowanie wzorców ideowych. Symbolami ideału

średniowiecznego człowieka stały się krzyż i miecz. Literatura stosuje egzemplum,

moralizatorstwo. Ukazuje bohaterów w tonie pochwalnym, godnych naśladowania. Dzieła

1

posiadają praktyczne wskazówki (Słota "O zachowaniu się przy stole"), rady dotyczące sztuki umierania.

DANSE MACABRE - taniec śmierci to charakterystyczny motyw sztuki i literatury

późnego średniowiecza. Najprawdopodobniej stał się odzwierciedleniem straszliwej

zarazy roku 1347. Przywleczono ją zza Morza Czarnego, zwano Czarną Śmiercią, a

obwieszczała ją wysypka czrnych krost. Czarna śmierć zabijała po upływie doby, szalała

po całym kontynencie, a sprzyjał jej stan sanitarny ówczesnych miast. W ciągu

dwudziestu lat wymarla połowa ludności - podobno w Europie zapanowała cisza i pustka.

Ten taniec śmierci odmalowali artyści. Śmierć zaprasz do tańca wszystkich od królów do

kmiotków, zrównuje stany, naśmiewa się z ziemskich wartości. Początkowo postać

śmierci pokazywano jako rozkładające się zwłoki, potem jako szkielet z kosą w rękach.

Motyw ytrwalono na malowidłach ściennych. Literackim przykładem jest Rozmowa

mistrza Polikarpa ze śmiercią.

DUALIZM WARTOŚCI - to podział wartości, jaki widzieli ludzie średniowiecza. Wywodzi

się z nauk Platona, a "rozpropagował go" św. Augustyn. Wszystko ma dwie strony -

każda rzecz mz byt ziemski (mało ważny) i duchowy (idee) - ta jest przwdziwą wartością.

Tak jak na sądzie ostatecznym jest strona potępionych i zbawionych, piekło i niebo, kara i nagroda tak na ziemi funkcjonuje: zło i dobro, grzech i cnota, ciemność i jasność. Nie ma barw pośrednich.

MISTERIUM - sztuki dramatyczne prezentujące fragment historii biblijnej. Zwykle były to

ob-razy męki Chrystusa. Sceny misteriów odgrywali wyłącznie mężczyźni. Wszystkie

elementy dekoracji do sztuki były umieszczane jednocześnie obok siebie. Taka

inscenizacja wynikała z wiary, iż boski czas nie wyróżnia przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wszystko było unieruchomione w wieczności. ("Pieśń o chwalebnym

zmartwychwstaniu Pańskim"). Obok misteriów tworzono mirakle związane z katedrą

Notre Dame, poświęcone NMP.

ALEGORIA - symbol poddający sie jednorazowemu przekładowi

KOLEDA - pieśn o tematyce religijnej związanej z Bożym Narodzeniem

PARADOKS - rozumowanie o pozornie oczywistej prawdziwości jego elementów

PERSONIFIKACJA - przypisywanie przedmiotom i zjawiskom cech ludzkich

PLANKT - utwór wyrażający żal po zmarłej osobie i wzywający do wspólnoty w cierpieniu

ANTYTEZA - zestawienie elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całośa

treściową w celu uzyskania większej ekspresji

APOKRYF - utwór o niepewnym autorstwie, czesto falsyfikat

2

EKSPRESJA - wyrażanie czegoś, zwłaszcza przeżyć wewnetrznych i uczuć.

KRUCJATY - wyprawy krzyżowe, uświęcone przez Kościół.

CHOLASTYKA - główny, wewnętrznie zróżnicowany nurt w europejskiej filozofii

średniowiecznej (XI-XV w.), uprawianyw szkołach kościelnych, od XIII w. na

uniwersytetach.

SZTUKI WYZWOLONE - nauki świeckie wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i

średniowiecznej Europy; dzieliły się na trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i

quadrivium.

LENNO - łacińskie feudum, ziemia nadawana przez seniora w użytkowanie (dożywotnie,

później dziedziczne).

WASAL - w średniowieczu wolny oddający się w opiekę seniorowi, otrzymujący od niego

lenno i zobowiązany wobec seniora do posłuszeństwa i świadczenia służby zbrojnej.

HEREZJA - zakwestionowanie podstawowej prawdy danej religii lub wyznania przez jej

wyznawców.

TRUBADURZY - poeci dworscy, zarazem kompozytorzy i śpiewacy, w południowej

Francji (XII-XIII w.); w północnej Francji zwani truwerami.

AUGUSTYNIZM - poglądy św. Augustyna zawarte w utworze "Wyznania" ujmują

człowieka jako istotę, która rozważa obecność w świecie i czasie oraz umiejscowienie na

granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Umiejscowienie to powoduje konflikt

między duchowością a cielesnością; pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn analizując

psychikę ludzką, odkrył ko-nieczność prowadzenia refleksji nad swoją osobą. Miarą

wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.

TOMIZM - św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na "drabinie bytów", uznał, że szczebel hierarchii jest celowo przewidziany i naturalny. Głosił konieczność

hamo-wania pożądań. Człowiek cnotliwy był wartościową jednostką społeczną. Tomizm

odzwier-ciedlał się w feudalnym układzie społeczeństwa; stanów - od najwyższego do

najniższego - harmonijnie zespolonych i zapewniających ład na świecie. Niedopełnianie

własnych obowiąz-ków, a więc naruszenie porządku społecznego, uznawano za grzech.

FRANCISZKANIZM - idea wiary radosnej, prostej, płynącej z miłości do świata, poddanej

ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Panteizm, czyli

utożsamianie Boga z przyrodą przewija się w zbiorze legend "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu".

3

MORALITET - dramat, w którym bohaterem był człowiek usytuowany między niebem, a piekłem. Dokonywał on wyboru drogi życiowej, walcząc wewnętrznie między dobrem a

złem. Walkę wyobrażano za pomocą alegorii cnót i grzechów. W zależności od

dokonanego wyboru - zakończenie było wieńczone nagrodą lub karą. ("Komedia o

Justynie i Konstancji").

4