Metody pracy grupowej w pracy socjalnej zostały powszechnie wprowadzone w połowie lat sześćdziesiątych
w związku z rozwojem podejść systemowych w terapii rodzin i grup, jednakże prekursorką pracy socjalnej z grupą
była Clara A. Kaiser, która już w 1923r. opracowała listę zasad pracy z tego rodzaju grupą. Można sądzić, że do
rozwoju metody grupowej przyczyniło się także aplikowanie podejścia funkcjonalnego w pracy z przypadkiem
oraz związany z tym rozwój agencji (instytucji) oferujących określone rodzaje świadczeń, usług i poradnictwa na
rzecz określonych grup klientów i klas ich problemów. W polskiej pedagogice społecznej i teorii pracy socjalnej
metodę pracy grupowej upowszechnił Aleksander Kamiński.
Definicje metody grupowej
Według A. Kamińskiego grupowa metoda pracy socjalnej, a także wychowawczej to sposób organizacji
procesu pomocy (lub wychowania), w którym „pracownik socjalny (pedagog) ma przed sobą zespolony przez
wspólne zadanie (problem) zbiór osób; wiąże go nie tylko dialog z poszczególnymi członkami tej zbiorowości [...],
ale i umiejętność przewodzenia lub przodowania w grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i
zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę (pracownika socjalnego) - stał nie tylko on, lecz także członkowie
grupy”.
Definicja ta podkreśla istotna rolę pedagoga (pracownika socjalnego) w organizacji pracy z grupą.
Amerykański autor Charles D. Garvin opiera rozumienie pracy grupowej na funkcji prowadzącego grupę.
„Prowadzący grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy w staniu się systemem wzajemnej
pomocy. Według niego głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo
[...], a celem pracy grupowej jest przyswojenie członkom tej idei i uruchomienie w grupie wzajemnej pomocy.
Wielu teoretyków współczesnej teorii pracy socjalnej na Zachodzie rekomenduje wciąż aktualną definicję
pracy grupowej, którą sformułowała w 1963 r. Gisela Konopka. „Socjalna praca grupowa jest metodą pracy
socjalnej, która pomaga jednostkom wzbogacić ich funkcjonowanie społeczne poprzez celowe doświadczenia
grupowe i radzić sobie bardziej efektywnie z ich osobistymi, grupowymi, czy społecznymi problemami”.
Angielski
autor
Allan
Brown
proponuje,
aby
wzbogacić
tę
definicje
o sformułowanie, iż „praca grupowa stwarza kontekst, w którym jednostki pomagają sobie nawzajem i może
dawać jednostkom, jaki grupom możliwość wpływu i zmian w zakresie problemów osobistych, grupowych,
organizacyjnych i społecznych”.
Praca z grupą jest metodą łagodzenia i eliminowania przeszkód na drodze interakcji społecznej oraz
osiągania społecznie pożądanych celów.
Według G. Konopki, celem pracy z grupą jest podniesienie jakości życia w grupie, zróżnicowanego zgodnie z
jej potrzebami, a pracownik socjalny zawsze mado czynienia z konkretnym, rzeczywistym kontekstem stosunków
międzyosobowych niezależnie od tego, czy pracuje z grupą środowiskową, czy kliniczną. Chcąc zastosować
zasadę indywidualizacji w pracy grupowej, pracownik socjalny powinien mieć świadomość, że chociaż grupa
stanowi całość, nie wolno tracić z pola widzenia jednostki. Praktyka pracy z grupami wskazuje, że zwykle nie ma
dychotomii między jednostką a grupą i że jednostka może realizować swój potencjał oraz poczucie własnej
wartości tylko przez uczestnictwo. Dzięki przynależności do grupy zapewnia sobie bezpieczeństwo, a także
przyjmuje odpowiedzialność za innych w ramach stosunków grupowych i przez nie. Grupa stanowi specyficzny
kontekst odniesienia porównawczego, w którym także następują procesy identyfikacji. G. Konopka podkreśla
także, że „praca z grupą jest podejściem świadomie skierowanym na pełniejszy rozwój jednostki w jej relacji do
grupy”.
Pracownik socjalny (pedagog), pracujący z grupą, wykorzystuje swoją znajomość organizacji i funkcjonowania
grupy do wywarcia wpływu na funkcjonowanie i przystosowanie jednostki. Oddziałując bezpośrednio na grupę,
odpowiednio ją organizując i prowadząc, pracownik socjalny (pedagog) pośrednio wywiera wpływ na
1
funkcjonowanie i przystosowanie jednostki. Jednostka, bowiem pozostaje głównym przedmiotem troski, grupa zaś
narzędziem rozwoju i zmian.
RODZAJE GRUP STOSOWANE W METODZIE PRACY GRUPOWEJ
Formy organizacji w grupie oraz techniki i narzędzia pracy są zależne nie tylko od teorii (podejścia), którą
wykorzysta pracownik socjalny (pedagog) w metodzie pracy grupowej, ale także od rodzaju grupy, z jaką będzie
on pracował oraz od charakteru placówki (instytucji), w której będzie realizował proces rozwoju, rewalidacji czy
terapii grupowej. Pierwsze programy na rzecz grup istniały wcześniej niż profesjonalna praca socjalna z grupami.
Przykładem zastosowań może być ruch organizowany w ramach YMCA (Young Men Christian Association) i jej
żeński odpowiednik YWCA (Young Women Christian, Association), który rozwinął się w Stanach Zjednoczonych
w drugiej połowie XIX wieku. Odmiany grupowej pracy socjalnej realizowane są zwykle w zorganizowanej
działalności i organizacji, zwanych ogólnie służbami społecznymi (socjal services), czy szerzej – służbami na
rzecz ludzi wymagających pomocy i wsparcia (human services), poprzez różnorodne formy działalności:
terapeutyczne, rewalidacyjne, resocjalizacyjne, edukacyjne i inne.
Aleksander
Kamiński,
promując
grupową
metodę
pracy
socjalno
-wychowawczej, wyróżnił następujące rodzaje grup:
a)
grupy rozwojowo-wychowawcze – znajdują zastosowanie przede wszystkim na gruncie pracy kulturalno-
oświatowej wśród dzieci, młodzieży i dorosłych (w domach kultury, klubach, świetlicach środowiskowych,
ośrodkach zajęć pozalekcyjnych, dziennych domach pomocy), ale również np. w instytucjach opieki (takich jak
internat, dom dziecka) oraz stowarzyszeniach społecznych o profilu rekreacyjnym. Obejmują one osoby o
sposobie bycia nie odbiegającym od normy, a ich głównym zadaniem jest „służenie pomyślnemu rozwojowi
psychofizycznemu i kulturalnemu wszystkim tym, którzy pragną – mniej lub bardziej świadomie –
samorozwoju.”
b)
grupy rewalidacyjne – mają zastosowanie w stosunku do grup dzieci, młodzieży i dorosłych, zagrożonych
dewiacjami, nieprzystosowaniem lub już dotkniętymi tymi zjawiskami. Zadaniem pracowników socjalnych i
pedagogów w takich grupach jest pomoc w nawiązaniu właściwych (zgodnych z przyjętymi normami
społecznymi) powiązań i interakcji jednostek z ich środowiskiem – grupą społeczną (zawodową, rówieśniczą,
kulturalną itp.). Grupy takie nastawione są na profilaktykę niedostosowania społecznego i mogą być
organizowane w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, ogniskach wychowawczych, kuratorskich
ośrodkach pracy z młodzieżą, świetlicach środowiskowych, domach pomocy społecznej (np. w formie
warsztatów terapii zajęciowej lub zajęć integracyjnych). Grupami rewalidacyjnymi mogą być także rodziny
problemowe. Pracownik społeczny odpowiedzialny za pomoc takiej grupie rodzinnej może w trakcie rozmów,
sugestii psycho-wychowawczych rozwiązywać trudności współżycia rodziny bądź wspierać ją informacyjnie;
c)
grupy psychoterapeutyczne – nastawione są na poczynania ratownicze i opiekuńcze w stosunku do osób
nieprzystosowanych społecznie, przejawiających zachowania dewiacyjne o zabarwieniu patologicznym.
Pracownik socjalny prowadzący taka grupę musi mieć pogłębioną wiedzę z psychologii oraz praktykę z
zakresu psychoterapii. Grupy takie maja służyć usprawnieniu społecznego i psychicznego funkcjonowania
jednostek w oparciu o techniki psychoterapeutyczne. Tego rodzaju grupy mogą być prowadzone w poradniach
specjalistycznych,
świetlicach
terapeutycznych
i
innych
placówkach
opiekuńczo-wychowawczych,
resocjalizacyjnych;
Inną typologię grup – wyodrębnioną ze względu na cele funkcjonowania grupy – przedstawił
amerykański autor C. Zastrow. Typologia ta znajduje szerokie zastosowanie we współczesnej praktyce pracy
socjalnej, aczkolwiek trudno mówić o aplikacji czystej odmiany metody, gdyż bardzo często prowadzący grupy
łączą różne podejścia, w zależności od cech psychospołecznych uczestników;
2
grupy rekreacyjne - których celem jest organizacja zajęć rekreacyjnych. Grupy takie powstają
spontanicznie i często bez profesjonalnego przywództwa. Takie grupy działają w placówkach YMCA,
YWCA, świetlicach osiedlowych, ośrodkach sportu i rekreacji. Przykładem działania takich grup są gry
sportowe, stolikowe, lekkoatletyka itp. Zajęcia w grupach mają zapobiegać przestępczości i patologii
poprzez dostarczenie alternatywnych sposobów spędzania wolnego czasu;
b)
grupy umiejętności rekreacyjnych – których celem jest usprawnienie zespołu umiejętności
indywidualnych uczestników oraz umożliwienie bardziej aktywnego, twórczego spędzania czasu wolnego.
Grupy te mogą działać w placówkach takich jak przy grupach rekreacyjnych, ale także w ośrodkach kultury
i instytucjach opiekuńczo-wychowawczych i socjalnych. Są zorientowane zadaniowo i znacznie większą
rolę odgrywa w nich prowadzący grupę (instruktor, trener), który musi mieć odpowiednie przygotowanie
zawodowe w danej dziedzinie. Z grup tych mogą powstawać zespoły (drużyny, kabarety, chóry, zespoły
taneczne, zespoły hobbystyczne), które biorą udział w zawodach, przeglądach, konkursach i
współzawodniczą z innymi.
c)
grupy socjalizacyjne – których celem jest prawidłowa socjalizacja, a więc kształtowanie postaw i
zachowań członków grupy, aby stały się one bardziej społecznie akceptowane. Toteż specyficznymi celami
funkcjonowania
(organizowania)
takich
grup
jest
rozwijanie
kompetencji
interpersonalnych
(komunikacyjnych), zwiększanie wiary we własne możliwości, planowanie indywidualnej przyszłości. Grupy
takie mogą być prowadzone w zakładach resocjalizacyjnych, poprawczych, ośrodkach dla samotnych
matek, ośrodkach dla ludzi starych, świetlicach środowiskowych, ogniskach wychowawczych, domach
dziecka a nawet szkołach;
d)
grupy terapeutyczne – których celem jest doprowadzenie swoich członów do głębokiego zbadania ich
problemów (indywidualnych, rodzinnych / grupowych lub /i społecznych) oraz wypracowania strategii ich
rozwiązania. Terapia grupowa, stawiając sobie cele podobne do terapii indywidualnej, dostarcza członkom
grupy korzystnych wzmocnień psychologicznych. Grupy pomagają swoim członkom w opanowaniu ich
problemów, pokazują, bowiem, że inni też mają trudne problemy i że sobie z nimi radzą. Wymiana
doświadczeń i odczuć między osobami z podobnymi problemami ułatwia zrozumienie istoty trudności i
poszukiwanie ich rozwiązania. W grupach terapeutycznych najczęściej stosowaną techniką jest trening
asertywności, trening wrażliwości emocjonalnej, psychodrama i inne;
e)
grupy spotkaniowe, – których celem jest umożliwienie wejścia w bliższe kontakty interpersonalne z innymi
oraz pomoc w poznaniu i ocenie samego siebie. Grupy takie stwarzają kontekst poznania innych i
rozwinięcia bardziej efektywnych sposobów interakcji i komunikacji. Najczęściej stosowanymi technikami
pracy w tym przypadku są techniki komunikacyjne, autoekspresja, trening wrażliwości. Grupy te mogą
znaleźć zastosowanie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i socjalnych o charakterze otwartym,
klubach seniorów, klubach „samotnych serc”;
f)
grupy edukacyjne, – których celem jest zdobywanie wiedzy i uczenie się bardziej złożonych umiejętności.
Prowadzenie grup edukacyjnych wymaga wiedzy specjalistycznej dotyczącej przedmiotu edukacji oraz
umiejętności dydaktycznych opartych na metodach aktywizacji uczących się. Grupy takie mogą mieć
zastosowanie w różnych instytucjach edukacyjnych i socjalnych. Przykładem mogą być grupy
przygotowujące rodziców adopcyjnych lub rodziców zastępczych, grupy przygotowujące wolontariuszy do
określonych zadań w obszarze pomocy społecznej itp.;
g)
grupy samopomocy – które są tworzone głównie przez ludzi i dla ludzi dzielących ten sam problem
psychologiczny, społeczny czy zdrowotny w celu wzajemnego wsparcia. W grupach tych najczęściej
wykorzystuje się doświadczenia uczestników, uczenie się społeczne i zasadę wzajemnej pomocy w
rozwiązywaniu problemu. Przykładem grup samopomocy mogą być: grupy anonimowych alkoholików lub
ich żon czy dzieci; grupy monarowskie, grupy rodziców dzieci zaginionych lub należących do sekt, grupy
3
„Amazonek” itp. Chociaż stanowią one ważne ogniwo w procesie pomocy, powinny być nie podstawową
metodą pracy socjalnej, ale raczej kontynuacją funkcjonowania innych grup, np. socjalizacyjnych lub
terapeutycznych;
h)
grupy problemowe i decyzyjne – jak sama nazwa wskazuje, powoływane są w celu rozwiązania
konkretnego problemu lub podjęcia decyzji grupowej. Mogą być etapem pracy socjalnej, opiekuńczo –
wychowawczej czy społeczno – kulturalnej, np. terapii rodziny, pracy samorządu danej placówki, zespołu
inicjującego organizację jakiejś imprezy rekreacyjnej. Grupy te znajdują zastosowanie w pracy samych
służb społecznych, np. w realizacji takich celów jak: opracowanie programów lub strategii pomocy w
odniesieniu do określonej grupy problemów socjalnych, koordynowanie działań między placówkami (np.
komisje ds. opieki), usprawnienie usług danej placówki (np. zespół kierownictwa placówki wraz z
ekspertami spoza placówki itp.).
ETAPY PRACY Z GRUPĄ
W literaturze dotyczącej grupowej pracy opiekuńczo – wychowawczej oraz socjalnej pracy grupowej
podkreśla się szereg charakterystycznych cech procesu grupowego, które umożliwiają wyodrębnienie kolejnych
etapów pracy pedagogicznej czy terapeutycznej z grupą.
Polityka pracy edukacyjnej i rewalidacyjnej wskazuje, że niezależnie od rodzaju grupy i podejścia, które
realizujemy w toku naszej profesjonalnej działalności, dynamika życia grupy i świadomego stosowania metody
grupowej koncentruje się, na co najmniej czterech etapach pracy: tworzeniu grupy, stabilizacji jej struktury i norm,
realizacji jej celu i ocenienie efektów działania grupy, co stanowi podstawę decyzji o dalszym istnieniu lub
rozwiązaniu.
W każdym z wymienionych etapów występują pewne elementy pracy socjalno – wychowawczej oraz
techniki terapeutyczne, które mogą być odpowiedzialnie i świadomie stosowane w celu uzyskania właściwych
efektów pracy w grupą.
1. Tworzenie grupy – jest etapem, na którym jednostki z różnymi oczekiwaniami, potrzebami i
doświadczeniami społecznymi wkraczają do na ogół nieznanej sobie zbiorowości innych, by stworzyć
grupę (bądź wchodzą do już istniejącej grupy). Nowi uczestnicy szukają osób, do których „od pierwszego
wejrzenia” mogą poczuć sympatię, lub, z którymi mogliby się trzymać. Inni ostrożnie badają, jak dalece
mogą się zbliżyć z innymi i zaangażować w pracę z grupą. Mogą rodzić się też wstępne, nieuzasadnione
antypatie. Jeśli grupa powstaje z osób, które wcześniej stykały się ze sobą w instytucjach, np. szkole,
zakładzie pracy, zakładzie opiekuńczo – wychowawczym, poprawczym itp., odtwarzają pewne – przyjęte
wcześniej – więzy interpersonalne, które mogą ułatwiać bądź utrudniać integrację grupy i realizację jej
zamierzeń. Występować mogą także utrwalone skłonności do podporządkowania się lub zależności od
innych, w tym również prowadzącego grupę.
Allan Brown proponuje realizację następujących zadań, które sprzyjają tworzeniu grupy. Prowadzący pracę
metodą grupową może wykorzystać znane i wskazywane na tym etapie techniki, a przede wszystkim:
• ułatwiać poznanie się uczestników grupy, stwarzając od samego początku okazje do współdziałania
poszczególnych osób z innymi (np. stosując ćwiczenia typu „poznajmy się);
• wyraźnie omówić cel tworzenia grupy i przeprowadzić dyskusję, w której wszyscy mogliby się do tego
ustosunkować oraz ujawnić i poznać swoje oczekiwania;
• ustalić i omówić pewne „prawa” obowiązujące w grupie oraz wzajemne zobowiązania,
• przedstawić własną koncepcję swojej roli i sposobów pracy z grupą;
• dbać o to, aby wszyscy mogli „zaistnieć w grupie” i dać poznać innym swoje silne strony;
• uruchomić wzajemną pomoc i współodpowiedzialność oraz poczucie bezpieczeństwa;
• stworzyć atmosferę zrozumienia (opartą także na pewnych technikach prawidłowej komunikacji)
4
2. Stabilizacja struktury i norm grupy – pewne aspekty działań, związane ze strukturalizacją grupy i
normami jej funkcjonowania, występują już na etapie tworzenia grupy ( ustalania pewnych praw i zasad
współdziałania). Należy pamiętać, że struktura grupy to wzajemny układ ról, pozycji, funkcji –
zajmowanych przez poszczególnych członków grupy wraz z prowadzącym. Dynamika rozwoju grupy
wskazuje, że wzajemne poznawanie się, nie tylko w toku autoprezentacji, lecz także w trakcie świadomie
aranżowanych działań będzie prowadzić do stabilizacji struktury i norm (grupa stanowi punkt odniesienia
porównawczego dla jej członków, jest także grupą nacisku.). Kształtowanie struktury i norm jest etapem
krytycznym dla jej dalszego istnienie i rozwoju i może przesądzać o jej efektywności w realizacji celów.
Dlatego też prowadzący grupę powinien świadomie podejmować działania:
• ukierunkowujące określenie pożądanego miejsca każdego z członków grupy w jej strukturze (z
wykorzystaniem mocnych i słabych stron jej osobowości);
• podtrzymujące własną indywidualność członków grupy z jednoczesną identyfikacją z jej normami i
celami funkcjonowania (wykorzystanie metod zadaniowych);
• korygujące zachowania niezgodne z przyjętymi wcześniej zasadami;
• intensyfikowanie współpracy w grupie, prowadzące do pierwszych wspólnych sukcesów.
Techniki pracy z grupą wykorzystywane na tym etapie to przede wszystkim sprawna komunikacja:
poznawanie elementów komunikacji werbalnej i niewerbalnej, dzielenie się wrażeniami i uczuciami dotyczącymi
wspólnych spraw. Ważnym zadaniem jest też orientowanie grupy na problem, który ma być (niekoniecznie
szybko rozwiązany). Prześledzenie różnych reakcji w stosunku do problemu i przemyślenie konsekwencji danych
zachowań. W pracy z grupą na tym etapie wskazane jest używanie sformułowań warunkowych, trybu
przypuszczającego, które sygnalizują swobodę decyzji i różnorodność wyborów, a prowadzącemu grupę
umożliwiają stymulowanie procesu.
Modelowanie, trenowanie i kształtowanie to techniki, których wspólną cechą jest nauczanie pożądanych
zachowań. Modelowanie to zachowanie, które ma być wzorem dla innych członków grupy. Trenowanie to
kierowanie i instruowanie w procesie wykonywania zadań, które mają udoskonalić pewne umiejętności. Np.
aktywizacja mniej aktywnych członków grupy przez wzmacnianie u nich tych zachowań, w których ożywią się.
Wymaga to wycofania uwagi wobec tych lub wyciszenia aktywności tych, którzy są zwykle bardziej aktywni,
śmielsi. Technika ta przeciwdziała utrwalaniu się niepożądanej struktury grupowej, zdominowanej przez niektóre
osoby. Technikami pomocniczymi wobec działań grupotwórczych jest utrwalanie wszelkich efektów na piśmie
(graficznie
lub
plastycznie).
Chodzi
tu
zarówno
o spisywanie uzgodnionych norm i zasad pracy, jak i dokumentowanie pomysłów, decyzji, procesów
rozwiązywania
zadań,
podziałów
funkcji
i
planów.
Nie
powinny
to
być
formalne
protokoły
czy
odświętne
kroniki,
ale raczej robocze zapisy w formie haseł, plakatów, ogłoszeń – ujmujących zwięźle i dowcipnie postanowienia,
zapisywanie nawet na tablicy aktualnie ważnych uzgodnień i pomysłów, w celu unaocznienia tego, co już zostało
wypracowane (osiągnięte) lub, co ma być osiągnięte.
Na tym etapie mogą być wykorzystywane także techniki inscenizacyjne (psychodrama, socjodrama).
Członkowie grupy, będąc lojalni wobec innych, mogą powstrzymywać się przed otwartym formułowaniem
pewnych dotyczących innych uwag czy spostrzeżeń, które w danej kulturze są uważane za negatywne. W
inscenizacji możemy symulować rzeczywiste sytuacje, przekazywać je w sposób pośredni, symboliczny, co
usuwa ewentualne urazy i konflikty wewnątrz grupy i sprzyja jej otwartości.
Jako narzędzie nie tylko poznania, ale i zmian struktury grupy można wykorzystać także techniki
socjometryczne.
3. Realizacja celu grupowego – to najbardziej produktywny etap procesu grupowego, choć realizacja celu
grypowego zaczyna się znacznie wcześniej. Można przyjąć, że na tym etapie uczestnicy procesu
5
grupowego umieją już współdziałać, znają się i rozumieją na tyle dobrze, by mieć zapewnione poczucie
bezpieczeństwa, przynależności do grupy i identyfikacji z nią. Sytuacja ta ma sprzyjać osiąganiu celu
grupowego. Grupa powinna być samorządna i działać na zasadzie odpowiedzialnej autonomii oraz
powinna być zdolna do wytworzenia środków i ustalenia granic swoich własnych zmian. Jedną z
charakterystycznych cech stabilnej, demokratycznej grupy jest to, że zmiana nie jest postrzegana jako
zagrożenie dla jej istnienia. Realizacja celu grupowego będzie zależała nie tylko od rodzaju grupy, a w
związku z tym i zadań, jakie przed nią stoją, ale i od liczby jej członków, wiedzy oraz umiejętności
prowadzącego grupę. W związku z powyższym techniki pracy będą uwarunkowane przez charakter
grupy. Inne techniki pracy będziemy stosować w grupach „umiejętności rekreacyjnych” (np. techniki
plastyczne, muzyczne), inne w „grupach socjalizacyjnych” (np. techniki komunikacyjne, zabawowe,
zadaniowe), a jeszcze inne w „grupach terapeutycznych” (np. trening asertywności, psychodrama,
socjodrama).
4. Ocena pracy z grupą i decyzja o jej dalszym losie – jest stałym elementem korygującym działania w
grupie ze względu na cel i realizuje się sprawnie dzięki informacji zwrotnej i wielokrotnej weryfikacji
pewnych działań w całym cyklu procesu grupowego. Nie wyklucza to jednak periodycznej oceny efektów
pracy grupowej. Jest także nieodzownym elementem pracy grupowej w momencie osiągania przez nią
planowanych rezultatów lub w momencie konieczności zakończenia procesu grupowego (np. w sytuacji
zakończenia turnusu, przerwy świątecznej lub semestralnej itp.). Ewaluację taką należy przeprowadzić
nie tylko podczas dyskusji, ale także pisemnie, na papierze, wykorzystując kwestionariusze (ankiety,
wywiadu), opracowane specjalnie dla tego celu przez uczestników lub prowadzącego grupę, opinie
uczestników, ich wytwory itp. Ocena taka powinna uwzględniać różne aspekty funkcjonowania grupy i
prowadzącego grupę oraz istotne z punktu widzenia celu grupy efekty i niedociągnięcia. Zakres i wyniki
oceny powinny być przedyskutowane ze wszystkimi uczestnikami grupy.
W grupie efektywnej wytwarzają się silne więzi emocjonalne, które trudno zerwać, może powstać pewien
rodzaj uzależnienia od grupy i lęk przed jej utratą. Toteż praca z grupą – od samego początku jej
funkcjonowania – powinna być nastawiona na przygotowanie uczestników do jej rozwiązania. Chodzi o
względnie
jasne
sformułowanie
tej
kwestii.
Skoro
celem
pracy
z grupą jest usprawnienie funkcjonowania jednostek w ich rzeczywistym środowisku, to należy dążyć do
tego, aby jak najszybciej zaczęły radzić sobie same. Uświadomienie tego faktu uczestnikom grupy ma
przygotować ich do zakończenia pracy grupy, jako naturalnego zjawiska. Chodzi także o to, by na ostatnim
etapie pracy z grupą podkreślić to, czego dokonała grupa oraz poszczególni jej członkowie osobiście, co z
pewnością wzmocni uczestników przed opuszczeniem grupy.
MODELE PRACY Z GRUPĄ
Praca
opiekuńczo
–
wychowawcza
i
socjalna
z
grupą
jest
metodą
i procesem zmierzającym do tego, by ludzie mogli podnieść jakość swego życia i powiększyli swój potencjał
poprzez właściwe inicjowane i realizowane doświadczenia grupowe oraz możliwości interakcji w grupie.
Metoda pracy z grupą, stosowana umiejętnie i profesjonalnie przez osobę kompetentną i wrażliwą, może
pomóc grupie:
• osiągnąć wspólnie założone cele;
• dokonać pożądanych zmian u osób doznających problemów osobistych, rodzinnych zawodowych,
przystosowawczych
• wspomóc samorozwój i wzbogacić osobowość
• zastosować połączenie terapii, osobistego samorozwoju i samospełnienia
Catherine P. Papell i Beulah Rothman podkreślają, że cele i zadania stojące przed grupą stanowią o
wyborze modelu pracy. Wypełniają one trzy podstawowe modele;
6
Model celów społecznych, który zwykle realizowany jest przez grupy służące określonym celom społecznym i
organizowane z powodu społecznie określonych interesów. Model ten obejmuje działania, które zapewniają
grupie korzyści społeczne na poziomie społeczności lokalnej.
W praktyce socjalno- wychowawczej stosowany jest do regulacji problemów związanych z rozwojem tych
społeczności i ich aktywnym funkcjonowaniem. Organizowane grupy nastawione są raczej na działalność
profilaktyczną i kompensacyjną w odniesieniu do tej części społeczności, która ze względu na zagrożenia
środowiska (rodzinnego, rówieśniczego, lokalnego) może być narażona na dewiacje czy patologie społeczne.
Praca z grupami według tego modelu przybiera charakter zajęć kreatywnych, rekreacyjno – sportowych,
rozwojowo – wychowawczych, umiejętności rekreacyjnych itp.
Model celów naprawczych – czyli terapeutyczny, jest zorientowany klinicznie. Oznacza to, że jednostki będące
uczestnikami zajęć grupowych już przejawiają określone dewiacje lub patologie i są nośnikami określonych
problemów indywidualnych, grupowych, społecznych. W modelu tym grupa spełnia rolę czynnika zmiany, a
prowadzący
grupę
poprzez
stosowanie
różnych
form
i technik terapii ułatwia interakcję między członkami grupy, świadomie prowadząc do zmian i poprawy
funkcjonowania jednostek w grupie i poza nią. Interwencja koncentruje się na rzeczywistym stanie rzeczy i
zajmuje się problemem dysfunkcji w grupie, a także w całym spektrum stosunków jednostki z jej otoczeniem
(środowiskiem). Model ten może mieć szerokie zastosowanie w instytucjach resocjalizacyjnych, poradniach
specjalistycznych, ośrodkach terapeutycznych (np. dla osób uzależnionych), a realizowany jest przez grupy
rewalidacyjne, resocjalizacyjne, socjalizacyjne, terapeutyczne.
Model
celów
opartych
na
wzajemności
–
służy
zarówno
jednostce,
jak
i społeczeństwu. Przyjmuje się w nim, że jednostkę można zbadać, zrozumieć i leczyć (resocjalizować), tylko w
kontekście licznych systemów i podsystemów społecznych (kręgów środowiskowych), do których ona należy.
Jednostka w tym rozumieniu jest istotą kształtowaną i modyfikowaną przez jej relacje, stosunki z innymi
jednostkami i instytucjami społecznymi. Współzależność między nią a społeczeństwem jest punktem wyjścia w
pracy z jednostką w małej grupie, która staje się polem, na którym można kultywować i usprawniać
funkcjonowanie indywidualne i społeczne.
Podstawą pracy grupowej według tego modelu staje się wzajemny system pomocy w grupie. System taki
nie zależy od problemu, jaki grupa ma do rozwiązania, lecz jest warunkiem koniecznym jego rozwiązania. W
modelu celów naprawczych nie są w zasadzie priorytetowe cele terapeutyczne. Istotne jest uruchomienie
wzajemnych relacji tak, by powstał pożądany system wsparcia, pomagającego jednostce (grupie) rozwiązać
problem, który stał się jej udziałem. W modelu tym szczególny nacisk kładzie się na zaangażowanie w proces
pomocy, umacniania stosunków i więzi międzyludzkich, a jednostkę rozpatruje się pod kątem jej motywacji oraz
zdolności do wzajemności. Rolą prowadzącego grupę jest mediacja i ułatwianie zaspokajania potrzeb
ujawnianych przez grupę i maksymalne zaangażowanie jednostek w procesie wzajemnej pomocy.
Model ten ma zastosowanie w różnego typu stowarzyszeniach, klubach, zwłaszcza w grupach
samopomocy.
ZASADY PRACY GRUPOWEJ
Pracownik socjalny lub / i pedagog, terapeuta pracujący z grupą wykorzystuje swoją znajomość
organizacji procesu grupowego do funkcjonowania grupy do wywarcia wpływu na bardziej prawidłowe, z punktu
widzenia interesu indywidualnego i społecznego, funkcjonowanie jednostki. Jednostka pozostaje, bowiem
głównym obiektem (podmiotem troski), grupa zaś jest narzędziom rozwoju i zmian. Poprawa funkcjonowania
społecznego, osiągnięta przez uczestnictwo w grupie, jest pierwszoplanowym celem pracy z grupą. Prowadzący
grupę musi jednak mieć znaczną wiedzę, by móc właściwie i świadomie kierować grupą, stosując określone
7
zasady pracy grupowej. Listę takich zasad po raz pierwszy opracowała Clara A. Kaiser ponad siedemdziesiąt lat
temu, ale wciąż nie straciła ona na swej aktualności.
1.
Pracownik
socjalny
pracujący
z
grupą
spełnia
rolę
wspomagającego
i ułatwiającego. Oznacza to, że jago celem jest pomaganie członkom grupy oraz grupie jako całości w
zdobywaniu większej samodzielności i umiejętności samopomocy. Zasadę tę nazwałabym zasadą
kształtowania autonomi grupy.
2.
Określając sposób udzielania pomocy, prowadzący powinien korzystać z metod naukowych w ustalaniu
faktów (obserwacji), analizie i diagnozie w stosunku do jednostki, grupy i otoczenia społecznego – zasada
stosowania wiedzy naukowej w organizacji procesu grupowego.
3.
Metoda pracy z grupą zakłada, że pracownik socjalny / pedagog nawiąże z grupą i jej członkami
ukierunkowane stosunki i świadomie skoncentruje się na potrzebach jednostek oraz celach grupy
określonych przez wypowiedzi i zachowania jej członków, a także oczekiwaniach instytucji prowadzącej
przypadek (grupę). Zasadę te nazwałabym zasadą nieświadomego i intencjonalnego kierowania
interakcjami w grupie.
4.
Jednym z ważniejszych narzędzi służących osiągnięciu takiej relacji jest świadome wykorzystanie przez
pracownika socjalnego / pedagoga swojej osobowości – zasada samowiedzy i świadomego czerpania z
własnych zasobów.
5.
Pracownik socjalny / pedagog powinien okazywać akceptację dla ludzi, ale nie dla wszystkich ich zachowań.
Konieczne jest tu z jednej strony poczucie empatii, a z drugiej realizacja społecznych wymogów i zadań,
zgodnie z przyjętymi normami – zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii.
6.
Punktem wyjścia pracy z grupą jest jej stan obecny. Należy pozwolić grupie na własny rozwój, ale
narzucając jej od razu zewnętrznych rygorów. Grupa winna w procesie tworzenia i realizacji celów
funkcjonowania wytwarzać własny system norm i wzorców zachowań – zasada uznania autonomii grupy.
7.
Zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń, oznacza, że należy je nakładać rozważnie, zarówno
wobec jednostek, jak i całości grupy. Formy takiego działania mogą być różne i obejmują: osobiste cech
prowadzącego grupę (jako autorytet), materiały do programu (rodzaj stosowanych ćwiczeń), kontrolę
interakcji w grupie, budzenie refleksji u członków nad określonymi przejawami zachowań.
8.
Zasada indywidualizacji jest także jedną z zasad pracy z grupą i polega na tym, że jednostka nie rozpływa
się, nie gubi w całości grupy, lecz poprzez odpowiednie kierowanie grupą wzbudza się w niej poczucie
własnej indywidualności (swoistości jej sytuacji i problemu w kontekście grupowym) i możliwość brania
udziału w całości procesu wychowania, opieki, pomocy, terapii w grupie.
9.
Zastosowanie procesu interakcyjnego to umiejętność zrównoważenie grupy, zezwolenia na konflikt, gdy to
konieczne,
i
powstrzymanie
go,
gdy to szkodliwe. To także zdolność udzielania pomocy poszczególnym członkom nie tylko poprzez
poświęcanie im osobistej uwagi, ale także przez umieszczenie go w relacjach z innymi członkami grupy –
zasada świadomego równoważenia konfliktów w grup.
10. Zasada komunikacji jest także jedną z zasad, którą z rozmysłem należy stosować w pracy z grupą.
Zrozumienie między członkami grupy stanowi o jej prawidłowym funkcjonowaniu i realizowaniu celu
grupowego. Rolą pracownika socjalnego / pedagoga jest świadome stosowanie środków werbalnych i
niewerbalnych oraz umiejętne ich rozumienie (interpretowanie) przez wszystkich uczestników procesu
grupowego.
8