PROBLEMATYKA CZASU

WOLNEGO

W

PEDAGOGICE

SPOŁECZNEJ

Pedagogika czasu wolnego stanowi
element składowy pedagogiki jako
nauki o wychowaniu. Współcześnie
problematyka czasu wolnego odgrywa
coraz większą rolę i budzi
zainteresowanie pedagogów, a także
przedstawicieli innych dyscyplin
naukowych: psychologów, socjologów,
lekarzy, jak również ekonomistów i
polityków. Wynika to z faktu, iż czas
wolny jest jednym z najważniejszych
problemów społecznych.

Czas wolny jako zjawisko masowe jest

właściwy dopiero współcześnie, wysoko

zurbanizowanym społeczeństwom w

ramach cywilizacji naukowo-technicznych .

Stanowi on ważną dziedzinę działalności

społecznej człowieka i przedmiot

zainteresowania państwa i organizacji

społecznych .

Czas wolny jest nieodłącznym komponentem

życia i może mieć dla człowieka dużą

wartość, pełnić wiele ważnych funkcji.

Stwarza on bowiem możliwość

odpoczynku, odprężenia, regeneracji sił.

W pedagogice społecznej pojęcie

„czasu wolnego” i problemów z nim
związanych najlepiej ujął i
scharakteryzował Aleksander
Kamiński.

Wg. Kamińskiego

Wg. Kamińskiego

„Czas wolny – jest to ta część budżetu czasu,

która nie jest zajęta przez prace zarobkową
normalną i dodatkową ani przez
systematyczne kształcenie się, uczenie się,
ani przez zaspokajanie elementarnych
potrzeb fizjologicznych, ani przez stałe
obowiązki domowe i może być spożytkowana
bądź na swobodne wczasowanie, bądź na
życie rodzinne, obowiązki społeczne i
aktywność przynoszącą doraźne korzyści.”

( A.Kamiński 1974, s.352)

R. Wroczyński usytuował czas wolny w ramach stworzonej
przez siebie koncepcji wychowania równoległego .
Wychodził z założenia iż ani szkołą ani placówka
wychowania pozaszkolnego nie są i nie powinny być
jedynymi instytucjami wychowawczymi
Opierał się na koncepcji społeczeństwa wychowującego
Floriana Znanieckiego.
Wroczyński uważał iż problem czasu wolnego dzieci i
młodzieży, a także sposoby jego wykorzystywania znajdują
się na pierwszym miejscu listy istotnych kwestii
społecznych.
W swojej koncepcji podobnie jak i Kamiński dostrzegał
jego dualizm ( ilościowy i jakościowy). Konstrukcja
definicji również opierała się na wykluczeniu (obowiązków
rodzinnych, zawodowych , społecznych) a treść zajęć była
opisana również poprzez odpoczynek , rozrywkę oraz
rozwój własnych zainteresowań zgodnie z zamiłowaniami i
upodobaniami.

Joffre Dumazedier wyróżnił

trzy cechy

czasu wolnego:

dobrowolność,

niezarobkowość i przyjemność

. Wg

niego„Czas wolny

obejmuje wszystkie

zajęcia, którym jednostka może się
oddawać z własnej chęci bądź dla
odpoczynku, rozrywki, rozwoju swoich
wiadomości lub swego bezinteresownego
kształcenia, swego dobrowolnego
udziału w życiu społecznym, po
uwolnieniu się z obowiązków
zawodowych, rodzinnych i społecznych”.

A. Zawadzka za czas wolny przyjęła

„czas poza obowiazkami i zaspokajaniem

elementarnych potrzeb fizjologicznych

,którym jednostka dysponuje dobrowolnie

i wypełnia odpoczynkiem, rozrywką i

pracą nad sobą

”

( A. Zawadzka, K.Ferenz, 1998 s.14)

Jet to „sfera życia w największym stopniu

kierowana osobistymi potrzebami,

dyspozycjami, nawykami ,

akceptowanymi wzorami postępowania-

oddziałuje na sfery pozostałe i przez nie

jest kształtowany:

(Tamże, s 11)

Czas wolny można rozpatrywać w różnych

aspektach: socjologicznym, psychologicznym,

fizjologiczno – zdrowotnym i pedagogicznym.

W aspekcie socjologicznym

zwraca się uwagę na

spędzanie czasu wolnego w zespole rówieśników,

co prowadzi do bardziej wydajnego i wytrwałego

działania, niż działanie indywidualne. Aspekt ten

posiada niewątpliwie wartość ideowo –

wychowawczą.

W aspekcie psychologicznym

jednostka

postrzegana jest jako poszukiwacz nowych wrażeń,

interesujących rzeczy, zjawisk, przedmiotów. W

czasie wolnym człowiek odkrywa nowe obszary,

rozbudza i rozwija swoje zainteresowania i

uzdolnienia, jednakże dużą rolę odgrywa także

potrzeba rozrywki, przyjemności, która daje

odprężenie i komfort psychiczny po całym dniu

wysiłku umysłowego czy pracy.

Aspekt fizjologiczno – zdrowotny

spełnia

profilaktyczną rolę w zakresie ochrony
zdrowia, głównie dzieci i młodzieży. Do
walorów fizjologiczno – zdrowotnych wolnego
czasu zalicza się m. in.: odprężenie
psychofizyczne, duży zasób świeżego
powietrza oraz ruch fizyczny, jak również
racjonalne odżywianie.

W aspekcie pedagogicznym

jednostka

przejawia własną inicjatywę i samodzielność
w organizowaniu różnych zajęć
rekreacyjnych w zależności od własnych
zainteresowań i potrzeb.

 

Funkcje czasu wolnego:

Pedagogika społeczna funkcje czasu

wolnego sprowadza do trzech:

odpoczynku, zabawy i pracy nad sobą.

Sens odpoczynku

polega na

odreagowaniu zmęczenia i znużenia ,

na odnowieniu sił fizycznych i

psychicznych zużytych nie tylko w

pracy zawodowej ale i w kłopotach

zajęć i obowiązków życia codziennego.

( A. Kamiński 1965,s.99)

Rozrywka

jest wypoczynkiem czynnym

(w przeciwieństwie do odpoczynku

biernego).Realizuje się w działaniu, w którym

stanowi cel sam w sobie. Jest nasycona

bogactwem i zmiennością wrażeń, angażuje

wyobraźnię. Przynosi odprężenie po znużeniu

monotonią codziennych obowiązków

(B.Sułkowski 1984,s.17)

.

Z drugiej też strony uwalnia człowieka od

stresów związanych z przymusem poprzez

kreację osobowości i potrzeb.
Kamiński dla określenia jej treści wolał używać

pojęcia „zabawa”. Uważał bowiem , iż jest to

pojęcie szersze, dodatkowo obejmujące swym

zasięgiem różne postacie ekspresji oraz gry

obwarowane regułami, które wyrażają się w

czynnościach realnych bądź fikcyjnych.

Wszechstronny rozwój i udział w życiu

społecznym

–zakłada doskonalenie

jednostki w jakiejś dziedzinie kultury.

Została ona nazwana „pracą nad sobą”.

Jest funkcją kreatywną w sferze norm życia

społecznego, postaw, wiedzy i wyobraźni.

Umożliwia jednostce znalezienie własnego

miejsca w społeczeństwie.
Jednym z cenniejszych zadań tej funkcji

jest to iż” zajęcia kształcące to nie tylko

proces przyswajania sobie nowych

wiadomości ,poglądów ,umiejętności

,sprawności- to także proces ich dalszego

spożytkowania.

Funkcje czasu wolnego wg Bohdana

Junga.

Wyróżnia on rodzaje funkcji jakie
pełni czas wolny względem:

• 1.jednostki
• 2.społeczeństwa spostrzeganego jako

całość

• 3.instytucji życia społecznego
• 4.gospodarki

Funkcje czasu wolnego wg.

Ziemskiej

- twórcza,
- percepcyjna – odbiór twórczości,
- rekreacyjne,
- uspołeczniająca,
- szkodliwa- brak prawidłowego

zorganizowania czasu.

Funkcje czasu wolnego wg E. Wnuk Lipińskiego
– Edukacyjna – bezinteresowne, niewymuszone

poszerzenie wiedzy, rozwija umiejętności
poznawcze, potrzebę wiedzy i nowych doświadczeń.

– Wychowawcza – wspomaga kształcenie

osobowości zgodnie z przyjętymi kulturowo
normami.

– Integracyjna – umocnienie więzi rodzinnej,

integracji grup rówieśniczych, towarzyskich,
zaspokojeniu potrzeb uznania i osiągnięć.

– Rekreacyjna – przeciwdziałanie zmęczeniu.
– Kompensacyjna

•  

W zależności od tego, ile czasu pozostaje

człowiekowi, jaki jest jego zakres i cel, można

wyróżnić trzy podstawowe kategorie czasu

wolnego:

czas dyspozycyjny

– czas wolny od

pracy zarobkowej i nie wypełniony
samokształceniem, nie obejmujący
zaspokojenia podstawowych potrzeb
biologicznych (posiłki, sen, higiena
osobista) oraz prac domowych i
opiekuńczych. Jest to czas pozostający
wyłącznie do dyspozycji jednostki dla
jej osobistego rozwoju i rekreacji.

czas na wpół wolny

– wg

Kamińskiego to czas przeznaczony
na czynności, którym towarzyszy
poczucie obowiązku ich
wykonywania lub świadomość
korzyści rzeczowych. Może to być
np. „udział w pracach społecznych,
samodzielna pomoc w pewnych
pracach w domu rodzinnym”.

wczasowanie

– wg Kamińskiego to ta

część czasu wolnego, którą swobodnie i
dobrowolnie dysponując, możemy
wypełniać odpoczynkiem, zabawą oraz
pracą umysłową (podejmowaną z własnej
potrzeby, dla własnego rozwoju),
aktywnością społeczną, artystyczną,
sportową itp. Zamiennie można tu
stosować pojęcie rekreacji. Czajkowski
natomiast wczasowanie traktuje jako część
czasu wolnego człowieka, którą
wykorzystuje on dla wypoczynku i
rozrywki po pracy i obowiązkowych
zajęciach dnia codziennego

Dla pedagogiki społecznej czas wolny

jest jedną z alternatyw dla realizacji jej

celów i zadań. Sytuacja ta staje się

widoczna gdy rozpatrujemy czas wolny

w aspekcie jakościowym-dotyczącym

jego treści-wczasowania/wypoczynku.
Dla opisu stałych kategorii zachowań

człowieka w tym czasie istotnych z

punktu widzenia pedagogiki

społecznej ,użyteczna staje się koncepcja

„ układów kultury” zaproponowana

przez Antoninę Kłoskowską i

zaadoptowana na użytek czasu wolnego.

Pierwszy z układów zorientowany jest na

drugiego człowieka. Dotyczy takich zachowań,

które odbywają się w zasięgu tzw. małych

grup(rodziny, grupy przyjaciół) czy w

samotności.
Drugi dotyczy relacji, które odnoszą się do

małych społeczności i instytucji życia

funkcjonujących na tym poziomie. Można by je

nazwać orientacją na małe ojczyzny.
Trzeci układ odnosi się do relacji między

człowiekiem, a ponadlokalnymi środkami

masowego przekazu i instytucjami

funkcjonującymi poza jego obszarem. Ten

rodzaj relacji można nazwać orientacją na

społeczeństwo.

Taka konwekcja pozwala dokonać
oglądu zaspokajania potrzeb czasu
wolnego przez człowieka na poziomie
jego uczestnictwa w różnych grupach
społecznych( poczynając do małych –
charakterystycznych dla pierwszego
układu, aż do grup wielkich-
związanych z trzecim układem) oraz
ukazać role różnych środowisk
wychowawczych(lub tych, które
chcemy dopiero ukierunkować na
wychowanie) w ich zaspakajaniu.

Pedagogika społeczna zbada środowiskowe

uwarunkowania uczestnictwa człowieka /grupy

społecznej w czasie wolnym. W ramach dwóch

podstawowych funkcji: profilaktycznej i

kompensacyjnej powinna skupiać się na

przeciwdziałaniu degradacji i deprywacji w

zaspokajaniu tych potrzeb. W swoich działaniach

odnosi się ona głównie do tych jednostek i grup,

które są głęboko zdefaworyzowane społecznie,

jednak wydaje się , zwłaszcza jeśli przyjmiemy jako

aksjomat koncepcję społeczeństwa wychowującego ,

iż istotne tu będzie objęcie nimi wszystkich członków

społeczeństwa( funkcja promocyjna). Działania te

mogą przebiegać na wielu płaszczyznach i różnych

stopniach ogólności. Do takich należy zaliczyć te z

nich, które stwarzają odpowiedni klimat społeczny

dla zaspokojenia potrzeb czasu wolnego. Kiedy jego

konsumenci nie muszą sami dla siebie tworzyć ”alibi”

i szukać usprawiedliwienia dla uczestnictwa w nim

oraz kiedy czas wolny nie jest przeciwstawny czasowi

pracy i stanowi wartość samą w sobie.

Potrzeby wypoczynkowe pierwsze ulegają redukcji w

sytuacji kryzysu ekonomicznego-E. Wnuk-Lipiński

pisze iż potrzeby wypoczynkowe ulegają pierwsze

redukcji pod wpływem kryzysu ekonomicznego.

Sytuacja taka prowadzi do zachwiania równowagi w

rozwoju. Anna Zawadzka pisze wprost o

biosocjokulturowym znaczeniu funkcji czasu wolnego

i konsekwencjach wynikających z zachwiania ich

równowagi. Innym objawem braku akceptacji

potrzeb czasu wolnego jest nieprzystosowanie

instytucji wychowania celowościowego dla ich

zaspokojenia. Prowadzi to m.in. do takich zjawisk jak

„prywatyzacja” Działania przeciwdziałające tym

tendencjom powinny być podejmowane na

wszystkich poziomach struktur społecznych, a

przede wszystkim stanowić immanentną część

działań związanych z kreowanie społeczeństwa

wychowującego.
Wydaje się iż płaszczyzna czasu wolnego jest dla

tych działań dla pedagogiki społecznej wielce

użyteczna .

W ramach pedagogiki społecznej
problemy czasu wolnego
spostrzegane poprzez pryzmat ich
środowiskowych uwarunkowań
znajdowały swoje miejsce od dawna,
a propozycja Stanisława Kawuli
rozszerzenia procesów
wychowawczych do płaszczyzny
społeczeństwa wychowującego
stwarza ku temu szczególnie
korzystne warunki.

Bibliografia:

• S.Kawula.: „Pedagogika społeczna –

dokonania, aktualność,
perspektywy”. Toruń 2006