ŚWIĘTY KWIAT 
Tłumaczy! Roman Burzyński 
Tytuł oryginału 
The Holy Flower 
Ward, Lock, London 1915 
Allan and tbe Holy Flower 
Longmans, Green, New York 1915 
Opracowanie graficzne serii JANUSZ OBŁUCKI 
Projekt znaku graficznego serii             
MAREK PŁOZA-DOLIŃSKI 
Redaktor serii 
MAREK S. NOWOWIEJSKI 
 
5йоъ{ 
 
Redaktor tomu 
GRAŻYNA ZIELIŃSKA-PAINE 
Redaktor techniczny RYSZARD JANKOWSKI 
Przekład z roku 1926 przejrzany i poprawiony 
For the Polish edition 
Copyright © 1991 by Wydawnictwa „Alfa" 
ISBN 83-7001-473-9 
WYDAWNICTWA „ALFA" -Wydanie pierwsze Opolskie Zakłady Graficzne im. J. 
Łangowskiego w Opolu Zam. 192/91 
WARSZAWA 1991 
 
 
ROZDZIAŁ I 
BRAT JAN 
Nie przypuszczam, aby komukolwiek, kto zna Allana Quatermaina, nazwisko jego mogło 
przywieść na myśl storczyki. A jednak los tak zrządził, że brałem kiedyś udział w wyprawie 
po storczyki, wyprawie tak osobliwej, iż żaden jej szczegół nie powinien, moim zdaniem, 
pozostać nieznany. Ja przynajmniej spełnię co do mnie należy i spróbuję ją opisać jak umiem. 
W roku — mniejsza o rok, było to dawno i byłem wtedy znacznie młodszy — udałem się na 
wyprawę myśliwską na północ od rzeki Limpopo. Towarzyszył mi pewien młodzieniec, 
nazwiskiem Scroope, Karol Scroope. Przybył on do Durbanu z Anglii w poszukiwaniu 
przygód myśliwskich. Przynajmniej był to jeden z powodów jego przybycia. Drugim była 
pewna młoda dama, którą będę nazywał panną Małgorzatą Manners. 
Zdaje się, że byli zaręczeni i serdecznie się kochali. Na nieszczęście, posprzeczali się 
gwałtownie z powodu innego młodego człowieka, z którym panna Manners przetańczyła na 
pewnym balu w Essex — gdzie oboje mieszkali — cztery kolejne tańce, w tej liczbie dwa 
obiecane przedtem narzeczonemu. On powiedział, że nie zniesie takiego postępowania. Ona 
odparła, że nie pozwoli nikomu nad sobą przewodzić i pozostanie panią swej woli. On 
oświadczył z naciskiem, że nie ma nic przeciwko temu. Ona wyraziła życzenie niespotkania 
go już nigdy w życiu. On odrzekł, że życzenie to spełni, wyjeżdża bowiem do Afryki, aby 
polować na słonie. 
Co więcej wyjechał naprawdę nazajutrz wczesnym rankiem, nie zostawiając adresu. Jak się 
później okazało, gdyby się doczekał nadejścia poczty, byłby otrzymał pewien list, który może 

wpłynąłby na zmianę jego projektów. Ale cóż? Oboje byli młodzi i zapalczywi i zwyczajem 
zakochanych popełniali głupstwo po głupstwie. 
 
 
6 
ŚWIĘTY KWIAT 
Dość, że Karol Scroope zjawił się w Durbanie, który był wtedy nędzną dziurą, i tam 
spotkaliśmy się w barze hotelu Royal. 
—  Jeśli pan chce polować na grubego zwierza — usłyszałem czyjeś słowa — to mam dla 
pana odpowiedniego towarzysza — Allana Quatermaina. To najlepszy strzelec w Afryce i 
zacny chłop do tego. 
Siedziałem cicho, paląc fajkę i udając, że nie słyszę. Niezręcznie jakoś słuchać pochwał o 
swojej osobie, a zawsze byłem nieśmiały. 
Po chwili pan Scroope został mi przedstawiony. Był to wysoki młodzieniec o ciemnych 
oczach i nieco romantycznym wyglądzie (prawdopodobnie z powodu tej sprawy sercowej), 
ale podobał mi się od pierwszego wejrzenia. Wrażenie to spotęgowało się, gdy przemówił. 
Głos miał szczególnie miły i dźwięczny, choć słowa, którymi mnie przywitał, nie miały w 
sobie nic oryginalnego. 
—  Dzień dobry panu — rzekł. — Może by pan wypił kieliszeczek? Odpowiedziałem, że 
nigdy nie pijam wódki w dzień, ale że chętnie 
napiłbym się piwa. 
Po piwie poszliśmy razem do mego domku w dzielnicy zwanej obecnie Berea i tam zjedliśmy 
obiad. Prawdę mówiąc, Karol Scroope nie opuścił już więcej tego domu, aż do chwili 
wyruszenia na naszą wyprawę myśliwską. 
Nie będę się nad tym rozwodzić, bo wyprawa ta jest tylko przygodnie związana z historią, 
którą mam opisywać. Pan Scroope był bogatym człowiekiem i podejmował się pokrywać 
wszystkie koszty wyprawy, pozostawiając mi całość zysków, w postaci kłów słoniowych i 
innej zdobyczy. Oczywiście chętnie przyjąłem tak korzystną propozycję. 
Wszystko szło dobrze aż do tego niefortunnego zakończenia naszej wyprawy. Zabiliśmy 
wprawdzie tylko dwa słonie, ale innej zwierzyny było poddostatkiem. Nieszczęście spotkało 
nas już w drodze powrotnej w pobliżu zatoki Delagoa. 
Pewnego wieczoru wybraliśmy się, aby coś upolować na wieczerzę. Wtem zobaczyłem 
pomiędzy drzewami małego koziołka, który po chwili skrył się spokojnie, bez popłochu, za 
małą wyniosłością skały. Poszliśmy za nim. Ja szedłem pierwszy i właśnie spostrzegłem 
koziołka w odległości jakichś dziesięciu kroków, gdy usłyszałem szelest w krzakach na 
szczycie skały, o jakieś dwanaście stóp nad moją głową i krzyk Karola Scroope'a: 
—  Quatermain! Uważaj! Nadchodzi! 
BRAT JAN 
7 
— Kto nadchodzi? — spytałem zirytowany, bo hałas spłoszył mi zwierzynę. 
Wtem przyszło mi do głowy — wszystko to trwało, naturalnie, jedną chwilę—że dorosły 
mężczyzna nie krzyczałby tak bez żadnego powodu, szczególnie gdy wchodzi w grę jego 
kolacja. 
Podniosłem głowę i obejrzałem się za siebie. Do tej chwili pamiętam, co ujrzałem tak 
dokładnie, jak gdyby to było dzisiaj. Tuż koło mnie wznosił się granitowy głaz, a raczej kilka 
głazów, porosłych paprociami; niektóre z nich miały liście srebrzyste pod spodem. Na jednym 
Uściu siedziała duża mucha z czerwonymi skrzydłami i czerwonym tułowiem, zajęta 
zbieraniem pyłku przednimi łapkami. A nad tym wszystkim wychylała się zza szczytu skały 
głowa wspaniałego lamparta. Gdy piszę te słowa, zdaje mi się, że widzę tę głowę, rysującą się 
wyraźnie na tle jasnego, wieczornego nieba, ze śliną kapiącą z paszczy. 

Była to ostatnia rzecz, którą widziałem, gdyż w tej chwili lampart skoczył mi na plecy i 
rozpłaszczył mnie jak naleśnik. Na moje szczęście — upadłem na błotnisty grunt, porośnięty 
mchem. 
Koniec, pomyślałem, gdyż czułem na plecach ciężar bestii, wtłaczającej mnie w mokry mech, 
a, co gorzej, jej gorący oddech na karku, gdy nachyliła paszczę nad moją głową. Potem 
usłyszałem wystrzał i ryk lamparta, który widocznie został trafiony i mnie za to winił, bo 
schwycił moje ramię. Poczułem jego zęby, ale, na szczęście, ugrzęzły one w myśliwskiej 
kurtce z grubej skóry, którą miałem na sobie. Zaczął mną potrząsać, a potem puścił na chwilę, 
aby lepiej chwycić. Wtedy przypomniałem sobie, że Scroope miał tylko lekką, jednostrza-
łową fuzję i nie mógł strzelić po raz drugi, wiedziałem więc, a raczej myślałem, że wiem, iż 
czas mój nadszedł. Nie odczuwałem właściwie strachu, tylko poczucie zbliżania się jakiejś 
wielkiej zmiany było bardzo żywe. Stanęło mi przed oczyma nie całe moje życie, ale parę 
drobnych szczegółów z mego dzieciństwa. Na przykład zdawało mi się, że siedzę na kolanach 
mojej matki i bawię się złotą rybką którą nosiła przy łańcuszku od zegarka. 
Potem wyszeptałem parę słów modlitwy i zdaje się, że straciłem na chwilę przytomność. Gdy 
ją odzyskałem, ujrzałem dziwny widok. Lampart i Scroope walczyli ze sobą. Lampart, stojąc 
na jednej tylnej łapie, bo druga była strzaskana, zdawał się boksować ze Scroope'em, który 
wbijał swój wielki nóż myśliwski w ciało bestii. Potem obaj potoczyli się na ziemię, Scroope 
na spód, lampart na niego. Zerwałem 
8                                                 ŚWIĘTY KWIAT 
się jednym susem — jeszcze dziś pamiętam, jak wilgotny grunt plusnął pode mną. 
Tuż obok leżała nabita strzelba, którą wypuściłem z rąk, padając. Porwałem ją i wypaliłem 
prosto w łeb lamparta właśnie w chwili, gdy miał schwycić za gardło swego przeciwnika. 
Padł martwy natychmiast. Zarył się tylko pazurami w nogę biednego Scroope'a i było po 
wszystkim. Leżał jak kłoda, a Scroope pod nim. 
Nie było łatwo go wydobyć, bo bestia była ciężka, ale jakoś poradziłem sobie za pomocą 
gałęzi, którą posługiwałem się jak dźwignią . Scroope leżał bez ruchu cały zbroczony krwią, 
nie wiadomo czy własną, czy lamparta. Myślałem z początku, że nie żyje, ale, gdy go 
skropiłem wodą ze strumyka, sączącego się ze skały, usiadł i spytał: 
—  Co się stało? 
—  Stało się to, że jesteś bohaterem — odparłem i później zawsze byłem trochę dumny z tej 
odpowiedzi. 
Potem próbowałem odprowadzić go do obozu, który, na szczęście, był blisko. Zaledwie 
jednak przeszliśmy paręset jardów, zawisł zemdlony na moim ramieniu, a że jego ciężar 
przekraczał moje siły, musiałem go zostawić i iść po pomoc. 
W końcu wspólnie z naszymi Kaframi donieśliśmy go na prześcieradle do namiotu i tam 
obejrzałem go starannie. Był cały podrapany, ale nie miał poważnych ran, oprócz ukąszenia 
na lewym ramieniu i trzech głębokich zadraśnięć na prawej nodze, tam gdzie się ześliznęły 
pazury lamparta. Dałem mu sporą dawkę laudanum, żeby zasnął i opatrzyłem rany, jak 
umiałem. Przez trzy dni miał się wcale nieźle. Rany zaczynały się nawet goić, gdy wtem 
pojawiła się gorączka, wywołana, jak sądzę, zakażeniem od pazurów lamparta. 
Ach! Co to był za straszny tydzień! Chory bredził bez przerwy, wspominając najczęściej imię 
panny Manners. Podtrzymywałem jego siły, jak mogłem, pojąc go rosołem ze zwierzyny z 
domieszką odrobiny wódki. Jednakże słabł z każdym dniem. Na domiar złego rany zaczęły 
się jątrzyć. 
Nasi Kafrowie niewiele mogli mi pomóc i cały trud pielęgnowania chorego spadł na mnie. Na 
szczęście, oprócz ogólnego wstrząśnienia, nie odniosłem w walce z lampartem żadnych 
obrażeń, a przy tym byłem wtedy bardzo silny. Jednakże brak wypoczynku odbijał się na 
moim zdrowiu, nie pozwalałem sobie bowiem zasnąć na dłużej niż na pół godziny. Nadszedł 
wreszcie taki poranek, kiedy uczułem się zupełnie 

BRAT JAN 
9 
wyczerpany. Biedny Scroope rzucał się w malignie, a ja siedziałem przy nim, zstanawiając 
się, czy dożyje następnego ranka, a jeśli tak, to czy długo będę w stanie go pielęgnować. 
Zawołałem na jednego z Kafrów, aby mi przyniósł kawy i właśnie gdy podniosłem kubek do 
ust, nadeszła pomoc. 
Przyznać trzeba, że nadeszła w bardzo dziwnej postaci. Przed naszym obozem rosły dwa 
drzewa cierniowe, pomiędzy którymi w blasku wschodzącego słońca ukazała się oryginalna 
postać, zdążająca wprost ku nam powolnym, miarowym krokiem. Był to mężczyzna w 
nieokreślonym wieku, bo choć brodę i długie włosy miał zupełnie białe, twarz jego była 
stosunkowo młoda, a ciemne oczy pełne życia i energii. Połatane ubranie wisiało niezgrabnie 
na jego chudej, wysokiej postaci. Na nogach miał grube buty z niewyprawionej skóry, przez 
plecy przewieszoną blaszaną puszkę, a w chudej, nerwowej dłoni trzymał długą laskę z 
drzewa, zwanego przez krajowców urimbiti, do której przymocowana była siatka na motyle. 
Za nim postępowało kilku Kafrów ze skrzynkami na głowach. 
Poznałem go od razu, bo spotykaliśmy się przedtem. Była to jedna z najdziwniejszych postaci 
w całej południowej Afryce. Nie ulegało wątpliwości, że był „gentlemanem" w pełnym tego 
słowa znaczeniu, nikt jednak nie znał żadnych szczegółów z jego życia, prócz faktu, że był 
Amerykaninem. Z zawodu był lekarzem i, sądząc z jego niezwykłej zręczności, musiał mieć 
dużą praktykę w chirurgii. Posiadał również pewne zasoby pieniężne (choć źródło ich było 
dla wszystkich tajemnicą) i od szeregu lat wędrował po południowej i wschodniej Afryce, 
zbierając 
motyle i kwiaty. 
Zarówno krajowcy, jak i biali uważali go powszechnie za wariata. To przekonanie oraz jego 
wiedza medyczna pozwalały mu wędrować po całym kraju, bez najmniejszego 
niebezpieczeństwa, Kafrowie bowiem sądzą, że obłąkani są natchnieni przez Boga. Krajowcy 
nazywali go „Dodżitah" (zniekształcony angielski wyraz doctor), a biali „Bratem Janem", 
„Wujkiem Jonathanem" (ze względu na amerykańskie pochodzenie) lub „Świętym Janem". 
Niepodobna opisać uczucia ulgi, jakiego doznałem na jego widok; anioł z nieba nie mógłby 
być powitany z większą radością. Gdy podszedł, nalałem drugi kubek kawy, a znając jego 
upodobania, osłodziłem ją obficie. 
— Witaj, bracie Janie — rzekłem, podając mu kubek z kawą. 
10                                               ŚWIĘTY KWIAT 
_ Pozdrowienie, bracie Allanie - odrzekł, bo w tym czasie przemawiał zwykle, jak mi się 
zdawało, w jakimś starorzymskim stylu. 
—  Jak zawsze motyle? — zapytałem. 
—  Tak, motyle i kwiaty, i badanie natury ludzkiej i cudownych dzieł Boga. W ogólności 
wędruję sobie. 
—  Skądże teraz? — zapytałem. 
—  Z tych pagórków o dwadzieścia mil stąd. Wyruszyłem o ósmej wieczorem, szedłem noc 
całą. 
—  Dlaczego? — spytałem patrząc na mego. 
_ Bo mi się zdawało, że ktoś mnie woła. Prawdę mówiąc to 
ІУ — Ach! Słyszeliście zatem o mojej tu obecności i o naszym nieszczę^ciu?c n_e 
w.edz.ałem o tym Miałem się udać na Wybrzeże dziś rano. Аіе'ріес minut po ósmej, 
dokładnie, otrzymałem twoje wezwanie i wvruszvłem. Oto wszystko. 
—  Moje wezwanie? - zacząłem, ale przerwałem i poprosiwszy go o pokazanie mi zegarka, 
porównałem go z moim. Rzecz dziwna, oba 

WlTll"~gr°Zektem powoli - o ósmej zero pięć wczoraj wzywałem pomocy, bo zdawało mi 
się, że mój towarzysz umiera. Ale Sracałem się dó was, bracie Janie, ani do żadnego innego 
człowieka. 
R°-Doskonale. Wezwanie zostało wysłane, to wystarcza. Wysłane i, 
^S^lSy^i* bez słowa. Zbyt to wszystko było dziwne o ile mówił prawdę A nikt nie słyszał 
nigdy kłamstwa z jego ust. Był prawdomówny do przesady, boleśnie prawdomówny czasami. 
A jednak są osoby, które nie wierzą w modlitwę... 
—  Co mu jest? — spytał.                               . 
—  Pokiereszował go lampart. Rany się nie goją, gorączka. Myślę, że nie pociągnie długo.                   
: 
—  Co możesz o tym wiedzieć? Zaraz go obejrzę. 
Obejrzał go i sprawił po prostu cud. Blaszana puszka pełna była lekarstw i instrumentów, 
które wygotował starannie przed użyciem Potem napoił Karolka jakimś lekarstwem, po 
którym myślałem, ze umiera, oczyścił mu rany, obłożył je jakimiś ziołam, i obandażował Gdy 
Scroope przyszedł trochę do siebie, dał mu jakiś napój, po którym 
BRAT JAN 
11 
nastąpiły gwałtowne poty i gorączka spadła. Po dwóch dniach chory siedział na posłaniu i 
dopominał się o jedzenie, a po tygodniu mogliśmy już zacząć posuwać się powoli ku 
wybrzeżu. 
— Zdaje mi się, że twoje wezwanie uratowało życie brata Scroope — rzekł stary Jan patrząc 
na swego pacjenta. 
Nie odrzekłem nic. Przyznam się jednak, że przez moich ludzi starałem się dowiedzieć 
cośkolwiek o zachowaniu się brata Jana w chwili mego „wezwania", jak on to nazywał. 
Okazało się, że naprawdę wszystko było przygotowane do wyruszenia w stronę wybrzeża 
nazajutrz rano, ale w dwie godziny po zachodzie słońca, brat Jan rozkazał nagle swoim 
Kafrom spakować wszystko i iść za sobą. Ku wielkiemu swemu niezadowoleniu musieli 
wędrować z nim przez całą noc bez przerwy. 
Oto, czego się dowiedziałem o tej sprawie, którą można sobie tłumaczyć telepatią, 
natchnieniem, instynktem lub prostym zbiegiem okoliczności. Pozostawiam w tym względzie 
wybór swoim czytelnikom. 
Przez ten tydzień, spędzony razem w obozie i później w ciągu wspólnej podróży do wybrzeża 
Delagoa i statkiem do Durbanu, zawiązała się między mną a bratem Janem ścisła zażyłość. 
Nigdy jednak nie mówił ze mną o swym dawnym życiu, ani o prawdziwym celu swych 
wędrówek (który poznałem później). Mówił natomiast dużo o swych studiach z dziedziny 
historii naturalnej i etnologii (zdaje się, że tak to się nazywa) i pokazał mi wiele ciekawych 
okazów, które zebrał w ciągu swych wędrówek: owady i piękne motyle, starannie ułożone w 
puszkach i kwiaty zasuszone w bibule, a wśród nich dużo takich, które nazywał storczykami. 
Widząc, że te mnie szczególnie zainteresowały, zapytał, czy chcę zobaczyć najcudowniejszy 
storczyk na świecie. Naturalnie odpowiedziałem twierdząco, więc wyjął z jednej ze swych 
puszek płaską paczkę, objętości około dwóch i pół stóp sześciennych. Potem ze starannego 
opakowania, złożonego z delikatnych mat, wyrabianych w Zanzibarze, gazet i bibuły, 
wydobył włożony pomiędzy dwie tekturki kwiat i liść rośliny, z której ten kwiat pochodził. 
Nawet w tym zasuszonym stanie był to cudowny okaz, mający dwadzieścia cztery cale od 
wierzchołka jednego płatka do wierzchołka drugiego. Barwa kwiatu była, a raczej musiała 
być złocista, ale tylny płatek był biały w czarne pręgi, a w samym środku przedniego znaczyła 
się pojedyncza czarna plama, przypominająca kształtem głowę wielkiej małpy. Wyraźnie 
rysowały się obwisłe brwi, głębokie oczodoły, wystające szczęki — wszystko. 
12 
ŚWIĘTY KWIAT 

—  Co to jest? — spytałem zdziwiony. 
—  Panie — rzekł brat Jan, który w podnieceniu używał czasem tego zwrotu — jest to 
najcudowniejsze Cypripedium w świecie i to ja go odkryłem, panie. Porządny korzeń tej 
rośliny wart jest z jakie dwadzieścia tysięcy funtów. 
—  To lepsze jak kopanie złota — rzekłem. — I cóż, znaleźliście taki korzeń? 
Brat Jan potrząsnął smutnie głową i odrzekł: 
—  Nie miałem dotąd tego szczęścia. 
—  A skąd macie ten kwiat. 
—  Opowiem ci to, Allanie. Przed rokiem prowadziłem moje badania w głębi kraju koło 
Kilwa i napotkałem tam rzeczy wprost zdumiewające. O jakieś trzysta mil od wybrzeża 
natrafiłem na szczep, którego żaden biały dotąd nie odwiedzał. Nazywają się Mazitowie. Jest 
to liczny i wojowniczy lud, mający w sobie domieszkę krwi Zulusów. 
—  Słyszałem o nich. Przed około dwustu laty pojawili się na północy. 
—  Mogłem się z nimi porozumiewać, bo nadal mówią zniekształconym językiem Zulusów. Z 
początku chcieli mnie zabić, ale wypuścili mnie, myśląc, że jestem obłąkany. Każdy mnie ma 
za wariata, Allanie; jest to rodzaj zbiorowego złudzenia. Ja zaś sądzę, że jestem najzupełniej 
świadomy, natomiast większość ludzi cierpi na jakąś chorobę umysłową. 
—  To jest tylko indywidualne złudzenie — wtrąciłem. — I cóż się dalej stało? 
—  Odkryli później moją wiedzę medyczną i król ich, Bauzi, przyszedł leczyć się u mnie na 
jakąś wielką zewnętrzną narośl. Zaryzykowałem operację i wyleczyłem go. Niebezpieczne to 
było przedsięwzięcie, bo gdyby umarł, musiałbym umrzeć także, choć co prawda, niewiele by 
mnie to obeszło — tu westchnął. 
—  Naturalnie od tej chwili zostałem wielkim czarodziejem. Król Bauzi zawarł ze mną 
braterstwo krwi i ja zostałem Bauzim, a Bauzi został mną. Krótko mówiąc, byłem wodzem 
plemienia Mazitów w równej mierze jak on, i tak zostanie przez całe moje życie. 
—  To się nam może przydać — rzekłem. 
—  Dowiedziałem się, że na wschodniej granicy kraju Mazitów leżą wielkie bagna; za tymi 
bagnami jest jezioro, zwane Kirna, a za nim rozległy i urodzajny kraj, który uchodzi za 
wyspę, z wysoką górą pośrodku. Kraj ten nazywa się Pongo, podobnie jak lud, który go 
zamieszkuje. 
BRAT JAN                                                    13 
—  To oznacza w miejscowym języku goryla, prawda? — spytałem. 
—  W takim razie byłoby to dziwne, zobaczysz zaraz. Ci Pongowie uchodzą za wielkich 
czarowników, a bóg, którego czczą, jest podobno gorylem. To by wyjaśniało ich nazwę, jeśli 
twierdzenie twoje jest słuszne. A raczej — ciągnął dalej — mają oni dwóch bogów. Drugim 
jest ten kwiat, który tu widzisz. Nie wiem, czy kwiat z wizerunkiem goryla był pierwszym 
bogiem i poddał im myśl kultu dla samego zwierzęcia, czy też odwrotnie. W ogóle wiem 
bardzo mało i tylko to, co słyszałem od Mazitów i od człowieka, który nazywał siebie 
wodzem Pongów. 
—  Cóż mówili? 
—  Mazitowie twierdzą, że Pongowie to diabły, które przybywają na czółnach przez tajemne 
kanały w bagnach i porywają im żony i dzieci na ofiary dla swoich bogów. Mazitowie 
chcieliby napaść na nich, ale nie mogą tego uczynić, bo są plemieniem lądowym i nie 
posiadając łódek nie mogą dostać się na wyspę. Opowiadali mi o cudownym kwiecie, który 
rośnie na wyspie, gdzie żyje bóg-małpolud i jest również czczony jak bóstwo. 
—  Czy próbowaliście dostać się na wyspę? 
—  Tak, Allanie. To jest udałem się aż na skraj bagna, gdzie się zaczyna jezioro i tam 
przebywałem czas jakiś, łowiąc motyle i zbierając rośliny. Pewnej nocy, gdy obozowałem 
tam samotnie, bo żaden z moich ludzi nie zgodziłby się pozostać po zachodzie słońca tak 
blisko kraju Pongów, obudziłem się z poczuciem, że nie jestem sam. Wypełzłem z namiotu i 

przy świetle księżyca ujrzałem człowieka, opartego na włóczni o bardzo szerokim ostrzu. Był 
to wysoki mężczyzna, wzrostu około sześciu stóp i dwóch cali w długim białym płaszczu, 
spadającym prawie do samej ziemi. Na głowie miał czapkę również białą, w uszach obrączki 
z miedzi czy złota, a na rękach takie same bransoletki. Skóra jego była zupełnie czarna, ale 
rysy wcale nie murzyńskie, wydatne i regularne. Wargi miał cienkie i nos ostry arabskiego 
typu. Lewą rękę miał obandażowaną, a na twarzy jego malował się wyraz wielkiego 
niepokoju. Mógł mieć około pięćdziesięciu lat. Przez długą chwilę staliśmy, patrząc na siebie, 
gdyż byłem zdecydowany nie przemówić pierwszy i nie okazać zainteresowania. Nareszcie 
przemówił cichym, głębokim głosem w języku Mazitów lub innym, tak podobnym, że 
zrozumiałem go z łatwością. 
—  Czy imię twe nie jest Dodżitah, o Biały Panie, i czy nie jesteś mistrzem w sztuce leczenia? 
14                                               ŚWIĘTY KWIAT 
—  Tak — odparłem — ale kim jesteś ty, który ośmielasz się budzić mnie ze snu? 
—  Panie, jestem kalubi, wódz Pongów, wielki człowiek w swoim własnym kraju. 
—  Więc po co przychodzisz tu sam po nocy, kalubi, wodzu Pongów? 
—  A po co ty przychodzisz tu sam, Biały Panie? 
—  Czego chcesz ode mnie? — odparłem wymijająco. 
—  O Dodżitah! Jestem ranny, chcę, żebyś mnie wyleczył — i spojrzał na swoją 
obandażowaną rękę. 
—  Połóż tę włócznię i odsłoń suknię, żebym się mógł przekonać, że nie kryjesz pod nią noża. 
Posłuchał, odrzucając włócznię. 
—  Teraz odwiń rękę. 
Zapaliłem zapałkę, czym widocznie przeraziłem go mocno i przy jej świetle obejrzałem jego 
rękę. Nie miał pierwszego stawu palca wskazującego. Z wyglądu rany wywnioskowałem, że 
został odgryziony. 
—  Kto to zrobił? — spytałem. 
—  Małpa — odrzekł —jadowita małpa. Obetnij mi palec, o Dodżitah, bo inaczej umrę! 
—  Czemu nie rozkażesz swoim lekarzom, aby ucięli ci palec, ty, który jesteś kalubi, wódz 
Pongów? 
—  Nie, nie — odrzekł, potrząsając głową — oni nie mogą tego uczynić. Nie mają prawa. 
—  A jeśli ciało zrobi się czarne, to i rękę trzeba będzie odjąć. 
Usiadłem na moim krześle polowym i namyślałem się. W rzeczywistości czekałem świtu, bo 
żadna operacja w ciemnościach nie byłaby możliwa. Kalubi jednak wziął moje milczenie za 
odmowę i wpadł w rozpacz. 
—  Bądź litościwy, Panie! — błagał. — Nie pozwól mi umrzeć. Boję się śmierci. Życie jest 
złe, ale śmierć jest gorsza. Jeśli mi odmówisz, zabiję się tu przy tobie, a duch mój będzie cię 
prześladować, aż umrzesz także z gorączki i przyjdziesz do mnie. Jakiej żądasz nagrody? 
Złota, kości słoniowej, niewolników? Powiedz, a dam ci wszystko. 
—  Zamilknij — rzekłem — bo obawiałem się, aby jego wzburzenie nie wywołało gorączki. 
Z tego samego powodu nie zapytałem go o różne rzeczy, które pragnąłem wiedzieć. 
Rozpaliłem ognisko i wygotowałem instrumenty. Kalubi wziął to za czary. Tymczasem 
słońce wzeszło. 
—  No — rzekłem — zobaczymy teraz, czy jesteś mężny. 
BRAT JAN                                                    15 
I dokonałem operacji, ucinając palec przy samej dłoni, bo myślałem sobie, że może jest nieco 
prawdy w tym, co mówił kalubi o jadzie. Pacjent mój siedział jak głaz i nie drgnął nawet. Gdy 
zobaczył, że ciało jest zdrowe, westchnął z ulgą. 
—  O Dodżitah — rzekł, gdy mu bandażowałem rękę — do śmierci będę twoim 
niewolnikiem. Ale wyświadcz mi jeszcze jedną przysługę. W moim kraju jest straszne, dzikie 
zwierzę, które mi odgryzło ten palec. To diabeł, zabija nas, a my drżymy przed nim. 

Słyszałem, że wy, biali, macie czarodziejską broń, która zabija z hukiem. Przyjdź do mego 
kraju i zabij to zwierzę. Ach! przyjdź, przyjdź, bo lękam się strasznie. 
I w istocie wyglądał na to. 
—  Nie — odparłem — nie przelewam krwi. Zabijam tylko motyle, a i tak w niewielkich 
ilościach. Ale jeśli się tak obawiasz tej bestii, czemu jej nie otrujesz? Wy, czarni, znacie wiele 
trucizn. 
—  To na nic, na nic — rzekł z jękiem — on zna trucizny, niektóre z nich połyka i nic mu nie 
szkodzą. Innych nie ruszy. Co więcej, żaden czarny nic mu nie zrobi. On sam jest biały i od 
dawna wiadomo, że jeśli kiedykolwiek umrze, to tylko z ręki białego człowieka. 
—  Bardzo dziwne zwierzę — rzekłem podejrzliwie, bo byłem pewny, że kłamie. 
W tej chwili jednak usłyszałem głosy moich ludzi, zbliżających się poprzez olbrzymie trawy. 
Kalubi usłyszał je również i zerwał się. 
—  Muszę iść — rzekł. — Nikt nie powinien mnie tu widzieć. Jakiej zapłaty żądasz, Biały 
Panie? 
—  Nie biorę zapłaty za moją wiedzę — odrzekłem. — Ale czekaj... Cudowny kwiat rośnie w 
twoim kraju, prawda? Kwiat ze skrzydłami i z kielichem pod nimi. Chcę mieć ten kwiat. 
—  Kto ci powiedział o kwiecie? — spytał. — Kwiat jest święty, jednak dla ciebie, Biały 
Panie, zrobię to. Ach! Wróć i przyprowadź takiego, co by zabił to zwierzę, a uczynię cię 
bogatym. Wróć i zawołaj na kalubi, a kalubi usłyszy i przybędzie do ciebie. 
Porwał włócznię i zniknął wśród trzcin. Nie widziałem go więcej i pewnie nie zobaczę. 
—  A jednak, bracie Janie, dostaliście ten kwiat. 
—  Tak, Allanie! W tydzień później, wychodząc rano ze swego namiotu, ujrzałem kwiat, 
stojący w glinianym garnku, napełnionym wodą. Naturalnie, chciałem, żeby mi przysłał całą 
roślinę z korzeniami, ale ten widocznie zrozumiał, że idzie mi o sam kwiat. A może nie śmiał 
16 
ŚWIĘTY KWIAT 
przysłać rośliny. W każdym razie lepsze to, niż nic. Mazitowie przysięgają, że każdy, kto 
ujrzał kwiat, zostaje zabity. Gdy się dowiedzieli o mojej zdobyczy, zmusili mnie do 
przeniesienia się na drugi koniec ich kraju. Postanowiłem więc poczekać, aż znajdę 
towarzyszy, którzy by poszli ze mną. Prawdę mówiąc, Allanie, przyszło mi do głowy, że ty 
byś może chętnie pogadał z tą bestią, która odgryza ludziom palce i wzbudza w nich taki 
śmiertelny strach. Dziwne to, żeśmy się spotkali tak prędko, prawda? Uśmiechnął się gładząc 
długą białą brodę. 
 
 
 
 

 

 

•y.,,,4 

 

 

 

 

 

 

 
 
• 
 
ROZDZIAŁ II 
SALA LICYTACYJNA 
Zdaje mi się, że już nie powróciliśmy do tej rozmowy o kraju Pongów i o ich bogach, aż do 
przybycia do mego domku w Durbanie. Tam bowiem przeniosłem Karola Scroope'a, a brat 
Jan również przybył z nami i z braku miejsca, rozbił namiot w ogrodzie. 

Pewnego wieczoru siedzieliśmy na progu, paląc; było to bowiem jedyne ustępstwo, jakie brat 
Jan robił dla słabej natury ludzkiej. 
—  Bracie Janie — rzekłem — rozmyślałem nad waszą historią i doszedłem do pewnych 
wniosków. 
—  Do jakich, Allanie? 
—  Przede wszystkim, że spisaliście się jak osioł, żeście nie wyciągnęli więcej szczegółów od 
tego kalubi. 
—  Zgoda, Allanie, ale jestem przede wszystkim lekarzem i operacja zajmowała mnie więcej, 
niż wszystko inne. 
—  Po wtóre, sądzę, że kalubi był sługą boga-goryla i że to goryl odgryzł mu palec. 
—  Dlaczegóż to? 
—  Bo słyszałem o wielkich małpach, zwanych soko, które żyją w centralnej Afryce i 
podobno odgryzają ludziom palce. Słyszałem również, że są bardzo podobne do goryli. 
—  Ja to również słyszałem, Allanie. Nawet raz widziałem takiego soko, ale naturalnie tylko 
przez chwilę, bo zaraz uciekłem. 
—  Po trzecie, że za ten żółty storczyk można by dostać dużo pieniędzy, gdyby się udało go 
wykopać i przewieźć do Anglii. 
—  Mówiłem ci, Allanie, że oceniam go na dwadzieścia tysięcy funtów. 
—  Po czwarte, że chciałbym wykopać ten storczyk i otrzymać część dwudziestu tysięcy 
funtów. 
in okazał żywe zainteresowanie. 
«J^ Święty kwiiJ 
# то 
r# fi\Vo    ^ 
№   \3 
18                                               ŚWIĘTY KWIAT 
—  Ach! — zawołał. — Teraz trafiłeś w sedno. Myślałem sobie, ile też czasu będziesz 
potrzebował na to. Muszę przyznać, że jesteś powolny, ale za to niezawodny. 
—  Po piąte — ciągnąłem dalej — że dla powodzenia takiej wyprawy trzeba dużo pieniędzy, 
więcej niż mógłbym zebrać. Potrzeba nam wspólników z gotówką. 
Brat Jan spojrzał na okno pokoju, w którym spał Karol Scroope. 
—  Nie — rzekłem — ten ma już dość Afryki; mówiliście zresztą; że potrzeba będzie co 
najmniej dwóch lat, aby całkowicie powrócił do sił. Przy tym wchodzi tu w grę pewna młoda 
dama. Posłuchajcie. Napisałem do tej damy, której adres wyjawił mi w czasie gdy nie 
wiedział sam, co mówi. Napisałem, że jest umierający, lecz że nie tracę nadziei na jego 
uzdrowienie. Dodałem przy tym, że w gorączce wspomina wciąż jej imię i że jest 
prawdziwym bohaterem przez duże „B" dwa razy podkreślone! List odszedł z ostatnią pocztą 
i mam nadzieję, że dojdzie w porę. Teraz posłuchajcie jeszcze. Scroope chce, żebym z nim 
jechał do Anglii, aby czuwać nad nim podczas podróży — tak mówi... Ale w rzeczywistości 
ma nadzieję, że przemówię za nim słówko, jeśli będę przedstawiony tej młodej osobie... 
Obiecuje zapłacić wszystkie koszty mojej podróży i wynagrodzić mnie oprócz tego za stratę 
czasu. Ponieważ nie byłem w Anglii od czasu gdy miałem trzy lata, chcę skorzystać z tej 
okazji. 
Na twarzy brata Jana odmalował się zawód. 
—  A cóż będzie z naszą wyprawą? — zapytał. 
—  Teraz mamy początek listopada — odrzekłem — pora deszczowa zaczyna się mniej 
więcej w tym czasie i trwa do kwietnia. Nie moglibyśmy zatem obecnie odwiedzić waszych 
przyjaciół w Pongo i mam dosyć czasu, aby pojechać do Anglii i wrócić. Jeśli zechcecie 
powierzyć mi storczyk, zabiorę go ze sobą. Może znajdę kogoś, kto zechce wyłożyć pieniędze 

na wyprawę, aby dostać roślinę, na której ten kwiat wyrósł. Mam nadzieję, że zrobicie mi ten 
zaszczyt i poczekacie na mnie w tym domku. 
—  Dziękuję ci, Allanie, ale nie mógłbym usiedzieć na miejscu przez tyle miesięcy. Pojadę 
gdziekolwiek i wrócę. — Przerwał i oczy jego przybrały dziwny marzący wyraz. — Widzisz, 
bracie — ciągnął dalej po chwili — muszę wędrować i wędrować po tym wielkim kraju, 
dopóki nie będę wiedział... 
—  Czego? — zapytałem nagle. 
■ 
SALA LICYTACYJNA 
19 
Opamiętał się i odpowiedział ze sztuczną niedbałością: 
—  Dopóki nie będę wiedział wszystkiego o tym dziwnym kraju. Są tu jeszcze szczepy, 
których nie znam zupełnie. 
—  Na przykład Pongowie — rzekłem. — Ale, ale, jeśli zdobędę pieniądze na tę wyprawę, 
przypuszczam, że pojedziecie ze mną? Jeśli nie, daję za wygraną. Przyznam się wam, że liczę 
głównie na wasze znajomości wśród Pongów i Mazitów. 
—  Naturalnie, że pojadę. Nawet jeślibyś ty nie jechał, wyruszę sam. Mam zamiar zwiedzić 
kraj Pongów, choćbym miał stamtąd nie wrócić. 
Spojrzałem mu prosto w oczy. 
—  Jesteście gotowi ryzykować tak wiele dla jednego kwiatu, Janie? A może idzie o coś 
ważniejszego niż kwiat? Jeśli tak, mam nadzieję, że powiecie mi prawdę. 
—  A więc, Allanie, skoro tak stawiasz sprawę, to powiem ci, że słyszałem więcej o tym kraju 
Pongów niż to, co ci już mówiłem. Podobno mają tam nie tylko białego boga, ale i białą 
boginię. 
—  Więc cóż z tego? Prawdopodobnie jest to samica goryla. 
—  Nie, tylko to, że boginie zawsze mnie interesowały. Dobranoc. Dziwny z ciebie ptaszek, 
pomyślałem, gdy się oddalił, i co więcej, 
masz coś za pazuchą. Mniejsza o to, prędzej czy później wszystko wyjdzie na jaw. Myślę 
sobie czasem, czy to wszystko nie kłamstwo; nie — ani kłamstwo, ani halucynacja! Jest 
przecież storczyk... Nikt nie może zaprzeczyć istnieniu storczyka... Dziwny naród ci 
Pongowie ze swoim białym bogiem, białą boginią i świętym kwiatem. No, ale cała Afryka 
jest krajem dziwnych ludzi i dziwnych bogów również. 
Teraz opowiadanie moje przenosi się do Anglii. Karol Scroope i ja opuściliśmy Durban w 
parę dni po tej mojej rozmowie z bratem Janem. W Capetown wsiedliśmy na statek, który po 
długiej i uciążliwej podróży dowiózł nas szczęśliwie do Plymouth. Przybyliśmy tam około 
ósmej rano, w łagodny listopadowy poranek. Jak już wspominałem, pisałem przedtem do 
panny Małgorzaty Manners o Karolu Scroope'ie i wspomniałem, że jeśli ten bohater nie 
umrze, to prawdopodobnie przywiozę go najbliższym parowcem. Otóż zanim w Plymouth 
przybiła do naszego statku szalupa, aby zabrać pasażerów i pocztę, przypatrywałem się z 
pokładu jej przybyciu. Widziałem wysiadającą z szalupy tęgą damę, otuloną w futro, a z nią 
bardzo ładną jasnowłosą panienkę w eleganckim szewiotowym kostiumie. Po chwili lokaj 
oznajmił mi, że ktoś czeka na mnie w salonie. Udałem się tam i ujrzałem je obie. 
20                                               ŚWIĘTY KWIAT 
- Przypuszczam, że mówię z panem Allanem Quatermainem — rzekła tęga dama. — Gdzie 
jest pan Scroope, którego prawdopodobnie pan przywiózł? Proszę mi to powiedzieć bez 
zwłoki. 
Wygląd jej i sposób przemawiania onieśmieliły mnie tak, że zaledwie zdołałem wyjąkać: 
—  Na dole, proszę pani, na dole... 
—  Widzisz, moja droga — rzekła tęga dama do swej towarzyszki — mówiłam ci, że trzeba 
się przygotować na najgorsze. Nie rób tylko sceny przed ludźmi. Wyroki Opatrzności są 

sprawiedliwe i niezbadane. To wina twego charakteru. Nie powinnaś była posyłać tego 
biednego chłopca do pogańskiego kraju. 
Potem, zwracając się do mnie, rzekła szybko: 
—  Przypuszczam, że jest zabalsamowany; chciałybyśmy pochować go w Essex. 
—  Zabalsamowany! — wykrztusiłem. — Ależ on się kąpie, a raczej kąpał się kilka minut 
temu. 
W jednej chwili śliczna dziewczyna rozpłakała się, oparłszy głowę na moim ramieniu. 
—  Małgorzato! — zawołała jej towarzyszka (był to rodzaj ciotki). — Mówiłam ci, żebyś nie 
robiła sceny przed ludźmi. Panie Quatermain, ponieważ pan Scroope żyje, czy nie zechciałby 
pan go poprosić, aby tu przyszedł. 
Przyprowadziłem go na pół ogolonego, a dalszy ciąg można sobie łatwo wyobrazić. Piękna to 
rzecz być bohaterem przez duże B. Od tej chwili (dzięki mnie) jest to udziałem Karola 
Scroope'a. Ma już teraz wnuki, które również uważają go za bohatera. Co więcej, on sam im 
nie zaprzecza. Pojechaliśmy do majątku panny w Essex, pięknego majątku ze staroświecką 
rezydencją. Gdy przyjechaliśmy, był wielki obiad na dwadzieścia cztery osoby i ja musiałem 
wygłosić wielką mowę o Karolku i lamparcie. Pamiętam, że dla większego wrażenia dodałem 
jeszcze parę innych lampartów, matkę z małymi i rannego bawołu i opowiedziałem, jak pan 
Karol Scroope dźgał jedno po drugim nożem myśliwskim. Najciekawszy był wyraz jego 
twarzy w czasie tego opowiadania. Na szczęście siedziałem obok niego i mogłem go kopać 
pod stołem. Wszystko to było bardzo zabawne i bardzo radosne zarazem, bo tych dwoje 
kochało się naprawdę. Dziękuję Bogu, że udało mi się — a raczej bratu Janowi — pojednać 
ich ze sobą. 
Po tym epizodzie zabrałem się do roboty. Powiedziano mi, że istnieje 
SALA LICYTACYJNA 
21 
w City pewna firma, trudniąca się sprzedażą z licytacji storczyków, kwiatów, które w tym 
czasie stawały się bardzo modne wśród bogatych amatorów. Pomyślałem sobie, że panowie 
May i Primrose — tak się nazywała ta sławna na cały świat firma — będą mogli polecić mnie 
jakimś bogatym zbieraczom storczyków, którzy zechcą zaryzykować parę tysięcy za 
możliwość zdobycia bezcennego kwiatu. 
Toteż pewnego piątku, około południa, zjawiłem się w biurze panów May i Primrose, z moim 
złotym storczykiem, zamkniętym w płaskim blaszanym pudełku. 
Nieszczęśliwy jednak wybrałem dzień i godzinę, bo gdy zapytałem o pana May, 
odpowiedziano mi, że wyjechał na wieś oceniać storczyki. 
—  To może jest pan Primrose? — zapytałem. 
—  Pan Primrose jest w sali licytacyjnej na wyprzedaży — odrzekł urzędnik, który wydawał 
się bardzo zajęty. 
—  A gdzie jest ta sala? 
—  Skręci pan od wyjścia na lewo, potem znowu na lewo, pod zegarem — mruknął i 
zatrzasnął okienko. 
Byłem tak zniechęcony tym brakiem uprzejmości, że omal nie zaniechałem całego 
przedsięwzięcia. Namyśliłem się jednak i idąc we wskazanym kierunku znalazłem się w kilka 
minut później w wąskim korytarzu, prowadzącym do obszernej sali. Sala ta przedstawiała 
ciekawy widok dla kogoś, kto tak jak ja nigdy nic podobnego nie widział. Po lewej stronie 
stał długi stół, zastawiony doniczkami z najpiękniejszymi kwiatami, jakie kiedykolwiek 
widziałem; były to same storczyki. Naprzeciwko stały inne stoły, a na nich leżały stosy 
wyschniętych korzeni jakichś roślin —jak wywnioskowałem — również storczyków. W 
moich niedoświadczonych oczach wszystko to niewarte było nawet pięciu szylingów, bo 
wydawało się zupełnie zeschnięte... 

W głębi pokoju stała katedra, a na niej siedział jakiś pan o nadzwyczaj sympatycznej twarzy. 
Prowadził on licytację z takim pośpiechem, że siedzący przy nim urzędnik musiał mieć 
trudność nie lada z zapisywaniem sprzedanych okazów i ich nabywców. Przed katedrą stał 
stół w kształcie podkowy, przy którym siedzieli nabywcy. Jeden koniec tego stołu był nie 
zajęty, tak aby woźni mogli wystawiać na nim do obejrzenia każdy okaz. U stóp katedry stał 
jeszcze jeden mały stół, a na nim około dwudziestu doniczek z kwiatami jeszcze 
cudowniejszymi niż te, które stały na dużym stole. Te miały być sprzedane po jeden 
trzydzieści, jak głosiła przymocowana do stołu kartka. W środku sali stały grupki 
22 
ŚWIĘTY KWIAT 
mężczyzn; niektórzy z nich mieli śliczne storczyki w klapach od surdutów. Byli to, jak się 
dowiedziałem później, amatorzy i handlarze storczyków. 
Całość sprawiała oryginalne i miłe wrażenie, zwłaszcza w porównaniu z iście londyńską 
mgłą, która zalegała ulicę. Wcisnąłem się w sam kąt sali, żeby nikomu nie przeszkadzać i 
przyglądałem się uważnie wszystkiemu. Wtem jakiś miły głos tuż przy mnie zapytał, czy nie 
chciałbym przejrzeć katalogu. Spojrzałem na mówiącego i poniekąd zakochałem się w nim od 
pierwszego wejrzenia, jestem bowiem — jak już wspomniałem —jednym z tych, dla których 
pierwsze wrażenie dużo znaczy... 
Nie był on bardzo wysokiego wzrostu, ale dobrze zbudowany i muskularny. Nie był ładny, 
choć i brzydkim nie można go było nazwać. Był to po prostu przeciętny, jasnowłosy, młody 
Anglik, w wieku około dwudziestu pięciu lat, o wesołych niebieskich oczach i najmilszym 
wyrazie twarzy, jaki kiedykolwiek zdarzyło mi się spotkać. Od razu wyczułem w nim zacne, 
współczujące serce. Ubrany był w nieco zniszczony sportowy garnitur ze storczykiem w 
klapie. Ubiór ten pasował jakoś do jego świeżej cery i jasnych, kędzierzawych włosów. 
—  Nie, dziękuję panu — odparłem. — Nie znam się na storczykach, choć widziałem ich 
nieco w Afryce i jeden mam tutaj ze sobą... 
To mówiąc, uderzyłem w pokrywkę blaszanego pudełka, które trzymałem pod pachą. 
~~ Naprawdę? — zapytał. — Chciałbym usłyszeć coś o afrykańskich storczykach. Co pan ma 
w tym pudełku: roślinę czy kwiaty? 
—  Tylko jeden kwiat. To nie moja własność. Przyjaciel mój, tam w Afryce, prosił mnie... Ale 
to długa historia i z pewnością znudziłaby pana. 
Nie wiadomo... Sądząc z rozmiarów musi to być kwiat Cymbi-dium. 
Potrząsnąłem głową. 
Mój przyjaciel inaczej to nazywał. Cypripedium, zdaje się. Młodzieniec zaczął okazywać 
coraz większe zainteresowanie. 
Jeden kwiat Cypripedium w takim pudełku. Musi to być okaz niezwykłych rozmiarów. 
Mój przyjaciel twierdził, że jest to największy kwiat, jaki kiedykolwiek znalazł. Ma 
dwadzieścia cztery cale w przecięciu przez skrzydła, czyli płatki, jak mówi mój przyjaciel. 
SALA LICYTACYJNA                                           23 
—  Dwadzieścia cztery cale! — zawołał młodzieniec. — Pan chyba żartuje? 
—  Panie! — odrzekłem z oburzeniem. — Mówię zupełnie serio. Pańska uwaga jest 
równoznaczna z zarzuceniem mi kłamstwa. Choć co prawda, tyle się znam na tym, że równie 
dobrze mógłby to być jakiś inny kwiat. 
—  Niech mi pan pokaże. W imię bogini Flory błagam, niech mi pan go pokaże! 
I zaczął rozpakowywać pudełko. Już było na wpół otwarte, gdy dwóch panów, którzy 
widocznie słyszeli urywki naszej rozmowy, zbliżyło się do nas. Zauważyłem, że mieli 
również storczyki w butonierkach. 
—  Hola, Somers! — zawołał jeden z nich fałszywie przyjacielskim tonem. — Co tam masz? 
—  Co tam ma pański przyjaciel? — zapytał drugi. 

—  Nic — odrzekł młodzieniec nazwany Somersem — nic ciekawego; to tylko... kolekcja 
podzwrotnikowych motyli... 
—  Ach! Motyle — rzekł pierwszy i oddalił się z lekceważeniem. Ale drugi, widocznie 
bardziej podejrzliwy, nie dał się zbyć tak łatwo. 
—  Zobaczmy te motyle — rzekł do mnie. 
—  Nie można — zawołał szybko młodzieniec. — Mój przyjaciel obawia się, aby wilgoć nie 
uszkodziła ich barwy. Nieprawdaż, panie Brown? 
—  Tak jest, panie Somers — odparłem wchodząc w jego grę i zamknąłem pudełko z 
hałasem. 
Podejrzliwy gość odszedł, mrucząc, bo ta historia o wilgoci jakoś mu nie trafiła do 
przekonania. 
—  To zbieracze — szepnął młodzieniec. — Straszni ludzie ci zbieracze, nadzwyczaj 
zazdrośni. I obaj bardzo bogaci. Panie Brown — mam nadzieję, że pan tak się nazywa, choć 
przyznaję, że jest dużo innych możliwości... 
—  Rzeczywiście — odparłem — nazywam się Allan Quatermain. 
—  To o wiele lepsze niż Brown. A więc, panie Allanie Quatermain, jest w tym lokalu 
oddzielny pokój, do którego mam wstęp. Czy nie zechciałby pan udać się tam z tym — 
podejrzliwy jegomość znalazł się znowu w pobliżu — pudełkiem motyli. 
—  Z przyjemnością — odrzekłem i wyszedłem za nim z sali licytacyjnej do małego pokoiku, 
zastawionego półkami pełnymi książek. 
Somers zamknął drzwi na klucz. 
24 
ŚWIĘTY KWIAT 
Teraz jesteśmy sami — rzekł tonem, jakim czarny charakter w melodramacie zwraca się do 
spotkanej nareszcie, sam na sam, cnotliwej piękności. — Panie Quatermain, niech mi pan 
pokaże te... motyle. 
Postawiłem pudełko na stole i otworzyłem je. Zdjąłem przykrycie z waty i oto między 
dwiema taflami szkła ukazał się cudowny kwiat, nie uszkodzony pomimo tylu podróży, 
wspaniały nawet po śmierci, a przy nim szeroki, zielony liść. 
Młodzieniec patrzył nań z takim zachwytem, że myślałem, iż oczy wyskoczą mu z głowy. 
Odwrócił się, mrucząc coś pod nosem, a potem patrzył znowu. 
—  O Boże! —zawołał. — Czy to możliwe, aby coś podobnego mogło istnieć na tym 
świecie? Pan go przecież nie pomalował, panie Quater-main, nieprawdaż? 
—  Panie — rzekłem — po raz drugi pan mnie obraża. Do widzenia — i zacząłem zamykać 
pudełko. 
—  Niech się pan nie obraża — zawołał — niech pan będzie pobłażliwy dla biednego 
grzesznika. Pan tego nie rozumie. Gdyby pan rozumiał, toby się pan nie obrażał. 
—  Nie — odrzekłem — niech mnie kule biją, jeśli rozumiem. 
—  Zrozumie pan, jak pan zacznie kolekcjonować storczyki. Nie jestem wariatem, chyba na 
tym jednym punkcie. Panie Quatermain — rzekł cichym, drżącym głosem — to cudowne 
Cypripedium ma wartość kopalni złota. To znaczy, roślina, na której wyrosło, jest bezcenna. 
Gdzie jest ta roślina? 
—  W jakiejś nie określonej bliżej miejscowości południowej Afryki — odparłem. — Nie 
mogę nawet w przybliżeniu oznaczyć jej położenia. 
—  To niewiele, panie Quatermain. Nie mam prawa pana o nic pytać, bo pan mnie przecież 
nie zna, ale zapewniam pana, że jestem uczciwym człowiekiem i... niech mi pan opowie 
historię tego kwiatu!... 
—  Nie wiem, doprawdy... — zacząłem z wahaniem, ale spojrzawszy na niego raz jeszcze, 
przedstawiłem mu sprawę w głównych zarysach i zaznaczyłem, że poszukuję kogoś, kto 

sfinalizowałby wyprawę do tych odległych i romantycznych okolic, gdzie rośnie cudowny 
storczyk. 
Ledwie skończyłem moją opowieść, gdy rozległo się gwałtowne stukanie do drzwi. 
—  Panie Stefanie — wołał ktoś — czy pan tam jest? 
—  Ach, to Briggs — zawołał młody człowiek. — Briggs to plenipotent 
SALA LICYTACYJNA 
25 
mego ojca. Niech pan zamknie pudełko. Proszę wejść, panie Briggs. Co się stało? 
—  Przykra rzecz się stała — odparł chudy, nerwowy jegomość, który wpadł przez otwarte 
drzwi. — Pański ojciec, to jest sir Aleksander, chcę powiedzieć — przyszedł niespodzianie do 
biura i zirytował się bardzo, że pana tam nie zastał. Gdy się dowiedział, że pan jest na 
wyprzedaży storczyków, wpadł we wściekłość, tak, panie, we wściekłość, i przysłał mnie po 
pana. 
—  Doprawdy? — rzekł pan Somers spokojnym głosem — no to proszę powiedzieć memu 
ojcu, że zaraz przyjdę. Proszę bardzo, niech pan idzie i mu to powie. 
Briggs odszedł niezbyt chętnie. 
—  Muszę odejść, panie Quatermain — rzekł, pan Somers zamykając drzwi. — Czy zechce 
mi pan obiecać, że pan nie pokaże nikomu tego kwiatu aż do mego powrotu. Będę tu za pół 
godziny. 
—  Dobrze, panie Somers. Poczekam na pana pół godziny w sali i obiecuję panu, że nikt nie 
zobaczy storczyka do pańskiego powrotu. 
—  Dziękuję panu. Zacny z pana człowiek. Zrobię, co tylko będę mógł, aby pan nie 
pożałował swej uprzejmości. 
Wyszliśmy razem do sali, gdzie pan Somers nagle coś sobie przypomniał. 
—  Na Jowisza! — wykrzyknął. — Byłbym zapomniał! Gdzie Woodden? Chodźże tu, panie 
Woodden, chcę z panem pomówić. 
Osobnik, zwany Wooddenem, zbliżył się. Był to człowiek lat około pięćdziesięciu, 
nieokreślony w kolorze, gdyż oczy miał bardzo jasnoniebieskie, a włosy lniane, silnie 
zbudowany i o dużych rękach, noszących ślady fizycznej pracy. 
—  Panie Woodden — rzekł Somers — ten pan ma tu najcudowniejszy storczyk na całym 
świecie. Uważajcie, żeby go nie okradziono. Są tu ludzie, panie Quatermain, którzy zdolni 
byliby zamordować pana i wrzucić pańskie ciało do Tamizy, byleby tylko zdobyć ten 
storczyk — dodał ponuro. 
Po otrzymaniu tej informacji Woodden zachwiał się kilkakrotnie na nogach, jak gdyby 
odczuwał pierwsze objawy trzęsienia ziemi. Robił tak zawsze, kiedy coś go bardzo dziwiło. 
Potem ścisnął swój potężny kułak, rozglądając się podejrzliwie na wszystkie strony. 
—  Proszę posłuchać, panie Woodden. Widział pan Odontoglossum pavo i co pan o niej 
myśli? — Wskazał roślinę, umieszczoną na małym 
26 
ŚWIĘTY KWIAT 
stoliku pod katedrą. Roślinę tę zdobiła kiść prześlicznych białych kwiatów. Na końcu 
każdego płatka znajdowała się plamka, przypominająca barwą i kształtem tęczowe „oka" na 
piórach pawia; stąd prawdopodobnie pochodziła nazwa rośliny „Pavo" czyli paw. 
—  Myślę, proszę pana, że to najpiękniejszy kwiat, jaki widziałem. W całej Anglii nie ma z 
pewnością takiego, który by mógł się z nim równać — oświadczył z przekonaniem. — Ale 
też dużo ludzi leci na niego. 
—  Słusznie, panie Woodden. Ma pan bardzo logiczny umysł. A więc proszę posłuchać: 
musimy mieć tego „pawa" za wszelką cenę. A tu ojciec przysłał po mnie. Wrócę jak 
najprędzej, ale mogę się spóźnić. Jeśli tak, to proszę stanąć do licytacji w moim imieniu. Oto 
upoważnienie. — Napisał parę słów na karcie, którą oddał przechodzącemu urzędnikowi. — 

No, panie Woodden, niech się pan nie da wystrychnąć na dudka i sprzątnąć sobie „pawa" 
sprzed nosa. 
—  Co powiedział panicz? — spytał Woodden. — Że mam kupić tego „pawa" za wszelką 
cenę? 
—  Tak — odrzekłem — tak powiedział. Przypuszczam, że słono za niego zapłacicie. 
—  Nie wiem, proszę pana. Wiem tylko, że mam go kupić. Nasz panicz nie ogląda się na 
pieniądze. Czego chce, to musi mieć, przynajmniej jeśli to jest storczyk. 
—  Pewnie i pan lubi storczyki, panie Woodden? 
—  Czy lubię? Ja je kocham! Nic innego tak nie kocham, nawet mojej starej, nawet samego 
panicza, a Bóg widzi, jak go kocham! Ale przepraszam pana, ja muszę uważać na „pawa". 
Czy nie mógłby pan trzymać tej blaszanej puszki trochę mocniej. 
Wycofałem się do mego kąta, a Woodden zajął miejsce przy stole, śledząc jednym okiem 
„pawa", a drugim moją osobę i cenne pudełko. 
Licytacja ciągnęła się leniwie, dopóki uprzejmy pan Primrose nie wystąpił z dłuższą 
przemową. 
—  Panowie — rzekł — rozumiem doskonale, że nie przybyliście tu, aby kupować zwykłe 
okazy Cattleya mossia, ale aby nabyć lub usiłować nabyć najcudowniejszy Odontoglossum, 
jaki kiedykolwiek zakwitł w naszym kraju, własność znanej firmy importerów, której 
serdecznie winszuję takiego klejnotu. Panowie, ten cudowny kwiat godzien jest ozdabiać 
cieplarnię królewską. Mam wrażenie, że wszyscy nasi najznakomitsi zbieracze znajdują się w 
tej sali. Prawda, nie widzę wśród nich 
SALA LICYTACYJNA 
27 
młodego, ale już znanego ze swej hojności pana Stefana Somersa, ale pozostawił on tu swego 
naczelnego ogrodnika, czcigodnego pana Wooddena, najlepszego znawcę storczyków w 
Anglii (Woodden zako-łysał się gwałtownie) — dla ubiegania się w jego imieniu o cudowny 
kwiat. A teraz do dzieła. Panie Smith, proszę obnieść roślinę dookoła, aby każdy mógł 
obejrzeć jej piękność. Osiem prześlicznych kwiatów w pełnym rozkwicie, panowie, i pięć, 
nie, sześć pączków. Roślina sama zdrowa i silna. Trzy odrostki, które w swoim czasie będą 
mogły być oddzielone. A teraz, kto ubiega się o Odontoglossum pavot Dziękuję panu — 
trzysta. Czterysta. Pięćset. Sześćset. Trzykrotnie po siedemset. Osiemset. Dziewięćset. 
Tysiąc. Ach, panowie, trochę prędzej. Dziękuję panu — tysiąc pięćset. To przeciwko panu, 
panie Woodden. Tysiąc siedemset — dziękuję. 
Tu nastąpiła pauza w dzikim wyścigu o „Pavo", w czasie której przeliczyłem tysiąc siedemset 
szylingów na funty. Do diaska, pomyślałem, osiemdziesiąt pięć funtów to dobra cena za 
kwiat. Woodden sumiennie wykonuje polecenia. 
Głos pana Primrose przerwał moje rozmyślania. 
—  Panowie, panowie — zawołał — nie pozwolicie chyba, aby najcudowniejszy twór świata 
roślinnego sprzedany został za tak nędzną sumę. Namyślcie się... Nie? No trudno, spełniam 
swój obowiązek, choć nie będę mógł spać tej nocy po takiej hańbie. A więc... raz... — I 
uderzył młotkiem. — Dwa... — I uderzył po raz drugi. — Panie Smith, proszę podnieść ten 
kwiat. Pokazać go wszystkim. Niech widzą, co tracą. 
Smith uniósł doniczkę z kwiatem w górę. Kościany młoteczek wzniósł się nad głową pana 
Primrose i już miał spaść, gdy spokojny mężczyzna z długą brodą, który dotychczas nie brał 
udziału w przetargu, podniósł głowę i rzekł: 
—  Tysiąc osiemset. 
—  Ach! — zawołał pan Primrose. — Byłem tego pewny. Wiedziałem, że właściciel 
najpiękniejszej kolekcji w Anglii nie zejdzie z pola bez walki. Na pana kolej, panie Woodden. 
—  Tysiąc dziewięćset, panie — rzekł Woodden zdecydowanym głosem. 
—  Dwa tysiące — rzekł brodacz. 

—  Dwa tysiące sto — rzekł Woodden. 
—  Brawo, panie Woodden — zawołał pan Primrose — reprezentujesz pan godnie swego 
pryncypała. 
28 
ŚWIĘTY KWIAT 
—  Z pewnością nie! — wykrzyknął Woodden. — Mam rozkaz i wykonam go. 
—  Dwa tysiące dwieście — rzekł brodacz. 
—  Dwa tysiące trzysta — rzekł Woodden. 
—  Do diabła — zawołał brodacz i wybiegł z sali. 
—  Odontoglossum pavo oddaje się za dwa tysiące trzysta, tylko za dwa tysiące trzysta... — 
zawołał pan Primrose. — Kto da więcej? Raz... dwa... Po raz ostatni, kto da więcej? Trzy... 
Sprzedane panu Woodde-nowi, działającemu w imieniu pana Somersa. 
Młotek opadł z głuchym łoskotem, a w tej chwili mój nowy przyjaciel wpadł do sali. 
—  No i co, panie Woodden — zapytał — czy już sprzedali „pawa"? 
—  Tak, paniczu — odrzekł — kupiłem go. 
—  Doprawdy? Ileż dał pan za niego? 
—  Nie wiem dokładnie, paniczu, nie znam się dobrze na liczbach, ale dwadzieścia trzy 
czegoś tam. 
—  Dwadzieścia trzy funty... Nie, to byłoby za mało... To chyba dwieście trzydzieści... 
Trochę to słono, ale kwiat wart tego. 
W tej chwili pan Primrose podniósł głowę: 
—  Ach, to pan, panie Somers. Winszuję panu nabycia nieporównanego Odontoglossum pavo 
za tak umiarkowaną cenę dwu tysięcy trzystu funtów. 
Trzeba przyznać, że młody człowiek zniósł cios po bohatersku. Zadrżał lekko i pobladł, nic 
więcej. 
—  Panie Woodden, co za idiota z pana! 
—  Zawsze mi to mówiła moja matka, a któż mógł lepiej wiedzieć o tym niż ona? Ale co się 
stało? Przecież spełniłem polecenie i kupiłem „pawa"? 
—  Niech się pan nie martwi, panie Woodden, to ja jestem tym idiotą. To moja wina. Ale 
wielkie nieba! Jak ja wybrnę z tego? 
Potem, zapanowawszy nad sobą, podszedł do pana Primrose i powiedział do niego kilka słów. 
—  Ależ, naturalnie, niech się pan nie kłopocze. Nie możemy wymagać, aby taki rachunek był 
uregulowany w ciągu kilku minut. Ma pan termin miesięczny. 
ROZDZIAŁ III 
SIR ALEKSANDER I STEFAN 
W tej samej chwili spostrzegłem przy sobie tęgiego, dystyngowanego mężczyznę z siwą 
brodą i przystojną, ale bynajmniej nie łagodną twarzą. Rozglądał się dokoła, jak ktoś, kto 
znalazł się w niezwykłym dla siebie otoczeniu. 
—  Może pan zechce mi powiedzieć — zwrócił się do mnie — czy niejaki pan Somers 
znajduje się w tej sali. Mam krótki wzrok i trudno mi go dojrzeć w tłumie. 
—  Jest tutaj — odparłem — i właśnie nabył prześliczny storczyk, zwany Odontoglossum 
pavo. Wszyscy tu tylko o tym mówią. 
—  Doprawdy? A czy mógłby mi pan powiedzieć, ile zapłacił za ten storczyk? 
—  Olbrzymią sumę. Myślałem, że wynosi dwa tysiące trzysta szylingów, ale okazało się, że 
to miało być dwa tysiące trzysta funtów. 
Przystojny jegomość poczerwieniał tak gwałtownie, jakby miał dostać ataku apopleksji. Przez 
chwilę oddychał ciężko. 
Jakiś zbieracz, pomyślałem i ciągnąłem dalej moją opowieść, która go tak widocznie 
zajmowała. 

—  Widzi pan, ten młody człowiek został odwołany stąd przez swego ojca. Słyszałem, jak 
polecił swemu ogrodnikowi nabyć storczyk za wszelką cenę. 
—  Za wszelką cenę! Naprawdę? To ciekawe. Niech pan mówi dalej. 
—  No i ogrodnik go kupił po zaciętej walce. Właśnie go opakowuje. Mam trochę 
wątpliwości co do tego, czy jego pan naprawdę chciał aż tak się zagalopować. Oto idzie. Jeśli 
go pan zna... 
Młody pan Somers, nieco blady i roztargniony, zbliżał się do mnie; 
зо 
ŚWIĘTY KWIAT 
ręce wsadził w kieszenie, a w ustach miał nie zapalone cygaro. Na widok starszego pana 
złożył wargi jakby do gwizdania i upuścił cygaro. 
—  Halo, ojcze — rzekł swym miłym głosem — otrzymałem twoje wezwanie i szukałem cię 
wszędzie, ale nie spodziewałem się doprawdy znaleźć w tej sali. Storczyki, zdaje się, nie 
należą do twoich zamiłowań. 
—  Ja myślę, że się nie spodziewałeś! — odrzekł ojciec zdławionym głosem — nie interesuję 
się takim śmieciem. Za to ty, Stefanie, najwyraźniej się tym interesujesz. Pan mówi mi 
właśnie, że nabyłeś jakiś niezwykły okaz. 
—  Przepraszam pana najmocniej — przerwałem, zwracając się do Somersa — nie miałem 
pojęcia, że ten pan to bliski krewny pana. 
—  Ach, drobiazg, panie Quatermain. Czemuż by pan nie miał mówić o tym, co jutro będzie 
we wszystkich pismach. Tak, ojcze, kupiłem bardzo piękny okaz, najpiękniejszy ze 
wszystkich, a raczej Woodden kupił go dla mnie. 
—  Doprawdy? A ileż zapłaciłeś za ten kwiat, jeśli wolno wiedzieć? Wymieniono mi jakąś 
sumę, ale sądzę, że to pomyłka? 
—  Nie wiem co słyszałeś, ojcze, ale cena storczyka wynosi w rzeczywistości dwa tysiące 
trzysta funtów. Jest to suma o wiele większa od wszystkiego, czym rozporządzam, i chciałem 
cię właśnie prosić o pożyczenie mi jej, dla honoru nazwiska, jeśli już nie dla mojego. Ale o 
tym możemy pomówić później. 
—  Tak, Stefanie, możemy o tym pomówić później. Ale odkładanie na nic się nie przyda, 
więc pomówmy o tym zaraz. Chodźmy do mego biura. A ponieważ pan (to było do mnie) zna 
również tę sprawę, więc i pana poproszę ze sobą, i ciebie także, bałwanie (zwrócił się do 
Wooddena, który właśnie nadszedł ze storczykiem). 
Oczywiście mogłem odrzucić podobne zaproszenie, nie uczyniłem jednak tego. Chciałem 
wiedzieć, jak się skończy ta sprawa i wtrącić słówko na obronę młodego Somersa, jeśli 
sposobność się nadarzy. Wyszliśmy wszyscy, odprowadzani uśmiechami tych, którzy słyszeli 
naszą rozmowę. Przed bramą czekała wspaniała kareta; upudrowany lokaj otworzył nam 
drzwiczki. 
—  Dokąd jechać, proszę pana? — spytał. 
—  Do biura — warknął sir Aleksander i ruszyliśmy. Zawiedzeni spadkobiercy w 
pogrzebowym orszaku nie mogliby 
zachowywać bardziej ponurego milczenia. Sir Aleksander jednak zaszczycił mnie jedną 
uwagą. Brzmiała ona: „Jeśliby pan zechciał usunąć 
SIR ALEKSANDER I STEFAN                                    31 
kant tego przeklętego pudełka spod moich żeber, byłbym panu niezmiernie wdzięczny." 
—  Ach, przepraszam! — zawołałem i starając się usunąć pudełko, upuściłem je na nogę 
mego sąsiada. Nie mogę powtórzyć jego dalszych słów, ale muszę wyjaśnić, że cierpiał na 
podagrę. 
Jego syn nagle odczuł komizm całej sytuacji. Szturchnął mnie w kolano, potem ośmielił się 
mrugnąć i najwyraźniej dusił się od śmiechu. Byłem w rozpaczy, bo gdybym wybuchnął, nie 
wiem, co by się stało. 

Na szczęście kareta zatrzymała się przed drzwiami biura. 
Nie czekając na lokaja pan Stefan wyskoczył i zniknął wewnątrz gmachu — podejrzewam, że 
chciał się wyśmiać. Potem wysiedliśmy wszyscy i poszliśmy za sir Aleksandrem do 
obszernego, wspaniale umeblowanego gabinetu. Sir Aleksander Somers był, jak się 
dowiedziałem, ogromnie bogatym hurtownikiem bulionu. W gabinecie zastaliśmy już 
Stefana: siedział na oknie i wymachiwał nogami. 
—  No, tu będziemy mieli spokój i wygodę — rzekł sir Aleksander sarkastycznie. 
—  Jak mówił boa dusiciel do wiewiórki, która się znalazła w jego klatce — zauważyłem. 
Znowu pan Stefan zaczął się dusić. Jakiś błysk zrozumienia zaświecił nawet w wyblakłych 
oczach ogrodnika. Po paru minutach zachichotał i zamruczał coś niewyraźnego. Ale sir 
Aleksander rzekł spokojnie: 
—  Nie zrozumiałem pańskiej uwagi. Czy nie zechciałby pan jej powtórzyć? 
Widząc, że nie zdradzam najmniejszej chęci skorzystania z tej propozycji, ciągnął dalej: 
—  W takim razie może mi pan powtórzy to, co pan mówił w sali licytacyjnej. 
—  Nie widzę żadnej potrzeby — odparłem. — Mówiłem wyraźnie, a pan zdawał się 
rozumieć mnie doskonale. 
—  Ma pan rację — rzekł sir Aleksander — szkoda tracić czas. 
I zwrócił się do Wooddena, który stał przy drzwiach trzymając przed sobą roślinę owiniętą w 
papier. 
—  No, bałwanie! — krzyknął. — Powiedz mi, po co przyniosłeś tu ten badyl. 
Woodden nic nie odpowiedział, tylko zakołysał się lekko. Sir Aleksander powtórzył rozkaz. 
Wtedy ogrodnik postawił doniczkę na stole i odrzekł: 
32                                               ŚWIĘTY KWIAT 
—  Jeśli pan do mnie mówi, to nie jest to moje nazwisko i w dodatku jeśli mnie pan jeszcze 
raz tak nazwie, to... 
I zaczął zawijać rękawy na swoich żylastych ramionach. 
—  Ojcze — rzekł Stefan występując naprzód — po co to wszystko? Sprawa cała jest jasna 
jak dzień. Kazałem mu kupić kwiat za wszelką cenę. Wprawdzie nie przypuszczałem ani na 
chwilę, żeby mogło dojść do takiej ceny, ale w każdym razie Woodden wykonał tylko moje 
polecenie i nie można go za to winić. 
—  Oto jest pan, któremu warto służyć! — zawołał Woodden. 
—  Bardzo dobrze, mój panie — rzekł sir Aleksander — kupiłeś ten storczyk. Może mi teraz 
raczysz powiedzieć, w jaki sposób zamierzasz zapłacić za niego. 
—  Proponuję, abyś ty zapłacił za niego, ojcze — rzekł spokojnie pan Stefan. — Dwa tysiące 
trzysta funtów, a nawet suma dziesięć razy wyższa niewiele cię zuboży. Jeśli jednak jesteś 
innego zdania, zapłacę sam. Jak wiesz, odziedziczyłem po matce pewną sumę, na której ty 
masz tylko dożywocie. Pożyczę potrzebne mi pieniądze pod zastaw tej sumy — lub w inny 
sposób. 
Jeśli przedtem sir Aleksander był rozgniewany, to teraz wpadł po prostu we wściekłość. 
Biegał po pokoju; wyrzucał z siebie wyrazy, które nie powinny były nigdy przejść przez usta 
szanującego się hurtownika, jednym słowem zachowywał się, jak na jego stanowisku nie 
należy się zachowywać. Wreszcie podbiegł do biurka, porwał książeczkę czekową, wypełnił 
czek na dwa tysiące trzysta funtów na okaziciela i cisnął go dosłownie na głowę syna. 
—  Ach, ty niegodziwy próżniaku i nicponiu! — ryczał. — Umieściłem cię tu w biurze, żebyś 
się nauczył uczciwej pracy i w swoim czasie stanął na czele wielkiego przedsiębiorstwa. A ty 
co? Nie okazujesz najmniejszego zainteresowania dla handlu bulionem i niczego się nie 
nauczyłeś. I żebyś choć trwonił pieniądze — moje pieniądze — na jakieś szlachetne nałogi: 
wyścigi, karty, a choćby... no, mniejsza z tym... Ale gdzież tam! Ty lubujesz się w kwiatach, 
nędznym zielsku, które krowy jedzą, a urzędniczyny hodują w ogródkach. 
—  Starożytne i miłe upodobanie. Adam podobno żył w ogrodzie — wtrąciłem. 

—  Może poprosisz swego przyjaciela, żeby był cicho — warknął sir Aleksander. — 
Chciałem dodać, że dotąd płaciłem twoje długi dla honoru nazwiska, ale mam już tego po 
uszy! Wydziedziczam cię 
SIR ALEKSANDER I STEFAN 
33 
i usuwam od udziału w przedsiębiorstwie. Możesz sobie iść i zarabiać sam na życie, jak ci się 
podoba, choćby poszukiwaniem storczyków. Przerwał, usiłując złapać oddech. 
—  Czy to wszystko, ojcze? — zapytał spokojnie pan Stefan, wyjmując cygaro. 
—  Nie, jeszcze nie wszystko, ty bezczelny młokosie. Ten dom, który zajmujesz w 
Twickenham, jest moją własnością. Bądź tak dobry i wyprowadź się z niego. 
—  Przypuszczam, ojcze że mam prawo do tygodniowego wypowiedzenia, jak każdy inny 
lokator — rzekł pan Stefan zapalając cygaro. — Jeśli mi tego odmówisz, będę zmuszony cię 
poprosić, abyś postarał się o nakaz eksmisji. Rozumiesz przecież, że muszę pozałatwiać swoje 
sprawy, zanim rozpocznę nowe życie. 
—  Ach, ty, ty... błaźnie! — krzyczał rozwścieczony król bulionu. Wtem przyszło mu nowe 
natchnienie. — Więcej dbasz o nędzny chwast niż o rodzonego ojca?! Ale ja zrobię z tym 
koniec!... I rzucił się na storczyk z widocznym zamiarem zniszczenia go. 
Ale czujny Woodden spostrzegł to. Jednym skokiem znalazł się pomiędzy sir Aleksandrem a 
przedmiotem jego gniewu. 
—  Jeśli pan dotknie „pawa", zabiję pana — wyjąkał. 
Sir Aleksander spojrzał na storczyk, potem na potężną pięść jego obrońcy i zmienił zamiar. 
—  Niech diabli porwą wasz storczyk i was wszystkich — zawołał i wybiegł z pokoju 
trzaskając drzwiami. 
—  No, już po wszystkim — rzekł spokojnie pan Stefan, wachlując się chusteczką.—Było to 
dosyć podniecające, nieprawdaż, panie Quatermain? Ale widziałem już to nieraz. A teraz, co 
pan myśli o małym śniadanku? Ale sądzę, że najpierw zrealizujemy ten czek. Mój ojciec w 
gniewie zdolny jest do wszystkiego. Mógłby go anulować. Panie Woodden, proszę zawieźć 
„pawa" do Twickenham. Tylko niech go pan trzyma ciepło i nie dotyka kwiatu. Proszę wziąć 
zakrytą dorożkę i nie palić w drodze. Na obiad będę w domu. 
Woodden porwał doniczkę lewą ręką i zwinąwszy prawą w kułak — prawdopodobnie na 
wypadek spotkania z sir Aleksandrem — zniknął za drzwiami. 
Po chwili wyruszyliśmy również, a po zrealizowaniu czeku bez żadnych trudności, 
zasiedliśmy do śniadania w sali restauracyjnej zbyt przepełnionej, aby się mogła nadawać do 
poufniejszej rozmowy. 
—  Panie Quatermain — odezwał się młody Somers — jasne jest, że 
3 — Święty kwiat 
34                                               ŚWIĘTY KWIAT 
nie mogę tu obejrzeć storczyka, który chciałbym zbadać dokładniej. Przez tydzień mam 
jeszcze zapewniony dach nad głową; czy zechce pan być moim gościem przez ten czas? Nie 
wiem nic o panu, a pan o mnie tylko tyle, że jestem wydziedziczonym synem ojca, którego 
nie potrafiłem zadowolić. Jednak sądzę, że moglibyśmy spędzić razem kilka przyjemnych 
chwil na rozmowie o kwiatach i innych rzeczach. Chyba że ma pan inne projekty. 
—  Nie mam żadnych — odparłem — i jeśli mi pan pozwoli zabrać rzeczy z hotelu, w którym 
mieszkam, z przyjemnością spędzę noc pod pańskim dachem. 
Do Twickenham przybyliśmy przed zmierzchem. Jednocześnie prawie z nami Woodden z 
„pawem" i obaj z Somersem zajęli się umieszczeniem cennego okazu. 
Obiad był bardzo wesoły. Wypadki tego dnia nie wpłynęły ujemnie na humor mego 
gospodarza, a jego wina były doskonałe. 
—  Widzi pan, panie Quatermain — rzekł — dobrze się stało, że ten już dawno zbierający 
wrzód pękł nareszcie. Mój czcigodny ojciec zrobił tak dużo pieniędzy, że nie wyobraża sobie, 

abym ja mógł robić co innego. Ja jednak jestem innego zdania. Kocham kwiaty, szczególnie 
storczyki, a nienawidzę handlu bulionem. 
—  No tak — odparłem niepewnie — sprawa jednak przedstawia się dość poważnie. Pański 
ojciec wydał mi się bardzo stanowczy w swych zamiarach, a po tym wszystkim — wskazałem 
na piękne srebra i stare wino — nie wiem, czy pan potrafi znosić niedostatek? 
—  Nie boję się go wcale; będzie to dla mnie zmiana raczej przyjemna. Nawet jeśli mój ojciec 
nie zmieni zamiaru, co również jest możliwe, gdyż w gruncie rzeczy kocha mnie ze względu 
na podobieństwo moje do zmarłej matki — sprawa nie przedstawia się tak źle. Mam trochę 
pieniędzy, które odziedziczyłem po niej: jakieś sześć do siedmiu tysięcy. Sprzedam tego 
„pawa" brodaczowi, który współzawodniczył o niego z Wooddenem — nazywa się sir Joshua 
Tredgold. Zaraz do niego napiszę. Nie mam żadnych poważniejszych długów, bo ojciec 
dawał mi trzy tysiące funtów szterlingów rocznie, a ja, oprócz storczyków, nie mam żadnych 
zbytkownych upodobań. A więc precz z przeszłością, niech żyje przyszłość i wszystko, co 
nam przynieść może! — Wychylił kieliszek wina i rozśmiał się swym szczerym, swobodnym 
śmiechem. 
Był on naprawdę bardzo sympatyczny, trochę lekkomyślny, to prawda, ale wszak młodość i 
lekkomyślność chętnie chodzą w parze. 
SIR ALEKSANDER I STEFAN 
35 
—  A teraz, panie Quatermain—rzekł—przejdźmy do drugiego pokoju i obejrzyjmy to 
pańskie Cypripedium. Czuję, że nie zasnę, zanim go nie zobaczę. Pozwoli pan tylko, że 
zawołam tego starego idiotę, Wooddena. 
—  Panie Woodden — rzekł, gdy ogrodnik stanął przed nim — ten pan pokaże nam storczyk 
dziesięć razy piękniejszy od „pawa". 
—  Przepraszam panicza — rzekł Woodden — jeśli ten pan tak mówił, to kłamie. Czegoś 
podobnego nie może być na świecie. 
Otworzyłem pudełko i odsłoniłem złocisty kwiat. Woodden zakołysał się. Potem chwycił się 
za głowę, jakby chcąc sprawdzić, czy ma ją jeszcze na karku. 
—  No! — zawołał. — Jeśli ten kwiat nie jest farbowany, jest to król kwiatów. Umarłbym ze 
szczęścia, gdybym zobaczył taki kwiat kwitnący na roślinie. 
—  Niech pan usiądzie, panie Woodden, i będzie cicho — rzekł jego pan. — Panie 
Quatermain, czy zechce pan nam opowiedzieć historię tego kwiatu od początku do końca. 
Naturalnie bez nazwisk, jeśli pan chce je zatrzymać w tajemnicy. Woodden potrafi trzymać 
język za zębami i ja również. 
Przez następne pół godziny mówiłem prawie bez przerwy, nie ukrywając nic i tłumacząc, że 
pragnąłbym znaleźć kogoś, kto pokryłby koszty wyprawy po tę roślinę, która, jak sądzę, jest 
jedynym okazem tego gatunku. 
—  Ile by to kosztowało? — spytał pan Somers. 
—  Obliczam tę wyprawę na dwa tysiące funtów—odparłem.—Widzi pan, musimy mieć 
dosyć ludzi, broni i żywności, a także towarów i podarków. 
—  Moim zdaniem cena jest niska. Ale przypuśćmy, że dostaniemy kwiat, to co wtedy? 
—  W takim razie proponowałbym, żeby brat Jan, który go pierwszy znalazł, dostał jedną 
trzecią sumy, którą się uda za niego uzyskać, ja, jako dowódca wyprawy, również jedną 
trzecią, a ten, który dostarczy potrzebnych pieniędzy — pozostałą część. 
—  Doskonale. Postanowione. 
—  Jak postanowione? — spytałem. 
—  No tak, że podzielimy się, jak pan proponuje, tylko zastrzegam sobie prawo otrzymania 
mojej części w naturze, to jest w formie częściowej własności rośliny, oraz pierwszeństwo 
przy nabyciu reszty za cenę umówioną. 

—  Ależ panie Somers, czyżby pan naprawdę miał zamiar znaleźć dwa tysiące funtów i 
osobiście brać udział w wyprawie? 
36 
ŚWIĘTY KWIAT 
- Naturalnie. To jest, jeśli pan zgodzi się na to. Pański stary przyjaciel z fiołkiem w głowie, 
pan i ja będziemy szukali tego złocistego kwiatu i znajdziemy go. Powtarzam raz jeszcze, że 
sprawa załatwiona. 
Nazajutrz rzeczywiście spisaliśmy w dwóch egzemplarzach umowę i podpisaliśmy ją obaj. 
Przed ostateczną decyzją jednakże zażądałem, aby pan Somers zobaczył się z moim dawnym 
towarzyszem podróży, Karolkiem Scro-оре'ет, i w mojej nieobecności wysłuchał jego opinii 
o mnie. Widocznie opinia ta musiała być bardzo pochlebna dla mnie, gdyż młody Somers 
zaczął mnie traktować ze zdwojonym szacunkiem. Uważałem również za stosowne 
przedstawić mu w obecności Scroope'a niebezpieczeństwa wyprawy, na którą się wybierał. 
—  Pan jednak jest gotów narazić się na te niebezpieczeństwa — rzekł. 
—  Tak — odparłem — ale dla mnie są one nieodłączne od mego zawodu. Młodość moja już 
minęła, a życie przedstawia dla mnie bardzo małą wartość. Ale z panem jest inna sprawa. Jest 
pan bardzo młody. Jeśli pan zostanie w kraju i zwróci się do ojca, nie wątpię, że cofnie on 
zbyt pospiesznie wyrzeczone słowa. Czyż warto poświęcać takie widoki i narażać się na 
niebezpieczeństwa, dla niepewnej nadziei znalezienia rzadkiego kwiatu? Mówię to na swoją 
niekorzyść, bo niełatwo znajdę kogoś innego, kto chciałby zaryzykować dwa tysiące funtów 
na taki cel. 
Młody Somers popatrzył na mnie przez chwilę i wybuchnął tak charakterystycznym dla niego 
serdecznym śmiechem. 
—  Trzeba panu przyznać, panie Quatermain, że jest pan prawdziwym gentlemanem. Żaden 
hurtownik bulionu nie działałby tak wyraźnie wbrew swoim interesom. 
—  Dziękuję panu — rzekłem. 
—  Co do reszty — rzekł — to mam dosyć Anglii i chcę zobaczyć świat. Nie chodzi mi 
jedynie o storczyk. To tylko symbol. Pragnę przygód i wrażeń. 
—  A więc, panie Somers — rzekłem nieco uroczyście — znajdzie pan przygody i wrażenia 
w południowej Afryce. Albo też znajdzie bezimienną mogiłę w jakimś zarażonym febrą 
bagnie. Ale sam pan tego chce, i to mi się w panu podoba. 
Jednakże nie uspokoiłem się i na jakiś tydzień przed naszym wyjazdem napisałem, po długim 
namyśle, do sir Aleksandra, przedstawiając mu całą sprawę i nie ukrywając niebezpieczeństw 
naszego przedsięwzięcia. 
Ponieważ list mój pozostawał bez odpowiedzi, czyniłem nadal 
SIR ALEKSANDER I STEFAN                                    37 
przygotowania do podróży. Mieliśmy pieniędzy w bród z powodu sprzedaży „pawa", ze stratą 
wprawdzie, ale dość pomyślnie. Nigdy nie wyruszałem na żadną wyprawę tak znakomicie 
wyekwipowany. 
Wreszcie nadszedł dzień odjazdu. Staliśmy na peronie, czekając na pociąg do Dartmouth, 
skąd odpływać miał w najbliższych dniach statek do Afryki. Na parę minut przed odejściem 
pociągu, w chwili gdy mieliśmy już wsiadać do wagonu, spostrzegłem twarz, która mi się 
wydała znajoma, i której posiadacz widocznie szukał kogoś w tłumie. Był to Briggs, 
plenipotent sir Aleksandra, którego widziałem na licytacji. 
—  Panie Briggs — zawołałem — czy szuka pan pana Somersa? Jeśli tak, to znajdzie go pan 
w tym przedziale. 
Briggs wskoczył do wagonu i podał panu Somersowi list. Potem wyskoczył znowu na 
platformę. Somers przeczytał list, oderwał czystą stronicę i napisał na niej pospiesznie parę 
słów. Podał mi kartkę abym wręczył ją Briggsowi, tak że mogłem zobaczyć, co napisał: Za 
późno już. Niech Cię Bóg strzeże, Drogi Ojcze. Mam nadzieję, że się jeszcze zobaczymy. 

Jeśli nie, postaraj się wspominać bez gniewu Twego niemądrego syna, który Ci tyle sprawił 
kłopotów. 
W chwilę potem pociąg ruszył. 
—  Ale, ale — rzekł Somers, gdy wyjechaliśmy ze stacji — otrzymałem list od ojca, który 
polecił wręczyć to panu. 
Rozerwałem kopertę zaadresowaną energicznym pismem i przeczytałem, co następuje: 
Kochany Panie. 
Doceniam najzupełniej motywy, które skłoniły Pana do napisania do mnie i serdecznie 
dziękuję Mu za list. Jak słusznie Pan przypuszczał, wyprawa, w jakiej zamierza wziąć udział 
mój syn, nie wydaje mi się bezpieczna. O nieporozumieniach, jakie wynikły między nim a 
mną, jest Pan dobrze poinformowany, gdyż zaszły one w obecności Pana. Z tego powodu 
winien jestem przeprosić Pana za wciągnięcie Go do tak niemiłej awantury rodzinnej. List 
Pana odebrałem dopiero dzisiaj; odesłano mi go z biura do mojej posiadłości na wsi. 
Przyjechałbym natychmiast do miasta, gdyby ostry atak podagry nie przykuwał mnie do 
łóżka. Mogę za tern jedynie napisać do mego syna w nadziei, że list mój dojdzie w porę i 
zdoła zmienić jego postanowienie. Muszę dodać, że choć nieraz różniłem się i obecnie różnię 
w zdaniach od mego syna, tym niemniej mam dla niego głębokie uczucie i szczerze pragnę 
jego dobra. Myśl o jakimkolwiek nieszczęściu, które by go spotkać mogło, jest dla mnie nie 
do zniesienia. 
38                                               ŚWIĘTY KWIAT 
Jednakże zdaję sobie sprawę, że zmiana projektów mego syna w ostatniej już eh wili, 
pociągnęłaby za sobą poważne straty i niedogodności dla Pana. Toteż uważam za swój 
obowiązek zawiadomić Pana, że w takim wypadku gotów jestem pokryć wszelkie straty, jakie 
stąd wynikną dla Pana i wyłożyć sumę dwóch tysięcy funtów, którą — o ile wiem — syn mój 
zaangażował w waszą wspólną wyprą wę. Możliwe jest jednak, że syn mój, który ma w sobie 
dużo dziedzicznego uporu, nie zechce zaniechać swoich zamiarów. W takim razie pozostanie 
mi tylko —poza uciekaniem się do Opatrzności—polecić go opiece Pana i proszę, aby Pan 
zechciał czuwać nad nim, jak nad własnym synem. Niech mu Pan powie, żeby pisał do mnie, 
ile razy sposobność się zdarzy, a także, że będę czuwał nad kwiatami, które pozostawił w 
Twickenham, choć sam ich widok jest mi wstrętny. 
Pozostaję wdzięcznym sługą Aleksander Somers. 
List ten wzruszył mnie bardzo. Bez słowa podałem go memu towarzyszowi, który przeczytał 
go starannie. 
—  Bardzo to uczciwe z jego strony, że pamięta o moich storczykach. Mój ojciec ma w 
gruncie rzeczy dobre serce, choć czasem zanadto się unosi. 
—  Co pan zamierza zrobić? 
—  Jechać, naturalnie. Za późno już aby się cofać. Czułbym się nędznym tchórzem, a co 
więcej powiem panu, że nie poprawiłoby mi to na pewno opinii u mego ojca. Toteż niech się 
pan nie stara mnie przekonać, bo to się na nic nie przyda. 
Przez jakiś czas po tej rozmowie, młody Somers okazywał tak rzadkie u niego przygnębienie. 
Zanim jednak dojechaliśmy do Dartm-outh, odzyskał całkowicie dobry humor, którego 
jednak nie mogłem podzielać. 
Przed odpłynięciem napisałem do sir Aleksandra i to samo, jak sądzę, uczynił jego syn, 
chociaż nie pokazał mi swego listu. 
W Durbanie, przed samym wyruszeniem w głąb kraju, otrzymałem odpowiedź na mój list. Sir 
Aleksander pisał, że całkowicie rozumie moją sytuację i że w żadnym wypadku nie mógłby 
przypisać mi winy. Zawiadamia mnie, że otwiera mi kredyt w Afrykańskim Banku, żebym 
mógł w razie potrzeby podjąć tam pieniądze. W końcu dodawał, że nareszcie syn jego 
wykazał moc charakteru, za co go zaczął szanować. 

A teraz wypadnie nam pożegnać na dłużej sir Aleksandra Somersa i wszystko, co ma związek 
z Anglią. 
ROZDZIAŁ IV 
MAWOWO I HANS 
Przybyliśmy szczęśliwie do Durbanu w początku marca i zamieszkaliśmy w moim domu, 
gdzie miałem nadzieję zastać brata Jana czekającego na nas. Ale brata Jana nie było. Stary, 
kulawy Murzyn Jack, który pilnował mego domu, oznajmił nam, że wkrótce po moim 
odjeździe Dodżitah zabrał swoją siatkę i puszkę, i wyruszył w głąb kraju, nie wiadomo dokąd, 
nie pozostawiając, jak twierdził, żadnego listu ani wskazówki. Zbiory swoje wyprawił, jak się 
dowiedziałem, do jakiegoś portu w Ameryce Północnej, co się jednak z nim samym stało, nie 
mogłem się dowiedzieć. Widziano go w Maritzburgu, a potem — według znajomych mi 
Kafrów — gdzieś na pograniczu kraju Zulusów, po czym ślad jego zaginął. 
Powstała zatem kwestia co robić? Brat Jan miał być naszym przewodnikiem. On jeden znał 
plemię Mazitu i zwiedził pogranicze tajemniczego kraju Pongów. Chociaż przyzwyczajony 
do podróży po Afryce, nie czułem się skłonny do zapuszczania się w te nieznane okolice bez 
jego pomocy. 
Gdy upłynęły dwa tygodnie bez żadnej wieści o nim, odbyliśmy ze Stefanem walną naradę. 
Przedstawiłem mu wszystkie trudności i niebezpieczeństwa naszej nowej sytuacji i 
proponowałem, abyśmy zaniechali tej szalonej wyprawy i wyruszyli do kraju Zulusów 
zapolować na słonie. 
Wydawał mi się skłonny do przyjęcia tej propozycji, bo polowanie na słonie nęciło go. 
—  A jednak — rzekłem po namyśle — rzecz dziwna, nie przypominam sobie, aby mi się 
wyprawa udała, jeśli zmieniłem projekt w ostatniej chwili, nie będąc do tego zmuszony. 
—  Rzućmy monetę — rzekł Stefan — dajmy głos Opatrzności. Orzeł — słonie, reszka — 
storczyk. 
40                                               ŚWIĘTY KWIAT 
Wyrzucił w górę pół korony. Spadła i potoczyła się pod starą komodę, którą z trudem 
odsunęliśmy wspólnymi siłami. 
—  Co tam takiego? — spytałem Somersa, który leżał na podłodze. 
—  Storczyk, chcę powiedzieć reszka — odparł. — A zatem postanowione, nie mamy się 
czym więcej martwić. 
Następne dwa tygodnie były dla mnie gorące. Właśnie tak się zdarzyło, że w porcie stał 
szkuner, pojemności około stu ton, należący do Portugalczyka nazwiskiem Delgado, 
handlującego różnymi towarami, które przewoził do portów zachodnioafrykańskich i 
Madagaskaru. Była to osobistość o podejrzanym wyglądzie, którą posądzałem o stosunki z 
handlarzami niewolników, grasującymi wówczas licznie na tamtych wybrzeżach. Ponieważ 
jednak udawał się on do Kilwy, skąd zamierzałem wyruszyć w głąb lądu, postanowiłem 
skorzystać z jego statku dla przewiezienia nas i naszych bagaży. Transakcja nie była łatwa. 
Najpierw wydawał się bardzo niechętnie zapatrywać na nasze polowanie w okolicach Kilwy, 
gdzie, jak twierdził, nie było zwierzyny, później zaś oświadczył, że wyrusza natychmiast. 
Jednakże przezwyciężyłem jego opór przy pomocy nieodpartych argumentów brzęczącej 
natury i zgodził się w końcu odłożyć swój odjazd na dwa tygodnie. 
Zająłem się wtedy dobieraniem ludzi, których zamierzałem wziąć co najmniej dwudziestu. 
Rozesłałem już przedtem gońców do kraju Zulusów i wyższych okolic Natalu, wzywając 
łowców, którzy towarzyszyli mi w moich dawnych wyprawach. Przybyli natychmiast w 
liczbie dwunastu. Człowiek, którego wyznaczyłem na ich dowódcę, był to Zulus imieniem 
Mawowo. Był to niski mężczyzna w średnim wieku o atletycznej budowie. Jego siła była 
przysłowiowa; sam widziałem, jak przytrzymywał za rogi głowę rannego bawołu tak długo, 
aż nadbiegłem i położyłem go trupem. 

Gdy poznałem Mawowo, był on wodzem małego plemienia, a zarazem lekarzem i 
czarownikiem w kraju Zulusów. W rok później, dowiedziawszy się o spisku na swoje życie, 
ratował się ucieczką wraz z dwiema żonami i dzieckiem. Wrogowie dogonili go, zanim zdołał 
dostać się do Natalu, i zabili starszą żonę i dziecko drugiej. Było ich czterech, ale Mawowo, 
doprowadzony do wściekłości, rzucił się na nich i zabił wszystkich. Potem wraz z pozostałą 
przy życiu żoną, strasznie posiekany, dowlókł się do rzeki, a potem do Natalu. Wkrótce 
potem druga żona umarła również; powiadano, że z żalu po śmierci dziecka. Niedługo po 
śmierci żony Mawowo wyszukał mnie i zaproponował 
MAWOWO I HANS                                             41 
swoje usługi. Przyjąłem go i nigdy nie żałowałem tego, bo chociaż zawsze posępny i 
oddający się jakimś dziwnym pogańskim praktykom, był mi najwierniejszym sługą, 
odważnym jak lew, a raczej jak bawół, bo lew nie zawsze jest odważny. 
Drugi człowiek, po którego nie posyłałem wprawdzie, ale który sam się zjawił, był to stary 
Hotentot imieniem Hans. Za moich młodych lat był służącym mojego ojca i towarzyszem 
moich pierwszych bojów. Po uzyskaniu obfitego udziału w zdobytych na nieprzyjacielu 
stadach, wycofał się z tych niebezpiecznych przygód i założył mały sklepik w miejscowości 
zwanej Pinetown. 
Tam popadł w złe nałogi, zaczął pić, grać w karty i stracił cały prawie swój majątek, tak że 
nie wiedział co z sobą począć. Toteż pewnego wieczora, wracając do domu, ujrzałem na 
werandzie jakąś skuloną postać. 
—  Dobry wieczór, baas — rzekł. — To ja, Hans. 
—  Widzę — odparłem — ale co tu robisz? Jak mogłeś się oderwać od kieliszka i kart, żeby 
odwiedzić mnie po trzech latach nie pokazywania się? 
—  Baas, karty się skończyły, bo nie mam już za co grać, a pijaństwo także, bo po jednej 
butelce jestem cały dzień chory. Piję teraz tylko wodę, i to jak najmniej. 
—  Cieszy mnie to, Hansie. Mój zmarły ojciec, kaznodzieja, który cię ochrzcił, miałby dużo 
do powiedzenia o twoim postępowaniu. 
—  Wiem, wiem, baas. Twój zmarły ojciec będzie się bardzo gniewać na mnie, gdy pójdę do 
niego tam, gdzie czeka na nas. Toteż chcę się z nim pogodzić i umrzeć uczciwie, w twojej 
służbie, baas. Słyszałem, że baas jedzie na wyprawę. Przyszedłem, żeby ci towarzyszyć. 
—  Towarzyszyć mnie, Hansie? Ależ z ciebie stary niedołęga niewart pięciu szylingów na 
miesiąc i tego, co zjesz. 
Hans wykrzywił swą szpetną twarz w uśmiechu. 
—  O, baas, jestem stary, ale jestem mądry. Przez cały ten czas zbierałem mądrość. Jestem jej 
pełen jak ul miodu. 
—  Hansie, to na nic się nie przyda, nie jesteś mi potrzebny. Idę na niebezpieczną wyprawę. 
Mogę mieć przy sobie tylko tych, którym ufam. 
—  Ach, baas, komuż możesz więcej ufać niż Hansowi? Któż ostrzegł cię przed atakiem na 
Maraisfontain i ocalił życie... 
—  Cicho! — zawołałem. 
- Rozumiem. Nie wymówię tego imienia. To imię tej, co stoi przed 
42                                               ŚWIĘTY KWIAT 
Bogiem; nie przystoi staremu pijakowi wymawiać go. A jednak, kto stał przy twoim boku w 
wielkiej bitwie? O, baas, nasze życia są splecione i gdzie ty pójdziesz, tam i ja iść muszę. 
Jestem jeszcze silny. Mogę dobrze strzelać, dobrze... Nie żądam zapłaty, tylko trochę jedzenia 
i garstki tytoniu, i jasności twojej twarzy, i dobrego słowa czasem. Baas, nie wypędzisz mnie? 
—  Nie — odrzekłem — możesz iść ze mną, lecz przysięgniesz mi na duszę swego ojca, że 
nie zajrzysz do kieliszka przez cały czas podróży. 
—  Przysięgam na duszę ojca i na świętą. — Rzucił się na kolana i ucałował moją rękę. Po 
czym wstał i rzekł zwykłym głosem: 

—  Gdzie są strzelby baasa? Muszę je oczyścić. Błagam, niech baas weźmie ze sobą małą 
fuzyjkę zwaną Intombi (dziewica), którą baas wystrzelał sępy na Wzgórzu Śmierci. I 
prosiłbym o pięć szylingów na tytoń i nóż. 
—  Dobrze — rzekłem — masz tu pięć szylingów. Weź sobie wszystko, co ci potrzeba. 
Strzelby są w tylnym pokoiku. Zajmij się nimi. 
Wreszcie wszystko było gotowe; paki ze strzelbami, amunicją, lekarstwami, żywnością i tym 
podobne znajdowały się na pokładzie Mani, jak również cztery osły, które kupiłem w nadziei, 
że się nam przydadzą do jazdy lub przenoszenia ciężarów. Była to nasza ostatnia noc w 
Durbanie, gdy Portugalczyk Delgado zapowiedział nam, że odpływa nazajutrz po południu. 
Stefan Somers i ja siedzieliśmy na werandzie paląc fajki. 
—  Dziwna rzecz — odezwałem się — że brat Jan się nie zjawił. Wiem przecież, jak bardzo 
zależało mu na tej wyprawie. Musiał umrzeć stary. 
—  Bardzo prawdopodobne — rzekł Stefan (nazywałem go już po imieniu) — człowieka 
samotnego, wśród dzikich może łatwo spotkać nieszczęście i ślad po nim zaginie. Co to jest? 
— zawołał i wskazał palcem na krzak gardenii, z którego dochodził jakiś szelest. 
—  Pies zapewne, a może Hans. Często tak czai się niedaleko ode mnie. Czy to ty, Hans? 
—  Tak, baas! 
—  Co tam robisz? 
—  Robię to, co pies robi, baas; pilnuję mego pana. 
—  Dobrze — rzekłem. 
Wtem przyszła mi nowa myśl do głowy. 
—  Hansie, czy słyszałeś o białym człowieku z długą brodą, którego Kafrowie zowią 
Dodżitah? 
MAWOWO I HANS                                             43 
—  Słyszałem, baas; widziałem go nawet przed kilku księżycami, gdy przechodził przez 
Pinetown. Jeden z jego Kafrów powiedział mi, że idą polować na stworzenia, co pełzają i 
latają. On jest zupełnie szalony, baas. 
—  Ale gdzie on jest teraz, Hansie? Miał jechać z nami. 
—  Czyż jestem duchem, żebym mógł powiedzieć, dokąd powędrował biały człowiek. Ale 
Mawowo mógłby. On jest wielkim czarownikiem, widzi na odległość, a nawet teraz jego Wąż 
wstąpił w niego i przepowiada przyszłość tam za domem. Widziałem, jak robił koło. 
Przetłumaczyłem to wszystko Stefanowi i zapytałem go, czy chce zobaczyć czary Kafrów. 
—  Naturalnie — rzekł — to wszystko głupstwo, nieprawdaż? 
—  Oczywiście, że głupstwo, przynajmniej tak twierdzą — odparłem wymijająco. — Choć 
czasem ci injanga mówią dziwne rzeczy. 
Prowadzeni przez Hansa, obeszliśmy po cichu dom dookoła i skierowaliśmy się w stronę 
chatek, w których mieszkali moi Kafrowie. Tam pod kamiennym murem, zwrócony twarzą do 
nas, siedział Mawowo, otoczony naszymi Zulusami. Przed nimi paliły się małe ogniska. 
Policzyłem je i stwierdziłem, że było ich czternaście, co odpowiadało ilości naszych łowców 
z dodaniem nas dwóch. Jeden z Zulusów zajęty był dorzucaniem do ognisk suchej trawy i 
drobnych gałązek. Inni siedzieli dokoła w niemym wyczekiwaniu. Mawowo wyglądał jak 
człowiek pogrążony we śnie. Przepasany był skórą węża, a na szyi miał jakąś ozdobę, która 
wydawała mi się zrobiona z zębów ludzkich. Po prawej jego ręce leżał stos piór ze skrzydeł 
sępa, po lewej kupka monet srebrnych, prawdopodobnie zapłata za wróżbę. 
Po chwili Mawowo wydawał się budzić ze snu. Najpierw zamruczał coś niewyraźnie; potem 
wzniósł oczy na księżyc i wyszeptał jakąś modlitwę. Wreszcie zadrgał trzykrotnie i zawołał 
wyraźnie: 
—  Mój Wąż przyszedł. Jest we mnie. Mogę teraz widzieć. Mogę słyszeć. 
Trzy spomiędzy palących się przed nim ognisk były większe niż inne. Mawowo wziął pęk 
piór sępich, starannie wybrał jedno z nich, wzniósł je ku niebu, a potem przeciągnął przez 

płomień jednego z trzech ognisk, wymawiając przy tym imię, nadane mi przez tubylców: 
Makumazan. Po wyjęciu pióra z ognia obejrzał bardzo dokładnie jego opalone brzegi. Na ten 
widok zimny dreszcz przebiegł mi po ciele, bo wiedziałem, że pyta „Ducha" o moje losy. Jaką 
otrzymał odpowiedź, nie wiem, bo położył pióro i wziął drugie, z którym postąpił podobnie, 
tym razem 
44                                               ŚWIĘTY KWIAT 
wymawiając imię „Wazela", którym tubylcy nazywali Stefana. Wyraz ten oznacza w języku 
Kafrów „uśmiech" i odpowiada w zupełności wesołej i beztroskiej naturze młodzieńca. 
W ten sam sposób prowadził dalej wróżby. Wywoływał imiona Zulusów jedno po drugim, 
zaczynając od swego własnego, jako wodza; przeciągał pióra przez odpowiednie ognisko, 
oglądał je i odkładał na bok. Potem zapadł znowu, na kilka minut, w głęboki sen, z którego 
obudził się ziewając i przeciągając, jak człowiek, który spał długo. 
—  Mów! — wołali słuchacze z niepokojem. — Widziałeś? Słyszałeś? Co mówi twój Wąż o 
mnie? I o mnie. I o mnie. 
—  Widziałem i słyszałem — odrzekł. — Wąż powiedział, że będzie to bardzo niebezpieczna 
wyprawa. Z tych, co wyruszają na nią, sześciu zginie od kuli lub od choroby; inni będą ranni. 
—  Ach! — krzyknął jeden z nich. — Ale kto zginie, a kto wyjdzie cało? Czy tego Wąż nie 
powiedział? 
—  Owszem. Wąż powiedział, ale powiedział mi także, abym milczał o tym z obawy, by 
niektórzy z nas nie zamienili się w tchórzy. Powiedział mi jeszcze, że ten, który pierwszy 
zacznie mnie dalej pytać, będzie jednym z tych, którzy muszą umrzeć. Czy chcesz pytać 
dalej? A może ty? Albo ty? Pytajcie! 
Nikt nie skorzystał z wezwania. 
—  Wąż powiedział mi jeszcze coś innego — ciągnął Mawowo. — Jeśliby pomiędzy nami 
znalazł się szakal, który by myślał, że jest jednym z tych sześciu i że uniknie swego losu, 
ratując się ucieczką — to na nic mu się to nie przyda. Wtedy bowiem Wąż wskaże mi go, a ja 
będę wiedział, jak z nim postąpić. 
Wszyscy jednogłośnie oświadczyli, że myśl o opuszczeniu lorda Makumazana nigdy nie 
powstała im w głowie. Nie wątpię ani na chwilę, że mówili szczerze. 
Wierzyli wprawdzie mocno w proroctwo swego wodza, ale śmierć zapowiedziana wydawała 
się im daleka, a zresztą każdy wierzył, że znajdzie się wśród tych sześciu, którzy mieli ocaleć. 
Jeden z nich wszakże ośmielił się uczynić propozycję, którą Mawowo odrzucił z należną 
pogardą, a mianowicie, aby zapłata za wróżbę została zwrócona spadkobiercom tych, którzy 
zginą. Po co, pytał mają płacić za to, by się dowiedzieć, że mają umrzeć? Nie wydawało mu 
się to słuszne. 
—  Allanie — rzekł Stefan — ponieważ nasz przyjaciel Mawowo wydaje się wiedzieć tak 
wiele, spytaj go, co się dzieje z bratem Janem, jak radzi Hans. 
MAWOWO I HANS 
45 
Przeszedłem przez furtkę w murze, jakbym nie wiedział o niczym i udałem zdziwienie na 
widok ognisk. 
—  Jak to, Mawowo? — spytałem. — Zajmujesz się znów czarami? Sądziłem, że cię to już 
dosyć kosztowało? 
—  Tak, ojcze — odparł Mawowo, który, choć starszy ode mnie, często mnie tak nazywał. — 
Kosztowało mnie to moją godność wodza, moje trzody i moje dwie żony, i mego syna. A 
jednak dar jest darem i musi się go używać. Ty, ojcze, masz dar strzelania i czyż przestaniesz 
strzelać? Masz dar podróżowania i czyż możesz zaprzestać swych wędrówek? 
Wziął jedno ze spalonych piór i obejrzał je uważnie. 
—  Może, ojcze, ktoś ci powiedział, że my, biedni Kafrowie, nie możemy wróżyć inaczej jak 
za pieniądze. A jednak Wąż injanga przeskakuje pagórek, który zakrywa przyszłość przed 

nami, i widzi ścieżkę, co idzie daleko, daleko aż zginie tam w niebie. Na tym spalonym piórze 
widzę twą przyszłość, ojcze Makumazanie. Oto podróż — oberwał kawałek zwęglonego pióra 
— oto druga... i jeszcze jedna... i jeszcze... Oto taka, która uczyni cię bogatym; a oto inna, 
najcudowniejsza ze wszystkich, w której poznasz dziwne rzeczy i dziwnych ludzi. A potem 
już nic... O mój ojcze, umrzesz w dalekim kraju, ale zostawisz po sobie wielką pamięć, która 
będzie żyła wieki... 
—  Wszystko to być może, ale proszę cię, Mawowo, nie zajmuj się mną w swoich wróżbach, 
bo nie życzę sobie wcale wiedzieć, co się ze mną stanie. Nasza święta księga mówi: „Dosyć 
dnia dla jego nędzy..." 
—  Słusznie, Makumazanie. A jednak i ty chcesz coś wiedzieć. 
Nie przyszedłeś tu, aby mi mówić mądre słowa ze świętej księgi. Więc o co idzie? Śpiesz się, 
ojcze, bo mój Wąż jest zmęczony. 
—  A zatem — zacząłem nieco zmieszany, bo Mawowo miał niepokojący zwyczaj czytania w 
myślach — chciałbym tylko wiedzieć, gdybyś mógł mi powiedzieć, choć oczywiście nie 
możesz, co się stało z białym człowiekiem z długą brodą, którego nazywają Dodżitah? 
—  Czy masz cokolwiek, co należało do tego człowieka, Makumazanie? 
—  Nie — odparłem — to jest tak. — I wyjąłem z kieszeni kawałek ołówka, który mi dał 
niegdyś brat Jan, a który przez wrodzoną mi oszczędność dotąd przechowywałem. Mawowo 
wziął go i obejrzał starannie, po czym rozpostarł na płasko popiół, pozostały po jednym z 
ognisk i na nim nakreślił ołówkiem jakąś figurę, która przypominała niezdarny rysunek 
człowieka. Potem usiadł spokojnie, wpatrując się 
46                                               ŚWIĘTY KWIAT 
w swoje dzieło z zadowoleniem artysty. Lekki wiatr zerwał się od morza i rozwiewał popiół, 
zacierając niektóre linie rysunku i tworząc nowe. Przez chwilę Mawowo siedział z 
zamkniętymi oczami. Potem je otworzył, obejrzał obraz, który się wytworzył i wziąwszy 
leżącą obok chustę, przykrył nią głowę i popiół. Za chwilę odrzucił chustę i pokazał mi 
zmieniony obraz, który teraz przypominał raczej krajobraz niż cokolwiek innego. 
—  Wszystko jest jasne, ojcze — rzekł. — Biały podróżnik, Dodżitah, nie umarł. Żyje, ale 
jest chory. Coś się stało z jego nogą, bo nie może chodzić. Może ma kość złamaną, a może 
jakiś zwierz go ugryzł. Leży w chacie takiej, jakie budują Kafrowie, tylko chata ma werandę 
naokoło, a na ścianach obrazy. Chata jest daleko stąd, nie wiem gdzie. 
—  Czy to wszystko? — spytałem. 
—  Nie, nie wszystko. Dodżitah jest już zdrowszy. Przyłączy się do nas w tym kraju, do 
którego się udajemy; zjawi się w chwili niebezpieczeństwa. Oto wszystko, a zapłata wynosi 
pół korony. 
—  Chcesz powiedzieć szylinga. 
—  Nie, ojcze Makumazanie. Szylinga za zwykłe czary, takie jak wróżenie prostym, czarnym 
ludziom. Pół korony za bardzo trudne czary, przy których idzie o białych ludzi, takie, jakie 
tylko Mawowo umie. 
Dałem mu pół korony i rzekłem: 
—  Słuchaj, bracie Mawowo. Wierzę ci jako wojownikowi i łowcy, ale sądzę, że jako 
czarownik oszukujesz ludzi nieco. Jestem tego tak pewny, że jeśli Dodżitah zjawi się 
rzeczywiście w chwili niebezpieczeństwa, podaruję ci moją dubeltówkę, którą tak podziwiasz. 
Na ponurej twarzy Zulusa pojawił się jeden z rzadkich u niego uśmiechów. 
—  To daj mi ją zaraz, ojcze — rzekł. — Mój Wąż nie kłamie, szczególnie jeśli zapłata 
wynosi pół korony. 
Potrząsnąłem głową i odmówiłem stanowczo. 
—  Ach! — rzekł Mawowo. — Wy, biali, jesteście bardzo mądrzy i myślicie, że wiecie 
wszystko. Ale tak nie jest, bo ucząc się tego, co nowe, zapominacie to, co stare. Umiecie 

tylko szydzić i mówić: „Mawowo dzielny w bitwie, Mawowo wielki łowca, wierny przyjaciel 
staje się kłamcą, gdy pali pióra lub czyta to, co wiatr pisze na popiele". 
—  Nie mówię, że jesteś kłamcą, Mawowo, mówię tylko, że cię wyobraźnia ponosi. Żaden 
człowiek nie może wiedzieć tego, co jest zakryte przed oczami ludzkimi. 
MAWOWO I HANS                                             47 
—  Czyż tak jest naprawdę, Makumazanie? Czyż człowiek nie ma innych oczu niż te, które są 
w jego twarzy, i nie może widzieć tego, co przed nimi jest zakryte? Prawda, ty tak mówisz, a 
my, czarni, wiemy, że jesteś bardzo mądry, więc jakżebym ja, biedny Zulus, mógł wiedzieć 
to, czego ty nie wiesz? A jednak, gdy jutro rano otrzymasz ze statku, którym mamy odpłynąć, 
wezwanie, abyś przybył na ratunek, wspomnij swoje słowa i moje słowa. Twoja dubeltówka 
należy już do mnie, choć mi jej nie chcesz oddać, bo masz mnie za oszusta. Dobrze więc, 
ojcze, ponieważ myślisz, że jestem oszustem, nigdy już nie będę wróżył tobie, ani nikomu, 
kto je twój chleb. 
Po tych słowach powstał, oddał mi ukłon wzniesioną prawicą, zebrał pieniądze i odszedł do 
swej chaty. Na drodze do domu spotkałem kulawego Jacka. 
—  Panie — rzekł — biały wódz Wazela kazał ci powiedzieć, że on i kucharz Sam będą spali 
na okręcie, żeby strzec rzeczy. Sam przyszedł po niego i zabrał go ze sobą; mówił, że jutro 
przekonamy się dlaczego. 
Skinąłem głową i poszedłem dalej, dziwiąc się, co skłoniło tak nagle Stefana do nocowania na 
okręcie. 
 
■ 
 
 
ROZDZIAŁ V 
HASSAN 
Musiało już minąć około dwóch godzin od świtu następnego ranka, gdy zostałem obudzony 
stukaniem do drzwi i usłyszałem głos Jacka, oznajmiający mi, że Sam chce ze mną mówić. 
Zdziwiony obecnością Sama, który, jak rozumiałem, nocował na statku, kazałem mu wejść. 
Ów Sam, w którego żyłach płynęła mieszanina krwi malajskiej z ho-tentocką, był 
największym tchórzem jakiego widziałem. Tchórzostwo miał wrodzone, a jednak, rzecz 
dziwna, nie chroniło go nigdy od najniebezpieczniejszych przygód. Wiedział dobrze, jak 
niebezpieczna była wyprawa, na którą wyruszałem, a jednak błagał mnie, abym go zabrał ze 
sobą. Możliwe jest, że wchodził tu w grę rodzaj wzajemnego przywiązania pomiędzy nami, 
jak to było z Hansem. Kiedyś przed laty wyratowałem Sama z bardzo niemiłej sytuacji, 
odmawiając zeznawania na jego niekorzyść. Nie chcę wchodzić w szczegóły, ale pewna suma 
pieniędzy, nad którą miał pieczę, zniknęła w sposób niewytłumaczony. Trzeba dodać, że w 
tym czasie Sam był zaręczony z pewną czarną damą o bardzo rozrzutnym usposobieniu, z 
którą w rezultacie nie ożenił się nigdy. 
Sam był synem miejscowego kaznodziei chrześcijańskiego, otrzymał stosunkowo staranne 
wychowanie i, oprócz wielu dialektów miejscowych, władał dobrze angielskim, posługując 
się przy tym specjalnie bombastycznym i napuszonym stylem. Obejście jego było wyszukanie 
grzeczne. Z wyznania był, zdaje się, baptystą i nadzwyczaj pobożny. Był to mały, suchy, 
czarniawy człowiek, z włosami równiutko rozczesanymi przez sam środek głowy i zawsze 
nadzwyczaj starannie ubrany. Zgodziłem się zabrać go ze sobą, gdyż znajdował się w bardzo 
ciężkim położeniu, a przy tym był znakomitym kucharzem i pierwszorzędnym pielęgniarzem. 
 
HASSAN 
49 
Tak się przedstawiał nasz Sam. 

Gdy wszedł do pokoju, spostrzegłem, że ubranie jego było zupełnie mokre, więc spytałem go, 
czy deszcz pada lub czy się upił i spał na mokrej trawie. 
—  Nie, panie Quatermain — odrzekł — ranek jest bardzo piękny, a ja, zarówno jak biedny 
Hotentot Hans — odrzekłem się na zawsze używania gorących napojów. Choć się różnimy z 
nim pod wieloma względami, w tym jesteśmy zgodni. 
—  Więc cóż się stało do licha? — krzyknąłem, by przerwać ten potok wymowy. 
—  Panie, na okręcie bieda. — Zadrżałem, bo przypomniały mi się słowa Zulusa. — Dziś 
rano, przed świtem, portugalski kapitan i kilku Arabów, w przekonaniu, że śpimy, zaczęli po 
cichu podnosić kotwice i rozwijać żagle. Ale pan Stefan i ja nie spaliśmy. Wyszliśmy z 
kajuty, on stanął na mostku kapitańskim z rewolwerem w ręku i powiedział... nie, panie, nie 
będę powtarzał tego, co powiedział... 
—  Mniejsza z tym. Co się stało? 
—  Wtedy, panie, zaczął się hałas i zamieszanie. Portugalczyk i Arabowie grozili panu 
Somersowi, ale on siedział niewzruszony, jak głaz i powiedział, że pośle ich wszystkich do — 
mniejsza o to gdzie — zanim go dotkną. Potem, panie, nie wiem co się stało, bo ktoś zepchnął 
mnie głową naprzód do wody, a że jestem, na szczęście, dobrym pływakiem, dostałem się na 
brzeg i pośpieszyłem zawiadomić pana. 
—  A czy zawiadomiłeś kogoś jeszcze, głupcze? 
—  Tak, panie. Biegnąc tu, powiedziałem oficerowi portowemu, że na Marii awantura i że 
dobrze by zrobił, wdając się w tę sprawę. 
Przez ten czas ubierałem się pośpiesznie, wołając na Mawowo i Zulusów. Zjawili się 
natychmiast, gdyż toaleta nie zajmowała im dużo czasu. 
—  Mawowo — rzekłem — teraz na statku dzieje się coś niedobrego... 
—  Ach, ojcze — rzekł z dziwnym uśmiechem — właśnie tej nocy śniło mi się... 
—  Do diabła z twymi snami! — krzyknąłem. — Zbieraj ludzi i śpiesz... Nie, to na nic, będzie 
rzeź! Albo już po wszystkim, albo wszystko w porządku. Bądźcie gotowi; idę z wami. Bagaże 
zabierzemy później. 
W godzinę później dobijaliśmy do Marii. Pierwszą osobą, którą dostrzegłem, był Stefan, 
siedzący na mostku kapitańskim z rewolwerem w ręku, jak mówił Sam. Niedaleko od niego 
zobaczyłem wstrętną postać 
4 — Święty kwiat 
50 
ŚWIĘTY KWIAT 
Portugalczyka Delgado, będącego widocznie w najgorszym humorze i otoczonego zgrają 
równie wstrętnych Arabów w brudnych burnusach. Przed nimi stał kapitan portu, znany i 
szanowany obywatel nazwiskiem Kato, który przebył w swym życiu wiele niezwykłych 
przygód. 
—  Rad jestem, że pana widzę, panie Quatermain — rzekł — zaszła tu jakaś kłótnia, ale ja nie 
rozumiem po portugalsku, a ten pan nie chce zejść z mostka, żeby mi wyjaśnić sprawę. 
—  Co się stało, Stefanie? — spytałem, uścisnąwszy dłoń pana Kato. 
—  Co się stało?—zawołał Stefan.—Ten człowiek chciał wymknąć się na pełne morze z 
całym naszym majątkiem, nie licząc mnie i Sama, których prawdopodobnie byłby wrzucił do 
morza. Ale Sam, który rozumie po portugalsku, podsłuchał te piękne plany, a ja 
zaprotestowałem. 
Delgado ze swej strony tłumaczył się, że miał tylko zamiar popłynąć bliżej do wybrzeża i tam 
czekać na nas. Naturalnie kłamał bezczelnie i wiedział dobrze, że mu nikt nie uwierzy, ale że 
niepodobna było dowieść mu tego, uznałem dalszą dyskusję za bezcelową. Przyjąłem jego 
wyjaśnienia z uśmiechem i udaliśmy się wszyscy na śniadanie. 

Potem już wszystko szło dobrze. Podróż nasza do Kilwy była bardzo pomyślna, lekki wiatr 
popychał nas po morzu tak spokojnym, że nawet Hans, który jak najgorzej znosił morskie 
podróże, tym razem nie chorował. 
Zdaje mi się, że po pięciu, a może po siedmiu dniach zarzuciliśmy kotwicę przy wyspie 
Kilwa, niedaleko od starego portugalskiego portu. Delgado, z którym nie rozmawialiśmy 
prawie wcale przez cały czas podróży, wywiesił jakiś dziwny sygnał, po którym przybiła do 
statku szalupa, wioząca tzw. oficerów portowych, bandę czarnych obwiesiów, pod komendą 
ospowatego mieszańca, który przedstawił się nam jako bej Hassan-ben-Mohammed. Ten pan 
Hassan-ben-Mohammed zdradzał najwyższe niezadowolenie z naszej obecności na statku, a 
szczególnie z naszych zamiarów wylądowania w Kilwie. Po krótkich szeptach z Delgado, 
podszedł do mnie i przemówił po arabsku, z czego nie rozumiałem ani słowa. Na szczęście 
Sam był, jak wspominałem, wielkim lingwistą i znałjęzyk arabski, zawołałem go więc na 
tłumacza, nie ufając Delgadzie. 
—  Co on mówi, Samie? — spytałem. 
—  Panie, składa ci swoje uszanowanie. Mówi, że słyszał od swojego przyjaciela Delgado, że 
jesteś sławnym człowiekiem i że pan i pan Somers jesteście Anglikami, których ubóstwia. 
HASSAN 
51 
— Doprawdy? — zawołałem. — Nigdy bym tego nie przypuszczał, sądząc z jego wyglądu. 
Podziękuj mu za jego uprzejmość i powiedz, że chcemy wylądować tutaj i udać się na 
polowanie w głąb kraju. 
Sam usłuchał i rozmowa potoczyła się mniej więcej w ten sposób: 
Hassan: Z całą pokorą błagam was, abyście nie lądowali. Kraj ten nie jest odpowiednim 
miejscem dla takich czcigodnych osób. Nie ma w nim wcale żywności i od szeregu lat nie 
widziano ani jednej sztuki zwierzyny. Zamieszkuje go dziki lud, który głód zmusza do 
ludożerstwa. Nie chcę mieć waszej krwi na sumieniu. 
Allan Quatermain: Czy mogę zapytać, szlachetny panie, jakie jest twoje stanowisko w Kilwie, 
że uważasz się za odpowiedzialnego za nasze bezpieczeństwo? 
Hassan: Czcigodny lordzie angielski, jestem kupcem narodowości portugalskiej, lecz 
urodzony z matki Arabki szlachetnego rodu i wychowanym wśród tego plemienia. Wszystkie 
plemiona w okolicy uważają mnie za swego wodza i szanowanego ojca. 
Allan Quatermain: W takim razie, szlachetny Hassanie, będziesz mógł przeprowadzić nas 
wśród nich, wiedząc, że jesteśmy spokojnymi myśliwymi i nie mamy zamiaru wyrządzać 
nikomu krzywdy. 
(Długa narada między Hassanem i Delgado, w czasie której kazałem Mawowo przyprowadzić 
Zulusów z bronią na pokład.) 
Hassan: Czcigodny angielski lordzie, nie mogę wam pozwolić wylądować. 
Allan Quatermain: Szlachetny synu proroka, zamierzam wylądować jutro rano wraz z moim 
przyjacielem, moją służbą i mymi osłami. Jeśli będę mógł to uczynić za twoją zgodą, będę 
bardzo szczęśliwy. Jeśli nie... — I spojrzałem na moich Zulusów. 
Hassan: Czcigodny lordzie angielski, byłoby mi bardzo boleśnie używać siły, ale pozwól mi 
powiedzieć sobie, że w mojej spokojnej wiosce mam co najmniej stu ludzi uzbrojonych w 
strzelby, gdy tu widzę zaledwie dwudziestu. 
Allan Quatermain (po krótkiej naradzie ze Stefanem): Czy nie mógłbyś mi powiedzieć, 
szlachetny panie, czy ze swojej spokojnej wsi nie widziałeś przypadkiem angielskiego statku 
Krokodyl; myślę o tym parowcu, którego zadaniem jest tropić handlarzy niewolników. 
Otrzymałem od kapitana tego statku list, według którego miał on się tu znajdować od 
wczoraj. Może jednakże spóźni się o parę dni. 
Gdyby bomba wybuchła u stóp czcigodnego Hassana, nie mogłaby 
52                                               ŚWIĘTY KWIAT 

była wywołać większego przerażenia. Zbladł — raczej zżółkł okropnie i zawołał: 
—  Parowiec angielski? Krokodyl?Sądń\em, że popłynął do Adenu i nie będzie tam przed 
upływem czterech miesięcy. 
Allan Quatermain: Zostałeś wprowadzony w błąd, szlachetny Hassanie. Czy mam ci 
przeczytać ten list? — zapytałem, wyciągając z kieszeni jakiś papier.— Może cię to zajmie, 
gdyż przyjaciel mój, kapitan Flowers, wspomina właśnie o tobie... 
Hassan (machnął ręką): Dosyć, dosyć. Widzę, czcigodny lordzie, że jesteś człowiekiem, który 
niełatwo daje się odwieść od swoich zamiarów. W imię Boga Miłościwego, ląduj i idź, dokąd 
zechcesz. 
Allan Quatermain: Wolę poczekać, aż przybędzie Krokodyl 
Hassan: Ląduj, ląduj! Kapitanie Delgado, każ spuścić szalupę. Moja również jest na wasze 
usługi. Ty, kapitanie, pewnie zechcesz odpłynąć tej nocy. Jeszcze jest widno, lordzie 
Quatermain, a gościnność, na jaką mnie stać, jest na wasze usługi. 
Allan Quatermain: Wiedziałem dobrze, beju Hassanie, że żartowałeś tylko, radząc nam jechać 
dalej. Doskonały żart w ustach tego, którego gościnność jest słynna. A zatem spełnimy twe 
życzenie i wylądujemy dziś wieczorem, a jeśliby kapitan Delgado spotkał Krokodyla, to może 
zechce zawiadomić nas o tym rakietą. 
—  Naturalnie, naturalnie — zamruczał Delgado, który dotąd udawał, że nie rozumie po 
angielsku. 
Potem wydał rozkazy swym Arabom, którzy zaczęli wynosić nasze bagaże i spuszczać 
szalupę. 
Nigdy chyba lądowanie nie odbywało się w szybszym tempie. W przeciągu pół godziny cały 
nasz bagaż był zniesiony do szalup. Część naszej eskorty, pod wodzą Stefana, umieściła się w 
szalupie okrętowej, ja zaś z pozostałą resztą, osłami i zapasami żywności w łodzi Hassana. 
—  Do widzenia, kapitanie! — krzyknąłem do Delgado —jeśli spotkasz Krokodyla... 
W tej chwili Delgado wybuchnął takim potokiem przekleństw po portugalsku, arabsku i 
angielsku, że chyba nie dosłyszał tego, co w dalszym ciągu mówiłem. 
W drodze do wybrzeża zauważyłem, że Hans obwąchuje jak pies dno i boki łódki. 
—  Bardzo dziwny zapach — szepnął do mnie — śmierdzi tu Kafrem, 
HASSAN                                                      53 
tak jak pod pokładem Mani. Na pewno łódki tej używano do przewożenia niewolników. 
—  Siedź cicho — szepnąłem, ale pewny byłem, że Hans ma rację i żeśmy trafili na gniazdo 
handlarzy niewolników, których przywódcą był Hassan. 
Gdyśmy przepływali wzdłuż wyspy, zauważyłem obok ruin portugalskiego portu kilka chatek 
pokrytych trawą, w których prawdopodobnie trzymano niewolników do czasu przewiezienia 
ich na statek. Widząc, że wzrok mój spoczął na chatach, Hassan pośpieszył wyjaśnić, że są to 
magazyny do przechowywania suszonych ryb i skór. 
—  Dziwna rzecz — odparłem — tam na południu suszymy zwykle skóry na słońcu. 
Przepłynąwszy wąski przesmyk, dostaliśmy się do naturalnej przystani, w której 
wylądowaliśmy. Hassan poprowadził nas nie do wsi, którą pozostawiliśmy po lewej ręce, ale 
do ładnego, choć zrujnowanego domku, odległego o jakieś sto jardów od wybrzeża. Coś w 
wyglądzie tego domku wywołało we mnie przeświadczenie, że nie mógł być wybudowany 
przez handlarzy niewolników; cały wygląd budynku, ozdobionego werandą i otoczonego 
ogrodem, wskazywał na dobry smak i kulturalne upodobania właścicieli. Wśród 
zaniedbanego gaju pomarańczowego widać było ruiny kościółka, jak to wyraźnie wskazywała 
ocalała dotąd dzwonnica, zakończona kamiennym krzyżem. 
—  Powiedz angielskiemu lordowi — rzekł Hassan do Sama — że te zabudowania należały 
do misji chrześcijańskiej, która opuściła je dwadzieścia lat temu. Gdy przybyłem w te strony 
misji już tu nie było. 
—  Jak się nazywali ci, co tu mieszkali? — spytałem. 

—  Nigdy nie słyszałem ich nazwisk — odrzekł Hassan — przybyłem tu długo po ich 
odjeździe. 
Udaliśmy się do domku i przez następną godzinę zajęci byliśmy rozmieszczaniem naszych 
rzeczy i rozbijaniem namiotów dla naszych Zulusów, które kazałem umieścić wprost pod 
oknami pokojów, przeznaczonych nam na mieszkanie. Wygląd tych pokojów zwrócił naszą 
uwagę. Mój — był to widocznie dawny salon, sądząc po resztkach połamanych mebli, które, 
jak mi się zdawało, były amerykańskiego wyrobu; pokój Stefana służył najpewniej za 
sypialnię, gdyż pozostało w nim jeszcze połamane żelazne łóżko. Na półce znaleźliśmy 
jeszcze strzępy książek, wśród których przechowała się jedna, prawie nie zniszczona, może 
dlatego, że mrówkom nie podobał się zapach skóry, w którą była oprawiona. Był to КеЫе'а 
Rok Chrześcijański z napisem 
54 
ŚWIĘTY KWIAT 
 
na tytułowej karcie: „Najdroższej Elżbiecie w dzień jej urodzin od męża". Schowałem tę 
książkę do kieszeni. Na ścianie wisiała jeszcze akwarela, przedstawiająca śliczną młodą 
kobietę o jasnych włosach i niebieskich oczach; u dołu napisane były tym samym pismem, co 
na karcie tytułowej książki, te słowa: „Elżbieta w wieku lat 18". Obrazek ten 
przywłaszczyłem sobie również, sądząc, że mi się przyda później jako dowód rzeczowy. 
—  Wygląda to, jakby mieszkańcy opuszczali ten dom w pośpiechu! — rzekł Stefan. 
—  Tak, mój chłopcze — odparłem — a może nie opuścili go wcale. 
—  Zamordowani? Kiwnąłem głową. 
—  Sądzę, że nasz przyjaciel Hassan maczał palce w tej sprawie. Przeszliśmy się potem po 
gaju pomarańczowym i obejrzeliśmy ruiny 
kościoła. Niedaleko od tych ruin zobaczyliśmy niewielki pagórek. 
—  Gdybyśmy go rozkopali — rzekłem — znaleźlibyśmy prawdopodobnie kości 
mieszkańców tego domu. Czy nic nie zwraca twej uwagi, Stefanie? 
—  Nie, przypuszczam tylko, że ich wymordowano. 
—  Musisz się nauczyć wyciągać wnioski. Przychodzi mi do głowy, że jeśli nasze 
przypuszczenia są prawdziwe, to zbrodni nie mogli popełnić tubylcy, którzy nie zadaliby 
sobie na pewno trudu, aby grzebać ofiary. Przeciwnie, mogli to uczynić Arabowie, 
szczególnie jeśli wśród nich byli mieszańcy portugalscy, nazywający się chrześcijanami. 
Musiało to już być dawno — rzekłem, wskazując na spore drzewka, które wyrosły na 
pagórku. 
Gdy wróciliśmy do domu, wieczerza była gotowa. Otrzymaliśmy wprawdzie zaproszenie do 
Hassana, ale dla zrozumiałych powodów wolałem, aby potrawy nasze przyrządzone były 
przez Sama i żeby raczej Hassan był naszym gościem. Zjawił się pełen uprzejmości i 
słodyczy, pod którą nietrudno było dostrzec nieufność i nienawiść. Spożyliśmy wspólnie 
pieczonego koziołka, zakropionego dżinem rozcieńczonym wodą, po którą specjalnie 
posyłałem Hansa do odległego strumienia w obawie, by nie była zatruta. 
Z początku Hassan, jak przystało na prawowiernego wyznawcę proroka, odmawiał 
zakazanego napoju, ale niedługo zmiękł i wychylił sporą porcję dżinu. Po trzeciej kolejce 
Hassan stał się nadzwyczaj rozmowny i wylewny. Uważałem, że stosowna chwila nadeszła i 
przywoławszy Sama, kazałem mu oznajmić Hassanowi, że chcemy wynająć 
 
HASSAN                                                      55 
dwudziestu tragarzy do przenoszenia naszych rzeczy. Oświadczył na to, że w promieniu stu 
mil nie można znaleźć ani jednego tragarza. Wtedy nalałem mu jeszcze dżinu. W końcu 
dobiliśmy targu, nie pamiętam już za jaką cenę i Hassan obiecał dostarczyć nam dwudziestu 
silnych ludzi, którzy mieli pozostać z nami tak długo, jak długo będą nam potrzeoni. 

Rozpytywałem go później o szczegóły zniszczenia misji, ale choć na wpół pijany, nie zdradził 
się. Powiedział nam tylko, że przed dwudziestu laty plemię Mazitów napadło na wybrzeże i 
pozabijało wszystkich z wyjątkiem białego człowieka i jego żony, którzy uciekli w głąb kraju. 
—  Ilu z nich pochowano pod tym pagórkiem koło kościoła? — 
spytałem nagle. 
—  Kto powiedział panu, że oni są tam pochowani? — zawołał ze zdziwieniem, ale 
spostrzegłszy swoją omyłkę, ciągnął dalej. — Nie rozumiem, co pan chce powiedzieć. Nigdy 
nie słyszałem, żeby tam ktokolwiek był pochowany. Śpijcie dobrze, szlachetni lordowie, 
muszę iść dopilnować ładowania towarów na Marię. 
To mówiąc ukłonił się nisko i odszedł. 
—  A więc jednak Mana jeszcze nie odpłynęła — zauważyłem i gwizdnąłem w umówiony 
sposób. 
Hans niezwłocznie wypełznął z ciemności. 
—  Hansie — rzekłem — słyszę jakieś szmery na wyspie. Idź na wybrzeże i zbadaj, co się 
tam dzieje. Nikt cię nie dojrzy, jeśli będziesz 
ostrożny. 
—  Baas — odpowiedział z uśmiechem — sądzę, że nikt nie zobaczy Hansa, gdy jest 
ostrożny, szczególnie w nocy. 
Porozmawiałem następnie z Mawowo, rozkazując trzymać straże przez całą noc i sprawdzić, 
czy wszyscy Zulusi mają broń w pogotowiu, bowiem przypuszczałem, że możemy być 
zaatakowani. 
—  Dobrze, ojcze — odparł — szczęśliwa ta podróż. Nie przypuszczałem, że tak prędko 
będzie nadzieja na bitwę. Wąż zapomniał mi o tym powiedzieć. Śpij spokojnie, 
Makumazanie. Nic, co chodzi po ziemi, nie dosięgnę cię, póki ja żyję. 
—  Nie bądź tego taki pewny — odparłem i położyliśmy się w ubraniu ze strzelbami u boku. 
Następną rzeczą, jaką pamiętam, było szarpnięcie za ramię. Myślałem, że to Stefan, który 
obiecał czuwać przez część nocy. 
56 
ŚWIĘTY KWIAT 
. 
- Baas — szepnął głos Hansa — wykryłem wszystko. Ładują niewolników na Marię, 
przewożąc ich w łódkach z wybrzeża. 
—  Tak — zawołałem — ale jakże się tu dostałeś? Czy Zulusi śpią? Zaśmiał się. 
—  Nie, nie śpią. Wytężają oczy i uszy, a jednak stary Hans przeszedł pomiędzy nimi; nawet 
baas Stefan nie usłyszał. 
Wyszedłem przez otwór, który niegdyś był drzwiami. Przy świetle rozpalonego przez 
Zulusów ogniska ujrzałem Mawowo, siedzącego ze strzelbą na kolanach, a opodal dwóch 
Zulusów, stojących na straży. Zawołałem Mawowo i wskazałem Hansa. 
—  Patrz — rzekłem —jacy z was strażnicy. Można przejść pomiędzy wami i dostać się do 
mnie bez waszej wiedzy. 
Mawowo spojrzał na Hotentota i dotknął jego butów, aby się przekonać, że są mokre od rosy. 
—  Makumazanie — rzekł — powiedziałem, że nic, co chodzi po ziemi, nie dosięgnie ciebie, 
ale ten żółty wąż przepełzł na brzuchu. Spójrz na świeże błoto na jego kamizelce. 
—  Węże umieją kąsać i zabijać — odpowiedział Hans gniewnie. Wy, Zulusi, myślicie, żeście 
bardzo odważni, bo umiecie krzyczeć i wymachiwać włóczniami. A jednak jeden biedny pies 
hotentocki wart jest więcej od was. Nie próbuj mnie bić, Mawowo, bo służymy obaj jednemu 
panu, chociaż na różny sposób. Gdy dojdzie do bitwy, pozostawię to tobie, ale gdy idzie o 
czuwanie, ty pozostaw to Hansowi. Patrz, Mawowo. — I pokazał mu rogową tabakierkę, taką 
jakie Zulusi noszą często za uchem. — Czyje to? 
—  Moje! — zawołał Mawowo. — A ty mi ukradłeś? 

—  Tak — szydził Hans — twoje. Wyciągnąłem ci ją zza ucha, gdy cię mijałem w ciemności. 
Czy nie pamiętasz, jak myślałeś, że ćma uderzyła cię po głowie? 
—  Prawda — mruknął Mawowo —jesteś wielki w swoim rodzaju, ty wężu hotentocki. 
Wyrzuciłem ich obu za drzwi, a będąc teraz pewny, że Hassan i jego przyjaciele zbyt są 
zajęci, by nam składać wizyty, położyłem się i usnąłem snem sprawiedliwych. 
Gdy się obudziłem nazajutrz, dowiedziałem się, że Stefan wstał już i wyszedł. Zjawił się 
dopiero gdy byłem w połowie śniadania. 
—  Gdzie byłeś? — spytałem. 
—  Na najwyższej z tych palm, Allanie. Widziałem, jak jeden z Ara- 
HASSAN                                                      57 
bów wspinał się na nią przy pomocy sznura i prosiłem, żeby mnie nauczył tej sztuki. Nie jest 
to takie trudne. 
—  Po co, u diabła — zacząłem. 
—  Ach! — przerwał. — Moja zwykła mania. Zdawało mi się, że widzę storczyk, rosnący 
blisko korony drzewa, więc wlazłem. Nie był to jednak storczyk, tylko masa żółtego pyłku. 
Za to, siedząc na wierzchołku palmy, widziałem odpływającą Marię, a w oddali smugę dymu, 
która przez lunetę dziwnie przypominała mi dym z angielskiego statku wojennego. 
—  Słowo daję, że to Krokodyl— zawołałem. — Nie nabrałem zatem zbytnio naszego 
szanownego gospodarza. Czy wykluczone jest, aby się spotkał z Marią i zapytał o rodzaj jej 
ładunku? 
—  Bynajmniej, Allanie, bo, o ile jeden z nich nie zmieni kursu muszą się spotkać w ciągu 
paru godzin i życzę im tego z całego serca. 
Gdy skończyliśmy nasz posiłek, zjawił się Hassan. Był widocznie w złym humorze po 
wczorajszych libacjach. A może pewność, że Maria wymknęła się bezpiecznie i jak sądził 
niepostrzeżenie, wpłynęła na zmianę w jego obejściu. 
Na nasze powitanie spytał szorstko przez Sama, kiedy zamierzamy 
wyruszyć. Odpowiedziałem, że skoro tylko zjawią się obiecani tragarze, ale nie 
wcześniej. 
—  Kłamiesz! — zawołał. — Nie obiecywałem nigdy tragarzy; nie 
mam ich wcale. 
—  Czy chcesz powiedzieć, że wyprawiłeś ich tej nocy razem z niewolnikami na Marii — 
spytałem uprzejmie. 
Niepodobna opisać wrażenia, jakie moja uwaga zrobiła na Hassanie. Wyglądał, jak gdyby 
miał pęknąć z wściekłości. Zachwiał się na nogach, krwią nabiegłe oczy wyszły mu na 
wierzch, zaklął straszliwie i sięgnął do rękojeści noża, który miał za pasem. 
Ale Stefan, który stał przy mnie i bawił się doskonale naszą rozmową, skoczył jak tygrys i 
wymierzył mu cios prosto w nos. Hassan zatoczył się, wyciągając jednocześnie nóż z 
pochwy, ale pięść Stefana, uderzając go w lewe oko, zmusiła do upuszczenia broni. 
 
Hassan powstał z głową naprzód i ruszył mężnie na przeciwnika. Jego potężna czaszka 
uderzyła Stefana w piersi, przewracając go, zanim jednak Arab zdołał wykorzystać swoją 
przewagę, tamten był już na nogach. Wtedy zaczął się piekielny młyniec. Hassan walczył 
łbem i pięściami, Stefan tylko pięściami. Raz dostał potężny cios w szczękę, 
58 
ŚWIĘTY KWIAT 
,- 
ale w chwilę później powalił Hassana na ziemię. Ach, jakże się Zulusi cieszyli i ja również. 
Arab zerwał się, wypluwając kilka zębów, i porwał Stefana wpół. Mocowali się przez jakiś 
czas, przy czym Hassan usiłował ugryźć przeciwnika, dopóki ból nie przypomniał mu utraty 
zębów. Wtedy porwał go za kołnierzyk, usiłując udusić, ale kołnierzyk pękł nagle, a w tej 

samej chwili turban Araba osunął mu się na oczy i oślepił go na chwilę. Wtedy Stefan opasał 
go wpół lewym ramieniem, a prawym wymierzał mu bezlitosne ciosy, aż tamten podniósł 
rękę do góry na znak poddania się. 
—  Szlachetny lord angielski pobił mnie — wyjąkał. 
—  Przeproś — ryczał Stefan — albo wtłoczę ci to w twe brudne gardło. 
I chwycił garść błota. 
Zdawał się rozumieć i skłonił głowę tak nisko, że aż dotknął nią ziemi. 
—  A teraz — rzekłem wesoło — jak tam z tymi tragarzami? 
—  Nie mam tragarzy — odparł. 
—  Ty podły kłamco! — zawołałem. — Jeden z moich ludzi był we wsi i mówił mi, że jest 
tam pełno mężczyzn. 
—  To pójdźcie i weźcie ich sobie — odparł szyderczo, bo wiedział, że wioska jest 
ufortyfikowana. 
Tym zamknął mi usta. Łatwo było zbić go na kwaśne jabłko, ale jeśliby nas zaatakował ze 
swymi Arabami, to byłoby z nami krucho. 
—  Zbiliście mnie jak psa — rzekł z wściekłością — ale Bóg jest sprawiedliwy i pomsta jego 
nie zawiedzie. 
Zaledwie wymówił te słowa, gdy gdzieś od morza rozległ się głuchy odgłos armatniego 
wystrzału. W tej samej chwili nadbiegł Arab wołając: 
—  Gdzie jest bej Hassan? 
—  Tutaj. — I wskazałem na niego. 
Arab patrzał zdumiony, bo Hassan przedstawiał zaiste smutny widok. Potem wyjąkał: 
—  Panie, angielski statek goni Marię. Wtem rozległ się drugi wystrzał. 
—  To Krokodyl — rzekłem powoli i wydobyłem z kieszeni flagę angielską, którą 
umieściłem tam na wieść o zbliżającym się statku. 
—  Stefanie — rzekłem — czy nie zechciałbyś wdrapać się na tę palmę i dać flagą sygnał 
Krokodylowi? 
—  Doskonała myśl! — zawołał Stefan. — Hans, podaj mi długi kij i kawałek sznura. 
Ale Hassanowi pomysł ten nie przypadł do smaku. 
HASSAN                                                      59 
—  Szlachetny lordzie! — zawołał. — Dostaniesz tragarzy. Pobiegnę 
po nich. 
—  Nie, nie zrobisz tego — rzekłem — zostaniesz tu jako zakładnik. Poślij tego człowieka. 
W tej samej chwili nadbiegł nowy poseł. 
—  Beju! — zawołał. — Widzieliśmy przez lunetę, jak z angielskiego parowca spuścili 
szalupy i dobili do Marii. 
—  Bóg jest wielki! — zawołał zmieszany Hassan. — Delgado, który jest złodziejem i zdrajcą 
od urodzenia, wygada wszystko. Synowie szatana wylądują tutaj. Wszystko stracone. 
Pozostaje tylko uciekać. Rozkaż ludziom, aby czmychali do lasu i zabrali ze sobą 
niewolników — to jest służbę. Zaraz przyłączę się do nich. 
—  Nie, nie przyłączysz się! — przerwałem. — Przynajmniej nie zaraz. Pójdziesz z nami! 
Nieszczęsny Hassan namyślał się przez chwilę, a wreszcie spytał: 
—  Lordzie Quatermain, jeśli ci dostarczę dwudziestu tragarzy i będę ci towarzyszył przez 
kilka dni w głąb kraju, czy obiecasz mi, że nie będziesz wzywał swych rodaków ze statku? 
—  Jak myślisz? — spytałem Stefana. 
—  Ja bym się zgodził. Ten łotr dostał porządną nauczkę, a jeśli tamci z Krokodyla wylądują, 
będzie to koniec naszej wyprawy. Jak dwa a dwa cztery, pociągną nas gdzieś do Zanzibaru, 
żebyśmy świadczyli przed jakimś sądem dla handlarzy niewolników. Nic się i tak nie zyska, 
bo zanim wylądują, wszystkie te łotry zdążą zwiać, oprócz Hassana. A i co do tego nie ma 
pewności, że będzie wisiał. Pewnie się wykręci. 

—  Daj mi parę minut — rzekłem i zacząłem rozważać sprawę. Przez ten czas zdarzyło się 
kilka rzeczy. Przede wszystkim ujrzałem 
zbliżających się dwudziestu tubylców, widocznie obiecanych tragarzy oraz innych tubylców, 
uciekających w stronę lasu. Potem przybiegł trzeci posłaniec z wieścią, że Maria oddala się 
pod eskortą angielskiego krążownika. Widocznie kapitan Flowers nie miał zamiaru lądować 
na tym — nominalnie przynajmniej — portugalskim terytorium. Jeśli więc mieliśmy działać, 
należało to uczynić natychmiast. 
Wynik był taki, że jak głupiec, usłuchałem rady Stefana i nie uczyniłem nic, co jest zawsze 
najłatwiejszą i najpewniejszą drogą do nieszczęścia. W dziesięć minut później zmieniłem 
zdanie, ale już było za późno, bo Krokodyl zniknął w oddali. Zmiana decyzji była wynikiem 
rozmowy z Hansem. 
60 
ŚWIĘTY KWIAT 
—  Panie — rzekł Hotentot — zdaje mi się, że popełniłeś błąd. Zapominasz, że te diabły, 
które pouciekały, powrócą, a gdy my będziemy wracać, spotkają nas tutaj. Jeśliby zaś 
angielski krążownik zburzył ich miasto i ich składy niewolników, może by się wynieśli gdzieś 
indziej. Jednakże — rzekł po namyśle, zezując w stronę Hassana — mamy ich wodza i 
naturalnie zamierzasz powiesić go, baas. Albo jeśli nie masz ochoty, to zostaw to mnie. 
Umiem bardzo dobrze wieszać. Kiedyś za młodu byłem pomocnikiem kata. 
—  Wynoś się! — zawołałem, ale wiedziałem, że Hans ma rację. 
 
 
5 fi                                       , >.H-:                                  €>,-■ 
 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
 
ROZDZIAŁ VI 
DROGA NIEWOLNIKÓW 
Sześciu uzbrojonych Arabów przyprowadziło dwudziestu tragarzy obiecanych przez Hassana. 
Byli to silni i barczyści mężczyźni, chociaż bardzo wychudzeni i wystraszeni; sądząc z ich 
wyglądu i sposobów uczesania należeli do kilku różnych plemion. Jeden z Arabów rozpoczął 
ożywioną rozmowę z Hassanem; nie mając Sama pod ręką, nie mogłem poznać ich treści, 
domyśliłem się jednak, że chodziło o zorganizowanie ucieczki Hassana. Jeśli wszakże mieli 
podobne zamiary, zaniechali ich wkrótce i sami zaczęli pospiesznie uciekać. Jeden z nich, 
odważniej szy od towarzyszy, odwrócił się i strzelił do mnie. Chybił naturalnie, bo ci 
Arabowie są bardzo złymi strzelcami. To usiłowanie morderstwa rozgniewało mnie tak 
bardzo, że postanowiłem nie puścić tego płazem. Miałem przy sobie małą fuzyjkę, zwaną 
przez krajowców Intombi. Oczywiście mógłbym go zabić, ale nie chciałem tego robić. 
Mogłem również przestrzelić mu nogę, ale w takim razie byłbym zmuszony pielęgnować go 
lub zostawić na pewną śmierć. Wybrałem zatem jego prawe ramię, wzniesione w górę i z 
odległości pięćdziesięciu kroków przestrzeliłem je powyżej łokcia. 
—  No — rzekłem do moich Zulusów — ten łotr już do nikogo strzelać nie będzie. 
—  Pięknie, pięknie, Makumazanie — odezwał się Mawowo — ale skoro tak celnie strzelasz, 
dlaczego nie mierzyłeś w głowę? Ta kula jest na wpół zmarnowana. 

Nawiązałem następnie kontakt z tragarzami, którzy sądzili, że sprzedano ich nowemu panu. 
Byli to niewolnicy, przeznaczeni nie do eksportu, ale do uprawy ogrodów Hassana. Na 
szczęście było wśród nich dwóch Mazitów, którzy należą do tego samego szczepu co Zulusi i 
mówią językiem bardzo zbliżonym do ich mowy. Zapytałem Mazitów, 
62                                               ŚWIĘTY KWIAT 
czy znają drogę do swego kraju. Odpowiedzieli, że znają, ale że to bardzo daleko. 
Oświadczyłem im, że jeśli zaprowadzą nas tam, otrzymają wolność i dobrą zapłatę, dodając, 
że i inni tragarze, jeśli będą nam służyć wiernie, odzyskają wolność, jak tylko nie będą już 
nam potrzebni. Na tę wiadomość biedacy uśmiechnęli się boleśnie, patrząc na Hassana, 
siedzącego w pobliżu pod strażą Mawowo. 
—  Jakże możemy być wolni, dopóki ten człowiek żyje? — mówiły ich wejrzenia. Jak gdyby 
dla potwierdzenia ich obaw, Hassan, domyślając się o co chodzi, zapytał jakim prawem 
obiecujemy wolność jego niewolnikom. 
—  Oto nasze prawo — odparłem, wskazując mu flagę angielską, którą Stefan dotąd trzymał 
w ręku. — Poza tym zapłacimy ci za nich po powrocie, stosownie do tego, jak nam będą 
służyć. 
—  O tak — mruknął — zapłacicie mi za nich, gdy wrócicie, a może i wcześniej. 
Przygotowania do drogi zajęły nam tyle czasu, że nie mogliśmy wyruszyć przed trzecią po 
południu. Rozsądniej może byłoby poczekać do rana, ale postanowiliśmy zgodnie, że bez 
koniecznej potrzeby nie spędzimy drugiej nocy w tej okolicy. 
Gdy już wszystko było gotowe, powstało pytanie: co robić z Hassa-nem? Zulusi, podobnie jak 
i Hans, pragnęli go zabić, co mu Sam starał się wytłumaczyć w najlepszej swej arabszczyźnie. 
Wtedy to ujawniło się, jakim tchórzem był w głębi duszy ten zbrodniarz. Rzucił się na kolana, 
płakał, zaklinał nas w imię litościwego Allaha, aż zniecierpliwiony Mawowo pogroził mu 
włócznią i tym go uciszył. Dobroduszny Stefan chciał go puścić wolno, a plan ten miał 
przynajmniej tę dobrą stronę, że uwalniał nas od wstrętnego towarzysza podróży. Po namyśle 
postanowiłem jednakże, że zabierzemy go ze sobą, przynajmniej na jakieś parę dni, aby mieć 
zakładnika na wypadek ataku ze strony Arabów. 
Nareszcie ruszyliśmy. Ja z dwoma przewodnikami otwierałem pochód. Potem szli tragarze i 
połowa łowców, potem cztery osły pod strażą Hansa i Sama, potem Hassan i reszta łowców, z 
wyjątkiem Mawowo, który wraz ze Stefanem zamykał pochód. Droga, którą według naszych 
przewodników, należało obrać, prowadziła przez jakieś sto jardów wzdłuż wybrzeża 
morskiego, a potem skręcała w głąb lądu, prowadząc przez wioskę. Gdy przechodziliśmy po 
wyniosłym, skalistym wybrzeżu, oddzielonym głęboką cieśniną o szerokości około pięćdzie- 
 
DROGA NIEWOLNIKÓW                                       63 
sięciu jardów od wyspy, z której ładowano niewolników, wynikły jakieś trudności z naszymi 
osłami. Jeden z nich usiłował zrzucić swój ładunek, drugi zaczął wierzgać i zdradzał chęć 
skoczenia do morza. Tylna straż łowców pospieszyła uspokoić je, gdy nagle usłyszałem plusk 
wody. Już po nim! pomyślałem, gdy wtem spostrzegłem, że to nie osioł, ale Hassan zniknął. 
Skorzystał z ogólnego zamieszania, aby skoczyć do wody i natychmiast dać nurka. O jakieś 
dwadzieścia jardów dalej wynurzył się na chwilę, potem znów zniknął pod wodą, kierując się 
w stronę wyspy. Przypuszczam, że udałoby mi się bez trudu wpakować mu kulkę w łeb, ale 
jakoś mi się wydawało wstrętne celowanie do uciekającego człowieka, jak do krokodyla lub 
hipopotama. Przy tym zaimponowała mi jego śmiałość. Dość, że nie strzeliłem i nie 
pozwoliłem innym strzelać. 
Gdy zbliżał się już do wyspy, zobaczyliśmy Arabów, wybiegających zza skał, aby mu 
dopomóc wydostać się na ląd. Widząc, że wszelkie próby odbicia Hassana byłyby 
bezskuteczne, wydałem rozkaz natychmiastowego ruszenia w dalszą drogę. 

Dobrze się stało, że nie zwlekaliśmy z odjazdem, gdyż zaledwie ruszyliśmy z miejsca, 
Arabowie zaczęli nas ostrzeliwać. Na szczęście, nie trafili nikogo, a wkrótce skały zasłoniły 
nas od ich ognia. Strzelali zresztą, jak zwykle, źle. 
Obeszliśmy naokoło wioskę; nie chciałem wchodzić do niej w obawie zasadzki. Gdy 
oddaliliśmy się trochę, ujrzałem, ku memu wielkiemu zdumieniu, płomienie wydobywające 
się z palmowego dachu największego domu we wsi. Nie umiałem wytłumaczyć sobie tego 
zjawiska, ale gdy w parę dni potem, ujrzałem Hansa paradującego w złotych kolczykach i 
takiejże bransoletce, i zauważyłem, że on i jeden z łowców są obficie zaopatrzeni w złote 
monety, zacząłem coś podejrzewać. Z czasem prawda wyszła na jaw. Hans z Zulusem dostali 
się niepostrzeżenie do wioski, zrabowali monety i złote ozdoby, a na odchodnym podłożyli 
ogień. 
Z początku próbowałem się gniewać, ale doszedłem do przekonania, że wobec ostrzeliwania 
nas przez Arabów, postępek Hansa był raczej aktem wojennym, a nie zwykłą kradzieżą. 
Kazałem im tylko rozdzielić pieniądze po równiej części pomiędzy wszystkich łowców, nie 
zapominając o Samie. Dostali po osiem funtów szterlingów na głowę i byli bardzo 
zadowoleni. 
Minąwszy wioskę, weszliśmy w okolicę pagórkowatą, porosłą krzakami, które bardzo 
utrudniały nam dalszą drogę. Toteż byłem zado- 
64                                               ŚWIĘTY KWIAT 
wolony, gdy o zachodzie słońca ujrzeliśmy przed sobą przestrzeń zupełnie odkrytą, 
wznoszącą się łagodnie. W tym gąszczu mogliśmy z łatwością być napadnięci przez Arabów, 
w czystym polu atak taki był mało prawdopodobny, gdyż groził im poważnymi stratami. 
Wyszukawszy odpowiednie miejsce koło strumyka, rozłożyliśmy się na noc. Noc jednak była 
tak piękna, że nie rozbijaliśmy namiotów; żałowałem później, żeśmy nie odeszli dalej od 
wody, gdyż miliony moskitów, wylęgłych w nadbrzeżnych błotach, znęcały się nad nami aż 
do rana. Zwłaszcza biedny Stefan, świeżo przybyły z Anglii, stał się ofiarą szczególnej ich 
zażartości. Sen z naszych powiek spędzała również obawa, aby handlarze niewolników nie 
zaatakowali nas pod osłoną nocy lub też by nie uciekli tragarze, unosząc ze sobą nasze 
zapasy. Prawda, że przed udaniem się na spoczynek starałem się im wytłumaczyć, że każdy, 
kto by próbował uciekać, będzie dostrzeżony i zastrzelony, a ci, co pozostaną z nami, będą 
bardzo dobrze traktowani. Odpowiedzieli mi za pośrednictwem dwóch Mazitów, że nie mają 
dokąd iść i nie życzą sobie wpaść znowu w ręce Hassana, o którym nie mogli mówić bez 
drżenia, wskazując na swe poranione plecy i znaki od jarzma na karkach. 
O wschodzie słońca, obchodząc obóz, żeby przekonać się, czy wszystko w porządku, 
zauważyłem we mgle porannej jakiś biały przedmiot, który z początku wziąłem za małego 
ptaszka, siedzącego nieruchomo na kiju, zatkniętym w ziemię w odległości jakichś 
pięćdziesięciu jardów. Podszedłem bliżej i przekonałem się, że nie był to ptaszek, ale kawałek 
papieru złożony w kilkoro. Rozłożyłem go i przeczytałem co następuje: 
Angielskie diabły! Nie myślcie, żeście uciekli ode mnie. Wiem, dokąd podążacie i jeśli 
wrócicie stamtąd żywi, to po to tylko, by zginąć z mojej ręki. Powtarzam wam, że mam na 
swoje rozkazy trzystu odważnych, uzbrojonych ludzi, którzy czczą Allaha i spragnieni są 
krwi angielskich psów. Będę was zatem prześladować, a jeśli wpadniecie żywi w moje ręce, 
poznacie co to jest śmierć w ogniu albo w mrowisku. Zobaczymy, czy wam pomoże wasz 
angielski krążownik albo wasz fałszywy Bóg! Nieszczęście niech kroczy waszym śladem, 
biali rabusie, którzy niszczycie mienie uczciwych ludzi. 
Ten uprzejmy liścik nie był podpisany, ale nietrudno było odgadnąć autora. Pokazałem go 
Stefanowi, który wpadł w taką wściekłość, 
 
DROGA NIEWOLNIKÓW 
65 

że zalał sobie oko amoniakiem, którym leczył się od ukąszeń moskitów. Gdy ból i gniew jego 
uspokoiły się nieco, ułożyliśmy wspólnie odpowiedź. 
Morderco, znany wśród ludzi jako Hassan-ben-Mohammed! Zawiniliśmy naprawdę 
darowując ci życie, gdy byłeś w naszej mocy. Ale, o wilku, utuczony na krwi niewinnych, jest 
to błąd, którego nie popełnimy po raz drugi. Śmierć twoja jest bliska i wierzymy, że spotka 
cię z naszych rąk. Przychodź kiedy zechcesz, razem ze swymi rozbójnikami. Im więcej was 
będzie, tym lepiej, bo wolimy oczyścić świat z wielu łotrów niż z kilku. Do widzenia! 
Allan Quatermain Stefan Somers 
—  Ślicznie, choć nie bardzo po chrześcijańsku — rzekłem po odczytaniu listu. 
—  Tak — odparł Stefan — ale może zanadto bombastycznie. Jeśli ten pan przybędzie w 
istocie z trzystu uzbrojonymi ludźmi — to co? 
—  To pobijemy go w ten lub inny sposób, mój chłopcze. Rzadko miewam przeczucia, ale 
tym razem coś mi mówi, że pan Hassan nie ma przed sobą długiego życia i że będziemy z tym 
coś mieli do czynienia. Zresztą znam tych rycerzy. Nasze proroctwo podziała z pewnością na 
jego nerwy i da mu przedsmak tego, co go czeka. Hans, umieść ten list na patyku. Listonosz 
niedługo po niego przyjdzie. 
W kilka dni później spotkaliśmy karawanę niewolników, próbki towaru czcigodnego 
Hassana. 
Posuwaliśmy się pomyślnie naprzód przez piękną i zdrową okolicę, kierując się na północny 
zachód. Grunt był falisty i żyzny, w miarę nawodniony i zarosły drzewami wzdłuż brzegów 
strumieni. Widoczne było, że niedawno jeszcze kraj ten był gęsto zaludniony, spotykaliśmy 
bowiem ślady licznych wiosek, a raczej miasteczek z obszernymi rynkami. Obecnie wioski te 
były spalone, opuszczone lub zamieszkałe tylko przez nielicznych starców, którzy na nasz 
widok uciekali z krzykiem, gdyż dla tych biedaków każdy uzbrojony człowiek zdawał się być 
handlarzem niewolników. 
Od czasu do czasu udawało się nam jednak zatrzymać któregoś z nich i za pośrednictwem 
naszych tragarzy wydobyć opowieść o losach wioski. Była to zawsze ta sama historia. Zawsze 
Arabowie, pod takim lub 
5 — Święty kwiat 
66 
ŚWIĘTY KWIAT 
 
innym pretekstem, podburzali plemiona nawzajem przeciwko sobie. Później brali stronę 
silniejszego i ujarzmiali słabsze przy pomocy swych strasznych strzelb, zabijając starców i 
uprowadzając młodych mężczyzn, kobiety i dzieci (oprócz niemowląt, które mordowali) jako 
niewolników. Zdaje się, że to się zaczęło przed jakimiś dwudziestu laty, gdy Has-san-ben-
Mohammed i jego towarzysze przybyli do Kilwy i wypędzili misjonarzy, którzy się tam 
osiedlili. 
Droga, którą posuwaliśmy się, była zwykłym szlakiem niewolników. Poznaliśmy to z 
łatwością po licznych szkieletach, znajdowanych w trawie z obu stron drogi; niektóre z nich 
miały jeszcze pęta na rękach. Ci prawdopodobnie zmarli z wycieńczenia, inni zostali 
pomordowani, jak świadczyły potrzaskane czaszki. 
W ósmym dniu naszej podróży natrafiliśmy na ślady karawany niewolników, która dążyła w 
stronę wybrzeża i dla niewiadomych powodów zawróciła z drogi. Być może dowódcy jej 
powiadomieni zostali o tym, że się zbliżamy, lub też, że nadciąga inna karawana, z którą 
chcieli się połączyć. 
Ślady karawany były łatwe do rozpoznania. Najpierw znaleźliśmy zwłoki dziesięcioletniego 
chłopca. Potem sępy odkryły nam trupy dwóch mężczyzn, z których jeden był zastrzelony, a 
drugi zamordowany uderzeniem siekiery. O parę mil dalej usłyszeliśmy płacz dziecka; idąc w 
kierunku skąd dochodził, znaleźliśmy czteroletnią dziewczynkę, niegdyś zapewne ładną, 

obecnie jednak wyglądającą jak żywy szkielecik. Na nasz widok zaczęła uciekać na 
czworakach jak małpeczka. Stefan pobiegł za nią i usłyszeliśmy wkrótce jego krzyk pełen 
grozy. Niechętnie, spodziewając się ujrzeć coś okropnego, przedostałem się przez krzaki do 
miejsca skąd krzyk dochodził. Tam, przywiązana do drzewa, siedziała młoda kobieta, 
widocznie matka dziecka, które tuliło się do jej nóg. 
Dzięki Bogu żyła jeszcze, choć na pewno nie dożyłaby w tych warunkach następnego dnia. 
Odcięliśmy ją od drzewa i Zulusi zanieśli ją do obozu, gdzie udało się nam z trudem uratować 
matkę i dziecko. Posłałem po dwóch Mazitów, z którymi już mogłem z łatwością się 
porozumiewać, i zapytałem ich, w jakim celu handlarze niewolników postępują w ten sposób. 
Wzruszyli ramionami, a jeden z nich odparł ze strasznym uśmiechem: 
— Wodzu, ci Arabowie mają czarne serca i zabijają tych, którzy nie mogą iść dalej, albo 
przywiązują ich do drzewa i zostawiają. Inaczej 
DROGA NIEWOLNIKÓW                                       67 
mogliby się może uratować, a Arabowie martwią się, jeśli ci, co byli ich niewolnikami, żyją 
potem wolni i szczęśliwi. 
—  Ach, martwią się?! Naprawdę?— ryknął Stefan w napadzie gniewu, który mi przypomniał 
jego ojca. — Już ja ich zmartwię, niech tylko ich spotkam! 
Stefan miał bardzo czułe serce i pomimo swej nonszalancji mógł stać się straszny, gdy wpadł 
w gniew. 
Nie upłynęły jeszcze dwie doby, a już miał on sposobność wykonać swą groźbę. Tego dnia 
rozłożyliśmy się wcześnie na noc z dwóch powodów. Po pierwsze kobieta i dziecko, które 
uratowaliśmy, byli oboje tak słabi, że nie mogli iść długo, a mieliśmy za mało ludzi, aby ich 
można było nieść; po drugie natrafiliśmy na bardzo dogodne miejsce dla rozbicia obozu. Była 
to, jak zwykle, opuszczona wioska, przez którą przepływał piękny strumyk. Zajęliśmy kilka 
chatek, stojących na uboczu i otoczonych częstokołem, a że Mawowo upolował tłustą 
bawolicę z młodym, mieliśmy prawdziwą ucztę. Podczas gdy Sam przygotowywał rosół dla 
uratowanej kobiety, a Stefan i ja paliliśmy fajki, nadbiegł Hans z wiadomością, że nadciągają 
Arabowie z mnóstwem niewolników. 
Wybiegliśmy pośpiesznie z chaty i ujrzeliśmy dwie karawany, które weszły do wsi i rozłożyły 
się na rynku. Jedna z nich była to prawdopodobnie ta, której śladem szliśmy czas jakiś, choć 
w ostatnich dniach zboczyliśmy umyślnie z drogi, aby nie napotykać okropnych widoków, na 
jakie co chwila byliśmy narażeni. Składała się ona z około dwustu pięćdziesięciu 
niewolników i około czterdziestu strażników, uzbrojonych w strzelby i, sądząc z ubioru, byli 
to Arabowie lub mieszkańcy arabscy. Druga karawana, która nadciągnęła z przeciwnego 
kierunku, liczyła nie więcej niż stu niewolników i około dwudziestu lub trzydziestu Arabów. 
—  Przede wszystkim — rzekłem — zjedzmy obiad, a potem złożymy wizytę tym panom, 
żeby pokazać, że ich się nie boimy. Hans, wywieś flagę na szczycie drzewa; niech wiedzą z 
kim mają do czynienia. 
Flaga załopotała w powietrzu i wkrótce mogliśmy przez lornetki dojrzeć podniecenie w 
obozie handlarzy. Z początku myślałem, że zwiną obóz i odejdą, bo najwyraźniej 
przygotowywali się do tego, ale wkrótce zaniechali tej myśli, może dlatego, że niewolnicy 
byli zbyt wyczerpani lub, że nigdzie w pobliżu nie znaleźliby wody. Wreszcie rozłożyli się i 
rozpalili ogniska. 
—  No i jakże? — zapytał Stefan, gdy skończyliśmy obiad — czy gotów jesteś na wizytę? 
68                                               ŚWIĘTY KWIAT 
—  Nie — odrzekłem — doszedłem do wniosku, że lepiej dać temu spokój. Na pewno już 
wiedzą jak potraktowaliśmy ich czcigodnego zwierzchnika, Hassana. Mogliby zatem 
przywitać nas kulami lub też przyjąć nas gościnnie, a potem otruć lub poderżnąć nam gardła 
znienacka. Tymczasem obecna nasza pozycja będzie dla nich trudna do zdobycia. Uważam 
zatem, że lepiej siedzieć na miejscu i czekać na rozwój wydarzeń. 

Stefan mruczał coś pod nosem, ale nie zwracałem na niego uwagi. Zawołałem Hansa i 
kazałem mu wziąć ze sobą jednego z Mazitów i jednego z tragarzy, pożyczonych od Hassana, 
dzielnego chłopca, znającego wszystkie miejscowe narzecza, i podpelznąć do obozu, jak tylko 
się ściemni. Tam poleciłem mu dowiedzieć się czego się tylko da i o ile można będzie, 
porozumieć się z niewolnikami i wyjaśnić im, że jesteśmy ich przyjaciółmi. Hans skinął 
głową na znak, że powierzona misja odpowiada mu najzupełniej i odszedł przygotować się do 
wyprawy. 
Stefan i ja poczyniliśmy również przygotowania, umacniając palisadę, rozpalając ognie i 
ustawiając straże. 
Noc zapadła i Hans z towarzyszami odpełzli cichaczem jak węże. Cisza panowała zupełna, 
przerywana tylko czasami żałosnym zawodzeniem niewolników lub okropnymi krzykami 
jakiegoś smaganego przez Arabów biedaka. Usłyszeliśmy również wystrzał. 
—  Spostrzegli Hansa — rzekł Stefan. 
—  Nie sądzę — odparłem — bo w takim razie byłoby więcej strzałów. Albo to był wypadek, 
albo zastrzelili niewolnika. 
Potem nic się nie działo przez dłuższy czas, aż nagle Hans wyrósł jakby spod ziemi, a za nim 
ujrzałem postacie dwóch krajowców. 
—  Opowiadaj — rzekłem. 
—  Baas, dowiedzieliśmy się wszystkiego. Arabowie wiedzą kim jesteśmy i ilu mamy ludzi. 
Dobrze, że nie poszliśmy do nich, bo wymordowaliby nas. Podpełzliśmy blisko i 
podsłuchaliśmy ich rozmowę. Mają nas napaść przed świtem, o ile nie wyruszymy stąd 
wcześniej, o czym się zaraz dowiedzą, bo śledzą nas. 
—  A jeśli wyruszymy, to co? — zapytałem. 
—  To napadną nas, gdy będziemy szykować się do drogi albo zaraz po wyruszeniu. 
—  Jeszcze coś, Hansie? 
—  Ci dwaj ludzie dostali się do niewolników i rozmawiali z nimi. Bardzo są nieszczęśliwi ci 
niewolnicy i wielu z nich umarło z żalu, bo 
 
DROGA NIEWOLNIKÓW 
69 
wzięto ich z domów rodzinnych i nie wiedzą, dokąd idą. Widziałem, jak umarła młoda 
kobieta. Rozmawiała z drugą kobietą i wydawała się zdrowa, gdy nagle zawołała głośno: 
„Umieram, abym mogła powrócić jako duch i męczyć tych diabłów, aż staną się także 
duchami". Potem wezwała fetysza swego plemienia, przyłożyła ręce do piersi i upadła 
martwa. Arabowie gniewali się bardzo, że przeklęła ich i że umarła. Jeden z nich podszedł, 
kopnął trupa i zastrzelił jej synka za to, że matka ich przeklęła. Na szczęście nie widzieli nas, 
bo staliśmy w cieniu. 
—  I co jeszcze, Hans? 
—  Jeszcze jedno, baas. Ci dwaj ludzie pożyczyli noże, które im dałeś, najmężniejszym 
niewolnikom, aby mogli przeciąć więzy swoje i towarzyszy. Ale Arabowie mogą to spostrzec 
i wtedy noże przepadną. Oto wszystko. Czy baas nie ma tabaki? 
—  Teraz, Stefanie — rzekłem, gdy Hans odszedł — mamy dwie drogi do wyboru. Albo 
spróbować wymknąć się natychmiast, a w takim razie musimy zostwić tu kobietę z 
dzieckiem, albo pozostać tu i czekać, aż nas zaatakują. 
—  Nie będę uciekać — rzekł Stefan ponuro — tchórzostwem byłoby zostawić tu te biedne 
stworzenia. Przy tym w drodze może być z nami jeszcze gorzej. Pamiętaj, co mówił Hans! 
—  A więc będziemy czekać na ich atak? 
—  A czy nie ma trzeciego wyjścia, Allanie. Czy nie możemy zaatakować ich pierwsi? 
—  To jest myśl — rzekłem — poślę po Mawowo. 
Gdy przyszedł i usiadł przy nas, przedstawiłem mu sprawę. 

—  Zwyczajem mego plemienia jest raczej napadać niż być napadanym, a jednak w tym 
wypadku serce moje jest temu przeciwne. Hans (nazwał go Inhlatu, co w języku Hotentotów 
znaczy „Cętkowany Wąż") mówi, że tych żółtych psów jest około sześćdziesięciu, wszyscy 
uzbrojeni w strzelby, a my mamy nie więcej niż piętnastu ludzi, bo nie możemy ufać 
niewolnikom. Mówi również, że nie śpią i rozstawili straże, więc trudno będzie podejść ich 
znienacka. A tu, ojcze, jesteśmy za mocnym częstokołem i nie możemy być zaskoczeni. Przy 
tym ludzie, którzy zabijają kobiety i dzieci nie w czasie wojny, muszą być tchórzami i nie 
pójdą mężnie na celne strzały, jakie ich tu czekają. Dlatego mówię, czekajmy aż bawół rzuci 
się lub ucieknie. Ale ostatnie słowo należy do ciebie, Makumazanie, a nie do mnie, twego 
łowcy. Ty mów, co powtarzałeś na wojnie, a ja będę słuchał. 
70                                               ŚWIĘTY KWIAT 
—  Mądrze mówisz — odparłem. — Stefanie, sądzę, że lepiej pozostaniemy na miejscu. 
—  Jak chcesz, Quatermain. Mam jednak nadzieję, że Mawowo myli się, i że te łotry nie 
uciekną. 
—  No, no, młodzieńcze, stajesz się za bardzo krwiożerczy, jak na zbieracza storczyków. Co 
do mnie, gorąco pragnę, aby Mawowo był dobrym prorokiem, bo inaczej sytuacja będzie 
ciężka. 
—  Dotąd byłem zawsze nastrojony bardzo pokojowo — rzekł Stefan — ale widok tych 
nieszczęśliwych niewolników z roztrzaskanymi głowami, tej kobiety przywiązanej do drzewa 
i skazanej na śmierć głodową... 
—  Napełniają cię pragnieniem przywłaszczenia sobie funkcji Boga Sprawiedliwego. 
Pragnienie to jest bardzo naturalne i nie sądzę, aby w tym wypadku było niemiłe Bogu. A 
teraz, gdyśmy się już zdecydowali, bierzmy się do roboty, aby nasi goście, gdy przyjdą z 
wizytą, zastali śniadanie gotowe. 
 
ROZDZIAŁ VII 
ATAK NIEWOLNIKÓW 
Zrobiliśmy co było można, aby się przygotować. Wzmocniwszy cierniowy częstokół, 
porozstawiałem łowców na posterunkach. Obejrzałem ich strzelby i rozdałem amunicję. 
Potem posłałem Stefana spać, obiecując obudzić go później. Nie miałem jednak zamiaru 
dotrzymać obietnicy, bo chciałem, aby był wypoczęty na pierwszą bitwę. 
Skoro tylko zamknął oczy, usiadłem na skrzyni i pogrążyłem się w zadumie. Prawdę mówiąc, 
byłem bardzo niespokojny. Przede wszystkim nie wiedziałem, jak zachowają się w ogniu nasi 
tragarze. Poza tym sytuacja nasza nie była najlepsza. Naokoło obozu było dużo drzew, za 
którymi atakujący nieprzyjaciel mógł się ukrywać. Najwięcej jednak obawiałem się wzgórza, 
położonego na tyłach naszego obozu. Jeśliby Arabowie zdołali obejść nas i zająć to wzgórze, 
pozycja nasza stałaby się nie do utrzymania. Mogliby również, przy pomyślnym wietrze 
podpalić nasz obóz lub zaatakować nas pod osłoną dymu. 
Przy oczekiwaniu nocnego, a raczej rannego ataku, najgorsza jest zawsze ostatnia godzina 
przed świtem. Wszystko już zostało zrobione i trzeba czekać bezczynnie. Jest to przy tym 
chwila, w której fizyczne i duchowe siły człowieka są najsłabsze. Noc umiera, dzień się 
jeszcze nie urodził. Cała przyroda odczuwa wpływ tej godziny. Wtedy to przychodzą złe sny, 
dzieci budzą się i płaczą, odżywają wspomnienia o drogich nam zmarłych, wahające się 
jeszcze dusze zanurzają się w głębinach Nieznanego. Nic dziwnego, że godzina ta ciążyła mi. 
Czułem, że ranek się zbliża, a jednak ciemność była jeszcze zupełna. Hans podpełznął do 
mnie. 
—  Węszę świt — rzekł i zniknął. Zjawił się Mawowo: 
—  Makumazanie, noc się skończyła — rzekł. Jeśli mają przyjść, zaraz tu będą. 
72                                               ŚWIĘTY KWIAT 
Podszedłem do Stefana i obudziłem go. Usiadł na posłaniu ziewając; potem spytał: 

—  Czy idą? Nareszcie będziemy się bili. Doskonale! 
—  Jesteś idiota! — odparłem i wyszedłem wściekły. 
Byłem niespokojny o tego niedoświadczonego młodzika. Jeśli go spotka coś złego, co 
powiem jego ojcu? Prawda, że w tym wypadku mnie również spotkałoby to samo. Bardzo 
możliwe, że za godzinę będziemy już obaj na tamtym świecie... 
W ciągu pięciu minut wszyscy byli na nogach, choć przyszło mi z trudnością rozbudzenie 
tragarzy. Biedacy byli tak przyzwyczajeni do bliskości śmierci, że nie zakłócała ona ich snu. 
Jednakże zauważyłem, że byli przestraszeni i szeptali pomiędzy sobą. 
—  Jeśli zauważysz najmniejsze oznaki zdrady z ich strony, musisz ich zabić — rzekłem do 
Mawowo, który skinął głową w milczeniu. 
Sam przyniósł nam kubki z kawą. 
—  Jest to ważna chwila, panowie — rzekł — i zauważyłem, że ręce mu drżą, a zęby 
szczękają. — Bardzo zimno — dodał w formie wyjaśnienia tych symptomów. — Dobrze to 
panu węszyć bitwę z daleka, jak powiedziano w Księdze Hioba. Ale ja nie jestem wychowany 
do takiego rzemiosła. 
Stefan zaśmiał się i zapytał: 
—  Co zrobisz, Samie, gdy bitwa się zacznie? 
—  Panie Somers — odparł — zużyłem kilka godzin nocnych na wykopanie jamy za tym 
drzewem, którego, mam nadzieję, kule nie przebiją. Tam, jako człowiek pokoju, będę się 
modlił za nasze powodzenie. 
—  A jeśli Arabowie wtargną do obozu? 
—  Wtedy, panie, będę ufał jedynie szybkości moich nóg. 
Nie mogłem dłużej wytrzymać i moja noga dotknęła Sama w miejsce, w które już od dłuższej 
chwili celowałem. Zniknął, rzuciwszy mi spojrzenie pełne wyrzutu. 
W tej samej chwili straszny wrzask rozległ się w milczącym dotąd obozie Arabów, a 
jednocześnie pierwsze blaski świtu padły na lufy naszych strzelb. 
—  Patrzcie! — krzyknąłem, przełykając ostatni haust kawy. — Co się tam dzieje. 
Hałas ciągle się wzmagał. Przyłączyły się do niego odgłosy wystrzałów, przeraźliwe jęki i 
tupot wielu biegnących nóg. Dzień nadchodził 
ATAK NIEWOLNIKÓW                                          73 
szybko, jak zwykle na tej szerokości geograficznej. W parę minut później ujrzeliśmy we mgle 
porannej dziesiątki czarnych postaci, biegnące ku nam. Niektóre wlokły za sobą kłody 
drzewa, inne pełzły na czworakach, inne ciągnęły za ręce dzieci, a wszystkie wrzeszczały 
przeraźliwie. 
—  Niewolnicy atakują nas — zawołał Stefan, podnosząc strzelbę. 
—  Nie strzelaj! — krzyknąłem — oni zdaje się uciekli z obozu i szukają u nas schronienia. 
Tak było w istocie. Nieszczęśnicy zrobili dobry użytek z noży, które otrzymali od naszych 
ludzi. Poprzecinali swe więzy i biegli oddać się pod opiekę Anglików. Biegli tak, wielką 
gromadą, ku nam, a za nimi Arabowie, strzelając. Sytuacja była bardzo poważna, bo jeśliby 
wtargnęli do naszego obozu, zostalibyśmy porwani tą falą i padlibyśmy pod kulami Arabów. 
—  Hans! — zawołałem. — Weź tych ludzi, z którymi byłeś wczoraj w obozie, i przeprowadź 
tych niewolników bokiem. Prędko! Prędko, zanim zostaniemy stratowani! 
Hans wyskoczył i za chwilę ujrzałem go wraz z dwoma krajowcami, biegnących na spotkanie 
tłumu. Hans powiewał koszulą czy inną białą szmatą dla zwrócenia ich uwagi. W tej chwili 
biegnący na przedzie zatrzymali się krzycząc: 
—  Łaski, Anglicy! Ratunku! 
Była to bardzo pomyślna okoliczność, inaczej bowiem Hans i jego towarzysze nie zdołaliby 
ich zatrzymać. 

W chwilę później ujrzałem białą szmatę, kierującą się na lewo, wzdłuż naszych szańców aż 
do wzgórza za obozem. Za nią podążała gromada niewolników, dla których koszula Hansa 
była „białym pióropuszem" księcia Nawarry. 
W ten sposób uniknęliśmy groźnego niebezpieczeństwa. Niektórzy z niewolników, ranni 
kulami Arabów lub stratowani przez swych towarzyszy, pozostali w tyle i do tych obecnie 
celowali prześladowcy. Jedna z kobiet, upadając pod ciążarem kłody, uwiązanej u jej szyi, 
czołgała się na czworakach. Jeden z Arabów, ukryty za drzewem bananowym, celował do niej 
starannie. Ale ja również wycelowałem do niego, no i nieźle mi się udało. Strzelba Araba nie 
wystrzeliła, a on sam padł na wznak z głową przeszytą przez kulę. 
Łowcy wydali okrzyk zachwytu, a Stefan zauważył: 
—  Co za boski strzał! 
- Niezły, ale wolałbym, żeby go nie było. Nie zaatakowali nas dotąd. 
74                                               ŚWIĘTY KWIAT 
Było to więc niejako wypowiedzeniem wojny z naszej strony. Oto masz odpowiedź — 
dodałem, gdyż w tej samej chwili kula zerwała Stefanowi czapkę. — Wszyscy na ziemię i 
strzelać przez szpary. 
Bitwa zaczęła się. Arabowie ruszyli do ataku, wzywając Allaha z całych sił. Ale, choć 
widocznie nie brakło im odwagi, nie powtórzyli tego eksperymentu po raz drugi. 
Podchodzili ostrożnie, kryjąc się za pniami drzew i w trzcinach nadbrzeżnych. Stamtąd razili 
nas nieustannym ogniem i gdybyśmy nie byli wzmocnili naszej palisady grubym wałem 
ziemi, sytuacja nasza byłaby nie do wytrzymania. Jeden z łowców padł od kuli, a nieszczęśni 
tragarze ucierpieli poważnie: dwóch było zabitych, a czterech rannych. 
Wkrótce stało się jasne, że Arabów jest więcej, niż przypuszczaliśmy, z pięćdziesięciu ich 
bowiem strzelało do nas jednocześnie z różnych punktów. Przy tym z każdą chwilą zyskiwali 
na terenie i zbliżali się do wzgórza za obozem. Kilku z nich wprawdzie padło od naszych kul, 
gdy przebiegali od drzewa do drzewa, ale niełatwa to była sprawa i mówiąc szczerze, ja jeden 
miałem dość pewną rękę i oko, aby osiągnąć jakie takie rezultaty. 
Po godzinie walki sytuacja nasza stała się tak poważna, że zebraliśmy się na naradę, co robić 
dalej. Zwróciłem uwagę moich towarzyszy, że wobec naszej małej liczebności wszelki atak 
na rozsypanych nieprzyjaciół, okrążających nas z wolna, byłby bardziej niż bezcelowy; z 
drugiej strony nie było nadziei utrzymania się w obozie do nocy. Gdy Arabowie dostaną się 
na wzgórze za obozem, będą mogli prażyć nas ogniem z góry. 
—  Obawiam się, że nie pozostaje nam nic innego, jak opuścić obóz i wycofać się przez 
wzgórze. Ponieważ tamci muszą być pomęczeni, a my wszyscy mamy dobre nogi, możemy 
się uratować w ten sposób. 
—  A co z rannymi? — spytał Stefan. — Co z kobietą i z dzieckiem? 
—  Nie wiem — odparłem spuszczając oczy. 
Oczywiście, że wiedziałem bardzo dobrze, ale tu powstawało pytanie: czy mieliśmy wszyscy 
ginąć dla kilku osób, co do których nie mieliśmy żadnych zobowiązań i których nie mogliśmy 
uratować, pozostając z nimi? Jeśli zostaniemy, śmierć nasza jest pewna, podczas gdy ucieczka 
miała pewne szanse powodzenia. Ale ucieczka pociągała za sobą pozostawienie rannych, 
kobiety i dziecka na pastwę Arabów. W kilku słowach przedstawiłem sprawę Mawowo i 
zapytałem go o radę. 
—  Musimy uciekać — rzekł. — Nie lubię tego wprawdzie, ale życie 
ATAK NIEWOLNIKÓW                                         75 
jest droższe niż zapasy a ten kto żyje będzie mógł w swoim czasie popłacić swe długi. 
—  Ale ranni, Mawowo; nie możemy ich zabrać. 
—  Zajmę się nimi, Makumazanie, taki jest los wojny. Chyba że będą woleli, aby ich 
zostawić... na opiece Arabów. 

Przyznaję, że już miałem wyrazić swą zgodę, nie chcąc, abyśmy obaj ze Stefanem, a przede 
wszystkim Stefan, mieli zginąć tak marnie z ręki podłych handlarzy, gdy nagle zaszło coś 
niespodziewanego. 
Pamiętacie zapewne, że o świcie Hans, używając koszuli zamiast flagi, przeprowadził tłum 
niewolników na wzgórze za obozem. I oto teraz zjawił się znowu, powiewając koszulą. Za 
nim pędził tłum nagich mężczyzn — dwustu może — uzbrojonych w kije, gałęzie i kamienie. 
Gdy dobiegli do obozu, rozdzielili się na dwa oddziały; jeden skręcił na lewo pod wodzą 
Mazita, który towarzyszył Hansowi do obozu Arabów, a drugi, prowadzony przez starego 
Hotentota, na prawo. Patrzyłem w milczeniu na Mawowo, bo zdumienie odjęło mi mowę. 
—  Ach! — zawołał Mawowo. — Cętkowany Wąż jest wielki w swoim rodzaju, potrafił 
bowiem tchnąć odwagę nawet w serca niewolników. Czy rozumiesz, ojcze, że oni mają 
zamiar napaść na tych Arabów, jak dzikie psy na bawołu? 
Tak było w istocie; taki był wspaniały plan Hotentota. I co więcej, udał się w zupełności. Ze 
szczytu wzgórza Hans śledził przebieg bitwy i wiedział, jak musi się skończyć. Wtedy, przy 
pomocy tłumacza, przemówił do niewolników, wskazując, że ich biali przyjaciele zostaną 
rozbici, i że pozostaje im do wyboru: pospieszyć na pomoc lub wrócić pod jarzmo Arabów. 
Byli wśród nich dawni wojownicy i ci porwali innych. Uzbroili się w kije, odłamki skał, 
wszystko co im wpadło w ręce i na dany sygnał ruszyli, pozostawiając jedynie kobiety i 
dzieci. 
Na ich widok Arabowie zaczęli strzelać, kładąc kilku trupem, ale jednocześnie zdradzając 
swoje ukrycie. Niewolnicy rzucili się w tym kierunku. Runęli wprost na Arabów, rozszarpali 
ich tak błyskawicznie, że w ciągu kilku minut dwie trzecie poległo, a reszta uciekała w 
popłochu. 
Zemsta była straszna. Nigdy w życiu nie widziałem bardziej dzikich scen, jak te, które 
rozgrywały się obecnie przed mymi oczyma. Przyznaję, że nie mogłem dziwić się 
mścicielom. Czyż my sami nie postąpilibyśmy tak na ich miejscu, gdybyśmy widzieli naszych 
rodziców pomordowanych, nasze domy zburzone, a nasze kobiety i dzieci zabrane w 
niewolę? Sądzę, że tak, choć nie jesteśmy ciemnymi dzikusami. 
76                                               ŚWIĘTY KWIAT 
W ten sposób zostaliśmy ocaleni przez tych, których usiłowaliśmy ocalić, sprawiedliwości 
stało się zadość nawet w tym zakątku Afryki. Gdyby nie Hans i odwaga, którą potrafił 
natchnąć serca tych biedaków, nie wątpię, że nie dożylibyśmy nocy. 
— Ach, baas — rzekł Hotentot nieco później — przyznaj, że dobrze zrobiłeś, gdyś wysłuchał 
moich próśb i zabrał mnie ze sobą w tę podróż. Stary Hans jest pijak, prawda, stary Hans jest 
szuler, prawda, stary Hans pewnie pójdzie do piekła. Ale stary Hans umie czasem myśleć i 
dzisiaj myślał tam na wzgórzu. O, Hans dobrze wiedział jak to się skończy. 
Widział, że te psy arabskie ścinają drzewa na most, żeby przejść przez rzekę i okrążyć was. A 
teraz, baas, jakoś mi dziwnie w żołądku. Zdaje mi się, że kropla wódki — ach, wiem, że 
przyrzekłem nie pić, ale jeśli dostanę od ciebie, to grzech twój będzie! 
Dałem mu zdrowy łyk wódki i schowałem butelkę pod klucz. Potem uścisnąłem mocno 
prawicę starego i podziękowałem mu serdecznie, co widocznie wzruszyło go bardzo, bo dwie 
wielkie łzy stoczyły mu się po twarzy. 
Byliśmy zatem zwycięzcami i to w całej pełni, bo nieliczni tylko Arabowie uszli z życiem. 
Przede wszystkim pomyśleliśmy teraz o obiedzie, a że do tego potrzebny jest kucharz, więc i 
o Samie. Stefan wybrał się na poszukiwanie i wkrótce zawołał na mnie przerażonym głosem. 
Znalazłem go nad głęboką jamą za pniem cierniowego drzewa, na dnie leżała jakaś skurczona 
postać. Był to Sam. Wydobyliśmy go stamtąd omdlałego, ale przyciskającego silnie do piersi 
grubą Biblię oprawioną w skórę. Co więcej, w samym środku tej Biblii tkwiła kula, która 
przebiła ją do połowy i ugrzęzła w papierze. Pamiętam, że dosięgła pierwszej „Księgi 
Samuela". 

Sam był zupełnie nietknięty i gdy wylaliśmy na niego nieco wody — nigdy jej nie lubił — 
przyszedł prędko do siebie. 
—  Siedziałem w mojej kryjówce, panowie — zaczął opowiadać — i szukałem pociechy w 
religii. — Był bardzo pobożny w chwilach niebezpieczeństwa. — Nareszcie strzelanina 
ucichła i odważyłem się wyjrzeć, zasłaniając się Biblią w obawie jakiegoś wypadku. Więcej 
nie pamiętam... 
—  Pewnie — rzekł Stefan — bo kula trafiła w Biblię, a Biblia w twoją głowę, a ty zemdlałeś. 
—  Ach! — zawołał Sam. — Jakże słusznie uczono mnie, że Biblia jest tarczą obrony dla 
sprawiedliwego! Teraz rozumiem, dlaczego coś 
 
ATAK NIEWOLNIKÓW                                         77 
mnie tknęło, żeby wziąć tę grubą Biblię po matce, a nie tę cienką, przez którą kula by 
przeszła. 
I poszedł gotować obiad. 
Po obiedzie zaczęliśmy się zastanawiać nad naszą sytuacją, której najtrudniejszym punktem 
było pytanie: co zrobić z niewolnikami? Siedzieli oni małymi grupkami pod palisadą i 
zachowywali się zupełnie obojętnie. Nagle zaczęli wielkim głosem domagać się pożywienia. 
—  Jakże my nakarmimy kilkuset ludzi? — zapytał Stefan. 
—  Trzeba przeszukać obóz Arabów — odparłem. — Musieli przecież mieć jakieś zapasy. 
Wybraliśmy się na poszukiwanie i ku wielkiej naszej radości znaleźliśmy sporą ilość ryżu i 
mąki, jak również soli. Obdzieliliśmy tymi wiktuałami naszych wygłodzonych klientów i 
wkrótce potem wszystkie garnki były pełne zupy. Wielki Boże! Jak ci biedacy zajadali! Gdy 
nareszcie zaspokoili swój głód, przemówiliśmy do nich, dziękując za okazaną odwagę i 
oznajmiając, że są wolni. Spytałem ich również, co zamierzają uczynić. 
Pod tym względem zdania były zgodne. Oświadczyli, że chcą pozostać pod naszą opieką i 
pójść za nami. Potem nastąpiła wielka narada, na której postanowiliśmy, że wszyscy, którzy 
zechcą, pójdą z nami aż do znanych sobie okolic, gdzie będą mogli wrócić do swoich wiosek. 
Potem powróciliśmy do naszego obozu, gdzie trafiliśmy na smutny obrzęd pogrzebu 
poległego łowcy. Towarzysze jego wykopali głęboką jamę, w której umieścili go w pozycji 
siedzącej, z twarzą zwróconą w stronę kraju Zulusów. Potem umieścili przy nim dwie tykwy: 
jedną z wodą, a drugą z ziarnem, oraz jego włócznie, u których odłamali ostrza, aby je 
„zabić", jak mówili. Po zasypaniu grobu ziemią przykryli go wielkim kamieniem dla obrony 
przed hienami. Następnie przedefilowali po kolei przed grobem, żegnając towarzysza po 
imieniu. Ostatnim był Mawowo, który wygłosił mowę, zaznaczając, że jego Wąż 
przepowiedział tę śmierć, o czym zmarły obecnie wie już na pewno, nie będzie zatem mógł 
się skarżyć, że zmarnował swego szylinga. 
—  Tak — zawołali jednogłośnie łowcy z niepokojem w głosie — ale twój Wąż wspomniał o 
sześciu z nas. 
—  Tak jest — odparł Mawowo — i właśnie nasz zmarły brat miał być pierwszy z tych 
sześciu. Nie bójcie się, tamtych pięciu pójdzie za nim, gdy przyjdzie pora. Ale jeśli któremu z 
was się spieszy, to niech pogada ze mną na uboczu. Może będę mógł przyśpieszyć... — nie 
dokończył, bo wszyscy jego słuchacze znikli. 
ROZDZIAŁ VIII 
CZARODZIEJSKIE ZWIERCIADŁO 
Niezbyt dobrze spałem tej nocy, bo przejścia ostatnich dni nadszarpnęły mi nerwy. Przy tym 
zbyt wiele było hałasów wówczas właśnie. Ciała poległych tragarzy zostały po prostu 
wyrzucone przez towarzyszy pomiędzy pobliskie krzaki, gdzie zwróciły na siebie uwagę hien. 
Czterej ranni krajowcy jęczeli głośno lub wykrzykiwali modlitwy do swoich bogów. 
Najgorzej jednak dały mi się we znaki przeraźliwe wrzaski dochodzące z obozu niewolników. 

Widocznie odbywała się tam jakaś uroczystość przy akompaniamencie głośnego wycia i 
walenia kijami w żelazne garnki i w kamienie. 
Wreszcie, nie mogąc wytrzymać, obudziłem Hansa i spytałem go, co się tam dzieje. 
Odpowiedź jego była tego rodzaju, że żałowałem pytania. 
— Wielu z tych dzikich to ludożercy, baas. Jadają Arabów i bardzo to lubią. 
Gdy nareszcie wyruszyliśmy następnego dnia, słońce stało już wysoko. Przed odjazdem nie 
brakowało roboty, trzeba było pozbierać broń porzuconą przez Arabów i zakopać znalezioną 
w ich obozie kość słoniową, której niepodobna było zabrać ze sobą. Okazało się, że wielu 
niewolników zbiegło w nocy, jednakże ciągnął jeszcze za nami tłum, złożony z około dwustu 
ludzi, wśród których wiele było kobiet i dzieci. 
Za długo byłoby opisywać nasze przygody w ciągu następnego miesiąca. 
Największą trudność przedstawiało wyżywienie tak licznej rzeszy, bo zapasy wkrótce się 
wyczerpały. Na szczęście okolica obfitowała w zwierzynę, ale przymus ciągłego polowania 
ciążył nam, nie mówiąc już o stracie amunicji. Zulusi nasi zaczęli sarkać. Wtedy wybrałem ze 
trzydziestu najzręczniejszych niewolników, rozdałem im strzelby Arabów, nauczyłem 
obchodzić się bronią i zdałem na nich całkowicie troskę 
 
CZARODZIEJSKIE ZWIERCIADŁO                                79 
o wyżywienie towarzyszy. Z początku zdarzały się wypadki z bronią, ale potem wszystko szło 
składnie. Przy tym codziennie małe grupki niewolników uciekały i gdy przybyliśmy na 
granicę kraju Mazitów, było już ich tylko pięćdziesięciu, a wśród nich siedemnastu 
wyćwiczonych przez nas w strzelaniu. 
Tu dopiero zaczęły się nasze prawdziwe przygody. 
Pewnego wieczoru, po trzech dniach ciężkiej drogi przez gęstwinę, stanęliśmy na rozległej 
wyżynie, porośniętej trawą i wzniesionej o jakieś tysiąc sześćset stóp nad poziom morza. 
—  Co to za kraj? — spytałem dwóch Mazitów, pożyczonych swego czasu od Hassana. 
—  To kraj naszego plemienia, wodzu — odparli — graniczy z jednej strony z tą puszczą, a z 
drugiej z wielkim jeziorem, za którym siedzą Pongowie. 
Spojrzałem na nagą i pustą wyżynę, na której trawa zaczynała już żółknąć. Ponury to był 
widok, tym bardziej że padał drobny deszcz, połączony z mgłą i chłodnym wiatrem. 
—  Nie widzę waszego ludu i jego chat — rzekłem. 
—  Oni przyjdą — odparli z pewnym niepokojem. — Na pewno ich szpiedzy śledzą nas w tej 
chwili spośród wysokiej trawy. 
—  Do diabła — powiedziałem i nie myślałem o tym więcej. Jednakże przed świtem Hans, 
który zdawał się nigdy nie spać, obudził 
mnie z wiadomością, że słyszy odgłos kroków kilkuset ludzi. 
—  Gdzie? — zapytałem nasłuchując. Przyłożył ucho do ziemi i rzekł: 
—  Tutaj. 
Przyłożyłem również ucho do ziemi, ale choć słuch mam ostry, nie słyszałem nic. 
Posłałem po straże, ale one też nie mogły nic usłyszeć. Machnąłem zatem ręką i zasnąłem 
znowu. 
A jednak okazało się, że Hans ma rację. O świcie obudził mnie Mawowo i oznajmił, że 
jesteśmy otoczeni przez jakieś wojsko. Wstałem i przez gęstą mgłę ujrzałem na horyzoncie 
szeregi sylwetek, uzbrojonych widocznie, bo ostrza ich włóczni połyskiwały słabo w świetle 
poranku. 
—  Co robić, Makumazanie? — spytał. 
—  Zjeść śniadanie, sądzę — odrzekłem —jeśli mamy.zginąć, to równie dobrze możemy to 
zrobić po śniadaniu. 
80                                               ŚWIĘTY KWIAT 

Zawołałem drżącego Sama i kazałem mu przyrządzić kawę. Obudziłem również Stefana i 
przedstawiłem mu sytuację. 
—  Doskonale — zawołał. — Na pewno to Mazitowie. Jakże łatwo ich znaleźliśmy. W tym 
dzikim kraju tak rzadko spotyka się ludzi. 
—  Może to i dobry punkt widzenia, ale, proszę cię, obejdź obóz i wydaj rozkazy, aby nikt nie 
strzelał bez naszego sygnału. I odbierz broń niewolnikom, bo Bóg jeden wie, co mogą z nią 
zrobić w czasie bitwy. 
Stefan pobiegł, a ja odbyłem z Mawowo naradę i poczyniliśmy pewne przygotowania, aby nie 
oddać tanio naszego życia. 
Stefan powrócił z wieścią, że niewolnicy okazują wielki niepokój i chęć do ucieczki. 
—  Niech uciekają — rzekłem — przeszkadzaliby nam tylko w razie bitwy. Odwołaj 
Zulusów, którzy ich pilnują. 
Odszedł, a wkrótce potem usłyszeliśmy hałas i tupot biegnących nóg. Niewolnicy, nie 
wyłączając naszych tragarzy, uciekli co do jednego. 
Po ich odejściu pozostało nas teraz siedemnastu, to jest jedenastu łowców Zulusów, licząc w 
tym Mawowo, nas dwóch białych, Hans i Sam i dwóch Mazitów, którzy pozostali z nami. 
Naokoło nas był pierścień dzikich, zaciskający się z każdą chwilą. 
Gdy nastał dzień, a mgła opadła, mogliśmy przyjrzeć się im dokładnie. 
Byli wysokiego wzrostu — wyżsi od przeciętnych Zulusów — szczuplejszej budowy i 
jaśniejszej barwy. Tak jak Zulusi, mieli szerokie tarcze skórzane i włócznie o szerokich 
ostrzach. 
Zbliżali się w zupełnym milczeniu i bardzo powoli. 
—  Gdybyśmy teraz dali ognia — rzekłem do Stefana — i zabili kilku z nich, to może by się 
przestraszyli i uciekli. Może by jednak i nie uciekli albo też uciekli, a potem wrócili. 
—  Cokolwiek by się stało — zauważył słusznie Stefan — nie moglibyśmy już potem być 
mile widziani w tym kraju. 
Skinąłem głową i kazałem biednemu Samowi, zielonemu ze strachu, przynieść śniadanie. Nic 
dziwnego, gdyż położenie nasze było groźne. 
Przyniesiono nam kawę i zimne mięso koźle, zabraliśmy się więc do jedzenia. Zulusi 
spożywali zupę ugotowaną poprzedniego dnia; każdy z nich trzymał przy tym strzelbę na 
kolanach. Wszystko to zdawało się dziwić bardzo Mazitów. Zbliżyli się na odległość 
czterdziestu jardów i stanęli nieruchomo, patrząc na nas wielkimi oczyma. Wprawiał ich 
widocznie w zdumienie kolor skóry mojej i Stefana, nasza obojętność, 
 
CZARODZIEJSKIE ZWIERCIADŁO                                81 
nasze namioty i dwa osły, które mieliśmy ze sobą. Na każdy ich ryk cofali się zmieszani. 
Nareszcie sytuacja zaczęła mi ciążyć, tym bardziej że niektórzy z Mazitów naciągali łuki, a 
ich generał, stary, jednooki wojownik, widocznie zamierzał coś przedsięwziąć. Zawołałem 
jednego z Mazitów (których przezwaliśmy Tomem i Jerrym) i dałem mu kubek kawy. 
—  Zanieś to wodzowi z naszym pozdrowieniem i zapytaj, czy zechce napić się z nami. 
Jerry, który był dzielnym chłopakiem, spełnił mój rozkaz. Podszedł z dymiącą kawą i podał ją 
wodzowi. Widocznie znał jego imię, bo słyszałem jak mówił: 
—  O Babembo, biali panowie Makumazan i Wazela pytają, czy zechcesz podzielić z nimi ich 
święty napój. 
—  Ich święty napój? — zawołał stary, odskakując w tył.—Człowiecze, to jest gorąca 
czerwona woda! Czy te białe diabły chcą mnie otruć mwawi? 
Tu muszę wyjaśnić, że mwawi lub mkasa jest napojem wyrabianym z drzewa mimozy, który 
dawano do wypicia oskarżonym o zbrodnię. Jeśli dostawali wymiotów, uznawano ich za 
niewinnych. Jeśli wpadali w konwulsję lub odrętwienie, było to poczytane za dowód ich winy 
i musieli umrzeć od działania trucizny lub w inny sposób. 

—  To nie mwawi, Babembo — rzekł Jerry. 
—  To boski napój od którego biali panowie strzelają celnie ze swych czarodziejskich strzelb, 
co zabijają o tysiąc kroków. Patrz, piję go — i połknął łyk kawy. 
To zachęciło starego Babembę do powąchania kawy, której zapach widocznie mu się 
spodobał. Później zawołał osobnika, z którego dziwnego stroju wywnioskowałem, że jest 
lekarzem-czarownikiem, kazał mu napić się kawy i oczekiwał rezultatów. Skutek był taki, że 
lekarz usiłował opróżnić kubek do dna. Babemba wyrwał mu go z oburzeniem i sam wychylił 
napój, który mu się widocznie wydał bardzo smaczny. 
—  Jest to naprawdę boski napój — rzekł oblizując wargi — czy nie masz więcej? 
—  Biali panowie mają — rzekł Jerry — i zapraszają cię na swój posiłek. 
Babemba włożył palec do kubka i wyskrobując resztki cukru z dna, zdawał się namyślać. 
—  Może to podstęp — rzekł wylizując kubek. 
—  Nie — odparł Jerry — biali panowie mogliby wprawdzie pozabi- 
6 — Święty kwiat 
82                                               ŚWIĘTY KWIAT 
jać was wszystkich, ale nie zabijają nigdy tych, którzy spróbowali ich świętego napoju, chyba 
że ktoś usiłuje im szkodzić. 
—  Dobrze — rzekł Babemba — przyjdę. Wojownicy, zostańcie tu i czuwajcie; jeśli mnie 
spotka coś złego, pomścijcie mnie i donieście królowi. 
Przez ten czas kazałem Hansowi rozpakować jedną ze skrzyń i wydobyć z niej spore 
zwierciadło w drewnianej ramie, które ustawiłem na stole prawie pionowo. 
Stary Babemba zbliżał się podejrzliwie, przenosząc oczy niespokojnie z przedmiotu na 
przedmiot. Nagle jego wzrok padł na zwierciadło. Stanął, potem cofnął się, potem znowu się 
zbliżył. 
—  Co się stało? — zawołał najstarszy po nim w szeregach. 
—  To jakieś czary — odparł. — Widzę samego siebie, idącego na spotkanie ze mną. 
—  Idź naprzód, Babembo — wołał lekarz. — Miej włócznię w pogotowiu, a jeśli tamten 
będzie próbował ci zaszkodzić, zabij go. 
Tak zachęcony, Babemba podniósł włócznię i opuścił ją pośpiesznie. 
—  To na nic, głupcze — krzyknął. — Moje drugie ja ma także włócznię, a wy wszyscy, 
którzy powinniście być za mną, jesteście przede mną. Upiłem się świętym napojem; jestem 
zaczarowany. Ratujcie! 
Uważałem, że czas skończyć z tym żartem, bo wojownicy zaczęli znów naciągać łuki. 
—  O Babembo — rzekłem uroczystym głosem — prawdą jest, że to czarodziejskie 
zwierciadło, które przywieźliśmy ci w darze, daje ci drugie ja. Odtąd trudy twoje będą 
podzielone, a radości podwojone, bo gdy spojrzysz w to zwierciadło, będzie was dwóch. Ma 
ono również inne własności, patrz! — A podnosząc zwierciadło skierowałem odbicie słońca 
prosto w oczy wojowników. Wielki Boże! Jakże zmykali! 
—  Cudowne — zawołał Babemba — a czy i ja mogę się tego nauczyć, biali panowie?! 
—  Naturalnie, przyjdź i spróbuj — rzekłem. — Trzymaj je tak, dopóki wymawiam 
czarodziejskie słowa. I zamruczawszy coś niewyraźnego, skierowałem światło na Mazitów. 
— Patrz! Patrz! Trafiłeś ich w oczy. Uciekają, uciekają! Czy jest wśród nich ktoś, kogo nie 
lubisz? 
—  Wielu — odrzekł Babemba — szczególnie ten lekarz, co wypił święty napój. 
—  Doskonale, będziesz mógł w nim wypalić dziurę, ale nie zaraz, bo czar ustał. Patrz! — 
rzekłem pokazując mu lusto z odwrotnej strony — czy widzisz coś? 
 
CZARODZIEJSKIE ZWIERCIADŁO                                83 
—  Nic, tylko drzewo — rzekł Babemba. 

Żeby zmienić temat rozmowy, podałem mu drugi kubek świętego napoju i krzesło. Stary 
usiadł sztywno na krześle, wbił włócznię w ziemię i wziął kubek z kawą. Wyglądał tak 
śmiesznie że lekkomyślny Stefan, zapominając o powadze sytuacji, zerwał się od stołu i 
pobiegł do namiotu, gdzie słyszałem, jak zanosił się od śmiechu. Żeby odwrócić uwagę 
Babemby, spytałem: 
—  Powiedz mi, wodzu, po co wychodzisz naprzeciw nas z pięciuset ludźmi? 
—  Żeby zabić was, biali panowie — odparł.— O, jaki gorący ten święty napój, ale bardzo 
smaczny. Czy to na pewno nie trucizna? 
—  Bądź spokojny, Babembo — rzekłem — ale dlaczego chcesz nas zabić? Powiedz mi 
prawdę, Babembo, bo mogę czytać twoje myśli w czarodziejskim zwierciadle. 
—  Jeśli tak, biały panie, to po cóż pytasz o nie? — zauważył bardzo słusznie Babemba. — 
Jednakże to zwierciadło może kłamać, wolę sam ci powiedzieć wszystko. Bauzi, król naszego 
plemienia, wysłał mnie, abym was zabił, bo doszły do niego wieści, że jesteście handlarzami 
niewolników i przychodzicie tu z waszymi strzelbami, aby porywać Mazitów i wieźć ich na 
sprzedaż przez wielką wodę w łódkach, które poruszają się same. O tym ostrzegli go 
wysłańcy Arabów. Wiemy przy tym, że to prawda, bo wczoraj mieliście ze sobą wielu 
niewolników, którzy w nocy uciekli. 
Spojrzałem w lustro i rzekłem: 
—  Ta czarodziejska tarcza mówi mi co innego. Że wasz król, Bauzi, dla którego mamy dużo 
darów, kazał nas przyprowadzić do siebie z honorami. 
—  To prawda — wyjąkał zmieszany — to jest pozostawił to mnie do wyboru. Naradzę się z 
czarownikiem. 
—  Jeśli pozostawił to tobie, to wszystko załatwione — rzekłem — bo taki szlachetny 
wojownik, jak ty, nie będzie zabijał tych, z którymi pił święty napój. A gdybyś tak postąpił, to 
nie pożyłbyś długo. Jedno tajemne słowo, a napój zmieni się w twoich wnętrznościach w 
najgorsze mwawi. 
—  O tak, biały lordzie — zawołał Babemba — wszystko załatwione. Nie myśl o tym 
tajemnym słowie. Zaprowadzimy was do króla. Nic wam nie grozi z naszej strony. Zawołam 
wielkiego czarownika Imbozwi i przy nim zawrzemy umowę. 
Posłano zatem po Imbozwiego, który zjawił się zaraz. Był to mizerny 
84                                               ŚWIĘTY KWIAT 
człowieczek w nieokreślonym wieku, garbaty, kosooki i pomarszczony. Miał na sobie zwykły 
ubiór czarowników, a jego wełniste włosy, wysmarowane tłuszczem, tworzyły na wierzchu 
czaszki rodzaj spiczastego rogu długości pięciu cali. Wszystko to nadawało mu wygląd diabła 
i to diabła w złym humorze. Przywitał nas wymówkami, że nie zaprosiliśmy go na święty 
napój, gdy jednak chcieliśmy przyrządzić go na jego intencję odmówił, twierdząc, że 
moglibyśmy go otruć. 
Babemba przedstawił mu całą sprawę z widocznym niepokojem, a on słuchał w milczeniu. 
Wreszcie zapytał, dlaczego Babemba nazywa nas czarownikami. 
Babemba wymienił czarodziejską tarczę. 
—  Ach! — rzekł pogardliwie Imbozwi. — Czyż spokojna woda i gładkie żelazo nie odbijają 
obrazów. 
—  Ależ ta tarcza wznieca ogień — rzekł Babemba. — Biali lordowie mówią, że mogłaby 
mnie spalić. 
—  To niech mnie spali — zawołał Imbozwi — a wtedy uwierzę, że ci biali ludzie są 
czarodziejami. 
—  Spalcie go, biali panowie i pokażcie mu, że ja mam rację. Słońce prażyło silnie, więc 
postanowiłem dać panu Imbozwiemu 
próbkę naszych czarów. Wydobyłem z kieszeni potężną soczewkę i, trzymając ją w jednej 
ręce, a lustro w drugiej, ustawiłem się odpowiednio. 

Babemba i czarownik byli tak zajęci dyskusją, że nie zwracali na mnie uwagi. Nastawiłem 
soczewkę i skierowałem promienie na zatłusz-czony czub Imbozwiego, w zamiarze 
wypalenia w nim dziury. Widocznie jednak czub spiętrzony był na podkładce z jakiegoś 
łatwo palnego materiału; dość że po upływie pół minuty czub płonął jak pochodnia. 
—  Au! — zawołali Kafrowie. 
—  Patrzcie, patrzcie! — ryczał Babemba. — Czy uwierzysz teraz, nadęty pęcherzu, że są 
więksi od ciebie czarownicy na świecie? 
—  Co się stało, psi synu? — wrzasnął rozwścieczony Imbozwi, który nie podejrzewał nic 
złego. 
Nagle chwycił ręką czub i opuścił ją z wyciem. Potem zerwał się i zaczął biegać w kółko, co 
jeszcze bardziej podsycało płomień. Babemba klaskał w dłonie; Stefan dostał jednego ze 
swych idiotycznych napadów śmiechu. Mnie jednak ogarnął przestrach. Chwyciłem 
drewniany garnek napełniony wodą i podbiegłem do Imbozwiego. 
 
CZARODZIEJSKIE ZWIERCIADŁO                                85 
—  Ratuj mnie, biały panie! — wołał. — Jesteś największym z czarowników, a ja jestem 
twym niewolnikiem. 
Przerwałem mu, przykrywając płonącą głowę garnkiem. Dym i smród zaczęły wydobywać się 
spod garnka, woda ściekała po Imbozwim, który stał nieruchomo. Gdy już byłem pewien, że 
ogień zgasł, podniosłem garnek i oczom naszym ukazała się głowa niefortunnego czarownika, 
ale już bez wyszukanej koafiury. 
—  Nie ma ani śladu — rzekł zdumiony obmacując swą łysinę. 
—  Tak — odparłem — czarodziejska tarcza dobrze działa, prawda? 
—  Czy odrosną, biały panie? — spytał. 
—  To będzie zależało od twego zachowania. 
Babemba był zachwycony. Nie mógł się nachwalić naszych czarów i natychmiast rozkazał 
poczynić przygotowania do naszej podróży do stolicy kraju Mazitów, zwanej Beza. Jedyną 
osobą, która nie okazywała podziwu dla naszych czarów, był Imbozwi. Spotkałem jego 
spojrzenie, które wyrażało taką nienawiść, że pożałowałem mego żartu z soczewką, choć 
naprawdę nie miałem zamiaru spalić jego czuba. 
—  Ojcze — rzekł do mnie później Mawowo — lepiej było spalić tego węża, bo byś zniszczył 
jego jad. Jestem sam czarownikiem i wiem, że nasze bractwo nie znosi, aby je wyśmiewano. 
Zrobiłeś z niego pośmiewisko ludzkie i nie zapomni ci tego, Makumazanie. 
■ 
ROZDZIAŁ IX 
KRÓL BAUZI 
Około południa wyruszyliśmy do Bezy, gdzie mieszkał król Bauzi i gdzie mieliśmy stanąć 
następnego dnia wieczorem. Przez jakiś czas wojownicy maszerowali przed nami, a raczej 
naokoło nas, ale ponieważ uskarżaliśmy się na hałas, jaki sprawiali, Babemba z rozczulającą 
ufnością wysłał ich naprzód, wziąwszy wprzód od nas obietnicę, że nie będziemy próbowali 
uciekać. Podróżowaliśmy wygodnie, mając pod-dostatkiem tragarzy na miejsce tych, którzy 
nam uciekli. 
Babemba jechał przy nas i od niego zdobyliśmy dużo informacji o kraju Mazitów. 
Dowiedzieliśmy się, że jest to liczne plemię, mogące wystawić pięć do siedmiu tysięcy 
włóczni. Według miejscowych tradycji, pochodzili z południa i spokrewnieni byli z Zulusami, 
o których coś niecoś słyszeli. Pod wieloma względami są podobni do Zulusów. Mieszkają w 
wioskach i hodują stada bydła; rządzeni są przez starszych pod komendą najwyższego wodza 
lub króla; wierzą w czary i składają ofiary duchom swych przodków. Wreszcie są plemieniem 
wojowników, kochają wojnę i napadają na sąsiednie plemiona pod każdym pretekstem, 
zabijając mężczyzn i porywając kobiety i dzieci. Posiadają jednak swoje zalety, są ludzcy i 

gościnni, choć dość okrutni wobec nieprzyjaciół. Nienawidzą handlu niewolnikami i tych, 
którzy go uprawiają, twierdząc, że lepiej jest pozbawić wroga życia niż wolności. Prócz tego 
mają wstręt do ludożerstwa, tak rozpowszechnionego w tych okolicach Afryki, i z tego też 
powodu nienawidzą Pongów, których posądzają o zjadanie ludzi. 
Po dwudniowej podróży przez piękne i żyzne okolice, przybyliśmy wieczorem do Bezy. 
Miasto to położone jest w rozległej dolinie, wśród niskich wzgórz. Otoczone jest palisadą, 
wzmocnioną kolczastymi gruszami i kaktusami, rosnącymi gęsto po obu jej stronach. 
 
■ 
KRÓL BAUZI                                                  87 
Weszliśmy do miasta przez bramę południową i o samym zachodzie słońca przeszliśmy 
główną ulicą, między zgromadzonym dla obejrzenia nas tłumem, do chat przeznaczonych dla 
gości. Chaty, do których zaprowadził nas Babemba, były wygodne i czyste. 
Wszystkie nasze rzeczy, nie wyłączając strzelb, które zebraliśmy przed ucieczką 
niewolników, złożone zostały w jednej z chat pod strażą uzbrojonego wojownika, osły 
przywiązane do palisady w pewnej odległości. Za palisadą stanął również uzbrojony strażnik. 
 
—  Czy jesteśmy więźniami? — spytałem Babemby. 
—  Król czuwa nad swymi gośćmi — odparł zagadkowo. — Czy biali panowie dadzą mi 
jakieś polecenie do króla, do którego wezwany jestem dziś wieczorem? 
—  Tak — odrzekłem — powiedz królowi, że jesteśmy braćmi tego, który przed rokiem 
wyciął mu narośl, i że mamy się tu z nim spotkać. Mówię o białym panu z długą brodą, 
którego nazywacie Dodżitah. 
—  Jesteście braćmi Dodżitah! Jakim sposobem nie wspomnieliście dotąd jego imienia? 
Kiedy przybędzie tutaj? Wiedzcie, że Dodżitah jest wielkim wśród nas, bo z nim jednym król 
zawarł braterstwo krwi. 
—  Nie wspominaliśmy o nim wcześniej, bo nie mówimy naraz o wszystkim, Babembo. Co 
do tego, kiedy Dodżitah przybędzie, nie wiem dokładnie; wiem tylko, że przybędzie na 
pewno. 
—  Tak, szlachetny Makumazanie, ale kiedy, kiedy? Król będzie chciał to wiedzieć, a wy 
musicie mu to powiedzieć. Panie — rzekł zniżając głos — narażeni jesteście na 
niebezpieczeństwo tutaj, gdzie macie licznych nieprzyjaciół, nie godzi się bowiem białym 
ludziom wchodzić do naszej stolicy. Jeśli chcecie się uratować, to posłuchajcie mojej rady, 
powiedzcie jutro królowi, kiedy Dodżitah, którego on kocha, przybędzie i módlcie się, aby 
przybył prędko i w dniu, który wyznaczycie. Inaczej bowiem, gdy przybędzie, jeśli 
przybędzie w ogóle, nie będziecie już może mogli z nim mówić. 
Potem wstał i wyszedł bez słowa. 
Ja również zerwałem się z krzesła i zacząłem biegać po chatce w wielkim podnieceniu. 
—  Czy zrozumiałeś, co ten idiota powiedział? — zawołałem do Stefana. — Twierdzi, że 
musimy dokładnie oznaczyć, kiedy ten drugi idiota, brat Jan, zjawi się w Bezie, inaczej zrobią 
tu z nami koniec. 
- Niezbyt to miłe — rzekł Stefan — ekspresy tu nie kursują, a zresztą 
88                                               ŚWIĘTY KWIAT 
wątpię, aby brat Jan ich używał. Mam nadzieję, że ten brat Jan istnieje naprawdę? — dodał. 
—  O tak, istnieje, a przynajmniej istniał — odrzekłem. — Nie mógł to ten stary osioł czekać 
na nas spokojnie w Durbanie, zamiast gonić za motylami i łamać nogę czy kark, jeśli w ogóle 
coś w tym rodzaju go spotkało? 
Usiedliśmy znowu ze Stefanem i patrzyliśmy na siebie w milczeniu. W tej chwili Hans 
wsunął się do chaty. 
—  Baas jest w kłopocie? — spytał. 

—  Ja myślę — odparłem — że i ty znajdziesz się w kłopocie, jak będziesz się wił na ostrzu 
włóczni Mazita. 
—  Włócznie ich mają szerokie ostrza i robią duże dziury — zauważył Hans, za co omal go 
nie kopnąłem. 
—  Baas — ciągnął dalej — słyszałem twoją rozmowę z tym jednookim i z baasem Stefanem. 
—  No i co z tego? 
—  A to, baas, że jeśli chcecie wydostać się stąd cało, to musicie oznaczyć dokładnie dzień i 
godzinę o której przybędzie Dodżitah. 
—  Słuchaj, ty żółty idioto! — zawołałem. — Jeżeli jeszcze i ty zaczniesz, to... — I tu 
zatrzymałem się, bo przyszło mi do głowy, że może lepiej wysłuchać Hansa. 
—  Baas, Mawowo jest wielkim wróżem; mówi, że jego Wąż jest najprawdziwszy i 
najsilniejszy w kraju Zulusów, z wyjątkiem Węża jego pana, Zikali. On powiedział wam, że 
Dodżitah leży ze złamaną nogą i że spotka się z wami tutaj; na pewno będzie mógł 
powiedzieć, kiedy przybędzie. Zapytałbym go o to, ale nie zechce zaprząc Węża do roboty dla 
mnie. Więc ty sam go musisz zapytać, baas, a może zapomni, że śmiałeś się z jego czarów. 
—  Głupcze! — zawołałem. — Skądże wiesz, że ta cała historia nie jest wymysłem bez 
sensu? 
—  Historia Mawowo wymysłem! Wąż Mawowo kłamcą? O, baas, widzisz, co to jest być 
zanadto chrześcijaninem. Dzięki twemu ojcu jestem także chrześcijaninem, ale nie dosyć, 
abym zapomniał jak odróżniać złe czary od dobrych. I zaczął śmiać się, bardzo ubawiony, a 
potem dodał: — A więc, baas, jest tak, jak mówię. Musisz spytać Mawowo inaczej będzie po 
nas. — I wysunął się z chaty. 
—  Miła sytuacja — jęknąłem, gdy wyszedł. — Ja, który wiem dobrze, że wszystkie te czary 
są wierutnym głupstwem, zmuszony 
 
KRÓL BAUZI 
89 
jestem prosić tego dzikusa, aby mi powiedział coś, czego na pewno nie wie. To jest 
upokarzające, to nie po chrześcijańsku! Niech mnie powieszą, jeśli to zrobię. 
—  Obawiam się, że tak będzie, to jest, że cię powieszą, czy zrobisz to, czy nie — odezwał się 
Stefan. — Ale powiedz mi, stary, skąd wiesz, że to wszystko głupstwo? Jeśli twoja duma nie 
pozwala zwrócić się do Mawowo, to ja spróbuję zmiękczyć jego serce. 
W kilka minut później zostałem wywołany, aby przyjąć barana, mleko, piwo, ziarno oraz 
siano dla osłów, które król Bauzi przysłał nam w darze. W zamian za to przesłałem królowi 
nasze podziękowanie i zapowiedź, że nazajutrz rano odwiedzimy go i złożymy nasze dary, po 
czym udałem się na poszukiwanie Sama, aby mu polecić przygotowanie wieczerzy. Zastałem 
go, a raczej usłyszałem jego głos za palisadą, gdzie służył za tłumacza pomiędzy Stefanem a 
Mawowo. 
—  Ten Zulus twierdzi, panie Somers — mówił — że prawdopodobnie zostaniemy 
zamordowani przez tego dzikusa, jeśli nie potrafimy mu powiedzieć, kiedy biały człowiek, 
Dodżitah przybędzie. Mówi także, że przez swoje czary mógłby się dowiedzieć, kiedy to się 
stanie. Dodaje jednak, że nie dałby złamanego szeląga za życie moje lub kogokolwiek z nas, 
gdyż nie widzi żadnej różnicy pomiędzy paszczą hieny z kraju Mazitów a paszczą innej 
hieny, wie bowiem, że ziemia jest najżarłoczniejszą z hien i prędzej czy później pożre nas 
wszystkich. Poza tym twierdzi, że jakaś nie znana mu bliżej siła kazała mu urodzić się na tym 
świecie i w jakiejś dawno już oznaczonej chwili powoła go znowu na swe ciemne wieczyste 
łono, a kiedy to się stanie, jest mu zupełnie obojętne. Jednakże choć on jest stary i przeżył 
wiele smutków, pan jest młody i ma przed sobą wszystkie swoje radości i nadzieje. Dlatego 
rad by zrobić wszystko, co jest w jego mocy, aby uratować panu życie. Jednakże zmuszony 

jest odmówić prośbie pana, a to z tego powodu, że przysiągł Quatermainowi nigdy już nie 
wróżyć nikomu z nas, woli zatem umrzeć niż złamać 
przysięgę. 
—  Rozumiem — rzekł Stefan — powiedz wodzowi, że zupełnie go rozumiem i dziękuję za 
szczerość. Ale sprawa jest bardzo ważna, spytaj więc czy nie ma jakiegoś sposobu. 
—  Tylko jeden sposób — odrzekł Mawowo, zażywając tabakę. Jeśli Makumazan przyjdzie i 
poprosi mnie bez kpin, abym zrobił użytek 
90                                               ŚWIĘTY KWIAT 
z mego daru wróżenia, spróbuję to uczynić, choć wiem, że uważa to wszystko za wiatr, który 
porusza pył bez myśli i celu, zapominając, jak zwykle biali ludzie, że wiatr, który porusza pył, 
jest dziełem tego samego, co oddech naszych nozdrzy i że dla niego my także jesteśmy jako 
pyl. 
Słowa Mawowo zrobiły na mnie głębokie wrażenie. Kimże byłem, aby ośmielać się sądzić go 
i jego nie znane dary? Kimże byłem, aby drwić z niego i przez moje drwiny rzucać na niego 
oskarżenie o oszustwo? 
Wyszedłem za palisadę i podszedłem do niego. 
—  Mawowo — rzekłem — słyszałem twe słowa. Żałuję, że wyśmiewałem się z ciebie w 
Durbanie. Nie rozumiem twoich czarów. Nie mnie jednak należy sądzić, czy są one prawdą, 
czy fałszem. Będę ci bardzo wdzięczny, jeśli użyjesz swej mocy, aby się dowiedzieć, kiedy 
Dodżitah przybędzie. Teraz rób, jak zechcesz; ja powiedziałem swoje. 
—  A ja słyszałem, ojcze. Dziś jeszcze wywołam Węża. Co odpowie i czy odpowie, nie 
wiem. 
Wywołał go rzeczywiście z całym ceremoniałem, a Stefan, który był przy tym obecny, 
oznajmił mi, że ten tajemniczy gad zapowiedział przybycie brata Jana na trzeci dzień o 
zachodzie słońca. Ponieważ mieliśmy wtedy piątek, należało się go spodziewać w 
poniedziałek na wieczerzę. 
—  Dobrze — rzekłem — nie mówmy więcej o tych pogańskich bredniach, bo chcę iść spać. 
Nazajutrz rozpakowaliśmy nasze skrzynie i wybraliśmy hojne dary dla króla, aby zmiękczyć 
jego serce. Była tam piękna sztuka perkalu, kilka noży, grające pudełko, tani amerykański 
rewolwer, oraz kilka funtów najmodniejszych paciorków dla jego żon. Te wspaniałe dary 
posłane zostały przez naszych dwóch Mazitów, miałem bowiem nadzieję, że opowiedzą oni 
swoim rodakom o naszej dla nich dobroci. 
Wyobraźcie sobie nasze przerażenie, gdy w godzinę później zjawili się nie Tom i Jerry, 
którzy zniknęli bez śladu, ale szereg wojowników, z których każdy niósł jeden z naszych 
darów. Ułożyli je na podłodze w naszej chacie, a dowódca ich rzekł uroczyście: 
—  Bauzi, Wielki Czarny, nie potrzebuje darów białych ludzi. 
—  Naprawdę? — rzekłem nadrabiając miną. — No, to już mu się po raz drugi taka okazja 
nie zdarzy. 
Dzicy wyszli bez słowa, a wkrótce zjawił się Babemba z eskortą złożoną z pięćdziesięciu 
ludzi. 
KRÓL BAUZI 
91 
—  Król czeka na was, biali panowie — rzekł z udaną wesołością. — Zaprowadzę was do 
niego. 
—  Dlaczego nie przyjął naszych darów? — spytałem. 
—  To z powodu opowiadania Imbozwiego o czarodziejskiej tarczy. Mówi, że nie chce 
darów, które mu spalą włosy. Ale chodźmy, chodźmy. Jeśli słoń musi czekać, to wpada w 
gniew. 
—  A ilu z nas ma iść? — spytałem. 
—  Wszyscy, biały panie. Chce widzieć was wszystkich. 

—  Ale nie mnie, mam nadzieję? — zawołał Sam. 
—  Owszem i ciebie także. Bauzi chce ujrzeć tego, który przyrządza święty napój. 
Nie było rady, wyruszyliśmy zatem uzbrojeni jak można najlepiej i otoczeni przez żołnierzy. 
Na przodzie szedł Hans, niosąc na głowie wzgardzone grające pudełko, z którego rozlegały 
się tony Home, sweet home, potem Stefan ze sztandarem, ja w otoczeniu Zulusów, Sam, a na 
końcu dwa osły, które Bauzi chciał również oglądać. 
—  Gdzie są Tom i Jerry? — spytałem Babemby. 
—  Nie wiem — odparł — zdaje się, że poszli odwiedzić swych 
przyjaciół. 
Widocznie Imbozwi usuwał przyjaznych nam świadków. 
Wkrótce doszliśmy do bramy królewskiego obejścia. Tu, ku mojej rozpaczy, żołnierze 
rozbroili nas, zabierając nam strzelby, rewolwery, a nawet noże. Na moje protesty 
odpowiedzieli, że nie godzi się stawać przed obliczem króla z bronią. Mawowo i Zulusi 
chcieli stawiać opór i przez chwilę sądziłem, że zacznie się bijatyka, która oczywiście, 
skończyłaby się wymordowaniem nas, bo choć Mazitowie obawiali się bardzo broni palnej, 
czyż moglibyśmy się oprzeć ich olbrzymiej przewadze liczebnej? Rozkazałem zatem 
Mawowo oddać broń i po raz pierwszy w życiu nie chciał mnie usłuchać. Na szczęście 
przypomniałem mu proroctwo o przybyciu Dodżitah, które wszystko pomyślnie zakończy. 
Posłucha ł wreszcie, ale z widoczną niechęcią, i żołnierze zabrali naszą bezcenną broń. 
Przez otwartą przestrzeń podeszliśmy do kilku szerokolist-nych drzew rosnących przed dużą 
chatą. Niedaleko od drzwi chaty siedział otyły mężczyzna w średnim wieku, widocznie 
zagniewany. Miał na sobie tylko przepaskę z kocich skór i niebieskie paciorki na szyi. 
92                                               ŚWIĘTY KWIAT 
— Król Bauzi — szepnął Babemba. 
Przy nim kręciła się mała pokrzywiona figurka, w której poznałem Imbozwiego, choć 
pomalował swoją wyłysiałą czaszkę na biało i ozdobił nos czerwoną pręgą. Za królem widać 
było milczących i nieruchomych doradców. Na dany sygnał wszyscy żołnierze, nie 
wyłączając starego Babemby, upadli na ręce i kolana i zaczęli się czołgać. Chcieli, abyśmy 
uczynili to samo, ale oparłem się czując, że jeśli poczołgamy się raz, zmuszeni będziemy 
ciągle się czołgać. 
Posuwaliśmy się zatem wyprostowani, ale wolnym krokiem i nareszcie znaleźliśmy się przed 
dostojnym obliczem Bauziego, „Pięknego Czarnego" króla Mazitów. 
 
 
 
 
 
 
 
 
ROZDZIAŁ X 
WYROK 
Patrzyliśmy na Bauziego, a Bauzi patrzył na nas. 
—  Ja jestem Czarny Słoń Bauzi! — wykrzyknął w końcu, podrażniony naszym upartym 
milczeniem. — I trąbię! Trąbię! Trąbię! (Zdaje się, że było to stare i uświęcone hasło od 
którego król Mazitu miał zwyczaj rozpoczynać konwersację z obcokrajowcami). Po 
odpowiedniej przerwie zacząłem zimnym tonem: 
—  My jesteśmy białymi lwami, Makumazan i Wazela, i my ryczymy! Ryczymy! Ryczymy! 
—  Ja tratuję — powiedział Bauzi. 

—  A my umiemy szarpać — powiedziałem wyniośle, tak, jakbyśmy mogli szarpać albo coś 
podobnie skutecznego robić nie posiadając nic oprócz naszej angielskiej flagi. 
—  Co to jest? — zapytał Bauzi wskazując na flagę. 
—  To, co rzuca cień na cały świat — odpowiedziałem dumnie a słowa te wywarły na nim 
wrażenie, jakkolwiek nie zrozumiał ich wcale, gdyż rozkazał jednemu z wojowników trzymać 
liść palmowy nad swą głową jako parasol, aby schronić się przed cieniem. 
—  A to — zapytał znów, wskazując na instrument muzyczny — co chociaż nie żyje, robi 
hałas? 
—  To śpiewa pieśni wojenne naszego plemienia — odpowiedziałem. — Myśmy przysłali to 
wam jako dar, a wyście go zwrócili. Dlaczego zwracacie nasze dary, o Bauzi? 
Wtem władca rozgniewał się nagle. 
—  Dlaczego przybywacie tu, biali ludzie? — zapytał. — Nie proszeni i wbrew prawu mojej 
ziemi, gdzie tylko jeden biały człowiek żyje, mój brat Dodżitah, który wyleczył moją chorobę 
za pomocą noża. Wiem dobrze, kim jesteście. Jesteście handlarzami ludzi. Przybywacie tutaj, 
94                                                ŚWIĘTY KWIAT 
aby ukraść mi moich ludzi i sprzedać ich w niewolę. Mieliście wielu niewolników z sobą na 
rubieżach mego kraju, ale posłaliście ich precz. Musicie umrzeć, musicie umrzeć, wy, którzy 
się nazywacie lwami, a ten farbowany gałgan, o którym mówicie że zacienia świat, zgnije 
wraz z waszymi kośćmi. A co do tej skrzynki, co śpiewa bojowe pieśni, ja ją zgniotę; ona 
mnie nie oczaruje, jak wasza magiczna tarcza oczarowała mego wielkiego doktora, Imbozwi, 
spalając mu włosy. 
Następnie skacząc w górę z nadzwyczajną zwinnością jak na swoją tuszę, uderzył w skrzynkę 
muzyczną, tak, że ta spadła z głowy Hansa na ziemię i wydawszy brzęk, zamilkła. 
—  Bardzo dobrze — zawołał Imbozwi. 
—  Stratuj ich czary, o Słoniu! Zabij ich, Czarny! Spal ich, jak oni spalili moje włosy! 
Sytuacja stała się groźna, gdyż Bauzi już spozierał dokoła siebie, jakby chciał wydać rozkaz 
swoim wojownikom, aby się z nami załatwili. Wówczas w rozpaczy powiedziałem: 
—  O królu! Wymieniłeś imię pewnego białego człowieka, Dodżitah, lekarza nad lekarzami, 
który wyleczył cię z choroby za pomocą noża, i nazwałeś go swoim bratem. Tak, on jest 
również naszym bratem, i na jego to zaproszenie przybyliśmy tutaj, i tutaj z nim się 
spotkamy. 
—  Jeżeli Dodżitah jest waszym przyjacielem, to wy jesteście moimi przyjaciółmi — 
odpowiedział Bauzi — gdyż w kraju tym rządzi on jak i ja, on, którego krew płynie w moich 
żyłach, tak jak moja krew płynie w jego. Lecz wy kłamiecie. Dodżitah nie jest bratem 
handlarzy ludźmi, jego serce jest szlachetne, a wasze jest nikczemne. Mówicie, że spotkacie 
się z nim tutaj. Kiedy wy się z nim spotkacie? Powiedzcie mi, i jeżeli to ma rychło nastąpić, 
wstrzymam swoją prawicę i zaczekam na jego orzeczenie o was, zanim was wydam na 
śmierć, gdyż, jeżeli o was będzie mówił, unikniecie śmierci. 
Ogarnęło mnie uczucie niepewności. 
Czułem, że patrząc na naszą sprawę z punktu widzenia Bauziego, który był przekonany, że 
jesteśmy handlarzami ludźmi, jego gniew był zupełnie usprawiedliwiony. Kiedy szukałem 
odpowiedzi na jego pytanie, Mawowo, ku memu osłupieniu wystąpił naprzód i zbliżył się do 
króla. 
—  Kim jesteś, człowieku? — zawołał Bauzi. 
—  Jestem wojownikiem, królu, o czym świadczą moje blizny — wskazał znaki po ranach na 
piersi i na swoje przecięte nozdrze. — Jestem wodzem plemienia, z którego wywodzą się 
wasi ludzie, i moje imię jest Mawowo. Mawowo, który jest gotów walczyć z tobą albo 
 
 
WYROK                                                      95 

z kimkolwiek, kogo wymienisz, i zabić go albo ciebie, jeżeli zechcesz. Czy jest tu ktokolwiek, 
kto chciałby być zabity? 
Nikt mu nie odpowiedział, gdyż szerokopierśny Zulus wyglądał strasznie. 
—  Jestem równocześnie lekarzem — ciągnął dalej Mawowo — jednym z największych 
lekarzy, który może otworzyć Bramy Przestrzeni i czytać, co jest ukryte w Przyszłości. 
Dlatego chcę tobie odpowiedzieć na pytania, które postawiłeś szlachetnemu Makuma zanowi, 
wielkiemu i mądremu białemu człowiekowi, któremu służę, gdyż walczyliśmy wspólnie w 
niejednym boju. Tak, ja będę jego ustami, ja odpowiem. Biały człowiek Dodżitah, który jest 
waszym bratem, którego słowo znaczy tyle co twoje słowo, królu, wśród plemienia Mazitu, 
przybędzie tu o zachodzie słońca drugiego dnia od dziś. Powiedziałem. 
Bauzi spojrzał na mnie pytającym wzrokiem. 
Tak — wykrzyknąłem czując, że muszę cokolwiek powiedzieć i że to, co powiem, nie będzie 
miało nadzwyczajnej wagi. — Dodżitah przybędzie tu drugiego dnia od dziś w pół godziny 
po zachodzie słońca. 
Coś, co trudno mi sobie uświadomić, skłoniło mnie do dodania tej półgodziny, która mogła 
przypadkiem ocalić nasze życie. Bauzi przez chwilę radził się z przeklętym Imbozwim i ze 
starym jednookim generałem Babembą, podczas gdy my czekaliśmy wiedząc, że nasz los wisi 
na włosku. 
—  Biali ludzie — rzekł w końcu — Imbozwi, dowódca odkrywców czarów, którego włosy 
spaliliście za pomocą swoich sztuk czarnoksięskich, twierdzi, że najlepiej było by zabić was 
od razu, gdyż serca wasze są złe, jak również złe są zamiary względem mego ludu. Tak myślę 
i ja. Lecz Babemba, mój generał, który ściągnął na siebie mój gniew dlatego, że nie usłuchał 
mego rozkazu i nie wytracił was na granicach mego kraju, gdy zjawiliście się tam ze swoją 
karawaną niewolników, jest innego zdania. On chwali mnie, że powstrzymałem swoją dłoń, 
po pierwsze dlatego, że zdołaliście go oczarować i wzbudzić w nim przyjaźń ku sobie, a po 
drugie, że gdybyście przypadkowo powiedzieli prawdę, w co ja z goła nie wierzę — i 
rzeczywiście przybyli tu na zaproszenie mego brata Dodżitah, on, Dodżitah, byłby bardzo 
zmartwiony, gdyby przybywszy tu znalazł was zabitych, nie mogąc nawet przywrócić wam 
życia. Kiedy sprawy tak stoją, wobec tego, że nie przedstawia to żadnej różnicy, kiedy wy 
umrzecie, czy zaraz, czy później, mój rozkaz będzie 
96                                               ŚWIĘTY KWIAT 
taki, że będziecie jeńcami aż do zachodu słońca drugiego dnia od dziś, po czym będziecie 
wyprowadzeni na plac targowy, gdzie będziecie czekali zmierzchu, o którym, jak mówicie, 
przybyć ma tutaj Dodżitah. 
Gdy on przybędzie i przyzna się do was jak do braci swoich, będziecie wolni i bezpieczni. 
Jeżeli on nie przybędzie lub przybywszy, nie przyzna się do was, zostaniecie uśmierceni z 
luków, na przestrogę dla wszystkich innych złodziei ludzi, aby nie przekraczali granic Mazitu. 
Słuchałem jego strasznego wyroku z przerażeniem, a następnie powiedziałem: 
—  Nie jesteśmy złodziejami ludzi, o królu, my jesteśmy oswo-bodzicielami ludzi, jak to 
może potwierdzić Tom i Jerry, którzy są twoimi ludźmi. 
—  Gdzie jest Tom i Jerry? — zapytał objętnie.— Zresztą to nic nie znaczy, gdyż oni 
zapewne są takimi samymi kłamcami, jak wy wszyscy. Powiedziałem. Zabierzcie ich, 
karmcie dobrze, i pilnujcie ich aż do zmierzchu drugiego dnia od dziś. 
Potem Bauzi, nie dając nam żadnej możliwości powiedzenia czegoś więcej, wstał i idąc przed 
Imbozwim i swymi doradcami, udał się do swego wielkiego szałasu. Nas odprowadzono, ale 
już pod podwójną strażą, którą dowodził jakiś wojownik dotychczas przez nas nie widziany. 
W bramie kraalu (majdanu) zatrzymano nas; wojownicy chwycili nas za ramiona i popchnęli 
do wnętrza. 
—  Ładny interes — szepnąłem do Sefana. 

—  Et! Wszystko to głupstwo — odpowiedział. — W chatach jest mnóstwo karabinów, a ja 
słyszałem, że oni strasznie się boją kul. Wynika z tego, że musimy wyrwać się stąd i 
strzelając na prawo i lewo, szukać ocalenia. Oni z pewnością uciekną, gdy usłyszą pierwsze 
strzały. 
Spojrzałem na niego, ale nic nie odpowiedziałem, gdyż, prawdę mówiąc, nie miałem 
najmniejszej ochoty do rozmowy. 
Przybywszy do wyznaczonych pomieszczeń, zastanawialiśmy się nad naszą sytuacją, która 
rzeczywiście nie była do pozazdroszczenia. Stefan stwierdził, że w baraku, gdzie złożona była 
broń, nie było dostatecznej ilości amunicji. 
Tak więc po upływie trochę więcej niż czterdziestu ośmiu godzin mieliśmy zostać uśmierceni 
strzałami, jeżeli jakiś starszy pan, który, o ile było mi wiadomo, nie żył, nie powróci do tego 
niedostępnego miejsca w centralnej Afryce. Byliśmy otoczeni przez tysiące dzikich, 
 
WYROK                                                      97 
którzy, może z wyjątkiem Babemby, byli przekonani, że jesteśmy handlarzami ludźmi, a więc 
najbardziej przez nich znienawidzoną rasą. 
Mawowo jednak nie tracił nadziei i pokładał wiarę w swego „Węża". Zaofiarował się nam z 
wróżbami, ale ja nie chciałem o nich słyszeć, gdyż zupełnie w nie nie wierzyłem. 
Pierwszą noc spędziliśmy jako tako, również i dzień następny i noc, która poprzedzała ostatni 
nasz poranek. Nigdy nie podziwiałem z takim przejęciem wschodu słońca i nigdy nie wydał 
mi się on tak piękny, jak tego dnia. Stefan, który miał nerwy jak nosorożec, spał jeszcze 
smaczniej. Zmówiłem pacierze i odczytałem ustępy ze Starego Testamentu. 
Ustęp jeden, w którym prorok Samuel (przed oczami miałem Imbozwiego) porąbał na 
kawałki Agaha (czytałem: Bauziego), przyznam się, nie ulżył mi bardzo na sercu. 
Bezwzględnie, przyszło mi do głowy, tutejsi ludzie sądzą, że ja, podobnie jak Agah, 
uczyniłem ich niewiasty bezpłodnymi... 
Następnie, gdy Stefan jeszcze spał (jak on mógł być tak spokojny, nie mogłem zrozumieć), 
zrobiłem rachunek wydatków naszej ekspedycji. Kosztowała dotychczas jeden tysiąc 
czterysta dwadzieścia trzy funty szterlingi. 
Tak, wydaliśmy jeden tysiąc czterysta dwadzieścia trzy funty na to, aby nas przywiązano do 
pali i ustrzelono jak kaczki z łuków! I wszystko dlatego, by zdobyć jakiś rzadki storczyk! 
Zaiste, gdyby udało mi się uwolnić jakimś cudem i gdybym żył w jakimś raju, gdzie rosną te 
dziwne kwiaty, nigdy bym na nie nawet nie spojrzał! 
W końcu Stefan zbudził się i wstał i, jak to kryminaliści według notatek w dziennikach mają 
zwyczaj robić przed egzekucją, zjadł wyśmienite śniadanie. 
— Czy opłaci się martwić? — zapytał nas. — Przecież w takich wypadkach zawsze jest 
lepiej, gdy rzeczy odbywają się według przysłowia „raz kozie śmierć" i gdy człowiek jest na 
wszystko zdecydowany... 
Następnie zjawił się Mawowo i złożył ofiarę z koźlątka duchom swoich przodków. Po 
ukończeniu tych ceremonii zjawił się Babemba. Oblicze miał tak wesołe, że otucha wstąpiła 
na powrót w moje serce i sądziłem, że przynosi bardzo dobre wiadomości dla nas. Może król 
nas ułaskawił, myślałem, albo — oby to się stało! — brat Jan przybył jeszcze przed terminem. 
Lecz, niestety, Babemba powiedział tylko, że kazał robić poszukiwa- 
7 — Święty kwiat 
98                                               ŚWIĘTY KWIAT 
nia wzdłuż całego wybrzeża i że w promieniu stu mil nie znaleziono śladu Dodżitah. Wobec 
tego, że król był w dalszym ciągu bardzo rozgniewany, nie było najmniejszej nadziei, aby 
ceremonia wieczorna mogła się nie odbyć. Dodał od siebie, jako że miał on nadzorować 
wznoszenie słupów, do których mieliśmy być przywiązani, i kopanie grobów u ich stóp, że — 
co do ich liczby — na pewno się nie pomylił, i prosił nas nadzwyczaj uprzejmie, żebyśmy 

zechcieli łaskawie wskazać te przedmioty, które chcielibyśmy zabrać ze sobą do grobu, i że 
on życzenie nasze z całą skrupulatnością spełni. Następnie zapewniał nas, że egzekucja 
odbędzie się nadzwyczaj szybko, gdyż kazał sprowadzić najlepszych łuczników, którzy nigdy 
nie chybiają i z których większość potrafi dzikiemu bawołowi wsadzić strzałę aż po pierze. 
Następnie pogawędził jeszcze trochę na temat innych rzeczy, gdzie można znaleźć magiczną 
tarczę, którą dostał ode mnie, a którą on zawsze będzie cenił jako pamiątkę etc, zażył 
szczyptę tabaki i odjechał zapewniając, że wróci we właściwym czasie. 
Straciwszy wszelką nadzieję, wróciłem do mojej chaty w celu zebrania wszystkich moich sił 
duchowych, aby zginąć jak na gentlemana przystało. Usiadłem w milczeniu w półmroku. 
Poczułem, że staję się spokojniejszy. W zasadzie czego ja wymagałem od życia? W kraju, w 
którym podróżowałem, i tylu przygód doznawałem, znajdowały się dwie istoty, które 
chciałem ujrzeć. Był to mój ojciec i moja matka. Więc może lepiej będzie, gdy, nie mogąc ich 
zobaczyć, umrę. 
Uczucie, które mnie opanowało, nie było w każdym razie tępotą ani sennością. Może 
przeniosę się do jakiegoś miejsca, gdzie obłoki będą przepływać obok mnie, a ja jak orzeł, 
będę widział z wysokości dalekie widoki, przeszłość i przyszłość. Tam będę wolny od tej 
walki, jaką staczają siły mojego ciała, jak mówi święty Paweł, z siłami mego ducha... 
Takie myśli przychodziły mi do głowy. Następnie napisałem w moim notesiku parę wierszy 
pożegnania i nadziei, że ktoś może znajdzie je i odczyta. (Do tej pory mam ten notesik i 
codziennie odczytuję te wiersze z dziwnym uczuciem.) Następnie zwróciłem się w myślach 
do brata Jana, jakbym mógł go o tym, co zaszło powiadomić i robić mu wyrzuty, że 
doprowadził nas, dzięki swojej lekkomyślności czy brakowi wiary, do takiego zakończenia. 
Podczas gdy takie myśli przechodziły mi przez głowę, przybył Babemba ze swoimi 
wojownikami, aby poprowadzić nas na egzekucję. Zawiadomił mnie o tym Hans. Stary 
Hotentot uścisnął moją dłoń, łzy 
WYROK                                                      99 
z oczu ocierał rękawem podartej bluzy, wyrażał głębokie współczucie i żałował naszego losu. 
—  Tymczasem — mówił, wciskając mi coś w postaci niewielkiej kulki do ręki — 
przyniosłem ci to; połkniesz i nigdy już nic czuć nie będziesz. Jest to bardzo dobre lekarstwo, 
które mego pradziada pradziad otrzymał od Ducha ze swego plemienia. Zaśniesz tak słodko, 
jakbyś się upił, i zbudzisz się w cudownym ogniu, który pali się bez żadnego drzewa i nie 
wygasa nigdy, nigdy... Amen. 
—  Nie, Hans — odrzekłem, ja wolę umierać z otwartymi oczami. 
—  Tak i ja wolałbym, baas, gdybym sądził, że jest na co mieć oczy otwarte, lecz ja nie 
wierzę już w Węża tego głupiego czarnego Mawowo. Jeżeli ten Wąż byłby dobry, to 
nakazałby mu trzymać się z daleka od miasta Beza, a tak teraz połknę jedną kulkę, a drugą 
dam tobie, baas.— I tu jedną z pigułek wcisnął w usta i przełknął z trudnością, tak jak młody 
indyk połyka kawał jedzenia, które jest za wielkie dla jego gardła. 
Następnie, ponieważ słyszałem, jak Stefan mnie wołał, zostawiłem go rzucającego w 
mieszanym języku przekleństwa na głowę Imbozwie-go, którego oskarżał o wszystkie nasze 
nieszczęścia. 
—  Nasz przyjaciel mówi, że już czas wyruszać — rzekł Stefan, jakimś dziwnie oschłym 
głosem, i skłonił się w stronę starego Babemby, który stał z rozradowaną miną, jakby nas 
miał prowadzić na wesele. 
—  Tak, biały panie — powiedział Babemba — czas już. Będzie to bardzo piękny widok, 
gdyż sam „Czarny Słoń" zaszczyci egzekucję swoją obecnością. Przybędą również na nią 
wszyscy mieszkańcy miasta Beza oraz ludzie z dalekich nawet okolic. 
—  Stul gębę, stary idioto! — powiedziałem. — Gdybyś był mężczyzną, a nie fałszywym 
przyjacielem, byłbyś nas uwolnił z tej historii bo wiesz dobrze, że nie tylko nie jesteśmy 
handlarzami ludźmi, ale nawet wrogami tych, którzy zajmują się takimi niecnymi sprawami. 

—  O! Biały panie! — rzekł Babemba zmienionym głosem — wierz mi, że ja śmieję się 
jedynie po to, by uprzyjemnić wam koniec. Moje usta śmieją się, ale w sercu moim płaczę. Ja 
wiem, że jesteście dobrymi ludźmi i mówiłem to Bauziemu, ale on nie chce mi wierzyć, gdyż 
sądzi, że zostałem przez was przekupiony. Co ja mogę poradzić na to, że ten zły Imbozwi, 
przywódca czarnoksiężników, który was nienawidzi i boi się, bo sądzi, że znacie lepsze czary 
od niego, dniem i nocą szepcze w ucho króla, że powinien was kazać zabić, gdyż w innym 
wypadku 
100                                             ŚWIĘTY KWIAT 
cały lud nasz zostanie uśmiercony lub sprzedany w niewolę, ponieważ wy przybyliście tu 
jako forpoczta wielkiej armii, która się zbliża. Nawet wczorajszej nocy Imbozwi wróżył 
królowi z zaczarowanej wody, każąc mu wierzyć, że widzi w niej to wszystko o czym 
opowiadał, podczas gdy ja, stojąc za jego plecami, nic nie widziałem oprócz odbicia jego 
wstrętnej twarzy w płynnym zwierciadle. Powiedział królowi pod przysięgą, że Dodżitah, 
jego brat, już nie żyje i nigdy nie wróci tu do kraju. Ja uczyniłem, co mogłem. Zachowaj o 
mnie dobre mniemanie, o Makumazanie, i nie przeklinaj mnie, gdyż, jak ci już to 
powiedziałem, uczyniłem wszystko, co było w mojej mocy i jeżeli kiedykolwiek będę miał 
sposobność zemścić się na Imbozwim, uczynię to bez wahania. Obawiam się jednak, że 
sposobności tej nie będę miał, gdyż Imbozwi chce mnie otruć w pierwszej kolejności. 
—  Chciałbym się spotkać z Imbozwim — mruknąłem, gdyż w tej poważnej chwili nie 
mogłem żywić chrześcijańskich uczuć względem tego człowieka. 
Czując, że Babemba jest człowiekiem szlachetnym, uścisnąłem mu rękę i wręczyłem listy, 
które napisałem, z prośbą, aby starał się je przesłać na wybrzeże. Następnie ruszyliśmy w 
kierunku miejsca stracenia. 
Zulusi siedzieli na zewnątrz swoich szałasów i na nasz widok powstali i zaczęli wydawać 
okrzyki, wśród których powtarzały się nasze nazwiska. Na znak dany przez Mawowo, zaczęli 
śpiewać jakąś pieśń wojenną, która nam towarzyszyła aż do słupów przeznaczonych dla nas. 
Sam również śpiewał, chociaż ton jego pieśni brzmiał zgoła odmiennie. 
—  Cicho bądź! — krzyknąłem do niego. — Czy nie potrafisz umierać jak na mężczyznę 
przystało? 
—  Nie, panie Quatermain — odpowiedział i zaczął jęczeć o litość w blisko dwudziestu 
rozmaitych językach. 
Stefan szedł za mną, niosąc flagę brytyjską, której nikt nie miał odwagi mu odebrać. Sądzę, że 
plemię Mazitu uważało ją za jakiś fetysz. Nagle odezwał się do mnie: 
—  Tak, pasja do storczyków doprowadziła wielu ludzi do smutnego końca. Ciekaw jestem, 
czy gubernator sprzeda moją kolekcję czy też ją zachowa dla siebie. 
Nic nie odpowiedziałem. Szliśmy niewielki kawałek i dostaliśmy się nagle na olbrzymi plac 
targowy, wypełniony tysiącami ludzi, którzy przybyli tu z dalekich nawet stron, aby zobaczyć 
egzekucję. Pośrodku 
 
WYROK 
101 
tłumu była umyślnie zostawiona wolna droga, aż do południowej bramy, aby ułatwić 
poruszanie się w tak wielkim zgromadzeniu. 
Niezliczone te rzesze przyjęły nas w pełnym szacunku milczeniu, chociaż jęki Sama 
wzbudzały u niektórych uśmiech, podczas gdy śpiewy wojenne Zulusów wywoływały u nich 
podziw i jakiś dziwny zapał. 
Na środku placu znajdowało się na wzniesieniu piętnaście wkopanych słupów, które każdy z 
tłumu mógł widzieć. Kilkunastu wojowników utrzymywało wokoło porządek, nie 
dopuszczając nikogo na wolny od ludzi plac. W pobliżu słupów znajdował się orszak 

Bauziego. Tuż obok stał oddział łuczników z pełnymi kołczanami strzał, z których roli w 
ceremonii tej zdawaliśmy sobie jasno sprawę. 
—  Królu Bauzi — zwróciłem się do niego, gdy przeprowadzano mnie w jego pobliżu — 
jesteś mordercą i Wysokie Niebiosa pomszczą się na tobie za tę zbrodnię. Jeżeli popłynie 
nasza krew, umrzesz wkrótce i spotkasz nas tam, gdzie władzę mamy my, a plemię twoje 
zostanie zgubione. 
Słowa moje przestraszyły go, gdyż odpowiedział: 
—  Ja nie jestem mordercą. Musicie zginąć, gdyż jesteście złodziejami ludzi. A zresztą nie ja 
wydałem na was wyrok lecz Imbozwi, dowódca lekarzy-czarowników, który powiedział mi o 
wszystkim, co was dotyczy, i którego Duch każe wam umierać, chyba że mój brat Dodżitah 
się zjawi i was ocali. Jeżeli Dodżitah przybędzie, czego nie może dokonać, bo już nie żyje, i 
zaręczy za was, wtedy dowiem się, że Imbozwi jest podłym kłamcą i tak jak wy macie tu 
zginąć — zginie on. 
—  Tak, tak — wołał Imbozwi — jeżeli Dodżitah przybędzie, jak to zapowiada ten fałszywy 
prorok — tu wskazał na Mawowo — wtedy ja jestem gotów umrzeć na waszym miejscu, biali 
handlarze ludźmi. 
—  Królu, weź pod uwagę te słowa, i wy ludzie, którzy słyszycie je, aby mogły być 
dotrzymane, gdy Dodżitah się zjawi — powiedział uroczystym głosem Mawowo. 
—  Tak — odpowiedział król — ja biorę te słowa pod uwagę i przysięgam na moją matkę, że 
wypełnione będą one z chwilą gdy Dodżitah, mój brat, przyjedzie. 
Rozpoczęły się przygotowania do egzekucji. Przywiązano nas do słupów, przeciągając grubą 
linę przez nasze ramiona, tak że nie mogliśmy wykonać żadnego ruchu. Stefan i ja zajęliśmy 
honorowe miejsca w środku. Flaga brytyjska została zatknięta na szczycie słupa, 
102                                             ŚWIĘTY KWIAT 
do którego był przywiązany Stefan. Mawowo umieszczony został po mojej prawej stronie, 
dalej znajdowali się w szeregu pozostali Zulusi, a na obu końcach Hans i Sam. Hans był 
senny i opuścił głowę na piersi. Widocznie lekarstwo, które przyjął, zaczęło działać. 
Następnie Imbozwi dokonał inspekcji poczynionych przygotowań. Zbliżył się do nas i białą 
kredą znaczył okrągły znak na piersi każdego, aby służył za cel dla łuczników. 
—  Tak, biały człowieku — rzekł do mnie, nakreślając ma moim ubraniu znak kredą — nigdy 
więcej nie spalisz nikomu włosów swoją magiczną tarczą. Nigdy, nigdy, gdyż udepczę 
ziemię, gdzie będziesz leżał, a bogactwa twoje mnie się dostaną. 
Nic nie odpowiedziałem, gdyż uważałem za bezcelowe zwracać się do tego podłego brutala w 
chwili, gdy sekundy moje były policzone. 
—  Precz z rękami, podły łotrze — krzyknął na niego Stefan, gdy Imbozwi, zbliżywszy się do 
niego, chciał znaczyć jego pierś kredą — i korzystając z tego, że jego nogi nie były związane, 
wymierzył tak mocne kopnięcie w żołądek brutala, że ten zatoczył się i wpadł do dołu pod 
słupem. 
—  Dobrze! Dobrze! Wazela! — krzyczał Zulus. — Mamy nadzieję, żeś go zabił. 
—  Ja też tak myślę — odpowiedział Stefan i tłum widzów rozdziawił usta zobaczywszy, jak 
został potraktowany święty czarownik, którego tak bardzo się obawiali. 
Lecz Imbozwi nie dał za wygraną, przynajmniej na razie, wygramolił się z dołu przy pomocy 
swoich licznych pomocników. 
■ 
■ 
 
ROZDZIAŁ XI 
PRZYBYCIE DODŻITAH 
Tego dnia słońce zniżało się ku ziemi jak wielkie rozpalone oko, coraz bardziej skrywając się 
pod powiekę, którą tworzyły olbrzymie, ciężkie chmury. 

Mrok gęstniał. Król zaczął niespokojnie spoglądać wkoło siebie i w górę, jakby obawiał się 
deszczu, a następnie szepnął coś do Babemby, który skłonił się i ruszył w kierunku mego 
słupa. 
—  Biały panie — rzekł — Słoń chce wiedzieć, czy jesteście gotowi, gdyż światło robi się 
niedobre do strzelania. 
—  Nie — odpowiedziałem stanowczo — nie prędzej jak za pół godziny, stosownie do naszej 
umowy. 
Babemba zaniósł odpowiedź królowi i znowu wrócił do mnie. 
—  Biały panie, król oznajmia, że umowa jest umową, i że on pragnie dotrzymać swego 
słowa. Lecz ty nie będziesz skarżył się na niego, jeżeli salwy nie będą zadowalające, gdyż 
naturalnie nie mógł on przypuszczać, że noc będzie tak pochmurna, co zresztą jest dziwnym 
zjawiskiem o tej porze roku. 
Robiło się coraz ciemniej i ciemniej, aż w końcu wydawało się, że znajdujemy się w 
londyńskiej mgle. Zebrane tłumy robiły wrażenie jakichś ławic, a poruszający się łucznicy 
wyglądali jak cienie z Hadesu. Od czasu do czasu tylko błyskawica rozdzierała chmury i po 
przerwie słychać było dalekie grzmoty. Powietrze stało się duszne i ciężkie. Wokoło 
panowało głuche milczenie. Nikt z tłumu nie ruszał się i nie było słychać ani jednego słowa. 
Nawet Sam zaprzestał swoich jęków i zdawało się, że jest już wyczerpany i z rezygnacją 
oczekuje swojej śmierci. Cała natura, zdawało się, przygotowała się uroczyście do tej 
ceremonii, okrywając wszystko potężnym całunem mgły i ciemności. 
104                                             ŚWIĘTY KWIAT 
Wtem usłyszałem dźwięk strzał wydobywanych z kołczanów i skrzeczący głos Imbozwiego: 
—  Poczekać chwilę. Chmury wnet się rozejdą. Światło pada z tyłu, a byłoby bardzo pięknie, 
gdyby oni mogli widzieć strzały. 
Brzeg chmury odchylił się nieco i więcej światła padło na nas. 
—  Czy mamy strzelać? — pytali łucznicy. 
—  Jeszcze zaczekać chwilę, niech się bardziej rozjaśni, aby wszyscy mogli widzieć, jak będą 
umierać. 
Chmury przetaczały się na horyzoncie i zachodzące słońce rzucało coraz czerwieńsze światło. 
Nagle usłyszałem dźwięk spuszczonej cięciwy i w tym samym momencie strzała uderzyła w 
słup nad moją głową. Zamknąłem oczy, przed którymi przesuwać się zaczęły jakiś dziwne 
obrazy i jakieś myśli zaczęły krążyć mi po głowie. Przeszłość wracała... Jakby przez sen 
słyszałem stąpanie jakiegoś zwierzęcia, jakieś okrzyki... Otworzyłem znowu oczy... 
Pierwszą rzeczą, którą ujrzałem, były podniesione łuki oddziału łuczników, z czego 
wywnioskowałem, że strzały, które puszczono, były uważane za próbne. Następnie ujrzałem 
coś, co mi się wydawało snem: jakąś potężną postać, unoszącą się na grzbiecie białego wołu 
pośrodku drogi, prowadzącej wśród zebranego tłumu od południowej bramy do środka 
targowiska. 
Rzeczywiście zdawało mi się, że śnię, tym bardziej że postać, którą widziałem, była zupełnie 
podobna do brata Jana. Poznawałem go po jego długiej, białej brodzie, po jego siatce do 
chwytania motyli, której rękojeścią uderzał wołu, nagląc go do szybszego kroku. Jedna tylko 
okoliczność nadawała temu nadzwyczajnemu zjawisku cechy prawdziwej wizji: oto brat Jan 
był cały spowity girlandami kwiatów, które z niego spływały, pokrywając boki wołu, i wlokły 
się po ziemi. 
Tak, to była wizja i nic innego, pomyślałem, zamknąłem oczy i czekałem na śmiertelną 
strzałę. 
—  Strzelać! — zawołał Imbozwi. 
—  Nie! Nie strzelać! — krzyknął jak echo gromkim głosem Babem-ba. — Dodżitah przybył! 
Po chwili usłyszałem chrzęst rzucanych na ziemię strzał i z tysiąca gardeł wyrwał się jeden 
okrzyk: 

—  Dodżitah! Dodżitah przybył, aby uratować białych panów! Muszę przyznać, że w tej 
chwili moje nerwy, które zawsze były 
wytrzymałe, nie wytrzymały już napięcia i przez kilka minut byłem jak 
 
PRZYBYCIE DODŻITAH 
105 
zemdlony. Podczas tego omdlenia zdawało mi się, że prowadzę jakąś rozmowę z Mawowo. 
Zdawało mi się, że on mówi do mnie: 
—  I cóż teraz powiesz ojcze Makumazanie? Czy mój Wąż nie staje na ogonie? Odpowiedz 
mi, słucham... 
A ja, zdawało mi się, odpowiadam mu: 
—  Mawowo, moje dziecko, rzeczywiście tak wygląda, jakby twój Wąż stawał na ogonie. Do 
tej pory uważałem, że wszystko co nas otacza, jest tworem wyobraźni; że żyjemy w kraju 
snów i widziadeł, w których nie ma nic rzeczywistego, oprócz rzeczy, które możemy dotykać 
lub które możemy widzieć lub słyszeć. W kraju, w którym zdawało mi się, że nie ma mnie ani 
ciebie, ani Węża, a tylko jakaś Moc, w której się poruszamy, i która nam pokazuje jakieś 
złudne obrazy i śmieje się z nas, gdy sądzimy, że są one rzeczywistością. 
Po czym Mawowo powiedział, jak mi się zdawało: 
—  Ach! W końcu dotykasz prawdy, o Makumazanie, mój ojcze. Wszystkie rzeczy to cień, a 
my jesteśmy cieniem wśród cieni. Lecz cóż mówią cienie, o ojcze mój, Makumazanie? 
Dlaczego Dodżitah zjawia się tutaj na białym wole i dlaczego wszystkie te tysiące myślą, że 
mój Wąż stoi tak dzielnie na swoim ogonie? 
—  Nich mnie diabli porwą, jeśli cokolwiek z tego rozumiem — odrzekłem i zbudziłem się. 
Tak, był to już bez żadnej wątpliwości stary brat Jan w girlandach kwiatów — uderzyło mnie 
nieprzyjemnie, że były to storczyki, które otaczały go całego i zwisały z jego białego hełmu. 
Był wściekły i klął Bauziego, który dosłownie płaszczył się u jego nóg, a ja byłem wściekły i 
wymyślałem mu. Co mówiłem, nie pamiętam, lecz on, grożąc Bauziemu rękojeścią od siatki 
do chwytania motyli, krzyczał: 
—  Ach, ty psie! Ty dzikusie, którego ocaliłem od śmierci i nazwałem swoim bratem. Co tu 
wyczyniasz z białymi ludźmi, którzy rzeczywiście są moimi braćmi i z ich towarzyszami? 
Chciałeś ich zabić? Ach! Jeżeli tak, to zapomnę o mojej obietnicy, zapomnę o więzach, które 
nas łączą i... 
—  Przebacz, przebacz, błagam — wołał Bauzi. — To fatalna omyłka. Nie ma w tym mojej 
winy. Winien jest Imbozwi, któremu jako lekarzowi-czarownikowi muszę ulegać w takich 
sprawach, według starych praw tej ziemi... On rozmawiał z Duchami i dowiedział się, że ty 
nie żyjesz i że ci biali panowie są handlarzami ludzi i że przybyli tu 
106                                             ŚWIĘTY KWIAT 
do naszego kraju, aby za pomocą czarów i kul zniszczyć wszystkich jego mieszkańców... 
—  A więc on kłamał — grzmiał głos brata Jana — i wiedział dobrze o tym, że kłamie!... 
—  Tak, tak, to jest widoczne, że kłamał. Przyprowadźcie go tutaj wraz z tymi, którzy mu 
służą — zawołał Bauzi. 
Księżyc oświetlał całe targowisko, gdyż chmury rozeszły się po niebie. Strzelcy Bauziego 
rozbiegli się, aby wykonać jego rozkaz, i wkrótce przyprowadzili kilku pomocników 
Imbozwiego, szpetnie pomalowanych. Sam Imbozwi gdzieś znikł i nie można go było 
znaleźć. 
Nagle usłyszałem głos Sama: 
—  Panie Quatermain, w imię sprawiedliwości proszę zawiadomić Jego Majestat, że ten 
podlec, którego szukają, ukrył się w dole wykopanym dla mnie. 
Oznajmiłem to królowi i niebawem nasz przyjaciel Imbozwi, wyłowiony z dołu silnym 
ramieniem Babemby, poprowadzony został siłą przed oblicze Bauziego. 

—  Uwolnić białego pana i jego towarzyszy! — powiedział Bauzi. — Każcie ich 
przyprowadzić tutaj! 
Rozwiązano nas i poprowadzono do miejsca, gdzie stał Bauzi i brat Jan, i gdzie opodal 
znajdował się nędznik Imbozwi, przed którym tłoczyli się jego pomocnicy-doktorzy. 
—  Kto to jest? — zapytał go Bauzi, wskazując na brata Jana. — Czy nie jest to ten, o którym 
zapewniałeś, że nie żyje? 
Lecz Imbozwi sprawiał wrażenie jakby uważał, że nie należy na to pytanie dawać 
odpowiedzi, więc Bauzi mówił dalej: 
—  Jakaż to była śpiewka, którą nam nuciłeś w uszy, że jeśli Dodżitah przybędzie, ty jesteś 
gotów ponieść śmierć od strzał w miejsce tych białych ludzi?... Lecz usta twoje, kłamco 
obrzydły, są przeklęte i stanie się to, co sam zawyrokowałeś! Bierzcie tych fałszywych 
proroków i żadnego z nich nie wypuśćcie! Czyż nie sądzicie tak, ludzie? 
—  Tak — ryczał tłum — zabierajcie ich! 
—  Kto jest teraz fałszywym doktorem, panie Malarzu białych znaków? — kpił Mawowo 
wskazując białe kółko, nakreślone kredą na jego sercu jako cel dla łuczników. 
Widząc teraz, że wszystko już stracone, Imbozwi chwycił mnie, czołgając się, za nogi i błagał 
o litość takim głosem, że ja, wobec takiego pomyślnego zakończenia naszej sprawy, 
zmiękłem i zwróciłem się do 
 
PRZYBYCIE DODŻITAH 
107 
króla, prosząc go o darowanie życia nędznikowi. Mało jednak nadziei pokładałem w mojej 
prośbie, gdyż król obawiał się i nienawidził równocześnie tego człowieka i cieszył się ze 
sposobności oswobodzenia się od niego. Imbozwi tymczasem inaczej zrozumiał moje 
zwrócenie się do króla, gdyż wśród dzikich plemion Afryki zwrócenie się plecami do kogoś 
jest uważane za znak niełaski. 
We wściekłości i rozpaczy podpełznął do jednego ze swoich pomocników i wyrwawszy mu 
krzywy nóż, skoczył do mnie jak dziki kot, krzycząc: 
—  Nareszcie mam cię, biały psie! 
Mawowo jednak obserwował go i jednym skokiem znalazł się przy nim. W chwili gdy jego 
nóż już dotykał mojej piersi — obeszło się szczęśliwie bez zadraśnięcia nawet, gdyż nóż 
zapewne był zatruty — żelazne ramię Mawowo chwyciło go i rzuciło nim jak piłką o ziemię. 
—  Chodźmy stąd — powiedziałem do Stefana i do brata Jana —-to nie miejsce dla nas. 
Wróciliśmy bez przeszkody do swoich szałasów, a ja położywszy się odpoczywałem. I choć z 
placu targowego dochodziły nas krzyki, nerwy moje zdawały się uspokajać. 
Brat Jan po oświadczeniu, że jako duchowny poczuwa się do obowiązku wezwać nas, abyśmy 
podziękowali Bogu za nasze cudowne ocalenie, odmówił piękną i rzewną modlitwę. 
—  A teraz powiedz, skąd przybywasz cały w kwiatach, jak jakiś kapłan rzymski, jadąc na 
białym wole, jak pani, która zwała się Europą? I powiedz mi, dlaczego przez tyle czasu nie 
dawałeś znaku 
życia o sobie? 
Brat Jan pogładził swoją długą, białą brodę i spojrzał na mnie 
wzrokiem pełnym wyrzutu. 
—  Ja wiem, że to wszystko stało się wskutek omyłki. Odpowiadając na drugą część twego 
pytania, zapewniam, że nie zostawiłem ciebie bez słowa; dałem list temu staremu pokrace, 
Griąua, waszemu ogrodnikowi, aby doręczył go wam, skoro tylko przybędziecie. 
—  Więc ten stary idiota albo go zgubił, albo o nim zapomniał. 
—  Tak, to jest bardzo prawdopodobne. Ja właściwie powinienem był o tym pamiętać, ale 
tego nie uczyniłem. W liście tym doniosłem wam, że będę was tutaj oczekiwał przez sześć 

tygodni. Wysłałem również do Bauziego wiadomość o was, na wypadek gdybym się spóźnił, 
lecz widocznie w drodze coś przeszkodziło moim posłańcom. 
108                                             ŚWIĘTY KWIAT 
—  Dlaczego jednak nie zaczekałeś na nas i nie przybyłeś z nami, jak na człowieka o 
zdrowych zmysłach przystało? 
—  Skoro mnie już pytasz wprost, tak również ci odpowiem, chociaż przyznam się, poruszam 
temat, na który nie lubię mówić. Wasza droga musiała iść przez Kilwę, ze względu na wasze 
bagaże i ilość członków wyprawy. A ja, przyznam się, nie miałem ochoty wstępować do Kil-
wy. — Tu na chwilę przerwał, a potem mówił dalej: — Kiedyś, jeśli chodzi o ścisłość, to 
dwadzieścia trzy lata temu przybyłem do Kilwy jako misjonarz z moją młodą żoną. 
Zbudowałem kościółek i dom misyjny i dzieło nasze rozwijało się. Lecz nieszczęście chciało, 
że pewnego dnia przybyli tu Swahelisowie i inni Arabowie i założyli stację dla handlu 
niewolnikami. Naturalnie sprzeciwiłem im się, a rezultat tego był taki, że napadli na nas, 
bardzo wielu zabili i wielu ludzi wzięli do niewoli. W tym napadzie odniosłem ranę od 
miecza, o tu, spójrz na bliznę. — Odsłonił włosy i pokazał na głowie bliznę, która była 
widoczna nawet w świetle księżyca. 
Wskutek otrzymanego ciosu leżałem nieprzytomny do następnego dnia. Kiedy przyszedłem 
do siebie, był pełny dzień, a wokoło nie było nikogo prócz jakiejś starej kobiety, której, jak 
się dowiedziałem, zabito męża i dwóch synów. Moją młodą żonę Arabowie uprowadzili i 
według tego, co od trzecich osób słyszała moja stara pielęgniarka, mieli ją zawieźć w głąb 
kraju w prezencie swemu władcy Hassanowi-ben-Mo-hammedowi. 
Mój stan znowu się pogorszył. W tym czasie przybił do brzegów statek holenderski. Jak się 
okazało, był to ten sam statek, który złoczyńcy wzięli za angielski okręt wojenny i przed nim 
uciekli z łupami i jeńcami. Załoga statku, wylądowawszy, znalazła mnie nieprzytomnego i 
zabrała z sobą na pokład. W ten sposób dostałem się aż do Zanzibaru, gdzie jeszcze przez 
sześć miesięcy leżałem nieprzytomny i przyszedłem do siebie dopiero gdy poddano mnie 
bardzo ciężkiej operacji, która szczęśliwie się udała. 
—  Czy nigdy więcej nie słyszał pan o swojej żonie? — zapytał Stefan. 
—  Owszem. W Zanzibarze dochodziły mnie wiadomości o mojej kochanej żonie. Miałem je 
od niewolnika, który twierdził, że biała kobieta znajduje się wśród jakiegoś czarnego 
plemienia, które ją podobno znalazło w lesie, i że jest ona przez wszystkich członków tego 
plemienia bardzo szanowana, chociaż nikt z nich nie rozumie jej mowy. Ma to być gdzieś w 
miejscowości oddalonej o piętnaście dni drogi od 
 
PRZYBYCIE DODŻITAH                                       109 
brzegu. Niestety, niewolnik ten następnego dnia umarł na zapalenie płuc, tak że informacje 
moje musiały być siłą rzeczy ograniczone. 
—  Tak — powiedziałem, — my rozumiemy, że jeszcze bardzo wiele o tym będziemy 
mówić. Lecz, zmieniając temat, skąd pan przyjeżdża obecnie i w jaki sposób udało się panu 
szczęśliwie wrócić właśnie w samą porę? 
—  Podróżowałem tu wszerz kraju drogą, którą ci pokażę na mapie — odpowiedział — gdy 
zdarzył mi się nieszczęśliwy wypadek z nogą, z powodu którego musiałem leżeć sześć 
tygodni w szałasie kafryjskim. Podleczywszy się trochę, nająłem woły, gdyż piechotą iść nie 
mogłem i ruszyłem w drogę. Ten biały wół, na którym przyjechałem, jest ostatni, wszystkie 
wyginęły od ukąszeń muchy tse-tse. Jakiś strach, z którego nie zdawałem sobie sprawy, ani 
nie mogłem go określić, pędził mnie naprzód; przez ostatnie dwadzieścia cztery godziny 
wcale się nie zatrzymywałem, nie jadłem i nie piłem. Skoro przybyłem do ziemi Mazitu dziś z 
rana, znalazłem wioski bezludne; kilka kobiet i dzieci, które tam pozostały, poznały mnie i 
obrzuciły kwiatami. Od nich dowiedziałem się, że wszyscy mężczyźni pośpieszyli do Bezy, 
gdzie miała odbyć się wielka uroczystość, ale jaka miała to być uroczystość nie wiedziały, 

czy nie chciały mi powiedzieć. Tak więc śpieszyłem się, i — dzięki Bogu — przybyłem na 
czas. To jest długa historia! Kiedyś wam opowiem szczegóły. Teraz wszyscy jesteśmy 
zmęczeni. Co to za hałas? 
Nadstawiłem uszu i rozpoznałem triumfalny śpiew Zulusów, którzy wracali z dzikiego 
widowiska na placu targowym. Teraz przybywali na czele z Samem, który wyglądał zupełnie 
inaczej niż przed godziną czy dwiema. Szedł wesoły, rozpromieniony, a na szyi miał 
zawieszone czarodziejskie ozdoby, które rozpoznałem jako należące do Im-bozwiego. 
—  Cnota zwyciężyła i sprawiedliwości stało się zadość, panie Qua-termain! Oto są łupy 
wojenne! — mówił wskazując na ozdoby nieboszczyka lekarza-czarodzieja. 
—  Dosyć! Dosyć! Nie chcemy nic więcej wiedzieć! — powiedziałem. — Proszę nam 
przygotować jakiś posiłek! 
Sam odszedł, lecz wcale nie był zawstydzony. 
Zulusi przynieśli coś, co wyglądało jak zwłoki Hansa. Z początku myślałem, że już nie żyje, 
lecz oględziny wykazały, że znajdował się w takim stanie, jaki powoduje użycie kropli 
walerianowych. Brat Jan kazał go zawinąć w prześcieradło i położyć obok ognia, co też 
zrobiono. 
110                                             ŚWIĘTY KWIAT 
Tymczasem zbliżył się Mawowo i zapytał: 
—  Makumazanie, mój ojcze, jakie słowa masz dla mnie? 
—  Słowa podzięki, Mawowo. Gdybyś był mniej zwinny, zginąłbym z ręki Imbozwiego. 
—  A jakie inne słowa masz dla mnie, Makumazanie? Myślę o moim Wężu... 
—  Tyle tylko, żeś miał słuszność, a ja jej nie miałem. Wszystko się tak zdarzyło, jak ty 
przepowiedziałeś, lecz jak to się stało i dlaczego, nie rozumiem. 
—  Nie, mój ojcze, dlatego że wy, biali ludzie, jesteście tak zarozumiali, że uważacie się za 
najmędrszych i wszystkowiedzących. Teraz przekonaliście się, że tak nie jest. Dlatego jestem 
bardzo zadowolony. Fałszywi lekarze zginęli wszyscy, mój ojcze, i ja sądzę, że Imbozwi... 
Chwyciłem go za rękę, nie pragnąc słyszeć szczegółów. Mawowo wstał i z ledwo 
dostrzegalnym uśmiechem odszedł, aby zająć się swoimi sprawami. 
—  Cóż on myśli o swoim Wężu? — zapytał zaciekawiony brat Jan. Opowiedziałem mu 
pokrótce całą historię z Wężem i zapytałem go, 
czy mógłby mi to wytłumaczyć. Brat Jan potrząsnął głową. 
—  Jeden z najciekawszych przypadków wizji, o jakich kiedykolwiek słyszałem wśród 
krajowców — odpowiedział. — Wytłumaczyć! Na to nie ma wytłumaczenia, chyba to jedno 
odwieczne, że dzieją się rzeczy na ziemi, o których... et caetera, i że Bóg daje rozmaite 
własności rozmaitym ludziom. 
Następnie zasiedliśmy do naszego obiadu; sądzę, że był to jeden z najprzyjemniejszych 
posiłków, do jakich kiedykolwiek zasiadałem w moim życiu. Następnie wszyscy udali się na 
spoczynek, a ja siedziałem czas jakiś jeszcze przy ogniu, paląc fajkę, gdyż powietrze było 
dosyć chłodne. 
Nagle Hans, którego nieprzytomnego położono obok, zbudził się i wpatrując się we mnie 
poprzez ogień i dym, zapytał niskim głosem: 
—  Baas, jesteś tutaj i ja jestem tutaj, a tu oto jest ogień, który nigdy nie wygasa, dobry ogień; 
powiedz mi, dlaczego nie znajdujemy się w środku, jak mówi On, lecz jesteśmy na zewnątrz 
w chłodzie? 
—  Dlatego, że ty jesteś jeszcze na świecie, stary głupcze, a nie tam, na co jeszcze nie 
zasłużyłeś — odpowiedziałem. — Dlatego że Wąż Mawowo mówił prawdę i Dodżitah 
wrócił, tak jak on 
PRZYBYCIE DODŻITAH                                       Ul 
zapowiedział. Dlatego że wszyscy żyjemy, a Imbozwi wraz ze swoimi pomocnikami zginął. 

— Och! Baas! Nie mów, że wszyscy żyjemy na tym padole płaczu. Nie mów mi tego, że 
Dodżitah przybył, skoro go nie mogłem widzieć moimi oczyma. Nie mów, że jestem 
tchórzem, dlatego że połknąłem to świństwo. Nie mów, że Imbozwi wraz ze swoimi 
przywiązany został do tych słupów, skoro ja mego słupa nie mogłem wyrwać z tego padołu 
płaczu. To za dużo, abym uwierzył. Ale przysięgam ci, kiedykolwiek będę miał umierać, 
umrę z otwartymi oczyma. — I trzymając głowę w obu dłoniach, kiwał się w tę i tamtą 
stronę, żałośnie płacząc. 
- 
ROZDZIAŁ XII 
HISTORIA BRATA JANA 
Chociaż poszedłem późno spać, obudziłem się przed wschodem słońca, a to dlatego, że 
chciałem porozmawiać bez świadków z bratem Janem, o którym wiedziałem, że ma zwyczaj 
bardzo rano wstawać. 
Zastałem go, jak się spodziewałem, krzątającego się w swoim szałasie. Zajęty był kładzeniem 
kwiatów pod prasę. 
—  Janie—rzekłem — przyniosłem ci drobiazgi, które sądzę, zgubiłeś— i wręczyłem mu 
oprawną w skórę książkę Rok Chrześcijańska akwarelę, które znalazłem w obrabowanym 
domu misyjnym w Kilwie. 
Spojrzał na obraz, a następnie na książkę. 
Po chwili milczenia, kiedy patrzyłem na wschód słońca, zapytał mnie zmienionym głosem: 
—  W jaki sposób dostałeś te relikwie? 
Opowiedziałem mu całą historię od początku do końca, a on słuchał nie przerywając ani 
słowem. Następnie zapytał: 
—  Chcę tylko powiedzieć, jak się już zapewne domyślasz, że obrazek ten i książka należą do 
mojej żony. 
—  Należą! — wykrzyknąłem. 
—  Tak, Allanie. Mówię należą, ponieważ nie wierzę, że ona nie żyje. Dlaczego — nie 
wytłumaczę ci, podobnie jak nie mogłem ci wytłumaczyć ostatniej nocy w jaki sposób ten 
wielki Zulus potrafił przepowiedzieć moje przybycie. Lecz czasami umiemy wydobywać 
tajemnice od Nieznanego i sądzę, że udało mi się zdobyć tę prawdę w nagrodę za moje 
modlitwy, że żona moja żyje. 
—  Po dwudziestu latach, Janie? 
—  Tak, po dwudziestu latach. Dlaczego przypuszczasz — zapytał — że ja od tylu lat 
podróżuję po rozmaitych krajach afrykańskich, udając 
 
HISTORIA BRATA JANA                                       113 
chorego na umyśle, ponieważ wszystkie dzikie plemiona szanują i czczą takich ludzi i nie 
robią im krzywdy? 
—  Sądziłem, że dla zbierania motyli i okazów botanicznych. 
—  Motylej okazy botaniczne! One służyły mi za pretekst. Szukałem i szukam mojej żony. 
Tobie może wydawać się to dziwactwem, szczególnie z uwagi na stan, w jakim znajdowała 
się w chwili rozłąki — ona spodziewała się dziecka. Sądzę, że została ukryta przez jedno z 
tutejszych plemion. 
—  To może być jednoznaczne z tym, że nie można jej będzie znaleźć — odrzekłem, mając 
na myśli los wielu białych kobiet, które dostały się w ręce Kafrów. 
—  Nie, Allanie. Jeżeli Bóg ocalił moją żonę, to ochronił ją również od jakiegokolwiek 
nieszczęścia. A teraz zrozumiesz—ciągnął dalej—dlaczego chcę odwiedzić plemię Pongów, 
tych Pongów, którzy czczą białą boginię! 

—  Rozumiem — odrzekłem i zostawiłem go, gdyż dowiedziałem się wszystkiego, a zresztą 
nie chciałem przedłużać rozmowy, która dla mnie była bardzo niemiła. Wydawało mi się 
bowiem nieprawdopodobne, żeby ta kobieta mogła jeszcze żyć. 
Jakież pełne powikłań jest nasze życie! Oto brat Jan (Eversley było jego prawdziwe 
nazwisko, jak się później dowiedziałem), człowiek tak wykształcony i o takich przymiotach 
duchowych udaje się do wnętrza Afryki, biorąc z sobą młodą żonę, aby służyć swojej wierze. 
Tutaj spotyka go nieszczęście: na dom misyjny napadają dzicy, rabują i porywają mu kobietę, 
aby ją oddać jako zdobycz nikczemnemu handlarzowi niewolników. Brat Jan nie rozpacza. 
Udając chorego umysłowo, przebiega setki mil wzdłuż i wszerz rozmaitych krajów i nie traci 
nadziei, że znajdzie nareszcie swoją stratę. Jest to niebywale romantyczna historia, lecz dla 
mnie kobieta ta już nie żyje. Bo czyż to możliwe, aby przez dwadzieścia lat mógł biały 
człowiek przebywać wśród tych dzikich ludzi? 
Obecnie przyznam się, po doświadczeniach nabytych choćby z Ma-wowo i jego Wężem, nie 
mam ochoty kategorycznie niczego twierdzić. Bo jakie wąskie są granice naszego poznania, 
na podstawie których opieramy nasze sądy! Czyż nie lepiej płynąć po tym bezbrzeżnym 
morzu intuicji, które nas zewsząd otacza, niż opierać się na tych drobnych wysepkach 
naszego doświadczenia, które się na nim znajdują? 
Podczas śniadania wpadł Hans i zapowiedział nam, że zbliża się Babemba na czele kilkunastu 
obładowanych żołnierzy. Brat Jan czym 
8 — Święty kwiat 
114                                             ŚWIĘTY KWIAT 
prędzej wypił swoją kawę i wyszedł naprzeciw. My wyszliśmy również i stanęliśmy opodal. 
—  O królu Dodżitah! — mówił Babemba. — Twój brat, król Bauzi, zwraca broń palną 
białych ludzi i przysyła dary. 
—  Bardzo się cieszę, generale Babemba — odrzekł brat Jan — chociaż byłoby lepiej, żeby 
nigdy nie był jej zabierał. Złóżcie ją tutaj, a sami powstańcie, gdyż nie lubię patrzeć na ludzi, 
jak czołgają się na brzuchach niczym małpy. 
Rozkaz został wykonany, a my odzyskaliśmy naszą broń. Wszystko było w porządku, a 
ponadto znajdowały się tam cztery kły słoniowe, kilka sztuk pięknie wykonanej broni 
tubylczej, łóżko z podporami z kości słoniowej i mały przedziwny instrument muzyczny z 
bardzo delikatnych włókien. 
—  O Dodżitah i biali panowie! — powiedział Babemba. — Król zaprasza was do siebie, 
żeby móc prosić o przebaczenie za to, co się stało, i teraz już nie potrzebujecie nosić z sobą 
broni, gdyż żadna krzywda was nie spotka ze strony plemienia Mazitu. 
Nasz pochód do królewskiej kwatery był prawdziwym triumfalnym marszem. Dzieci 
obrzucały nas kwiatami i klaskano z radości w dłonie. 
Na nasze powitanie wyszedł Bauzi i pokłonił się, chciał nawet, chwyciwszy brata Jana za 
rękę, potrzeć swój szpetny, czarny nos o jego. Taki był bowiem zwyczaj witania się w kraju 
Mazitu, którego to zwyczaju brat Jan nie był wielkim zwolennikiem. Następnie były długie 
przemowy i pito jakieś ciężkie krajowe piwo. Bauzi wyjaśnił wszystkim, że to, co zaszło, 
stało się dzięki skazanemu na śmierć Imbozwiemu i jego uczniom, którzy od dawna 
tyranizowali cały kraj. 
Następnie przekazaliśmy nasze prezenty, które zostały z ochotą przyjęte, po czym 
wytłumaczyliśmy Bauziemu, że jesteśmy dalecy od tego, aby resztę naszego życia spędzić w 
Bezie, i że mamy wielką ochotę udać się czym prędzej do kraju Pongów. 
Na te słowa król i jego cała świta spojrzeli na nas ze zdziwieniem. 
—  Słuchajcie, szlachetny Makumazanie i wy wszyscy — rzekł — plemię Pongo jest straszne 
i okrutne. Jest to wielkie i potężne plemię, które żyje samo wśród olbrzymich moczarów, nie 
mieszając się z nikim. Jeżeli Pongo chwycą kogoś z plemienia Mazitu albo innego plemienia, 

albo go zabijają, albo trzymają w niewoli lub też ofiarowują Złemu Duchowi, który jest u nich 
bóstwem. 
—  Tak jest — dorzucił Babemba — gdy byłem małym chłopcem, 
HISTORIA BRATA JANA                                       115 
dostałem się do niewoli Pongów i miałem być ofiarowany Białemu Diabłu i podczas ucieczki 
od nich straciłem oko. 
Zapamiętałem sobie te słowa Babemby i pomyślałem, że skoro on tam był, mógłby nas tam 
poprowadzić. 
—  A kiedy my schwytamy któregoś z Pongów — gdyż oni czasem przychodzą tu po 
niewolników, zabijamy go; od czasu jak plemię Mazitu rozpostarło się na tych ziemiach, 
ciągła jest nienawiść i wojny między nami a plemieniem Pongo, i gdybym mógł przepędzić 
tych rabusiów, byłbym bardzo szczęśliwy. 
—  To jest bardzo trudne do wykonania — rzekł Babemba — póki, królu, żyje Biały Szatan. 
Czy nie słyszeliście proroctwa Pongów, że oni tak długo będą istnieć, jak długo żyć będzie 
Biały Szatan i jak długo kwitnąć będzie Święty Kwiat. Lecz kiedy zginie Biały Szatan i 
Święty Kwiat przestanie kwitnąć, kobiety ich staną się bezpłodne, a plemię ich zaginie. 
—  Sądzę, że ten Biały Szatan kiedyś umrze — powiedziałem. 
—  Nigdy, o Makumazanie. On nigdy nie umrze sam z siebie. Chyba że go zabiją. Lecz któż 
zdoła zabić Białego Szatana? 
Podczas gdy myślałem nad słowami sędziwego generała, powstał Bauzi i powiedział: 
—  Mój bracie Dodżitah i biali panowie, jasne jest, że nie możecie iść do ich kraju, chyba na 
czele wielkiego wojska. Lecz jak ja mogę wam dać wojsko, gdy Mazitu jest plemieniem nie 
posiadającym czółen, w których mogłoby się przedostać przez ich jeziora, ani nie ma w 
naszym kraju drzew, z których można by czółna zbudować? 
Przyjęcie się skończyło i wróciliśmy do swoich szałasów zostawiając Dodżitah 
rozmawiającego jeszcze z królem Bauzi. 
Przechodząc koło Babemby szepnąłem mu, że chciałbym z nim na osobności pomówić, i 
otrzymałem przyrzeczenie z jego strony, iż przyjdzie do nas wieczorem. 
Po obiedzie, kiedy zjawił się Babemba, poprosiłem g0, aby mi wszystko o plemieniu Pongo i 
o Białym Szatanie opowiedział. 
—  Makumazanie — zaczął — pięćdziesiąt lat temu, kiedy byłem zaledwie dwunastoletnim 
chłopcem, raz, łowiąc ryby siecią, znalazłem się na granicach kraju Pongów. Wówczas 
zostałem porwany przez jakiegoś tęgiego mężczyznę, który płynął łodzią i który zawiózł mnie 
w głąb kraju. Obchodzono się tam ze mną bardzo dobrze, nie szczędzono dobrego jadła i 
łakoci, tak że stałem się gruby i skóra na 
116                                             ŚWIĘTY KWIAT 
mnie się świeciła. Po paru dniach poprowadzono mnie do jakiejś jaskini, gdzie znajdował się 
bardzo stary człowiek wokół którego tańczono. Były to religijne obrządki ku czci Białego 
Szatana. 
Ten stary człowiek powiedział mi, że następnego dnia zostanę ugotowany i zjedzony. W 
pobliżu znajdowało się czółno, które, wydostawszy się w nocy spod straży, odwiązałem od 
brzegu. Chwyciłem za wiosło i zacząłem podążać na południe. Dwa razy odpędzałem 
wiosłem, które było jedyną moją bronią, ścigających mnie Pongów. W jednej z tych utarczek 
straciłem oko, lecz wreszcie szczęśliwie udało mi się zmylić pogoń i wydostać z 
niebezpieczeństwa. 
—  A jak daleko znajdowało się miasto Pongów od miejsca, w którym zostaliście porwani? 
—  Dzień drogi czółnem, Makumazanie. 
Teraz przyszła kolej na brata Jana, który zapytał: 
—  Czy słyszeliście kiedy o kraju z tej strony wody? 

—  Tak Dodżitah. Słyszałem, gdyż do nas od czasu do czasu przychodzą wieści z kraju 
Pongów. W miejscu tym jest wielka wyspa, na której rośnie Święty Kwiat, który znasz, 
Dodżitah, gdyż ostatni raz jak tu byliście, mieliście z sobą parę tych kwiatów. Słyszałem, że 
ten Święty Kwiat jest strzeżony przez kapłankę, którą nazywają Matką Kwiatu, i przez jej 
służebnice, które wszystkie są dziewicami. 
—  Kto jest tą Matką? 
—  Matką Kwiatu miała być, jak mi mówiono, kobieta, która, choć jej rodzice są czarni, 
urodziła się biała. Jeśli u Pongów urodzi się dziewczyna głucha lub niema, lub o czerwonych 
oczach, oddają ją w służbę Świętego Kwiatu. Lecz Matka Kwiatu musiała już umrzeć, gdyż 
wówczas była bardzo stara, a nawet Pongowie byli bardzo zaniepokojeni, bo nie mieli 
następczyni. I rzeczywiście ona już na pewno nie żyje, gdyż już dość dawno temu odbywało 
się głośne święto u Pongów, podczas którego jedzono niewolników, ponieważ kapłani 
znaleźli piękną kapłankę, białą z żółtymi włosami, która miała odpowiedniej długości 
paznokcie. 
—  A czy ta kapłanka także już nie żyje? 
—  Nie sądzę, Dodżitah bo gdyby^ tak było, słyszelibyśmy o tym, że u Pongów zjedzono 
zmarłą Matkę Świętego Kwiatu. 
—  Zjedzono zmarłą Matkę! — wykrzyknąłem, 
—  Tak, Makumazanie. Takie jest prawo u Pongów, że zmarłą Matkę zjadają. 
Rozmowa nasza się skończyła i Babemba wrócił do siebie. Myśląc 
 
HISTORIA BRATA JANA                                       117 
nad tym wszystkim, doszedłem do przekonania, że najlepiej by było zostawić tych wszystkich 
Pongów wraz z ich Świętym Kwiatem w spokoju. Lecz zdawałem sobie równocześnie sprawę 
z tego, że brat Jan w tej całej historii będzie nieustępliwy i dlatego w końcu westchnąłem i 
poddałem się z rezygnacją losowi. Następnego dnia zjawił się z powrotem Babemba. 
—  Ach, biali panowie — mówił — stała się nadzwyczajna rzecz! Wczoraj mówiliśmy o 
Pongach, a dzisiaj — o dziwo — przybyli od nich wysłannicy! 
—  Z czym? — zapytałem. 
—  Aby zaproponować wieczny pokój między nami i ich plemieniem. Tak, chcą, aby Bauzi 
wysłał do ich miasta posłów w tej sprawie. Tak jakby kto chciał tam się udać! 
—  Może i pojechałby kto — powiedziałem, gdyż pomysł rodził mi się w głowie — lecz 
musimy zobaczyć się z Bauzim. 
W pół godziny potem znajdowaliśmy się w ogrodzeniu królewskim, to jest ja i Stefan, gdyż 
brat Jan był u króla. 
—  Cóż ty na to powiesz — zwróciłem się do brata Jana, gdy tylko ten powrócił od króla — 
jaka znakomita sposobność! Wobec tego, że nikt z Mazitu zapewne nie będzie chciał jechać, 
możemy jechać do Pongów, ty jako Poseł Nadzwyczajny, a my w charakterze twego sztabu. 
—  Już myślałem o tym, Allanie — odpowiedział brat Jan gładząc swoją brodę. 
Usiedliśmy wraz z kilkoma doradcami królewskimi i wkrótce zjawił się Bauzi. Pozdrowiwszy 
nas kazał dopuścić do siebie wysłanników 
Pongów. 
Weszli rośli, pięknie zbudowani mężczyźni o skórze koloru miedzi, ubrani biało, podobnie 
jak Arabowie, z licznymi bransoletami na rękach. 
—  Kim jesteście? — zapytał Bauzi. — I czego żądacie? 
—  Ja jestem Komba — odpowiedział jeden z nich. — Przyjęty przez bogów, który może już 
niedługo będzie kalubim plemienia Pongów, a to są moi słudzy. Przynosimy dary przyjazne, 
według życzenia świętego Motombo, najwyższego kapłana bogów. 
—  Sądziłem, że kalubi jest kapłanem waszych bogów — przerwał 
Bauzi. 

—  Tak nie jest. Kalubi jest królem Pongów, tak jak ty jesteś królem Mazitów. Motombo, 
który rzadko daje się oglądać, jest królem nad 
118                                             ŚWIĘTY KWIAT 
duszami i przemawia w imieniu bogów. Zawierzyłem twemu honorowi, gdyż jestem tutaj na 
waszej łasce i możesz kazać mnie zabić. Nie przyda się to na nic, bo na moje miejsce czekają 
inni. 
—  Czyż należę do plemienia Pongów, żebym zabijał i zjadał posłów? — zapytał 
sarkastycznie Bauzi. 
—  Królu, mylisz się. Pongowie zjadają tylko tych, których wybrał Biały Bóg. To jest naszą 
religią. Po cóż mielibyśmy zjadać ludzi my, którzy posiadamy takie mnóstwo bydła? 
—  Nie wiem — odpowiedział Bauzi — ale tu znajduje się ktoś, kto mógłby coś innego 
powiedzieć. — I spojrzał na Babembę, który niespokojnie się poruszył. 
Komba również spojrzał na niego swoimi dzikimi oczyma. 
—  To jest dla mnie niezrozumiałe — powiedział — żeby ktoś miał apetyt na takiego starego 
i kościstego człowieka. Lecz mniejsza o to. Dziękuję ci, królu, za twoją gwarancję 
bezpieczeństwa. Przybywam tu z prośbą, abyś zechciał wysłać posłów w celu naradzenia się z 
kalubim i Motombą, jak ułożyć warunki stałego pokoju między naszymi plemionami. 
—  Dlaczego nie przybyli kalubi i Motombo, żeby się z nami naradzić? — zapytał Bauzi. 
—  Dlatego, że to nie jest według prawa, królu, i oni muszą pozostać w swoim kraju. 
Słuchajcie! Jako przyszły kalubi mówię: Od niepamiętnych czasów trwa wojna między 
Mazitami i Pongami. Dawniej Pongowie zajmowali całą tę ziemię. Aż przyszli wasi 
pradziadowie, napadli na nich, wielu zabili i kobiety zabrali sobie na żony. Teraz zamiast 
wojny ma być pokój. Tam, gdzie jest bezpłodny piasek, porośnie zboże i przyjaźń będzie 
między nami. 
Bauzi nie spieszył się do zgody, gdyż nie wierzył Pongom. 
Zapytał o zdanie swoich doradców, ale nikt nic nie powiedział. 
Wobec tego zwrócił się do generała Babemby. Lecz ten dał do zrozumienia, że Pongów 
poznał, kiedy był jeszcze chłopcem, a teraz nie ma najmniejszej ochoty udawać się do tego 
kraju. 
—  Widać z tego — mówił Bauzi do Komby — że żaden z moich ludzi nie chce udać się jako 
poseł do waszego kraju. Wobec tego, jeżeli mamy mówić o pokoju, musi tu przyjechać sam 
kalubi i Motombo. 
—  To jest niemożliwe, o królu, jak już powiedziałem. 
—  A więc nie mamy o czym mówić, o Komba. Zostańcie, jedzcie nasze potrawy i wracajcie 
do swoich stron. 
HISTORIA BRATA JANA                                       119 
Wtedy wstał brat Jan i powiedział: 
—  Łączą nas więzy braterskie, Bauzi, i dlatego mogę za ciebie mówić. Jeżeli ty i twoi 
doradcy na to się zgadzają, i ci oto Pongowie nie będą mieli nic przeciwko temu, ja i moi 
przyjaciele nie obawiamy się podróży do kraju Pongów, aby omówić z nimi warunki pokoju, 
gdyż bardzo chętnie poznajemy nowe kraje i nowe ludzkie rasy. Powiedz, Komba, jeżeli król 
pozwoli, czy zgodzisz się na nas jako na posłów? 
—  Do króla należy mianowanie swoich posłów — odpowiedział Komba. — Kalubi już 
słyszał o waszej obecności, biali panowie, w kraju Mazitów i prosił mnie, abym wam 
oznajmił, że jeżelibyście chcieli towarzyszyć posłom i odwiedzić go, byłby bardzo 
zadowolony. Tylko że , gdy Motombo został zapytany w tej sprawie, taką wypowiedział 
wróżbę: 
„Pozwólcie przybyć białym ludziom, jeżeli chcą przybyć, lub pozwólcie im zostać, lecz jeżeli 
oni przybędą, niech nie przywożą z sobą tych żelaznych rur, o których cały kraj już słyszał i 
które wyrzucają z siebie dym i hałas, sieją śmierć nawet z daleka. Oni ich nie będą 

potrzebowali, bo jadła dostaną poddostatkiem. Wśród Pongów będą zupełnie bezpieczni, 
chyba że obrażą bóstwa". 
Słowa te wypowiedział Komba bardzo powoli i z wielkim naciskiem, spoglądając na mnie, 
jakby chciał odgadnąć moje myśli. Przyznaję, że usłyszawszy te słowa, stropiłem się bardzo. 
—  O Kombo — powiedziałem — mój karabin jest moim ojcem, moją matką, moją żoną i 
czym chcesz. Ja się stąd nie ruszę bez niego. 
—  Więc, biały panie — odpowiedział Komba — zrobisz bardzo dobrze, zostając tu na łonie 
twojej rodziny, bo gdybyś chciał ją przenieść do kraju Pongów, zginąłbyś z chwilą, gdy 
postawisz stopę na jego wybrzeżu. 
Nim znalazłem odpowiedź na te słowa, odezwał się brat Jan: 
—  To jest zupełnie zrozumiałe, że taki wielki myśliwy, Makumazan, nie ma ochoty rozłączać 
się z tym, co dla niego jest jak kij dla kulawego człowieka. Lecz ze mną rzecz ma się inaczej. 
Od dawna nie używam broni, i gotów jestem udać się w podróż jedynie z tym. — Tu wskazał 
siatkę do łowienia motyli opartą w pobliżu o ogrodzenie. 
—  Bardzo dobrze — odpowiedział Komba — przybywajcie! — Następnie zaś zwrócił się do 
króla z pokłonami, pożegnał się i wyszedł ze swoją służbą. 
W parę minut potem siedzieliśmy wszyscy w „wielkim domu" króla, 
120                                             ŚWIĘTY KWIAT 
z nim samym i Babembą. Król, ja i Babemba próbowaliśmy odradzić bratu Janowi podróż do 
kraju Pongów. 
Lecz brat Jan twierdził, że z takiej nadzwyczajnej okazji nie może nie skorzystać on, który ma 
taką namiętność do podróżowania i zwiedzania obcych krajów. Jedynie Stefan nie brał 
udziału w dyskusji, lecz między jednym ziewnięciem a drugim zauważył, że skoro już 
przyjechał tak daleko w poszukiwaniu rzadkich kwiatów, to ma nadzieję, że nie wróci z 
pustymi rękami. 
—  Dodżitah, widzę — rzekł Bauzi — że ty ukrywasz przede mną jakieś powody, dla których 
chcesz odbyć tę podróż. Mam zamiar zatrzymać cię przemocą tutaj. 
—  Jeżeli to zrobisz, skończy się nasze braterstwo — odpowiedział brat Jan. — Nie staraj się 
dowiedzieć, co ja chciałbym ukryć, Bauzi, a raczej czekaj, co pokaże przyszłość. 
Kiedy zapadły postanowienia dotyczące podróży, skończyliśmy naszą rozmowę i wyszliśmy. 
Przechodząc znów przez dziedziniec widzieliśmy Kombę wraz z orszakim służby, jak składał 
dary. O ile sobie przypominam, widziałem tam kość słoniową, z czego wywnioskowaliśmy, 
że kraj ich nie może obfitować w wodę; białe płótna i bardzo ozdobne naczynia, co by 
wskazywało, że lud ich ma pewien zmysł piękna; złoty piasek w tykwach i miedziane 
naramienniki. 
Bauzi oznajmił, że jako jego posłowie udadzą się do kraju Pongów trzej biali (każdy ze 
swoim przybocznym sługą), żeby ustalić warunki pokoju między dwoma plemionami ze 
specjalnym uwzględnieniem spraw handlu i małżeństwa. (Na te dwa punkty nalegał 
zwłaszcza Komba, a ja jeszcze wówczas nie wiedziałem dlaczego.) Komba zaś w imieniu 
Motombo i kalubi gwarantował nam bezpieczeństwo w swoim kraju, pod zrozumiałym 
warunkiem, że nie obrazimy ich bóstw. Następnie przysiągł, że odstawi nas zdrowych i 
całych do kraju Mazitów w przeciągu sześciu dni od dnia opuszczenia jego brzegów. 
Bauzi obiecał wysłać pięciuset uzbrojonych ludzi, którzy będą nas eskortowali, aż do miejsca, 
w którym wsiądziemy na pokład łódki, jak również w drodze powrotnej, przy czym dodał, że 
w razie gdyby nam stała się choćby najmniejsza krzywda, on wyda wojnę krajowi Pongów i 
będzie ją prowadził tak długo, aż zniszczy cały kraj. 
Tak więc rozeszliśmy się, postanawiając udać się w podróż nazajutrz rano. 
ROZDZIAŁ XIII 
MIASTO RIKA 

W rzeczywistości jednak nie wyjechaliśmy następnego dnia, lecz o dzień później, gdyż stary 
Babemba miał bardzo wiele pracy z zebraniem i aprowizacją naszej pięciusetosobowej 
eskorty. 
Kiedy wróciliśmy do naszych szałasów, spotkaliśmy tam dwóch tubylców, Toma i Jerry'ego. 
Przez długi czas przebywali w dalekich stronach tego kraju, dokąd uciekli przed zemstą 
Imbozwiego i dopiero teraz, na wiadomość o straceniu go, wrócili. 
Gdy im wytłumaczyliśmy, jakie mamy zamiary, zaczęli potrząsać głowami i nie chcieli 
wierzyć, że zgodziliśmy się jechać do Pongów bez broni. 
—  Kransick! Kransick!— Co znaczy „chory na głowę" lub „szalony", wołał Hans uderzając 
się dłonią w czoło. — Zarazili się od Dodżitah, który zajmuje się chwytaniem owadów i nie 
nosi z sobą broni! 
Myśliwi przytaknęli ruchem głowy, a Sam wzniósł ręce do nieba, jakby w modlitwie. Tylko 
Mawowo zdawał się być obojętny. Następnie zaczęliśmy rozważać kto z nich ma nam 
towarzyszyć. 
—  Co do mnie, sprawa jest już postanowiona — powiedział Mawowo. — Pójdę z moim 
ojcem, Makumazanie, zważywszy, że i bez broni jestem dostatecznie silny i mogę walczyć, 
tak jak walczyli moi pradziadowie, z włócznią w ręku. 
—  A ja także pójdę z baasem Quatermainem — mówił Hans — wobec tego, że chociaż bez 
broni, jestem jednak dostatecznie sprytny, jak były moje prababki. 
—  Z wyjątkiem wypadku, gdy bierzesz lekarstwo i popadasz w sen — kpił jeden z Zulusów. 
— Czy to piękne łoże, które król ci przysłał, bierzesz ze sobą? 
—  Nie, synu głupca! — odpowiedział Hans. — Pożyczę je tobie, 
• 
122                                             ŚWIĘTY KWIAT 
który nie możesz zrozumieć, że ja nawet we śnie mam więcej mądrości, niż ty kiedy nie śpisz. 
Zostało tylko do ustalenia, kto pójdzie jako trzeci posłaniec. A ponieważ żaden z obu 
służących brata Jana, którzy towarzyszyli mu w jego ekspedycjach po kraju, nie nadawał się, 
jeden dlatego, że był chory a drugi, bo się bal, Stefan poddał myśl, aby wziąć Sama, głównie 
dlatego, że ten znał się na gotowaniu. 
—  Nie, panie Somers, nie! — odpowiedział Sam z powagą. — Żądać od kogoś, kto umie 
gotować, aby jechał do kraju, gdzie może być ugotowany, to jest to samo, co gotować 
niemowlę w jego matczynym mleku. 
Zostawiliśmy go więc w spokoju i po namyśle wybraliśmy Jerry'ego, dzielnego i sprytnego 
chłopca, który już zdecydował się nam towarzyszyć. 
Reszta dnia upłynęła na przygotowaniach, które, jakkolwiek bardzo proste, wymagały jednak 
dużo trudu. 
Na dobitkę, kiedy potrzebowałem Hansa, ten gdzieś znikł i wrócił późno. Gdy zapytałem 
gdzie był, odpowiedział, że poszedł do lasu, aby wyciąć sobie kij, bo zrozumiał, że będziemy 
odbywali bardzo długą podróż i pokazał mi gruby kij, wycięty z twardego gatunku bambusa. 
—  Cóż masz zamiar robić z taką potworną kłodą? 
—  Nowa podróż, nowy kij! — odpowiedział mi rezolutnie. — A zresztą ten gatunek drzewa 
ma pełno powietrza w środku, a więc może się przydać, gdy się przypadkiem przewrócimy do 
wody. 
Następnego dnia ze wschodem słońca ruszyliśmy w podróż. Stefan i ja, jechaliśmy na 
mułach, które były wypoczęte i tłuste, a brat Jan na swoim białym wole. Jak się okazało, 
zwierzę było do niego bardzo przywiązane. Wszyscy myśliwi w pełnym uzbrojeniu wybrali 
się z nami aż do granicy kraju Mazitów, gdzie mieli oczekiwać naszego powrotu. Nawet sam 
król odprowadził nas do południowej bramy miasta, gdzie się z nami uroczyście pożegnał. 

Przy tej okazji jeszcze raz zapowiedział Kombie w obecności całej jego świty, że gdyby stała 
się nam jakaś krzywda, on, Bauzi, zrobi wszystko, co tylko będzie w jego mocy, żeby 
zniszczyć kraj i plemię Pongów tak, że wszelki ślad po nich zaginie. 
—  Nie bój się — odpowiedział Komba zimno — w naszym świętym mieście Rika nie mamy 
zwyczaju przywiązywać niewinnych gości do słupów, aby ich uśmiercać strzałami... 
MIASTO RIKA                                               123 
Ta cięta odpowiedź zirytowała Bauziego, który nie bardzo lubił aluzje na ten temat. 
—  Jeżeli ci biali ludzie są tak bezpieczni, to dlaczego nie zezwalacie, aby zabrali z sobą 
karabiny? — zapytał cokolwiek nielogicznie. 
—  Jeżeli zamyślamy jakieś zło, królu, czyż pomogłyby im ich karabiny, gdy ich jest kilku, a 
nas tylu? Czy na przykład nie moglibyśmy zabrać im ich, tak jak ty to uczyniłeś, gdyś knuł 
zamiar pozbawienia ich życia? U nas istnieje prawo, które nie pozwala przywozić do nas 
takiej magicznej broni. 
—■ Dlaczego? — zapytałem, aby zmienić temat rozmowy, gdyż Bauzi był wściekły, a ja 
obawiałem się komplikacji. 
—  Ponieważ, szlachetny Makumazanie, istnieje u nas wróżba, że jeżeli broń taka wypali w 
kraju Pongów, bogowie nas opuszczą, a Motombo, który jest ich kapłanem, umrze — 
odpowiedział Komba. 
Trzydniowy marsz po krainie, lekko pochylonej od strony płasko-wyży i miasta Beza, zbliżył 
nas do jeziora zwanego Kirua. Pole widzenia było teraz znacznie ograniczone, gdyż brzegi 
jeziora porastało bardzo gęste sitowie, wśród którego na płytkich miejscach było widać 
ścieżki wydeptane przez hipopotamy. W oddali majaczyło coś na kształt samotnej góry, co 
jednak mogło być kurhanem. 
Zapytałem Kombę, co to za góra, a on odpowiedział, że tam mieszkają bogowie Pongów. 
—  Jacy bogowie? — zapytałem zaciekawiony. 
—  Ci, o których nie wolno mówić — odpowiedział mi w wyczerpujący sposób. 
Na szczycie tej góry zatknęliśmy naszą flagę, umocowawszy ją na najdłuższej żerdzi, jaką 
tylko mogliśmy znaleźć w pobliżu. Komba podejrzliwie przyglądał się tej robocie i w końcu 
zapytał, dlaczego to robimy. Odwdzięczając mu się za jego odpowiedź, powiedziałem, że ta 
flaga jest bóstwem naszego narodu i że każdy, kto je obrazi, zginie tak, jak zginął Imbozwi i 
jego pomocnicy. 
Na razie zrobiło to wrażenie na Kombie i widzieliśmy, jak przechodząc pochylił się z 
szacunkiem przed zatkniętą flagą. 
Nie wyjawiłem mu jednak właściwego celu zatknięcia naszej flagi. W istocie chodziło nam o 
to, by mieć na wypadek niebezpieczeństwa, jakiś znak widoczny z daleka w tym obcym kraju, 
który wskazywałby nam powrotną drogę. I rzeczywiście jak się później okazało, znak ten 
przyczynił się bardzo do naszego ocalenia. 
124                                             ŚWIĘTY KWIAT 
U stóp tej góry rozbiliśmy obóz na noc. Babemba ze swoimi żołnierzami ulokował się przy 
brzegu, u wylotu wielkiego kanału z czystą wodą, która płynęła wśród bezkresnego lasu 
sitowia. 
Zapytałem Kombę, jak i w którym miejscu przedostaniemy się przez jezioro. Odpowiedział 
mi, że następnego dnia o świcie, gdy jak zwykle o tej porze roku wiatr dmie od brzegu, 
ruszymy i wieczorem będziemy w mieście Rika. W jaki sposób mieliśmy się przedostać, 
pokazałby mi, gdybym zechciał iść za nim. Zgodziłem się i on poprowadził mnie czterysta 
lub pięćset kroków brzegiem sitowia w kierunku południowym. 
Gdyśmy szli, zdarzyły się dwa wypadki. Najpierw wypadł olbrzymi czarny nosorożec, który 
zapewne spał w sitowiu i zwyczajem tych dzikich zwierząt ruszył na nas z odległości 
pięćdziesięciu czy sześćdziesięciu kroków. Miałem z sobą karabin, albowiem nie złożyliśmy 
jeszcze broni. Nosorożec szedł prosto na nas, a Komba, mając tylko włócznię, zaczął uciekać. 

Podniosłem kurek i czekałem na stosowny moment. W odległości najwyżej piętnastu kroków 
zwierzę podniosło głowę, na której, jak wiadomo, znajduje się olbrzymi twardy róg, więc 
strzeliłem w szyję. Kula trafiła w cel i, jak sądzę, weszła aż w serce. W każdym razie zwierz 
potoczył się i koziołkując, w śmiertelnych drgawkach rozłożył się u moich stóp. 
Komba stanął jak piorunem rażony. Wrócił i patrzył z osłupieniem na olbrzymie cielsko 
nosorożca, na otwór w jego szyi, to znów na mnie i na dymiącą jeszcze lufę karabinu. 
—  Olbrzymie zwierzę zabite hałasem! — mówił. — Zabite od razu przez tę małą małpkę 
białego człowieka i jego czarami. Och, Motombo miał słuszność, kiedy kazał... — Iz 
wysiłkiem zatrzymał się. 
—  O co chodzi, przyjacielu? — zapytałem. — Widzisz, że ucieczka była zupełnie zbyteczna. 
Gdybyś stanął za mną, byłbyś tak samo bezpieczny. 
—  Tak jest, o Makumazanie, lecz to jest takie dziwne dla mnie. Przebacz mi, jeśli tego nie 
zrozumiałem. 
—  Och! Przebaczam ci, kalubi, lecz widzisz, że w kraju Pongów jeszcze wielu rzeczy muszą 
się nauczyć. 
—  Tak jest, szlachetny Makumazanie, lecz sądzę, że i ty także będziesz miał sposobność 
niejedną nową rzecz zobaczyć — odpowiedział Komba, który już ochłonął z przerażenia. 
Po tym wypadku ruszyliśmy dalej w drogę. 
MIASTO RIKA 
125 
W niedługim czasie spostrzegłem miejsce, gdzie widniały ślady jakiegoś rowu, przykryte 
skąpą roślinnością. 
—  Co to jest? — zapytałem. 
—  Och — odpowiedział Komba — to jest miejsce, gdzie Dodżitah, brat Bauziego, miał swój 
płócienny domek, jak był tutaj dwanaście miesięcy temu. 
—  Czyż to możliwe? — zapytałem. 
—  Tak, Makumazanie, był tutaj, i widział go jeden z naszego plemienia, który tu łowił ryby. 
—  Rozumiem, Komba, ale powiedz mi, co on tu robił tak daleko od domu i co tu jest do 
łowienia. 
Lecz Komba, aby przerwać rozmowę, pobiegł naprzód i rozchylając trawy sitowia, pokazał 
mi olbrzymie czółno, które mogło unieść trzydziestu lub czterdziestu ludzi, wyżłobione z 
nadzwyczajnym trudem w pniu potężnego drzewa. Czółno to miało inny wygląd niż te, które 
dotychczas widziałem w krajach środkowej Afryki, gdyż miało urządzenie do ustawienia 
masztu. Gdy wyraziłem podziw dla budowy tego czółna, Komba powiedział mi, że w mieście 
Rika jest sto takich czółen, chociaż nie wszystkie tak wielkie. 
Licząc dwudziestu ludzi średnio na łódź, doszedłem do wniosku, że Pongowie muszą mieć 
około dwóch tysięcy wojowników, co, jak się później okazało, bardzo dobrze obliczyłem. 
Następnego dnia ruszyliśmy dalej, lecz z pewnymi trudnościami. Przede wszystkim o północy 
przyszedł do mego namiotu stary Babemba i zbudziwszy mnie, zaczął w długiej przemowie 
nakłaniać, abym nie szedł. Twierdził, że Pongowie przygotowują jakąś zasadzkę i że cała ta 
propozycja pokoju, z jaką przybyli, to pretekst, aby wciągnąć nas, białych ludzi, do swego 
kraju i następnie ofiarować nas bogom z powodów religijnych. 
Odpowiedziałem mu, że się z nim zupełnie zgadzam, lecz wobec tego, że moi towarzysze 
pragną dostać się do kraju Pongów, ja nie mogę ich opuścić. 
Jedyna rzecz, którą mogłem zrobić, polegała na tym, że prosiłem go, by miał na wszystko 
oczy otwarte, aby mógł w każdej chwili przyjść nam z pomocą w przypadku 
niebezpieczeństwa. 
—  Dobrze, ja tu jestem i pilnuję ciebie, szlachetny Makumazanie — odpowiedział — lecz 
jeżeli wpadniesz w zasadzkę, czyja mogę popłynąć wodą jak ryba lub przelecieć powietrzem 
jak ptak? 

126                                            ŚWIĘTY KWIAT 
Gdy się oddalił, przybył jeden z Zulusów, nazwiskiem Gaza, dowódca pomniejszego 
oddziału, i także zaczął mnie przekonywać, że nie powinienem udawać się do tego kraju bez 
broni, by umrzeć tam wśród złych duchów i zostawić go z towarzyszami na pastwę tego złego 
plemienia. — A więc pozwól nam zabić Dodżitah lub w każdym razie przynajmniej go 
związać, aby nie mógł w swym szaleństwie być już więcej powodem nieszczęścia. 
Naturalnie nic na to nie odpowiedziałem i odszedłem. 
W końcu zjawił się Sam i powiedział: 
—  Panie Quatermain, zanim utoniesz w tej niezgłębionej studni szaleństwa, proszę cię, abyś 
wziął pod uwagę odpowiedzialność, jaka cię czeka wobec Boga i ludzi, a szczególnie wobec 
nas, którzy jesteśmy jego sługami i jak rozbita trzoda z dala od domu. Pamiętaj także i o tym, 
że gdy coś nieprzyjemnego ci się zdarzy, należność moja w wysokości dwumiesięcznej pensji 
będzie nie do uzyskania. 
Wydobyłem mały skórzany woreczek z blaszanej puszki i wyliczyłem mu zaległą 
dwumiesięczną pensję i ponadto wypłaciłem mu za trzy miesiące z góry. 
Ku mojemu zdziwieniu Sam zaczął płakać. 
—  Panie—mówił —ja nie szukam podłych zysków. Chcę powiedzieć tylko, że się boję, abyś 
nie został zabity przez Pongów, i, chociaż cię kocham, jestem za wielkim tchórzem, aby dać 
się zabić z tobą, panie Quatermain, dlatego błagam cię, nie idź! Nie idź, boja cię bardzo 
kocham. 
—  Wierzę ci, zacny towarzyszu — odpowiedziałem — ja także obawiam się o swoje życie, a 
wydaję się odważny dlatego, że muszę. Lecz jakoś mimo wszystko nie tracę nadziei. 
Tymczasem powierzam tę puszkę z całą zawartością złota, jaka w niej się znajduje, pod twoją 
opiekę, licząc na to, że jeżeli coś nam się stanie, odwieziesz ją w całości do Durbanu. 
—  Och, panie Quatermain! — zawołał. — Bardzo wielki zaszczyt mnie spotkał, tym bardziej 
że pan wie o tym, że byłem raz uwięziony za sprzeniewierzenie. Przysięgam panu, panie 
Quatermain, że chociaż jestem tchórzem, umrę prędzej, zanimbym miał włożyć palce do tej 
puszki. 
—  Jestem głęboko o tym przekonany, Sam, mój drogi — powiedziałem — lecz sądzę, że 
choć rzeczy nie bardzo dobrze się układają, nikogo z nas śmierć nie czeka tak prędko. 
O świcie następnego dnia sześciu z nas ruszyło w dół do czółna, 
MIASTO RIKA 
127 
które sprowadzono na otwarte miejsce brzegu. Tutaj musieliśmy się poddać pewnemu 
rodzajowi rewizji celnej, dokonanej rękami Komby i jego towarzyszy, którzy bardzo się 
obawiali, abyśmy z sobą nie zabrali broni palnej. 
—  Ty przecież wiesz, jak wyglądają karabiny! — zwróciłem się do niego oburzony — czy 
widzisz jakieś w naszych rękach? Zresztą daję ci słowo, że nie mamy broni. 
Komba skłonił się dyplomatycznie, lecz zrobił uwagę, czy może „małe strzelby", przez co 
rozumiał pistolety, nie zostały przypadkiem ukryte w naszych ubraniach. 
—  Otworzyć wszystkie skrzynie! — rozkazałem Hansowi, który mnie usłuchał i po 
dokonaniu ogólnej rewizji ruszyliśmy naprzód. 
My, trzej biali ludzie, i nasi słudzy usiedliśmy w łodzi na przygotowanych i wymoszczonych 
trawą miejscach, ludzie Komby chwycili za wiosła. Przez kilkanaście minut łódź sunęła po 
płytkiej wodzie wśród oczeretów, aż dopłynęliśmy do miejsca, gdzie odkrył nam się widok na 
przestrzeń jeziora. Był tam ukryty maszt, który został następnie umocowany i zaopatrzony w 
żagiel. Lekki wiatr od lądu pchnął nas i dostaliśmy się na pełną wodę. Jeszcze z daleka ponad 
oparami, które wznosząc się nad wodą przysłoniły nam wkrótce brzeg, widać było flagę 
zatkniętą przez nas na wierzchołku góry. Flaga ta powiewała poruszana wiatrem i przykuwała 
mój wzrok, dopóki zupełnie nie rozpłynęła się w lazurze słonecznego nieba. 

Uczucie przygnębienia czy niepewności, które mnie ogarnęło, jak spostrzegłem, odczuwali 
wszyscy. 
Brat Jan wpatrywał się w horyzont i poruszał ustami, jakby odmawiał modlitwę, a nawet 
Stefan miał jakąś niewyraźną minę. Jerry spał, jak to jest zwyczajem tubylców, gdy słońce 
dopieka i nic nie mają do roboty. 
Mawowo spoglądał zatroskanymi oczyma. Zadawałem sobie pytanie, czy on poradził się 
swego Węża, lecz nie miałem odwagi zapytać go o to. 
Co do Hansa, wyglądał na zaniepokojonego i gwałtownie szukał czegoś w kieszeniach swojej 
wielkiej i staromodnej kamizelki, którą Bóg wie skąd dostał. 
—  Trzy — mruczał. — Naprawdę! Zostały tylko trzy. 
—  Trzy czego? — zapytałem. 
—  Zgubiłem amulety, baas. Powinno ich być dwadzieścia cztery. Reszta wypadła przez 
dziurę, którą sam diabeł zrobił w tym starym łachu. A więc nie umrzemy z głodu, nie zabiją 
nas, ani się nie utopimy, 
128                                             ŚWIĘTY KWIAT 
przynajmniej żadna z tych rzeczy mi się nie przytrafi. Ale dwadzieścia i jedna rzecz może nas 
spotkać... 
— Zostaw te głupstwa — powiedziałem mu i zacząłem myśleć nad tym, co nas czeka. Pod 
działaniem słońca i miarowego ruchu łodzi usnąłem. Gdy się obudziłem, było już dobrze po 
południu i wiatr ustał. Stanęliśmy na chwilę, aby się posilić, i gdy mieliśmy ruszać, 
zaproponowałem pomoc w wiosłowaniu, miałem bowiem zamiar zapoznać się z 
prowadzeniem takiej łodzi. Komba zgodził się na to, i sześć tych dziwnych wioseł zostało 
nam oddanych. Obchodząc się z nimi według wskazówek Komby, w przeciągu kilku godzin 
doszliśmy do przekonania, że potrafilibyśmy w razie potrzeby dać sobie radę z taką łodzią. 
Około godziny trzeciej po południu ujrzeliśmy brzegi wyspy —jeżeli rzeczywiście była to 
wyspa, gdyż ten fakt nigdy nie był dla mnie jasny — w głębi której wznosił się szczyt góry, 
obserwowany przez nas już poprzednio. Około godziny piątej wpłynęliśmy w zatokę okoloną 
z obu stron lasami, wśród których, na polanach znajdowały się małe wioski. Przy tych 
polanach zauważyłem miejsca, gdzie las był o wiele młodszy, co wskazywało, że rósł on na 
dawniej uprawianych ziemiach, i zapytałem Kombę, czemu należało to przypisać. 
Odpowiedział mi bardzo zagadkowymi zdaniami, których nie omieszkałem dosłownie zapisać 
w moim podręcznym notesie. 
Brzmiały one: „Jak lud umiera, umiera i zboże. Ludzie są zbożem, a zboże jest ludźmi." 
Nic więcej nie dowiedziałem się od niego na ten temat. Jednak było dla mnie jasne, że słowa 
jego odnosiły się do faktu, że liczba ludności Pongów musiała maleć, ale jak zauważyłem, nie 
chciał o tym mówić. 
W odległości kilku kilometrów zatoka zaczęła się zwężać, i wreszcie dopłynęliśmy do 
miejsca, gdzie wpadał do niej spory strumień. Na jednym jego brzegu wznosiło się miasto 
Rika, które składało się z wielkiej liczby obszernych domów pokrytych liśćmi palmowymi, o 
ścianach pokrytych szarawym tynkiem z mułu i trawy. 
Nasz przyjazd musiał być obserwowany, gdyż w chwili gdy wysiadaliśmy, zadęto w róg i 
ukazał się naszym oczom oddział wojowników, którzy przedstwiali ten sam typ, co Komba i 
jego towarzysze. Wszyscy byli bardzo podobni do siebie, tak że z trudem dawali się 
rozróżnić; można było sądzić, że ma się do czynienia z członkami jednej rodziny, i tak też 
było, gdyż małżeństwa u nich zawierano tylko między krewnymi. 
MIASTO RIKA 
129 
W ich postaciach i spojrzeniu było coś zimnego, nieludzkiego, co ścinało mi krew w żyłach. 
Żaden z nich nie podszedł do nas żeby, jak to jest w zwyczaju ludów afrykańskich dotknąć 
naszych szat lub głośno zawołać; stali w oddaleniu i przypatrywali się nam spokojnie. 

Jednak nasze postacie nie zdawały się robić na nich wrażenia, gdyż, jak to zauważyłem, 
śmiali się dyskretnie z długiej brody brata Jana, jak również i z mojej najeżonej czupryny. 
Będzie to dość poniżające dla nas, gdy dodam, że jedynym człowiekiem, który wzbudził w 
nich podziw czy w ogóle zainteresowanie, był Hans. Wskazując na niego zapytali Kombę, 
czy ten małpoludek jest naszym bóstwem, czy tylko dowódcą. Jakkolwiek z zapytania tego 
Hans był bardzo dumny, to jednak pozostali czuli się tym dotknięci; najwięcej zaś czuł się 
obrażony Mawowo; zapowiedział, że gdy Pongowie jeszcze raz o to zapytają, zacznie 
publicznie bić Hansa, żeby udowodnić, że nie jest on ani bóstwem ani dowódcą. 
Po wylądowaniu i zebraniu naszych bagaży Komba poprowadził nas szeroką ulicą ku centrum 
miasta. 
Na ulicy, którą szliśmy, podziwiała nas ludność, stając przeważnie w grupach w bramach 
ogródków przed chatami. Kobiety były odziane w piękne długie szaty, szczegół, który mi 
nasuwał myśl, że Pongowie nie są pospolitym plemieniem środkowoafrykańskim. 
Wreszcie zbliżyliśmy się do ogrodzenia, za którym widać było jakiś okazały dom. Komba 
otworzył bramę i ujrzeliśmy piękny i obszerny dom, z oknami zasłoniętymi matami. 
Wewnątrz ogrodzenia obok domu, pod dachem jakby otwartej szopy, siedziało 
kilkudziesięciu mężczyzn w białych szatach, i w dziwnych czapkach, którzy śpiewali jakąś 
monotonną pieśń. 
Przed domem, od strony bramy wejściowej, stał jakiś wojownik z wyciągniętą przed siebie 
bronią, tyłem zwrócony do nas. 
Gdy usłyszał nasze kroki, zwrócił się do nas i odskoczył na lewo, tak że światło z okna, które 
zasłaniał swoją osobą, padło na nas. 
Spostrzegliśmy przy błyskach ognia coś na kształt wielkiego rożna, który z kształtu 
przypominało łoże, a na nim jakiś straszny przedmiot. 
Stefan, który znajdował się nieco z przodu, stanął i zawołał przerażonym głosem: 
— Boże! Tam leży kobieta! 
W następnej chwili zasłony opadły zakrywając wszystko, a śpiewy ustały. 
9 — Święty kwiat 
* 
ROZDZIAŁ XIV 
PRZYSIĘGA KALUBIEGO 
—  Cicho! — szepnąłem i wszyscy zrozumieli ton mego głosu, jeżeli nawet nie zrozumieli 
moich słów. Następnie opanowawszy się z trudnością, gdyż straszny ten widok mógł być 
chyba piekielną wizją i o mało mnie nie przyprawił o omdlenie, spojrzałem na Kombę, który 
stał o krok lub dwa przed nami. Widać było, że był bardzo zaniepokojony — widziałem to z 
ruchu jego ramion — z powodu jakiejś strasznej omyłki, której stał się powodem. Przez 
chwilę stał spokojnie, następnie się obrócił i zapytał czy coś widzieliśmy. 
—  Tak — odpowiedziałem obojętnie — widzieliśmy gromadę ludzi zebranych wokół ognia i 
nic więcej. 
Zaczął się badawczo przyglądać naszym twarzom, lecz szczęśliwie wielką tarczę księżyca w 
pełni zakryły ciemne chmury, więc nie mógł nic z nich wyczytać. 
Usłyszałem jak odetchnął z ulgą, gdy zwrócił się do nas: 
—  Kalubi i przywódcy gotują barana; jest to ich zwyczajem biesiadować wspólnie w nocy, 
gdy księżyc ma się ku zmianie. Chodźcie ze mną, biali panowie. 
Następnie poprowadził nas wzdłuż ściany owej wielkiej szopy, i przez ogród, aż dotarliśmy 
do miejsca, gdzie stały dwa piękne budynki. Zaklaskał w dłonie i ukazała się kobieta, a kiedy 
nas ujrzała, wbiegła do jednej z chat i zaraz powróciła w towarzystwie kilku innych niewiast 
niosących lampy olejne. Wprowadzono nas do jednej izby, która była czysta i stało w niej 
trochę mebli — niski stół i krzesła. 

—  Tu możecie spokojnie jeść — powiedział Komba zwracając się do nas — albowiem czyż 
nie jesteście czcigodnymi gośćmi plemienia Pongów? Skoro zaś zjecie i nasycicie się, jeżeli 
będziecie mieli ochotę, kalubi i jego doradcy przyjmą was tam w świątecznej sali, gdzie 
możecie 
PRZYSIĘGA KALUBIEGO                                      131 
z nimi przed snem pogwarzyć. Gdy czegokolwiek zapragniecie, uderzcie w ten gong — tu 
wskazał na miedzianą tarczę wiszącą obok — i zaraz ktoś się zjawi. Przejrzyjcie swój bagaż, 
nic nie zginęło, a oto przynoszą i wodę, w której możecie się umyć. Muszę odejść, aby zdać 
raport królowi. — I kłaniając się odszedł. W końcu zostaliśmy sami. 
—  Ach, moja ciotko — odezwał się Stefan, wachlując się chustką do nosa — czy widziałaś, 
jak ta pani się smażyła? Niejednokrotnie słyszałem o kanibalach... ale coś podobnego! Ach, 
moja ciotko! 
—  Na nic się nie przyda wzywać tutaj ciotkę... Czegóż można się spodziewać przybywając 
do takiego piekła jak to? 
—  Stary przyjacielu, nie mów o widokach, jakie nas tu czekają i chyba nie sądzisz, że 
zostaliśmy tu wezwani, aby studiować rolę świętego Wawrzyńca na tym rożnie? 
—  Owszem, sądzę — odpowiedziałem — i wobec tego, że stary Babemba cię ostrzegał, nie 
masz prawa żałować. 
—  Lecz ja mogę i będę żałować, a ty również, bracie Janie, żałujesz? Brat Jan zbudził się z 
zamyślenia, pogładził swoją brodę i rzekł: 
—  Skoro mnie pytasz, panie Somers, gdyby to był wypadek męczeństwa za wiarę, podobnie 
jak tego świętego, o którym wspomniałeś, nie miałbym nic przeciwko temu, a w żadnym 
wypadku w teorii. Lecz przyznaję otwarcie, że, mówiąc ze świeckiego punktu widzenia, nie 
mam najmniejszej ochoty być ugotowany i zjedzony przez tych niemiłych dzikusów. Mimo to 
nie sądzę, abyśmy mieli paść ofiarą ich zwyczajów. 
Byłem przygnębiony i miałem co do tego wątpliwości, gdy wtem Hans ukazał się w drzwiach 
izby i zakrzyknął: 
—  Wieczerza, wieczerza idzie, wspaniała wieczerza! 
Poszliśmy do ogrodu, gdzie przygotowano na ziemi kilkanaście drewnianych misek z 
rozmaitymi potrawami. Przy świetle księżyca mogliśmy im się przyjrzeć. Niektóre potrawy 
były polane, jakimś dziwnym sosem, który czynił je nierozpoznawalnymi. Mięso wyglądało 
jak baranie, lecz któż to mógł naprawdę wiedzieć? Inne potrawy były roślinne, jak to zaraz 
można było poznać z ich wyglądu. Był tam na przykład cały półmisek pieczonej kukurydzy i 
wielka gotowana dynia, nie mówiąc o misach ze zsiadłym mlekiem. Patrząc na te świąteczne 
dania zauważyłem, że nagle nawróciłem się na wegetarianizm, o którym brat Jan tyle mi 
mówił. 
—  Stanowczo twierdzę, że miałeś zupełną słuszność — zwróciłem 
132                                             ŚWIĘTY KWIAT 
się do niego — mówiąc, że rośliny są najlepszym pożywieniem w gorącym klimacie. 
W każdym razie postanowiłem spróbować i na początek zdjąłem z wierzchu cztery kaczany 
kukurydzy i szczyt dyni, który odciąłem nożem. Jakoś nie bardzo podobała mi się ta część, 
która dotykała talerza, bo nie wiedziałem, co na tych talerzach kładziono oraz jak często je 
myto. 
Stefan, zdawało się, znalazł podobne rozwiązanie, gdyż szczególnie upodobał sobie 
kukurydzę i dynię; tak postąpił także Mawowo i zagorzały zwolennik mięsa Hans. Jedynie 
Jerry zmiatał mięsne potrawy z apetytem i twierdził, że są wprost bajeczne. Sądzę, że 
przechodząc przez bramę jako ostatni, nie widział, co się znajdowało na tym rożnie. 
W końcu załatwiliśmy się z wieczerzą i w chwili kiedy zapalaliśmy fajki, brat Jan odezwał się 
do mnie: 

—  Allanie, ten człowiek, który stał zwrócony do nas tyłem, naprzeciw owego rożna, to był 
kalubi. Widziałem pod światło bliznę na jego ręku powstałą od operacji odcięcia palca, której 
dokonałem. 
—  Bardzo dobrze — odpowiedziałem. — Jeżeli chcemy, żeby nam się powiodły plany, 
musisz podtrzymać z nim dobre stosunki. Lecz pytanie, czy zajedziemy dalej niż na... rożen? 
Myślę, że złapano nas w celu konsumpcyjnym. 
Zanim brat Jan zdążył mi odpowiedzieć, zjawił się Komba i zapytawszy, czy nam dopisał 
apetyt, oznajmił, że kalubi i starszyzna są gotowi nas przyjąć. Wyruszyliśmy więc zaraz, 
zostawiwszy Jerry'ego do pilnowania naszych rzeczy i zabraliśmy z sobą dary, które 
wcześniej przygotowaliśmy. 
Komba poprowadził nas do budynku Rady, gdzie ogień już wygasł w jamie lub też był 
zakryty, a rożen ze swoim strasznym ciężarem gdzieś znikł bez śladu. Zasłony u okien 
podniesiono, tak że światło księżyca wpadało do wnętrza sali. W półkolu na drewnianych 
wygodnych krzesłach siedziało ośmiu członków Rady z kalubim w środku. Członkowie Rady 
byli siwowłosymi starcami, kalubi mężczyzną w średnim wieku, wysokiego wzrostu i o silnej 
budowie ciała. Szczególną uwagę zwracała nerwowa ruchliwość jego twarzy, jak i wszystkich 
swoich członków. Oczy jego, o ile to mogłem zauważyć w takim świetle, były pełne 
niezrozumiałego przerażenia. 
PRZYSIĘGA KALUBIEGO 
133 
Wstawał i kłaniał się, podczas gdy członkowie Rady siedzieli i witali nas przeciągłym 
klaskaniem w dłonie, co zapewne było sposobem witania u Pongów. 
W odpowiedzi skłoniliśmy się, następnie usiedliśmy na przyniesionych dla nas krzesłach — 
pośrodku nas brat Jan, a Mawowo i Hans stanęli za nami. Po tych przygotowaniach kalubi 
zawezwał Kombę, aby mu zdał sprawozdanie ze swojej misji i w jaki sposób to się stało, że 
spotkał ich zaszczyt goszczenia tutaj białych panów. 
Komba, zwracając się zawsze do kalubiego ze wszystkimi możliwie zaszczytnymi tytułami, 
jak: „Mistrzu, którego stopy całuję", „Jedyny Monarcho", „Ty, którego oczy są ogniem, a 
język mieczem", „Ty, na którego skinienie lud umiera", „Panie Ofiary, Pierwszy, który 
kosztujesz Świętego Mięsa", „Oblubieńcze bogów" etc, zdał w jasnych i zwięzłych słowach 
relację ze wszystkiego, co się zdarzyło w ciągu jego podróży do miasta Beza. 
Szczególny nacisk położył na okoliczność, że posłuszny zleceniu arcykapłana Motombo 
zaprosił białych panów do kraju Pongów i zgodził się na nich jako wysłanników z kraju 
Mazitów, gdy nikt nie zgłosił się na wezwanie króla Bauziego w tej sprawie. Dodał, że ustalił 
warunek, aby nie wzięli z sobą do kraju Pongów, jak to było polecone przez Motombę, żadnej 
ze swoich czarodziejskich broni ziejących dymem i śmiercią. Słysząc te słowa kalubi wykonał 
parę nerwowych ruchów. Komba objaśnił, że z całą pewnością takiej broni tu nie ma, gdyż, 
nie będąc zadowolony z naszych zapewnień, polecił przetrząsnąć nasze bagaże i dokładnie je 
zrewidować, zanim opuściliśmy kraj Mazitów. 
Gdy Komba skończył sprawozdanie, wstał kalubi i przyj ąwszy nas formalnie jako 
wysłanników Bauziego, króla Mazitów, zaczął szeroko omawiać korzyści, które może 
przynieść obu plemionom trwały pokój i w końcu ustalił najważniejsze punkty jak: 
zawieranie małżeństw między członkami obu plemion, wolny handel między obydwoma 
krajami, braterstwo krwi, do zatwierdzenia przez Bauziego, który miał pojąć siostrę 
kalubiego, a kalubi siostrę Bauziego. 
Postanowiono, że propozycje te zostaną przedłożone Motombie do zatwierdzenia, bo bez tego 
żaden akt państwowy nie miał mocy oraz, że nazajutrz odwiedzimy Jego Świątobliwość. W 
tym celu wyruszymy przed wschodem słońca, gdyż rezyduje on o dzień drogi od miasta Rika. 
134                                             ŚWIĘTY KWIAT 
■ 

Na znak zakończenia przyjęcia kalubi wziął małe drewienko do ręki i złamał je. 
Powstaliśmy, a dwóch członków Rady odprowadziło nas do domu. Zastanowiło nas, że nie 
uczynił tego Komba, a co dziwniejsze, że podczas naszego przyjęcia niepostrzeżenie wyszedł. 
i* •& ■& 
—  Jak to wszystko rozumiecie? — zapytałem, gdy drzwi zostały zamknięte. 
Brat Jan potrząsnął głową i nic nie powiedział, gdyż w ostatnim czasie ciągle był jakoś 
dziwnie zamyślony. Stefan odpowiedział: 
—  A to historia! Ręczę, że ci ludożerni panowie coś knują, i cokolwiek się stanie, do pokoju 
z Mazitami nie dojdzie. 
—  Jestem również tego zdania — odpowiedziałem. — Jeżeliby rzeczywiście chodziło im o 
pokój, pertraktowaliby dłużej, nalegaliby na lepsze warunki, żądaliby zakładników et caetera. 
Uzyskaliby również uprzednio zgodę Motomby, który, jak widać, jest panem sytuacji. 
Przyznam się, że miałbym ochotę zostawić tego Motombę w spokoju i odpłynąć do Mazitu 
pierwszym czółnem. 
—  A jednak mam zamiar odwiedzić tego Motombę — rzekł zdecydowanie brat Jan. 
—  Również i ja — zawołał Stefan — lecz nie roztrząsajcie tego jeszcze raz od początku! 
—  Dobrze — odpowiedziałem rozdrażniony — uważam, stosownie do twojej uwagi, że nie 
warto roztrząsać tej sprawy z wariatami. Idźmy więc spać! 
Gdy układaliśmy się do snu, rozległo się pukanie do drzwi i wszedł Hans oznajmiając: 
—  Jeden z tych ludożerczych diabłów chce z wami mówić, baas! 
—  Niech wejdzie — powiedziałem uważając, że w takim miejscu najwięcej szans ma ten, kto 
jest rezolutny i niczego się nie obawia. — Lecz uważaj na niego, gdy będzie z nami mówił. 
Za chwilę wszedł człowiek wysokiego wzrostu — cały, od stóp do głów, okryty białym 
płótnem — który sprawiał wrażenie ducha. 
—  Coś ty za jeden? — zapytałem. 
PRZYSIĘGA KALUBIEGO                                      135 
Zamiast odpowiedzi odsłonił twarz i spostrzegłem, że sam kalubi stoi przede mną. 
—  Chcę mówić sam na sam z Dodżitah — przemówił — i to zaraz, bo później będzie to 
niemożliwe. 
Brat Jan wstał i zbliżywszy się do niego zapytał: 
—  Jak się masz, kalubi, mój przyjacielu? Widzę, że twoja rana dobrze się zagoiła. 
—  Tak, tak, lecz chcę mówić z tobą samym, Dodżitah. 
—  Niemożliwe — odpowiedział brat Jan. — Jeżeli masz coś do powiedzenia, musisz 
powiedzieć to nam wszystkim lub nic nie powiedzieć, gdyż ci panowie i ja to jedno, i co ja 
słyszę, oni też muszą słyszeć. 
—  Czy mogę im wierzyć? — wyszeptał. 
—  Tak jak mnie wierzysz. A więc mów lub idź. Lecz przede wszystkim czy nie podsłuchają 
nas tutaj? 
—  Nie, Dodżitah! Ściany są grube! Wokoło nie ma nikogo, sam wszędzie patrzyłem. Zresztą 
twoi ludzie, którzy pilnują chaty, spostrzegliby zaraz każdego. Nikt nie może nas słyszeć, 
chyba prócz bogów. 
—  A więc mów, kalubi. 
—  Moi panowie — zaczął — znalazłem się w strasznym położeniu. W swoim czasie, nim 
ciebie, Dodżitah, zobaczyłem, miałem być u Białego Boga, który mieszka w lesie na tamtej 
górze, aby zasiać święte nasienie. Lecz ja udałem, że jestem chory i Komba, przyszły kalubi, 
poszedł za mnie i wrócił cały i zdrów. Teraz ponownie, w nocy o pełnym księżycu, jako 
kalubi, muszę pójść do tego Boga, aby siać nasienie i, Dodżitah, on mnie zabije, mnie, 
którego już raz ukąsił. 
On z całą pewnością mnie zabije, chyba że ja go zdołam wpierw uśmiercić. Wtedy Komba 
będzie rządził na moim miejscu i wtedy on was zabije w sposób nietrudny do odgadnięcia, 

przez „Gorącą Śmierć" jako ofiarę bogom, aby kobiety plemienia Pongo stały się znowu 
płodne i miały wiele dzieci. Tak, dopóki nie zabijemy tego boga, który mieszka w lesie, my 
wszyscy musimy umrzeć — zamilkł. Pot spływał mu z czoła. 
—  Bardzo dobrze — powiedział brat Jan — lecz zakładając, że zabijemy boga, w jaki sposób 
uchronimy się od śmierci ze strony Motombo i całego waszego krwiożerczego ludu? Zabiją 
nas z całą pewnością z powodu świętokradztwa. 
—  Tak nie będzie, Dodżitah. Jeżeli bóg zginie, zginie i Motombo. To już wiadomo z dawien 
dawna, i dlatego Motombo czuwa nad 
136                                             ŚWIĘTY KWIAT 
bogiem, jak matka czuwa nad dzieckiem. Dopóki nie znajdą nowego boga, rządzi Matka 
Świętego Kwiatu, która jest pełna dobroci i litości, i nikogo nie krzywdzi, a wtedy ja dojdę do 
rządów i postaram się wyprawić moich nieprzyjaciół na drugi świat, szczególnie tego 
nikczemnika Kombę. 
Wtem usłyszałem cichy głos podobny do syku węża, lecz ponieważ się nie powtórzył, a ja nic 
nie mogłem zobaczyć, doszedłem do przekonania, że było to złudzenie. 
—  Również — dodał — naładuję was złotym piaskiem i jakimi tylko zapragniecie 
bogactwami i odstawię bezpiecznie poprzez wody do waszych przyjaciół Mazitów. 
—  Ale przede wszystkim — przerwałem mu — musimy dokładnie zrozumieć, jak cała rzecz 
się przedstawia. Powiedz mi, przyjacielu kalubi, kim i czym jest ten bóg, o którym mówisz? 
—  Szlachetny Makumazanie, on jest olbrzymią małpą, białą od starości czy też od urodzenia. 
On jest dwa razy większy od człowieka, a silniejszy niż dwudziestu ludzi, których może 
zgnieść w swoich ramionach, tak jak ja łamię trzcinę; albo może im odgryźć głowy swoją 
paszczą, tak jak odgryzł mi palec na przestrogę. 
—  Ach! — powiedziałem. — Wielka małpa! Dobrze, ale od jak dawna uważają ją tu za 
boga? 
—  Nie wiem od jak dawna. Chyba od początku... 
—  A kto jest Matką Świętego Kwiatu? — zapytałem. Czy i ona była tu zawsze, i czy żyje w 
tym samym miejscu co małpa-bóg? 
—  Nie, szlachetny Makumazanie. Ona żyje podobnie jak inni śmiertelnicy i po niej następuje 
inna. Obecna Matka Świętego Kwiatu jest białą kobietą w średnim wieku. Po niej nastąpi jej 
córka, która także jest białą kobietą i jest bardzo ładna. Po jej śmierci znajdą znowu białą 
kobietę, może taką, która ma czarnych rodziców, a urodziła się biała. 
—  W jakim wieku jest ta córka? — zapytał brat Jan głosem pełnym zaciekawienia — i kto 
jest jej ojcem? 
—  Córka ta urodziła się przed dwudziestu laty, Dodżitah, po schwytaniu i przywiezieniu jej 
matki tutaj. Twierdzi ona, że jej ojciec był białym człowiekiem, za którego matka wyszła za 
mąż i który umarł. 
Brat Jan opuścił głowę na piersi i zamknął oczy jakby do snu. 
—  Mieszkanie Matki Świętego Kwiatu — mówił dalej kalubi — znajduje się na wyspie, na 
szczycie góry. Ona nie ma nic wspólnego 
PRZYSIĘGA KALUBIEGO 
137 
z Białym Bogiem, ale kobiety, które jej służą, przeprawiają się czasami przez jezioro i 
doglądają pól, na których rosną zboża stanowiące pokarm Białego Boga, a zasiane ręką 
królewską. 
—  Dobrze — powiedziałem — zrozumieliśmy już coś niecoś. A teraz powiedz nam, jakie są 
twoje najbliższe plany. W jaki sposób mamy się dostać do miejsca, gdzie żyje ta ogromna 
małpa? I jeżeli tam przybędziemy, jak mamy zabić to zwierzę, skoro twój następca, Komba, 
nie pozwolił nam wziąć ze sobą broni palnej? 

—  Szlachetny Makumazanie, oby bóg wraził mu zęby w mózg za ten krok. To proroctwo, o 
którym on wspomniał, nie jest żadnym proroctwem, bo o rurach żelaznych słyszało tu bardzo 
mało ludzi, i to od niedawna. 
—  Tak, ale odpowiedz nam na inne pytania. 
—  Co do dojścia do lasu, gdzie żyje Biały Bóg, to sposób jest prosty, gdyż Motombo i lud 
będą sądzili, że prowadzę was na ofiarę, tak jak oni tego chcą dla wielu przyczyn. — I tu 
spojrzał na tłustego Stefana bardzo znacząco. — W jaki zaś sposób macie zabić boga bez 
swoich rur żelaznych, tego już nie wiem. Lecz wy jesteście bardzo dzielni i macie moc 
czarodziejską. Z pewnością znajdziecie i na to radę. 
Tu brat Jan ocknął się z zamyślenia i powiedział: 
—  Dobrze, my znajdziemy sposób. O to się nie bój, o kalubi. My się nie obawiamy tej 
ogromnej małpy, którą ty nazywasz bogiem. Lecz musimy wyznaczyć na to cenę. My nie 
zabijemy tego zwierza i nie postaramy się ocalić ci życia, chyba że dostaniemy zapłatę. 
 
—  Zapłatę?! — zawołał nerwowo kalubi. — Tam jest pod dostatkiem kobiet i bydła — nie, 
ty nie zechcesz kobiet ani bydła, gdyż tego nie można wziąć z sobą poprzez wody jeziora. 
Lecz tam jest dużo złotego piasku i kości słoniowej. Ja już to wam przyrzekłem i tylko to 
mogę dać. 
—  Cena jest inna, o kalubi. Musisz nam dopomóc zabrać ze sobą białą kobietę, która się 
nazywa Matką Świętego Kwiatu, i jej córkę. 
—  I również — dodał Stefan — sam Święty Kwiat, wykopany razem z korzeniami. 
Gdy kalubi usłyszał te skromne żądania, biedny człowiek o mało nie 
dostał szału. 
—  Czy wy rozumiecie — mówił na wpół przytomnym głosem — czy wy rozumiecie, że 
żądacie ode mnie... bogów... mego kraju? 
—  Tak jest — rzekł brat Jan spokojnie—żądamy bogów twego kraju. Kalubi zrobił ruch, 
jakby chciał uciec z chaty, lecz ja go chwyciłem 
za ramię i powiedziałem: 
138                                             ŚWIĘTY KWIAT 
—  Spójrz, przyjacielu, rzeczy stoją tak: ty żądasz od nas, abyśmy z narażeniem swego życia 
zabili jednego z bogów twego kraju, tego najwyższego, i to w celu uratowania swego życia. 
Dobrze, w nagrodę za to żądamy, abyś zrobił nam prezent z pozostałych bogów twego kraju i 
zgodził się na to, abyśmy je przewieźli cało przez wody jeziora. Przyjmujesz ten warunek czy 
odrzucasz? 
—  Odrzucam — odpowiedział kalubi głucho. — Przyjąć znaczyłoby tyle samo, co wziąć na 
siebie największą klątwę... to jest straszne do powiedzenia... 
—  Odmową sprowadzisz pierwszą klątwę na twoje ciało, które w przeciągu kilku godzin 
zostanie zmiażdżone i zżute przez wielką małpę, którą nazywasz bogiem. Tak, zmiażdżone i 
zżute, a następnie ugotowane i zjedzone jako ofiara. Czy nie tak? 
Kalubi kiwnął głową i westchnął. 
—  Jesteśmy — mówił dalej — nawet zadowoleni, że odmówiłeś, gdyż będziemy teraz wolni 
od niebezpiecznego przedsięwzięcia i wrócimy cało do kraju Mazitów. 
—  Jak ty możesz mówić o powrocie, szlachetny Makumazanie, ty, który zostałeś skazany na 
„Gorącą Śmierć" w razie, gdybyś umknął cało ze szponów boga? 
—  W bardzo łatwy sposób, o kalubi. Wystarczy powiedzieć Kombie, jako przyszłemu 
królowi, o twoim spisku na życie waszych bogów, i że my nie chcieliśmy ciebie usłuchać. I to 
może się stać zaraz. Wystarczy, żebym uderzył w ten gong. Bez wątpienia, chociaż jest 
późno, ktoś przyjdzie... No! Nie ruszaj się! My mamy noże, a nasi słudzy mają włócznie. — I 
wykonałem ruch, jakbym miał ruszyć w jego stronę. 
Wtedy ten nieszczęśliwy człowiek padł mi do nóg. 

—  Panie — mówił — wydam ci Matkę Świętego Kwiatu i jej córkę; i sam Święty Kwiat 
wykopany z korzeniami, i przysięgam ci, że jeżeli tylko zdołam tego dokonać, odstawię was 
całych i bezpiecznych poprzez wody jeziora, i tylko będę was błagał, żebyście mi pozwolili 
ujść stąd razem z wami. Ach! Czemu się urodziłem? Czemu się urodziłem?! — I zaczął 
płakać jak dziecko. 
—  Oto jest kwestia, nad którą wielu się zastanawiało i nikt jeszcze nie zdołał na nią 
odpowiedzieć. 
Litość nad tym nieszczęśliwym człowiekiem, pogrążonym w piekle zabobonów, poruszyła 
jednak moje serce. 
PRZYSIĘGA KALUBIEGO                                      139 
—  Tak więc — powiedziałem — wybrałeś dobrze i będziemy cię trzymali za słowo. Jeżeli 
go dotrzymasz, będziemy milczeli. Lecz bądź pewny, że jeżeli zechcesz nas zdradzić, my, 
którzy się wydajemy tak bezradni, potrafimy się zemścić i wtedy umrzesz. Więc umowa stoi? 
—  Tak — odpowiedział — lecz nie wińcie mnie, jeżeli sprawy pójdą nie tak, jak ja chcę, 
gdyż bogowie wszystko słyszą, i są złe duchy, które przeszkadzają w wykonaniu ludzkich 
umów. Tak, cokolwiek się stanie, ja przysięgam wam wierność. — I dobywszy nóż z pochwy, 
przekłuł koniec języka, tak że krew kroplami spłynęła na ziemię. 
—  Jeżeli złamię moją przysięgę — powiedział — nich moje ciało stanie się zimne i 
skrzepnie jak ta krew. 
Była to straszna scena, który zrobiła na nas ogromne wrażenie. Podczas niej brat Jan mruczał 
bezwiednie: 
—  Biała kobieta, biała kobieta i jej córka... 
—  Jesteśmy usprawiedliwieni w tym, co czynimy — powiedział głośno po chwili Stefan — 
gdyż nie należy niczego zaniedbać, aby uwolnić z takiego piekła dwie białe kobiety, jeżeli 
one w ogóle istnieją. Można wziąć i storczyk, gdyż byłyby bez niego bardzo osamotnione. 
Jest to spore uspokojenie dla sumienia. 
—  Sądzę, że zdobędziesz ten storczyk, a nagrodą będzie nam żelazne różno, które jak 
zauważyłem, jest dostatecznie wielkie, aby pomieścić nas trzech — dodałem sarkastycznie. 
— A teraz bądźcie cicho, gdyż mam ochotę spać. 
Przyznam się, że tej nocy nie mogłem jednak spać. 
Przede wszystkim rozmyślałem o ludziach Pongo i jego bogach. Kim byli ci bogowie i 
dlaczego oni ich czcili? Lecz wkrótce temat ten zostawiłem w spokoju, gdyż przypomniałem 
sobie, że takich ciemnych religii było w centralnej Afryce przynajmniej dwanaście. Lecz 
miały jedną wspólną cechę — fetysze albo zwierzęta nie stanowiły same przez się przedmiotu 
wiary i kultu. W nich, jak w świątyniach, gościł duch, to jest bóg zły albo dobry, i dlatego je 
czczono. A zatem i ta ogromna małpa była zapewne uważana za Szatana, księcia zła i krwi. 
Święty Kwiat symbolizował płodność i urodzaj, jak również pokarm dla ludzi pochodzący z 
łona ziemi. Matka Świętego Kwiatu uosabiała Dobroć i Łaskawość, i dlatego koniecznie 
musiała być biała i mieszkać na słonecznych zboczach gór, a nie w ciemnym lesie. Zresztą... 
kto mógł to wiedzieć? 
Co do Pongów, nie mieliśmy wątpliwości, że jest to plemię wymierające, aczkolwiek z 
pewnością można było twierdzić, że pochodzili oni 
140                                             ŚWIĘTY KWIAT 
z jakiejś wyższej rasy. Ludożercami zaś byli z racji swego rytuału religijnego, tak jak wiele 
plemion w nieznanych częściach środkowej Afryki. Dlatego też my zostaliśmy przeznaczeni 
na pożarcie, jako ofiara ich bogom. 
Byliśmy zupełnie bezbronni i nie miałem pojęcia, co moglibyśmy zrobić, żeby uniknąć tego 
wyroku. 
Brat Jan, albo nazywając go właściwym imieniem i nazwiskiem, wielebny Jan Eversley, był 
przekonany, że ta biała kobieta, uwięziona w górach, jest jego żoną, której szukał od lat 

dwudziestu, a ta druga kobieta, o której teraz słyszał, jest jego córką, aczkolwiek to mogło mu 
się wydawać dość dziwne. Sam nie wiedział, czyjego przypuszczenia były prawdziwe, czy też 
nie. Lecz, nawet w tym drugim wypadku, jeżeli dwie białe istoty rzeczywiście były uwięzione 
w tym strasznym kraju, nasza rola była jasna. 
Tak rozmyślając, w końcu zasnąłem i miałem dziwny sen: oto śniło mi się, że żyję, ale nie 
posiadam ciała, chociaż zachowałem wszystkie swoje władze duchowe, i wzlatuję nad 
plemieniem Pongów, zebranym na jakimś wielkim polu pod czarnym jak smoła niebem. I 
oglądam ich dzień powszedni: jedni czczą jakiegoś fetysza jako boga, drudzy mordują, inni 
świętują, pracują, myślą. Lecz ja, który potrafiłem wejrzeć w ich dusze, widziałem, że 
wszyscy byli podobni do klęczącej ludzkiej istoty, wznoszącej dłonie ku niebu. 
Następnie ujrzałem jakąś wielką gwiazdę, której promienie z wolna utworzyły wielki łuk 
świetlany. Z nieba zaczęły powoli spadać płaty białego śniegu, coraz gęstsze i gęstsze, i 
spadając na czoła ludzi wybieliły je zupełnie. 
Opowiedziałem mój sen bratu Janowi, a ten, po namyśle, rzekł mi: 
— Sądzę, że odgadłem twój sen, Allanie; wszyscy ci źli ludzie mają jedno miejsce w sercu, 
które jeszcze nie jest zepsute. Wystarczy, by padł na nie promień Łaski, aby ona 
przekształciła te serca, które zaczną dążyć do Dobrego i do Odkupienia. 
I zrozumiałem, że brat Jan ma słuszność, gdyż w dzisiejszych czasach cały świat toczy się po 
złych torach, a szczególnie Afryka. 
I potępiamy tych ciemnych dzikusów, i przypisujemy im tyle win, a czyż sami jesteśmy o 
wiele lepsi, biorąc pod uwagę naszą wiedzę i warunki, w jakich żyjemy? Czy my wszyscy nie 
potrzebujemy tej Łaski? 
Tak myślałem... Ale czy taki sobie prosty myśliwy ma prawo dyskutować o rzeczach, które 
wykraczają poza granice jego prostego pojmowania świata? 
 
ROZDZIAŁ XV 
MOTOMBO 
Zasnąłem i zbudziłem się, gdy mocny promień słońca padł mi prosto w oczy. 
— Skąd tu, u diabła, słońce? — myślałem wiedząc, że moja chata, jak inne w tym kraju, nie 
ma okien. 
Zacząłem iść śladem światła aż do jego źródła i znalazłem o jakichś pięć stóp nad ziemią 
niewielki otwór wyrobiony w mule pokrywającym ścianę. 
Wstałem i zacząłem mu się przyglądać. Otwór był świeżo zrobiony, co poznałem po mule, 
który na jego brzegu nie stracił swojej barwy. Od razu przyszło mi na myśl, że zrobił ten 
otwór ktoś, kto chciał nas podsłuchiwać. Wyszedłem na dwór i z zewnętrznej strony 
obejrzałem ścianę, lecz oprócz kruszyn mułu na ziemi nic więcej nie zauważyłem. Zawołałem 
Hansa i zapytałem go, czy pilnował naszego domu podczas wieczornej wizyty. Hans dał mi 
twierdzącą odpowiedź i ponadto przysiągł, że nikt nie mógł się zbliżyć, gdyż on kilkakrotnie 
obszedł nasz dom. 
Jakkolwiek trochę, lecz niezupełnie uspokojony, poszedłem zbudzić towarzyszy, jednak o 
moim odkryciu nic im nie mówiłem, nie chcąc ich przedwcześnie alarmować. 
Tymczasem weszła do izby kobieta z gorącą wodą dla nas. Wydało mi się dziwne, że 
przynoszą nam gorącą wodę do mycia, lecz przypomniałem sobie, że Zulusi na ogół bardzo 
lubią czystość, chociaż nie wiem, czy używają gorącej wody do mycia. 
W pół godziny później przyniesiono nam śniadanie, które składało się głównie z pieczonego 
mięsa koziego, a że było w całym kawałku, jadłem z apetytem. Po chwili zjawił się Komba. 
Po wielu zapytaniach o nasze zdrowie i jak spaliśmy, powiedział, że przybył, aby razem z 
nami 
142                                             ŚWIĘTY KWIAT 
udać się z wizytą do Motomby, który, jak dodał, oczekuje nas z wielką niecierpliwością. 

Zabraliśmy nasz bagaż, który po wręczeniu prezentów stał się bardzo lekki i ruszyliśmy w 
drogę. 
Po pięciu minutach marszu główną ulicą, znaleźliśmy się u północnej bramy miasta Rika. Tu 
spotkaliśmy króla ze swoim orszakiem i trzydziestu lub czterdziestu ludzi eskorty, 
uzbrojonych we włócznie. Zauważyłem, że w przeciwieństwie do plemienia Mazitów nie 
nosili łuków ani strzał. 
Kalubi oznajmił nam, że zaszczyci nas odprowadzając do Świętego Miejsca, przez które 
rozumiał pewnie miejsce zamieszkania Motomby. Kiedy zaczęliśmy go prosić, żeby nie robił 
sobie kłopotu, odpowiedział nam oschle, że powinniśmy pilnować swoich spraw. 
Wkrótce przeszliśmy przez mały zagajnik i zbliżyliśmy się do zagrody, w której ogródku 
grasowała trzoda bydła, wyłamawszy widocznie Poprzednio płot. Zagroda ta należała do 
samego króla, który oczywiście wpadł w złość widząc taki nieporządek. 
—  Kto tu pilnuje? — zawołał. 
I wnet znaleziono śpiącego za krzakiem pasterza. Przyprowadzono go przed oblicze króla, 
który wskazał ręką na grasującą trzodę, a następnie na wyłamany płot. 
—  Zabić go! — powiedział kalubi. 
Pasterz padł mu do nóg i zaczął całować jego stopy. Kalubi gwałtownym ruchem nóg 
próbował uwolnić się od uścisku pasterza, a po chwili podniósł włócznię i jednym ciosem 
pozbawił go życia. 
Eskorta klasnęła w dłonie na znak radości i uznania, po czym kilku wojowników chwyciło 
ciało nieszczęśliwego pasterza i ruszyło biegiem z powrotem, w kierunku miasta, gdzie 
zapewne miało ono być tejże nocy ułożone na rożnie. Brat Jan patrzył na tę nieludzką scenę z 
oburzeniem, a Stefan ze słowami: „ty bydlaku" omal nie rzucił się na zbrodniarza. 
-— O kalubi — przemówił do króla brat Jan — czy nie wiesz o tym, ze krew woła o krew? W 
godzinie własnej śmierci wspomnij o tym! 
—  Chcecie mnie oczarować, biali ludzie? — rzekł kalubi, spoglądając na nas wściekłym 
wzrokiem. — Jeżeli tak... — I jeszcze raz podniósł włócznię, lecz brat Jan ani się poruszył. 
Na to z krzykiem wpadł między nich Komba: -— Ruszaj, Dodżitah! Kto śmie się mieszać do 
naszych zwyczajów?! Czy kalubi nie jest panem życia i śmierci? 
 
MOTOMBO 
143 
Brat Jan chciał mu odpowiedzieć, lecz ja rzekłem doń po angielsku: 
— Na miłość boską, nie odpowiadaj! Czy chcesz iść w ślady tego chłopca? Jesteśmy w 
rękach tych ludzi! 
Szliśmy więc dalej, tak jakby nic się nie stało. 
Jednak ja nie przestawałem o tym wszystkim myśleć. Kalubi w moich oczach był 
wytłumaczony: bał się śmierci i nie wiedział, co robi. 
Przez cały dzień szliśmy przez wielką równinę, która, jak mogliśmy sądzić z wielu śladów, 
była kiedyś uprawiana. 
Od południa widzieliśmy już z daleka skalną ścianę, która, jak się później okazało, była 
pochodzenia wulkanicznego. Wieczór już się zbliżał, gdy podeszliśmy do niej i 
spostrzegliśmy, że nasza droga gdzieś w niej znika. Później dostrzegliśmy otwór, coś w 
rodzaju jaskini, w której nasza droga się kończyła. 
Tymczasem zbliżył się do nas kalubi i rozpoczął z nami rozmowę, a przy okazji wytłumaczył 
nam, że otwór ten jest wejściem do mieszkania Motomby. 
Nareszcie weszliśmy do owej jaskini, która miała kształt korytarza, i której dno tworzyły 
wygładzone, zapewne działaniem wody, kamienne płyty. Panowała tu zupełna ciemność, tak 
że zapalono kilka pochodni i przy ich świetle zanucono jakąś dziwną pieśń, której dźwięki 
rozlegały się wśród tych czarnych i nagich skalnych ścian. 

Wreszcie dotarliśmy do drugiego końca korytarza. Widoczny był już z daleka, gdyż z tamtej 
strony paliły się wielkie ogniska pod ścianą skały. 
U wylotu korytarza rozlewała się szeroka na sto pięćdziesiąt do dwustu metrów woda, za 
którą wznosiły się stoki góry pokrytej olbrzymimi drzewami. Jeziorko to wchodziło do jaskini 
cienkim językiem i z obu stron paliły się wspomniane ogniska. Obok czekała łódź. 
Z obu stron korytarza niedaleko wyjścia znajdowały się drzwi wykute w skale, w których 
stały wysokie postacie niewiast ubrane na biało, widocznie oczekujące nas. 
Po przebyciu jeziorka ujrzeliśmy na drugim brzegu rodzaj wzniesienia z drzewa, coś w 
rodzaju platformy wysokiej na kilka metrów. Z obu jej stron znajdowały się olbrzymiej 
wielkości kły słoniowe. Tak olbrzymich kłów nie tylko dotychczas nie widziałem, ale nie 
wyobrażałem 
144                                             ŚWIĘTY KWIAT 
sobie nawet, że takie mogą istnieć. Pomiędzy kłami, wśród zwałów jakichś bogatych futer 
siedziało coś, co na pierwszy rzut oka robiło wrażenie olbrzymiej ropuchy. Rzeczywiście 
miała ta postać wygląd jakiejś wzdętej, rozlazłej ropuchy: skórę miała w garbach, wystającą 
kość grzbietową (gdyż postać ta była odwrócona od nas) i cienkie krzywe nogi... 
Spoglądaliśmy przez długą chwilę na tę poczwarę, nie mogąc nic zrozumieć, tym bardziej, że 
nie było dostatecznie jasno, aby wszystko widzieć. Zdenerwowany po chwili zapytałem 
cicho: 
—  Kalubi, co to jest? 
Gdy rozległy się moje słowa, postać ta okręciła się jakby mechanicznym ruchem wokół 
siebie, zwracając się do nas przodem. Cała eskorta przestała nucić i rzuciła się twarzą na 
ziemię. 
Jaśniej błysnęły pochodnie i w ich świetle ujrzałem dokładniej, dziwną istotę. 
To nie była postać jaszczurcza, lecz człowiek, który poruszał się na owych zwałach futer. 
Szeroka łysa głowa tonęła w ramionach, czy to z powodu niewłaściwej budowy ciała, czy z 
powodu wieku, gdyż bez wątpienia ten, który siedział przed nami, był bardzo stary. Wielka i 
wyblakła twarz miała kolor zielonkawej skóry, która od słońca i deszczu straciła swój 
właściwy kolor. Wielka dolna warga zwisała na potężnej szczęce. Lecz najbardziej uderzały 
w tej postaci oczy, wielkie i okrągłe, z odsuniętym ciałem wkoło nich, tak że zrobiły wrażenie 
jakby się poruszały w orbitach samej czaszki. Od czasu do czasu dosłownie rzucały ogień. 
Przyznam się, że patrzyłem na tę postać z ogromnym przerażeniem; myśl, że to jest postać 
ludzka, była dla mnie wprost nie do zniesienia. 
Spojrzałem na towarzyszy: również stali oniemiali ze strachu. 
Hans zwrócił się do mnie w swojej okropnej holenderszczyźnie: 
—  Oh! keek, baas, da isje Micher oud deel! (Spójrz, baas, oto jest ten stary wstrętny diabeł). 
Jeden tylko Mawowo stał spokojny i jakby obojętny; może dlatego, że jako znany czarownik 
uważał, że nie wypada dać poznać po sobie strachu wobec złego ducha. 
Olbrzymia postać pochyliła swoją bezkształtną głowę, jak czynią to żółwie, i zaczęła nam się 
przyglądać płomiennymi oczyma. W końcu usłyszeliśmy gruby, gardłowy głos z akcentem 
trochę innym niż wśród dotychczas spotykanych plemion. 
MOTOMBO 
145 
—  Tak więc przyszliście. Niech was policzę. Jeden. Wielki z białą brodą. Tak. Dwa. 
Szczupły, podobny do małpy, z włosami, których nie trzeba czesać. Zwinny. Tak... Trzy. Z 
gładką twarzą, młody i głupi, podobny do tłustego dziecka, które się śmieje... Tak... Wszyscy 
jesteście ci sami... Czy sobie przypominasz, Biała Brodo, jak ty, kiedyśmy ciebie zabijali, 
modliłeś się do Jedynego, co jest nad całym światem i wznosiłeś krzyż z kości, do którego był 
przywiązany człowiek z cierniową koroną na głowie? Przypominasz sobie, jak całowałeś tego 
człowieka długo, długo, aż włócznia weszła w twoje ciało? Tyś potrząsał swoją głową — ach! 

Ty byłeś zręcznym kłamcą! — lecz ja chcę ci pokazać, żeś był rzeczywiście kłamcą, 
ponieważ mam jeszcze tę rzecz... — I chwyciwszy za róg, zadął weń. 
Na odgłos rogu pospieszyła postać niewieścia i przybywszy do wzniesienia, rzuciła się na 
twarz. 
Powiedział do niej parę słów, po czym ona wybiegła i wkrótce wróciła, niosąc w ręku 
kościany krucyfiks. 
—  Oto, jest! Oto jest! — powiedział. — Weź go, Biała Brodo, i ucałuj raz jeszcze, może 
ostatni. — I rzucił krucyfiksem w stronę brata Jana. Następnie zapytał: — A czy 
przypominasz sobie, tłusty chłopcze, jak ciebie schwytaliśmy? Walczyłeś dobrze, bardzo 
dobrze, lecz zabiliśmy ciebie w końcu, i ty byłeś bardzo dobry! Bardzo wiele siły weszło w 
nas z ciebie. 
—  A ty, ojcze małp, przypominasz sobie, jak uciekłeś nam chytrze? Ja ciebie nie zapomnę, 
gdyż zostawiłeś mi pamiątkę... — I tu dotknął wielkiej białej blizny na ramieniu. — Ty 
chciałeś mnie zabić, ale jakoś powoli zapaliła się ta wasza rura żelazna, tak że miałem czas 
się poruszyć i kula żelazna zamiast trafić mnie w serce, jak to było twoim zamiarem, weszła 
mi tutaj... jeszcze tutaj siedzi, czuję ją pod palcami... 
Słuchałem zdumiony tej przemowy, która, jeżeli miała coś oznaczać, to to, że my wszyscy 
spotkaliśmy się już poprzednio w Afryce. Starałem się wytłumaczyć sens tych słów, w jaki 
sposób mogło dojść do naszego spotkania. Jedynym wytłumaczeniem byłoby to, że pradziad 
tego starego kapłana, który z pewnością liczył więcej niż sto dwadzieścia lat, spotkał się za 
młodu z pierwszymi Europejczykami, z których jeden mógł być misjonarzem, a dwóch 
pozostałych, ojciec i syn, jego towarzyszami. W jaki sposób zginęli i jakie w ogóle koleje 
przechodzili, zostało w legendzie plemienia i podawane było z ust do ust, z pokolenia na 
pokolenie. 
—  Gdzie się spotkaliśmy i kiedy, o Motombo? — zapytałem. 
10 — Święty kwiat 
146                                             ŚWIĘTY KWIAT 
—  Nie w tym kraju, nie w tym kraju, ojcze małp — odpowiedział huczącym głosem — lecz 
daleko na zachód, gdzie słońce zapada w wodzie. I dawno, bardzo dawno temu. Od tego 
czasu niejeden kalubi panował, a to zależy od mego brata, tego boga. — Tu wskazał kciukiem 
ręki do tyłu, w kierunku kniei na górze. 
Tak, pomyślałem, ty jesteś starym łgarzem. 
—  Byliście wtedy — mówił dalej ten potwór — inaczej ubrani. Kazałem sobie wykuć na 
miedzi waszą podobiznę. Mam ją do tej pory. 
I znowu zadął w róg. Zjawiła się kobieta, której wydał jakiś rozkaz. W chwilę potem 
przyniosła jakiś przedmiot, który nam rzucił. 
Była to płyta miedziana, czarna ze starości, która kiedyś była do czegoś przytwierdzona, gdyż 
widać było w niej otwory od gwoździ. 
Przedstawiała rosłego mężczyznę z długą brodą, z tonsurą na głowie, który trzymał w dłoni 
krzyż. Ludzie stojący z obu jego stron byli obaj niskiego wzrostu, mieli metalowe hełmy na 
głowach i dziwne stroje. Trzymali ciężkie i wielkie strzelby lontowe; jeden z nich trzymał w 
ręku palący się lont. To było wszystko, co mogliśmy dojrzeć na tej płycie. 
—  Dlaczego opuściłeś ten daleki kraj i kiedy przybyłeś tu, o Mo-tombo? — zapytałem. 
—  Dlatego, że obawialiśmy się, iż inni biali ludzie zechcą pójść w wasze ślady i pomścić 
was. Ówczesny kalubi tak rozkazał, chociaż ja powiedziałem „nie", gdyż wiedziałem, że nikt 
nie ujdzie przed tym, co mu jest przeznaczone. I tak podróżowaliśmy i podróżowali, aż 
znaleźliśmy to miejsce, i tutaj mieszkaliśmy od pokoleń. Bogowie przyszli z nami także: mój 
brat, który mieszka w lesie, przybył, i to jeszcze przed nami, bo nikt go nie widział podczas 
podróży. Również przybył i Święty Kwiat, i Matka Świętego Kwiatu — ona była kobietą 
jednego z was, nie wiem którego... 

—  Twój brat bóg? — powiedziałem. — Jeżeli bogiem jest małpa, jak słyszałem, w jaki 
sposób może być bratem człowieka? 
—  Ach! Wy biali, nie rozumiecie, lecz my, czarni, rozumiemy to. Z początku małpa zabiła 
mego brata, który był kalubim, i jego duch wszedł w małpę, czyniąc z niej boga, i tak ona, 
zabijając innych królów, wchodzi w posiadanie ich duchów. Czyż nie jest tak, kalubi 
dzisiejszy, ty bez jednego palca? — I zaśmiał się szyderczo. 
Kalubi, leżąc twarzą ku ziemi, jęknął, ale nic nie odpowiedział. 
—  Wszystko tak się stało, jak ja powiedziałem — mówiła dalej 
 
MOTOMBO                                                 147 
ropusza kreatura. — Wy wróciliście, tak jak powiedziałem, że to się stanie, a teraz dowiemy 
się, czy ta Biała Broda powiedziała prawdziwe słowa, mówiąc, że jego bóg pomści się na 
naszych bogach. Lecz tym razem wy nie macie ze sobą waszych rur żelaznych, których 
boimy się jedynie. Bo czyż nie zapowiedział bóg przeze mnie, że gdyby biali wrócili z 
żelazną rurą, wtedy on, bóg, umrze, i ja, Motombo, jego Usta, umrę, i Święty Kwiat zostanie 
wyrwany i Matka Świętego Kwiatu odejdzie, i plemię Pongów rozpierzchnie się? Czyż nie 
zapowiedział on, że gdyby wrócili biali ludzie bez swoich rur żelaznych, zdarzą się rzeczy 
tajemne — nie pytajcie mnie o nie, dowiecie się o nich we właściwym czasie — i plemię 
Pongów, które już wymierało, znowu się rozpleni i będzie silne i wielkie? I dlatego my was 
chętnie przyjmujemy, biali ludzie, którzy przychodzicie z kraju duchów, ponieważ przez was 
my, Pongowie, staniemy się wielkim i silnym plemieniem. 
Zamilkł i żółwim ruchem wsunął głowę między swoje potężne barki; tylko oczy wpatrywały 
się w nas, jakby chciał wyczytać nam z twarzy, o czym myślimy. Zatoczył następnie po nas 
wzrokiem i zatrzymał go na Hansie. 
—  Kto to jest ten mały, żółty? — mówił pokazując na Hansa, który cały czas starał się 
ukrywać za plecami Mawowo. — Taki mógłby być dzieckiem mego brata boga, jeżeli on 
miałby kiedykolwiek dziecko, i po co mu potrzebny taki gruby kij... On jest pełen chytrości i 
podstępu. Tego — tu spojrzał na Mawowo —ja się nie obawiam, gdyż jego czary są słabe 
wobec moich, ale ten mały, żółty, z grubym kijem, powinien być zabity... 
Hans, wobec grożącego mu niebezpieczeństwa, nie stracił równowagi i wezwał do pomocy 
swoją wrodzoną przebiegłość. 
—  O Motombo! — zawołał. — Ty nie możesz mnie zabić, gdyż ja jestem sługą ambasadora. 
Ty wiesz dobrze, że bogowie wszystkich krajów nienawidzą tych, którzy nie szanują 
ambasadorów i krzywdzą ich sługi, do których tylko bogowie mają prawo. Jeżeli ty mnie 
zabijesz, ja będę ciebie straszyć. Tak, ja usiądę ci na ramieniu w nocy i będę mamrotać do 
ucha, tak że nie uśniesz, aż umrzesz... 
—  To prawda — rzekł Motombo. — Czyż nie powiedziałem wam, że on jest pełen 
chytrości? Bogowie mszczą się na tych, którzy zabijają ambasadorów lub ich sługi. To jest 
wyłączne prawo bogów... Zostawmy to więc bogom Pongów. — I tu zaśmiał się w straszny 
sposób. 
Westchnąłem z ulgą, a Motombo odezwał się po chwili: 
148                                             ŚWIĘTY KWIAT 
—  Powiedz, kalubi, w jakiej sprawie przywiozłeś tych białych ludzi do mnie, który jestem 
Ustami boga? Czy nie jest to sprawa traktatu z królem Mazitów? Wstań i mów! 
Kalubi wstał i w krótkich słowach powiedział, po co przyjechaliśmy do kraju Pongów jako 
wysłannicy Bauziego. Motombo, którego sprawy te widocznie nie interesowały, zasypiał, 
zmęczony zapewne wymyślaniem swoich kłamstw lub z innego powodu. Gdy kalubi 
skończył mówić, Motombo ocknął się i wskazując na Kombę zawołał: 
—  Powstań, przyszły kalubi! 

Komba powstał i zdał sprawę ze swojej roli w dokonanych pertraktacjach. Motombo znowu 
zaczął zasypiać; otworzył oczy dopiero, gdy Komba opisywał, w jaki sposób dokonał u nas 
poszukiwań broni palnej, na co na znak uznania Motombo skinął kilkakrotnie swoją wielką 
głową i oblizał czerwonym językiem obwisłą dolną wargę. 
—  Czy masz jeszcze coś do powiedzenia, o przyszły kalubi? — zapytał. 
—  Jeszcze coś, o Motombo! Kilka miesięcy temu bóg odgryzł palec naszemu wielkiemu 
Panu, a on dowiedziawszy się, że biały człowiek, bardzo zręczny w medycynie i umiejący 
ucinać członki za pomocą noża, mieszka w kraju Mazitów, w swoim płóciennym domku na 
brzegu wielkiego jeziora, popłynął doń łódką. Ja pojechałem za nim i widziałem, jak biały 
człowiek, który zwie się Dodżitah, i który obecnie znajduje się tutaj przed tobą, uciął mu 
palec i słyszałem, jak kalubi prosił go, aby przyszedł do naszego kraju z żelazną rurą co dymi 
i zabił boga, którego on się boi... 
Przy tych słowacb/spojrzeliśmy na siebie z przerażeniem. Kalubi padł znowu na twarz. 
Motombo zapytał: 
—  Czy to wszystko? 
—  Nie, Usta Boga! Ostatniej nocy, po naradzie, kalubi przebrawszy się, udał się do chaty 
białych ludzi. Przypuszczając, że tak postąpi, przygotowałem się zawczasu i ostrym żeleźcem 
włóczni wyrobiłem otwór w ścianie ich domu, stojąc poza płotem. Następnie wsadziłem w 
otwór długą trzcinę i przyłożywszy ją do ucha, słuchałem. 
—  Sprytnie, sprytnie! — zawołał nagle Hans w bezwiednym podziwie. — A ja daremnie 
chodziłem pod ścianę! Ach! Hans, chociaż jesteś stary, musisz jeszcze wiele się nauczyć. 
—  Między wieloma słowami usłyszałem to, że nasz pan, kalubi, którego imię jest Dziecko 
Boga, układał się z białymi ludźmi, aby zabić 
r. 
MOTOMBO                                                 149 
boga — w jaki sposób, tego nie wiem, gdyż to nie było powiedziane. W nagrodę za to rtliała 
im być wydana osoba Matki Świętego Kwiatu i jej córka, to jest Matka-Która-Ma-Być, jak 
również sam Święty Kwiat miał być wykopany z korzeniami i zabrany przez wody jeziora, 
razem z Matką i jej córką. To jest wszystko, o Motombo! 
Motombo w milczeniu patrzał na wyciągniętą postać króla. 
Nagle kalubi zerwał się i chwyciwszy za włócznię, chciał się pozbawić życia, lecz nim ostrze 
włóczni dotknęło jego ciała, broń została mu wyrwana. 
Stał więc bezbronny i czekał. 
Motombo jeszcze chwilę milczał, następnie poruszył się w swoim legowisku i z twarzą zalaną 
krwią zaczął ryczeć z wściekłości. Trwało to parę minut. Następnie chwycił róg i zadął. 
Na odgłos rogu wybiegły niewiasty, które widząc, że nie je wzywano, stanęły jakby w 
oczekiwaniu czegoś. 
—  Wstawać! — krzyknął do mnie Stefan rozkazującym tonem. 
_ Tak — odpowiedziałem — wstawajmy wszyscy! Musimy przygotować się do walki! Mamy 
włócznie! Wtem Motombo zaczął mówić: 
—  Chciałeś zabić boga, były kalubi, razem z tymi białymi ludźmi, którym obiecałeś oddać 
Święty Kwiat i tę, co go pilnuje. Dobrze! Teraz pójdziecie wszyscy rozmówić się z bogiem. A 
ja będę czekał, aż się dowiem, kto umrze, wy czy bóg. Zabierać ich! 
s     .   '■ ■  ■-'.'• 
- 
ROZDZIAŁ XVI 
BOGOWIE 
Pongowie z krzykiem rzucili się na nas. Zdaje mi się, że Mawowo zdołał podnieść włócznię i 
zabić jednego z nich, gdyż widziałem, jak jeden z wojowników padał na ziemię. W pół 
minuty pojmano nas, wyrwano nam z rąk włócznie i wrzucono nas gwałtownie do czółna. 

Część wojowników, nie wyłączając Komby, który nimi dowodził, wsiadła również do czółna, 
które zaraz odepchnięto od brzegu. 
Gdy przepływaliśmy pod otworem jaskini, Motombo rzekł: 
—  O kalubi, zawieź byłego króla i trzech białych ludzi i ich trzech służących na skraj lasu, 
który się nazywa Domem boga. Zostaw ich tam, a potem wracaj. Gdy wszystko będzie 
skończone, zawołam cię. 
Komba skłonił głowę na znak posłuszeństwa i na dany sygnał dwóch ludzi chwyciło za 
wiosła i lekkimi uderzeniami prowadziło nasze czółno przez wodę. Pierwszą rzeczą, którą 
zauważyłem, było to, że woda jest czarna jak atrament, zapewne dzięki swojej głębokości, jak 
również dostrzegłem i to, że po obu brzegach leżały krokodyle, podobne do zwalonych pni 
lub kloców. Spod wody wystawały tu i ówdzie poszarpane i zadzierżyste gałęzie, tak jakby 
powalono w nią olbrzymie drzewa. Mimo woli przypomniało mi się opowiadanie Babemby, 
który jako chłopak uciekł z niewoli Pongów, przedostawszy się łódką przez tę wodę, i 
pomyślałem sobie, że musiało to być w czasie wielkiej powodzi, gdy korzenie te i gałęzie nie 
stanowiły dla łódki przeszkody. 
Po paru minutach dostaliśmy się na drugi brzeg. 
Komba z całą uprzejmością zwrócił się do nas: 
—  Wysiadać, biali panowie! Idźcie odwiedzić boga, który bez wątpienia już was oczekuje. A 
teraz, skoro nie zobaczymy się więcej, dobrej podróży! Wy jesteście mądrzy, ja jestem 
prostak, mimo to posłuchajcie mojej rady. Jeżeli któryś z was powróci na ziemię, niech 
 
BOGOWIE                                                  151 
pamięta moją przestrogę. Trzymajcie się swego boga, jeżeli macie jakiegoś, i nie zadawajcie 
się z bogami innych ludów. Jeszcze raz: dobrej podróży! 
Rada była znakomita, lecz ja w tej chwili odczułem tak wielką nienawiść dla Komby, że 
nawet Motombo w porównaniu z nim wydał mi się aniołem. 
Następnie, popchnięci włóczniami Pongów, wylądowaliśmy. Brat Jan szedł pierwszy z 
uśmiechem na twarzy, który wydał mi się wówczas wprost idiotyczny. Lecz z drugiej strony 
miałem to przeświadczenie, że on najlepiej wiedział, kiedy należy się śmiać. Ostatni szedł 
nieszczęśliwy kalubi. 
Gdyśmy się znaleźli wszyscy na brzegu, kalubi rzekł do Komby: 
—  Pamiętaj, o kalubi, że los, jaki mnie dziś spotyka, będzie niedługo twoim udziałem. 
Bogowie zawsze gniewają się na swoich kapłanów, jeśli nie w tym roku, to w przyszłym. 
—  Więc proś boga, żeby to się stało później. Proś go, podczas gdy ci będzie łamał kości w 
swoim uścisku — drwiąco odpowiedział mu Komba. 
W chwili gdy ta cała scena przywodziła mi na pamięć obraz widziany w młodości w jakiejś 
łacińskiej książce, przedstawiający Charona z ludźmi na łódce płynącej po wodach Styksu, 
głos Stefana wyrwał mnie z zamyślenia. I jakież były słowa tego nieposkromionego chłopca? 
—  Otóż jesteśmy nareszcie, mój drogi Allanie — mówił — i powiem, że dostaliśmy się tutaj 
bez jakiegokolwiek kłopotu z naszej strony. Uważam to za rzecz wprost opatrznościową. 
Ach! Czy to nie jest piękne? Hurra! 
Tak, tańczył w tym błocie, podrzucał w górę swoją czapkę i radował się, i śmiał się! 
Powstrzymywałem go, a raczej starałem się go powstrzymać, rzucając jedno słowo: wariat! 
Opatrznościowa rzecz! Piękne! Całe szczęście, myślałem sobie, że wariactwo niektórych 
ludzi objawia się w tak wesoły sposób. 
Następnie zapytałem: 
—  Kalubi, powiedz nam, gdzie się znajduje bóg? 
—  Wszędzie! — odpowiedział. — Może za tym drzewem, może za tamtym, a może dalej. 
Przed świtem dowiemy się o tym. 
—  Co masz zamiar robić? — zapytałem. 

—  Umrzeć — odpowiedział. 
152                                             ŚWIĘTY KWIAT 
—  Wiedz o tym, że ty możesz umierać, skoro chcesz, lecz my nie mamy na to ochoty. 
Poprowadź nas w takie miejsce, gdziebyśmy byli bezpieczni przed tym bogiem. 
—  Człowiek nigdy nie może być bezpieczny przed bogiem — tu potrząsnął głową — 
zwłaszcza w jego własnym domu. Jak można się czuć bezpiecznym tutaj, skąd nie można 
uciec i gdzie nawet drzewa są za grube,' aby na nie wleźć. 
Spojrzałem na drzewa, które rzeczywiście były za grube, aby można się na nie wdrapać. A 
nadto przyszło mi na myśl, że bóg pewnie lepiej chodzi po drzewach niż my. 
Tymczasem kalubi zaczął iść w głąb lądu. Zapytałem go, dokąd idzie. 
—  Na cmentarzysko — odpowiedział. — Tam znajdują się włócznie wraz ze szkieletami. 
Nadstawiłem uszu, gdyż wiadomość ta była ważna dla nas, którzy oprócz składanych noży 
nic więcej nie posiadaliśmy. Ruszyliśmy wszyscy za nim. Za chwilę znaleźliśmy się w 
ciemnej kniei i szliśmy pod górę, aż dostaliśmy się na niewielką polanę. 
Na środku stało kilka skrzyń zbitych z żelaznego drzewa; na każdej z nich bielała ludzka 
czaszka... 
—  Królowie, którzy odeszli... — tłumaczył kalubi. — Spójrzcie, Komba przygotował dla 
mnie skrzynię. — I tu wskazał na świeżo wykonaną skrzynię. 
—  Jaka nadzwyczajna zapobiegliwość z jego strony — powiedziałem — lecz pokaż nam 
włócznie, zanim zrobi się ciemno. 
Podszedł do jednej z nowszych trumien i polecił nam odkryć wieko, gdyż sam obawiał się to 
uczynić. 
Odsunąłem je na bok. W trumnie spoczywały kości, owinięte każda z osobna w jakiś materiał. 
Obok znajdowały się naczynia napełnione złotym piaskiem i dwie włócznie ze spiżowymi 
końcami. Z następnych trumien wydobyliśmy jeszcze parę włóczni, tak że wszyscy mieliśmy 
po jednej. 
Włócznie te, jakkolwiek drzewce ich trochę zmurszały, były jednak zdatne jeszcze do użytku, 
gdyż posiadały długie na parę stóp spiżowe okucia. 
—  Marna to broń do walki z diabłem — powiedziałem patrząc na włócznie. 
—  Tak, baas — rzekł Hans wesołym głosem — bardzo marna. Całe szczęście, że zdobyłem 
dla siebie lepszą. 
BOGOWIE 
153 
Spojrzałem na niego; wszyscy również poruszyli się. 
—  O czym mówisz? — zapytał Mawowo. 
—  O czym mówisz, synu tysiąca idiotów? Czy to czas, aby sobie stroić żarty? Czy nie dość 
jednego wesołka wśród nas? — zapytałem, rzucając okiem na Stefana. 
—  Co mówisz, baas? Czy nie wie baas, że ja mam z sobą mały karabin, co nazywa się 
Intombi, którym zabiłeś sępy przy domu Dingaana? Ja nigdy nie mówiłem, gdyż myślałem, 
że wy wiecie o tym; a więc, jeżeli nie wiedzieliście, to lepiej, bo wy nie powinniście 
wiedzieć, bo gdybyście wy wiedzieli, Pongowie mogliby także wiedzieć, i gdyby oni 
wiedzieli... 
—  Zwariował! — przerwał brat Jan, uderzając się dłonią w czoło — całkiem zwariował, 
biedne chłopisko! 
Spojrzałem uważnie na Hansa, gdyż całkowicie podzielałem zdanie brata Jana. 
—  Hans — powiedziałem — powiedz nam, gdzie znajduje się ten karabin, albo cię zatłukę. 
—  Gdzie, baas? Dlaczego ty nie widzisz tego, co masz przed oczyma? 
—  Tak, masz rację, Janie — powiedziałem — on jest niezupełnie... Wtem Stefan doskoczył 
do Hansa i zaczął nim potrząsać. 

—  Uważaj, baas — krzyczał Hans — albo uszkodzisz karabin! — I podniósł swój gruby 
bambus, coś pomajstrował na jego końcu, obrócił go w dół, a z otworu wysunęła się lufa 
owinięta w tłusty gałganek! 
Omal go nie ucałowałem, taka była moja radość na widok tej lufy. 
—  A zamek? — krzyknąłem jak nieprzytomny — lufa na nic bez zamka, Hans. 
—  Ach, baas — odpowiedział śmiejąc się — czyś ty myślał, że ja strzelałem przez parę lat 
nie wiedząc o tym, że lufa musi mieć zamek? 
Przy tych słowach zdjął tłumoczek z pleców, rozwiązał końce płótna i wydobył wieli żółty 
kłąb zwiniętych liści tytoniu. Rozpostarł go i wyjął bardzo dobrze utrzymany zamek z 
nałożonym kapiszonem i spuszczonym kurkiem. 
—  Hansie! Ty jesteś bohaterem, i wart jesteś tyle złota, ile ważysz! 
—  Tak, baas, chociaż nigdy przedtem mi tego nie powiedziałeś. Ach! Bo ja przygotowałem 
się do tego, żeby nie iść spać w obliczu tego Starego Człowieka (śmierć). Ach! Kto z was 
teraz będzie spał na łóżku, które mi przysłał w podarunku Bauzi? — mówił składając karabin. 
— Ja myślę, że ty stary i głupi Mawowo. Gdybyś był naprawdę czarowni- 
154                                             ŚWIĘTY KWIAT 
kiem, to przysłałbyś nam tutaj gotowe karabiny. Czy nadal będziesz śmiał się ze mnie, ty 
dyniasta głowo Zulusa? 
—  Nie — odpowiedział otwarcie Mawowo — ja ci dam sibonga. 
—  A teraz — mówił Hans — ja jestem bohaterem, ale wart jestem tylko połowy mej wagi w 
złocie, gdyż, baas, chociaż mam w kieszeniach dosyć prochu i kul, kapiszony wyleciały przez 
dziury w mojej kamizelce. Pamiętasz, baas, jak liczyłem moje talizmany... Zostały tylko trzy, 
nie, cztery, gdyż jeden jest założony... Oto masz, baas, Intombi gotową do strzału. Teraz, gdy 
przyjdzie biały diabeł, możesz go kropnąć w oko i posłać do innych diabłów do piekła. 
Z uśmiechem zadowolenia chwycił karabin i podał mi go. 
—  Dzięki Bogu — powiedział brat Jan — który nauczył tego biednego Hotentota, w jaki 
sposób ma nas ocalić. 
—  Ach, nie, baas Jan, Bóg nigdy mnie nie uczył, ja uczyłem się sam. Ale spójrzcie, robi się 
ciemno. Czy nie lepiej by było, abyśmy rozniecili ogień? — I zaczął rozglądać się za 
drewnem. 
—  Hansie — zawołał Stefan —jeżeli wykaraskamy się z tej historii, dam ci pięćset funtów 
szterlingów lub w ostateczności da ci tę sumę mój ojciec... 
—  Dziękuję, baas, dziękuję, chociaż teraz, przyznam się, wolałbym kropelkę wódki i... 
drewna jakoś nie widzę... 
Mrok gęstniał. Na środku polany skuliliśmy się jeden przy drugim i okryliśmy przed chłodem, 
czym kto mógł. Szczęściem mieliśmy trochę żywności i butelkę spirytualiów, ocalałych w 
bagażu Jerry'ego. 
Nagle usłyszeliśmy straszny ryk, który rozległ się głucho po lesie. 
—  Co to jest? — zapytałem. 
—  Bóg — odpowiedział drżąco kalubi — bóg, co modli się do księżyca, razem z którym 
zawsze wstaje. 
Nic nie odpowiedziałem, tylko myślałem o czterech strzałach, które można było oddać, i 
żałowałem, że Hans włożył tę starą kamizelkę, zamiast nowej, którą podarowałem mu w 
Durbanie. 
Gdy ryk ustał, brat Jan zaczął dopytywać się o Matkę Świętego Kwiatu. 
—  Panie—mówił Kalubi bardzo zaniepokojony — Matka Świętego Kwiatu żyje w miejscu, 
które znajduje się o ćwierć dnia drogi stąd na wschód. Ścieżka idzie ku górze i znaczona jest 
nacięciami na drzewach. Dochodzi się do wody, a na brzegu w zaroślach jest ukryta łódka, 
którą można dostać się na wyspę, gdzie mieszka Matka Świętego Kwiatu. 
BOGOWIE 

155 
W tej chwili rozległ się znowu okropny ryk, lecz tym razem już o wiele bliżej. Kalubi trząsł 
się ze zdenerwowania i pytał brata Jana, o którym wiedział, że jest kapłanem, czy człowek 
żyje po śmierci. 
Brat Jan, który był misjonarzem z powołania, udzielił mu pewnych religijnych pociech, gdy 
wtem całkiem blisko nas bóg zaczął przeraźliwie hałasować. 
Słyszałem, jak równocześnie brat Jan tłumaczył, że on, kalubi, nie jest rzeczywiście kalubim, 
lecz nieśmiertelną duszą, i równocześnie ujrzałem jakiś straszny cień, który zbliżał się do nas 
z nadzwyczajną szybkością. 
W następnej sekundzie usłyszeliśmy jakiś trzask i zgłuszony krzyk, i widziałem, jak cień 
odchodził w kierunku, z którego przyszedł. 
—  Co się stało? — zawołałem. 
—  Zapalcie światło — odpowiedział brat Jan. — Coś musiało się stać! 
Zapaliłem zapałkę i w jej świetle zobaczyłem, jak kalubi, znajdujący się o parę kroków od nas 
pomachuje ręką. 
—  Bóg mnie odwiedził i zabrał mi rękę! — mówił kalubi żałosnym głosem. 
Nikt nic nie powiedział, tak straszne wrażenie zrobił na nas ten widok. Przy świetle zapałek 
uwiązaliśmy mu ramię i czekaliśmy. 
Ciemno było w dalszym ciągu i jakaś dziwna cisza roztaczała się dokoła. Z daleka tylko 
słychać było pluskanie wody, rozstępującej się pod cielskami krokodyli, i jęki rannego 
człowieka. 
Po chwili zdawało mi się, albo naprawdę widziałem, jak ten sam cień zbliżył się jeszcze raz 
do nas. 
Usłyszeliśmy jęk i łomot, i za chwilę Hans wyszeptał: 
—  Nie ma króla. Czułem, jak go coś porywa, jakby jakiś wiatr, który przeleciał koło mnie. 
Gdy chmury odkryły księżyc, zobaczyliśmy w jego świetle coś strasznego. 
Diabeł pastwiący się nad duszą... 
Czarny olbrzymi potwór, z wyglądu przypominający człowieka, trzymał w swoim uścisku 
nieszczęśliwego króla, miażdżąc i łamiąc jego członki. 
Skoczyłem i wziąłem na cel potworny łeb bestii. Przy lichym świetle był to niepewny strzał. 
Pociągnąłem za cyngiel i, czy dzięki temu, że proch był trochę wilgotny, strzał padł nie od 
razu. W tym ułamku 
156                                             ŚWIĘTY KWIAT 
sekundy potwór mnie spostrzegł i puszczając ofiarę, podniósł jedno ramię instynktownym 
ruchem i zakrył nim łeb. 
Padł strzał i widziałem, jak ramię bestii opadło bezwładnie. Równocześnie po całym lesie 
rozległ się ryk i wycie potwora. 
—  Trafiłeś go, baas — powiedział do mnie Hans — i on wcale nie jest żadnym duchem, bo 
do ducha nie jest podobny. Ale on jeszcze żyje. 
—  Łączcie się — krzyknąłem — nadstawcie włócznie, podczas gdy będę ładował. — 
Obawiałem się bowiem, że potwór na nas napadnie. 
Tymczasem nikt z nas już nic nie usłyszał. Dotrwaliśmy tak aż do świtu, który zastał nas 
skupionych obok siebie i trzęsących się z zimna i wrażeń. 
Jeden tylko Stefan, oparłszy głowę o plecy Mawowo, spał smacznie. Człowiek ten ma nerwy 
tak mocne, że sądzę, iż będzie ostatni na ziemi, którego trąba Archanioła zbudzi w Dniu 
Ostatecznym. W każdym razie powiedziałem mu to z oburzeniem, gdy go budziliśmy. 
 
—  Ty, Allanie, powinieneś rzeczy sądzić według rezultatów — powiedział mi ziewając — ja 
jestem teraz rześki podczas gdy wy, co nie spaliście, wyglądacie jak wymokłe śledzie... Czy 
odnaleźliście króla? 

Wkrótce potem, gdy mgła trochę opadła, wyszliśmy na poszukiwanie nieszczęśliwego 
człowieka, i niedaleko miejsca naszego noclegu znaleźliśmy... nie będę tego opisywał. Był to 
okrutny człowiek, jak dowodził wypadek z pasterzem, ale mimo to żałowałem jego życia. 
Ułożyliśmy go w skrzyni, którą przygotował dla niego Komba, a brat Jan odmówił nad nim 
modlitwy. 
Przybici moralnie ruszyliśmy, aby szukać drogi do miejsca zamieszkania Matki Świętego 
Kwiatu. 
Szliśmy powoli, szukając znaków i nacięć na drzewach, przekradając się w milczeniu od pnia 
do pnia, pełni obawy, aby nie zwabić boga. 
Po odbyciu mniej więcej mili drogi zauważyłem, że nasza ostrożność na nic się nie przydała. 
W odległości kilkudziesięciu kroków, pomiędzy potężnymi pniami drzew przesuwał się on 
równolegle do naszej drogi. 
Hans chciał, bym spróbował strzału, lecz ja uważałem, że strzał jest ryzykowny w tych 
warunkach i postanowiłem oszczędzać kapiszony. 
Zatrzymaliśmy się i po naradzie postanowiliśmy iść zwartym szeregiem, zwłaszcza że innej 
rady nie widzieliśmy. 
Niedługo potem usłyszeliśmy, jak potwór uderzał się w piersi, jakby kto bił kłodą w beczkę. 
BOGOWIE 
157 
—  Ha! — mówił Hans. — Teraz on może bić się tylko jedną łapą, gdyż drugą ma strzaskaną 
od twojej kuli, baas. 
Lecz wkrótce miało nastąpić nieszczęście. O jakieś sto kroków od tego miejsca mieliśmy 
przechodzić przez ścieżkę zagrodzoną olbrzymim pniem zwalonego drzewa. 
Gdy już wszyscy zbliżyliśmy się do tego pnia, nagle zobaczyłem wśród obfitego zielska i 
mchu, który go pokrywał, dwoje błyszczących oczu i w tej samej chwili potwór znalazł się na 
grzbiecie pnia, skąd ze strasznym rykiem rzucił się na nas, tak jak człowiek, tylko z głową 
wysuniętą do przodu. Zauważyłem, że jedna jego ręka zwisa bezwładnie. Usłyszałem krzyk i 
spostrzegłem, że chwycił Jerry'ego. Jerry, choć rosły i dostatecznej tuszy, wyglądał jak 
dziecko przyciśnięte do piersi jedną łapą potwora. 
Mawowo, który szedł ostatni w szeregu, chwycił włócznię i wbił ją rozjuszonemu zwierzęciu 
w bok. Wszyscy również rzucili się odważnie, lecz goryl, bo był to goryl, niewiele sobie robił 
z tych ciosów i w dalszym ciągu trzymał Jerry'ego. 
Lecz po chwili walki rzucił Jerry'ego, przygniatając jego ciałem brata Jana i Hansa, i rzucił 
się na Mawowo. Ten jednak nie stracił przytomności umysłu i oparł podstawę włóczni o 
swoją pierś, tak że gdy goryl rzucił się, chcąc go uchwycić, ostrze zatopiło się w jego cielsku. 
Odrzucając ciało z bólu, uderzył Stefana i podniósł się, aby dosięgnąć łapą Mawowo. 
Na to tylko czekałem. Strzelać do tej pory nie mogłem, gdyż w tłoku nie chciałem zranić 
towarzyszy. Wymierzyłem wprost w łeb goryla, i strzeliłem. Przez chwilę potworna postać 
goryla stała, jak pogrążona w medytacji, a następnie zachwiała się. Goryl podniósł oczy do 
nieba i wydawszy żałosny jęk, runął martwy na ziemię. Kula weszła w łeb nad uchem. 
Cisza, jak zaległa w kniei, spłynęła i na nas. Żaden z nas nie wyrzekł ani słowa. 
Wtem spośród mchów usłyszałem głos, który mi przypomniał dźwięk gniecionej poduszki 
gumowej. 
—  Bardzo dobry strzał, baas — piszczało coś, taki sam, jak ten do sępów przy domu 
Dingaana, tylko o wiele trudniejszy. Lecz jeśli baas potrafiłby zdjąć ze mnie boga, 
powiedziałbym — dziękuję. 
Ostatnie słowo, „dziękuję", było ledwo słyszalne i nie można się dziwić, że biedny Hans 
zemdlał. Cielsko goryla zakrywało prawie zupełnie małego Hotentota. 
158                                             ŚWIĘTY KWIAT 

Z niemałym wysiłkiem odsunęliśmy nieco potwora i wlaliśmy w usta Hansa łyk wódki, która 
nadzwyczajnie poskutkowała, gdyż przed upływem niecałej minuty był już na nogach i 
rozglądał się, czy nie dostanie więcej. 
Zostawiwszy brata Jana przy Hansie, poszedłem spojrzeć na Jerry'ego, który leżał opodal. 
Jedno spojrzenie wystarczyło. Jerry dogorywał. Wyglądał jak zgnieciony splotami jakiegoś 
olbrzymiego węża, a brat Jan opowiadał mi później, że miał złamane wszystkie żebra i obie 
ręce, również jego kręgosłup uległ pęknięciu. 
Dziwiłem się, dlaczego goryl rzucił się na Jerry'ego, a nie na kogoś z nas. Roztrząsając ten 
ciekawy problem jako myśliwy, doszedłem po namyśle do przekonania, że stało się to 
dlatego, że ostatniej nocy on siedział najbliżej króla Pongów, wskutek czego przeszedł 
zapachem, do którego goryl czuł instynktowną zwierzęcą odrazę i nienawiść. Wprawdzie z 
drugiej strony siedział Hans, ale pochodząc z innego plemienia był widocznie odporniejszy na 
przesiąknięcie jego wonią. 
Następnie zabraliśmy się do cielska goryla. Podziwiałem jego ciężar, gdyż pięciu nas z 
trudnością je ruszyło, aby uwolnić od niego nieszczęśliwego Hansa. Co do wieku, może 
rzeczywiście miał z dwieście lub więcej lat (tak jak utrzymywał Motombo), gdyż sierść na 
głowie była biała, a olbrzymie i silne zęby znacznie starte. 
Ulegając namowom Stefana zdjęliśmy z tego potwora skórę, choć było mało prawdopodobne, 
żebyśmy zdołali ten okaz zabrać z sobą. 
Godzinę przeszło trwała nasza ciężka robota, lecz ja miałem okazję sprawdzić celność moich 
strzałów. Pierwszą kulę znaleźliśmy nad kością górnej części ramienia, która była zaledwie 
naruszona. Rana jednak była tak głęboka, że uniemożliwiła gorylowi użycie w walce z nami 
(jakie szczęście dla nas) jednej ręki. Druga kula weszła w mózg przez otwór ponad uchem. 
Skóra jednak, mimo ciosów zadanych włóczniami, była cała i nosiła ślady jedynie 
niewielkich obrażeń. 
Po zdjęciu skóry goryla pochowaliśmy biednego Jerry'ego pod wysokim drzewem opodal 
miejsca, gdzie umarł. 
Następnie zostawiwszy goryla skórę odwróconą wewnętrzną stroną do słońca, ruszyliśmy już 
w lepszych humorach. 
Jerry wprawdzie zginął, ale uwolniliśmy się od potwora, który zagrażał życiu wszystkich. 
Jakaż mogła być historia tej bestii? Czy możliwe jest, by ten potwór towarzyszył plemieniu 
Pongów w ich wędrówce z Zachodu, tak jak mówił Motombo? Czy też przybył tutaj w jakiś 
sposób zniewolony przez nich? 
BOGOWIE                                                  159 
A może był to jeden z samotników, które, jak to się zresztą zdarza i ze słoniami, uciekł od 
swej społeczności i stał się nad wyraz dziki i okrutny? 
W niedługim czasie znaleźliśmy się na niewielkiej polanie, która zapewne była „Ogrodem 
boga". Rosła tam w obfitości kukurydza i inne gatunki zbóż. Było to miejsce, gdzie dwa razy 
do roku Kalubi musiał siać święte ziarno. Zauważyłem, że pole było zupełnie wolne od 
zielska i nie mogłem zrozumieć, w jaki sposób to się stało, dopiero później przypomniało mi 
się, jak kalubi opowiadał, że ogród ten zostawał pod opieką sług Matki Świętego Kwiatu, 
które wszystkie były albinoskami lub niemymi. 
Przeszedłszy przez „Ogród boga", dostaliśmy się na wzgórze, na którym droga już była 
zupełnie widoczna. Mieliśmy wrażenie, że zbliżamy się do zrębu jakiegoś krateru. Milcząc 
przyśpieszaliśmy kroku, a brat Jan szedł mimo swojej chorej nogi przodem i nikt nie mógł za 
nim nadążyć. Stefan postępował tuż za nim. 
Nagle za grzbietem góry Brat Jan jakby znikł. Widziałem, jak Stefan, znalazłszy się na 
samym zrębie, podniósł ręce w oniemieniu. 
Przyśpieszyłem kroku i oto co zobaczyłem: od zrębu góry lekko skłaniało się zbocze nie 
zarosłe lasem i w odległości mniej więcej tysiąca kroków dotykało do pięknego jeziorka, 

którego ciemne wody (jak później to stwierdziliśmy, niezgłębione) oblewały piękną 
rozsłonecznio-ną wysepkę o powierzchni trzydziestu czy czterdziestu zaledwie akrów, pełną 
palm i drzew owocowych. W środku wysepki stał piękny domek, zbudowany na sposób 
krajowy, lecz z werandą i otoczony płotem. W pewnej odległości od niego stały małe szałasy, 
a z przodu znajdowały się żerdzie podtrzymujące maty tak, jakby miały coś chronić przed 
wiatrem lub zbytnią operacją słońca. 
—  Idę o zakład — powiedział Stefan — że tu żyje Święty Kwiat, spójrzcie na maty, które 
chronią go od słońca. 
—  Matka Świętego Kwiatu żyje tutaj — szeptał brat Jan — gdzie ona jest? Obym się nie 
zawiódł... Boże, nie pozwól mi zawieść się, gdyż byłoby to, ponad moje siły... 
Wszyscy ruszyliśmy w dół i w pięć minut byliśmy u brzegu jeziorka i zaczęliśmy nerwowo w 
pośpiechu szukać wśród sitowia łódki, która, według relacji króla Pongów, miała być tutaj 
ukryta. 
—  Oto jest, baas — krzyknął nagle Hans; pobiegliśmy do niego i wkrótce z zarośli 
wyciągnęliśmy dość dużą łódź, która mogła pomieścić dwunastu lub czternastu ludzi. Na jej 
dnie leżały złożone wiosła. 
160                                             ŚWIĘTY KWIAT 
W niecałe dwie minuty byliśmy na drugim brzegu. Przywiązaliśmy łódź, a raczej ja to 
zrobiłem, gdyż nikt o tym nie pamiętał, i ruszyliśmy ścieżką wśród uprawnego pola w 
kierunku domku. Dziwny się wydawał spokój, jaki tu wokoło panował. 
Dopiero później odkryłem przyczynę, dlaczego nie spostrzegliśmy tu żywej duszy. Dwa 
powody były po temu. Pierwszy, że była właśnie północ, kiedy to ci biedni tubylcy, po 
trudach dnia odpoczywają w chatach, a drugi powód, że choć zapewne straż widziała nas 
przepływających przez jezioro, to jednak sądziła, że to właśnie kalubi o pełni księżyca (jak to 
było w zwyczaju) przybywa do Matki Świętego Kwiatu, a wizyta ta ze względów religijnych 
jest otaczana czcią i jako misterium odbywa się bez świadków, więc i straż cofnęła się 
dyskretnie. 
Najpierw dostaliśmy się do małego ogrodzenia otoczonego matami. Stefan pierwszy wdrapał 
się na wzniesioną ścianę, lecz wkrótce zeskoczył między nas z szybkością błyskawicy. 
—  Na Boga! Na Boga! — wykrzyknął i były to jedyne słowa, które mogłem z niego 
wydobyć. 
O parę kroków dalej stał wysoki płot, spleciony z trzciny. Pośrodku znajdowała się furtka z na 
wpół odchylonymi drzwiczkami. 
Poprzez werandę można było zobaczyć drzwi od jednego z pokojów, w którym stał stół, a na 
nim potrawy. 
Na werandzie, klęcząc na matach, modliły się dwie białe kobiety, ubrane w strój 
najczystszego białego koloru, z purpurowym obramowaniem, z bransoletami na rękach i 
kosztownościami z czerwonego krajowego złota. Jedna z nich wyglądała na lat czterdzieści. 
Była wysoka, o niebieskich oczach i złotych włosach, które jej spadały na ramiona. Druga 
mogła mieć lat dwadzieścia. Oczy miała szare i ciemnobrunatne włosy. Była wysokiego 
wzrostu i bardzo piękna. Starsza modliła się, a młodsza słuchała ze wzrokiem wzniesionym 
ku niebu. 
—  Boże — modliła się kobieta — spójrz na nas, niewolnice, i jeśli to możliwe, uwolnij nas z 
tego dzikiego kraju. Dziękujemy ci, żeś nas otaczał opieką przez tyle lat i pokładamy w Tobie 
nadzieję, gdyż tylko Ty mocen jesteś nam pomóc. Uczyń, o Panie, aby nasz drogi mąż i ojciec 
mógł żyć jeszcze i abyśmy z nim mogły się połączyć. Albo jeżeli on miałby już nie żyć, a dla 
nas nie byłoby nadziei na tej ziemi, uczyń, abyśmy mogły także umrzeć i znaleźć go w 
Twoich niebiosach. 
Tak się modliła, a ja zauważyłem, jak łzy spływały po jej twarzy. 
BOGOWIE 

161 
—  Amen — powiedziała w końcu, a dziewczyna powtórzyła jak echo: „Amen." 
Spojrzałem dokoła, szukając brata Jana. On cośkolwiek słyszał i był jak wniebowzięty. Na 
szczęście nie mógł się ruszyć ani mówić. 
—  Zatrzymajcie go — szepnąłem do Stefana i Mawowo — a ja pójdę pomówić z tymi 
kobietami. 
I oddawszy karabin Hansowi, zdjąłem kapelusz, wszedłem w obręb ogrodzenia i zwróciłem 
na siebie uwagę lekko kaszląc. 
Obie kobiety, które właśnie wstały z klęczek, spojrzały na mnie jak na ducha. 
—  Panie — powiedziałem, kłaniając się — proszę się nie niepokoić. Jak widzicie, Bóg 
Wszechmocny czasem odpowiada na modlitwy. Streszczając się, ja jestem jednym z białych 
ludzi, którym z pewnymi trudnościami udało się dostać do tego miejsca i czy pozwolą nam 
panie zbliżyć się? 
One jeszcze patrzyły na mnie ze zdumieniem. 
—  Tuja się nazywam Matką Świętego Kwiatu, a dla każdego obcego człowieka mówić z 
Matką równa się śmierci. A więc, jeżeli jesteś człowiekiem, w jaki sposób zdołałeś żywy do 
mnie przemówić? 
—  To jest długa historia — odpowiedziałem wesoło. — Czy możemy wejść? Chcemy 
zaryzykować, jesteśmy przyzwyczajeni do tego i mamy nadzieję, że potrafimy paniom oddać 
przysługę. Chciałbym wyjaśnić, że jest nas trzech białych, dwóch Anglików i jeden 
Amerykanin. 
—  Amerykanin! — zawołała. — Amerykanin! I jak on wygląda? Jak się nazywa? 
—  Ach — odrzekłem i czułem, jak moje nerwy naprężyły się z wrażenia — to jest starszy 
człowiek, ma białą brodę i wygląda na świętego Mikołaja, a jego imię — nie odważyłem się 
powiedzieć od razu — brzmi... tak, Jan, brat Jan, jak my go nazywamy. Wie pani, że nawet 
zachodzi pewne podobieństwo między nim a pani towarzyszką. 
Myślałem, że ta kobieta padnie zemdlona i już zacząłem kląć siebie w duchu za moją 
nieostrożność. Oparła się o ramię dziewczyny, aby nie upaść, lecz i ta słaniała się, 
zrozumiawszy co mówiłem do nich, chociaż może nie wszystko. Trzeba dodać, że to 
dziewczę nigdy dotąd nie widziało białego człowieka. 
—  Pani, pani — mówiłem z przejęciem — niechże pani to zniesie. Przejść w życiu tyle 
cierpień i trosk po to, żeby później umierać ze szczęścia, byłoby śmieszne. Czy mogę zawołać 
brata Jana? On jest 
И — Święty kwiat 
162                                             ŚWIĘTY KWIAT 
duchownym i jako taki potrafi coś odpowiedniego w danej chwili powiedzieć, czego ja, jako 
zwykły myśliwy, nie umiem... 
Spojrzała na mnie i zebrawszy wszystkie swoje siły powiedziała: 
—  Proszę, niech go pan przyśle. 
Otworzyłem drzwi, za którymi stali gromadnie moi towarzysze, i chwyciwszy brata Jana za 
ramię, pociągnąłem go naprzód. 
Oboje stanęli, patrząc na siebie, a młodsza kobieta również stała z szeroko otwartymi oczyma. 
—  Elżbieta! — powiedział jakby ostatnim tchem brat Jan. 
Ona jęknęła, jakby mdlejąc, i rzuciwszy się w jego ramiona ze słowami „mąż, mąż", oparła 
mu na piersi swoją głowę. 
—  I co, Allanie — mówił Stefan trochę na stronie — widziałeś ją? 
—  Co? Ją? Którą? — zapytałem. 
—  Tę młodą w białym stroju. Mówię tobie, pierwsza klasa. 
—  Milcz, ośle! — odpowiedziałem. — Czy to odpowiedni czas na rozmowę o wdziękach 
kobiecych? 

Potem poszedłem za ścianę i dosłownie płakałem z radości. To był jeden z najszczęśliwszych 
momentów mego życia, bo jak rzadko sprawy się tak układają, jak powinny. 
I odczułem potrzebę zmówienia małej modlitwy, podzięki i prośby o to, aby nie zabrakło nam 
ani sił, ani odwagi do przezwyciężenia wszystkich trudności, jakie nas jeszcze czekały. 
 
ROZDZIAŁ XVII 
DOM ŚWIĘTEGO KWIATU 
Pół godziny albo więcej upłynęło, jak na przemian myślałem nad naszym położeniem i 
słuchałem rapsodii Stefana. Naprzód opowiadał mi o piękności Świętego Kwiatu, który 
ujrzał, gdy się wspiął na ścianę, a następnie mówił o piękności oczu młodej kobiety w białym 
stroju. Dopiero moje ostrzeżenie, że obraziłby ją wdzierając się do wnętrza świętego 
ogrodzenia, powstrzymało go od tego kroku, choć odczuwał niesłychaną żądzę zobaczenia 
tego kwiatu. 
Podczas naszej rozmowy otworzyły się drzwi i ukazała się ona. 
—  Panowie — powiedziała z ukłonem — matka i ojciec, tak, ojciec, zapytują, czy panowie 
łakną? 
My oznajmiliśmy, że owszem, bardzo „łakniemy", i udaliśmy się do domu. 
Dom składał się z dwóch pokoi, z których jeden był sypialny, a drugi stołowy. Brat Jan i jego 
małżonka siedzieli obok siebie, i zdawało się, że płaczą z radości. 
—  Elżbieto — powiedział Jan — to jest pan Allan Quatermain; dzięki jego dzielności i 
zaradności znaleźliśmy się znowu razem, a to jest jego towarzysz pan Stefan Somers. 
Skłoniła głową, gdyż nie miała sił mówić i podała nam dłoń, którą uścisnęliśmy. 
—  Co to jest „dzielność i zaradność"? — słyszałem, jak jej córka szeptała do Stefana. — I 
dlaczego pan nie ma żadnej z nich, o Stefanie Somers? 
—  O, to trzeba by długo tłumaczyć — odrzekł jej z wesołym uśmiechem, po czym już nie 
słuchałem ich głupstw. 
Następnie usiedliśmy do stołu. Posiłek składał się z potraw roślinnych i wielkiej misy 
kaczych jaj ugotowanych na twardo, którymi w obfitości 
164                                             ŚWIĘTY KWIAT 
raczyli się Hans i Mawowo, zachęceni przez Stefana i Wiarę. Takie bowiem zdaje się było 
imię młodej kobiety, dane jej przez matkę, gdy się modliła w chwili dla niej tak strasznej. 
Pani Eversley opowiedziała swoją historię. 
Po ucieczce od bandy handlarzy niewolników Hassan-ben-Moham-meda błądziła przez 
kilkanaście dni wśród nie znanych miejsc i została pochwycona przez oddział Pongów, który 
przetrząsał okolice zapewne w poszukiwaniu jeńców. Przewieziono ją przez wody jeziora do 
kraju Pongów, gdzie została Matką Świętego Kwiatu w miejsce albinoski, która umarła w 
bardzo podeszłym wieku. Od tego dnia nie opuszczała więcej swojej wyspy. Tutaj odwiedzali 
ją od czasu do czasu tylko królowie, potwora jednak nigdy nie widziała, chociaż raz z daleka 
słyszała jego ryk. 
Pani Eversley, wkrótce po przybyciu na wyspę, urodziła córkę, którą pielęgnowały z początku 
Służebnice Świętego Kwiatu. Od tego czasu z obiema, z nią i jej dzieckiem, obchodzono się z 
nadzwyczajnym szacunkiem i czcią, gdyż uważano je za wcielenie naturalnych sił i żyzności, 
a narodziny te jako najlepszy omen dla wymierającego plemienia Pongów. Spodziewano się 
również, że Dziecko Świętego Kwiatu obejmie z czasem po Matce jej wysokie funkcje. Tak 
więc żyły tutaj samotne, zajmując się dozorowaniem robót polnych na wyspie. Szczęśliwym 
trafem pani Eversley w chwili pojmania miała ze sobą małą Biblię i już nigdy się z nią nie 
rozstawała. Na niej to mogła nauczyć czytać swoją córkę i uczyć ją tego wszystkiego, co 
mieści na swoich stronach. 
Dziwnie jakoś nie straciła przez tyle lat, podobnie jak jej mąż, wiary w to, że ocalenie dla niej 
nadejdzie. 

Panna Wiara miała szczere i wesołe usposobienie, dzięki obcowaniu z Naturą, matką i Biblią, 
które też stanowiły dla niej jedyne źródło informacji, gdyż niewolnicy-tubylcy, mieszkający 
na tej wyspie, nie wchodzili tu w grę zupełnie, chociażby dlatego, że byli przeważnie niemi. 
Gdy pani Eversley zakończyła swoją ciekawą opowieść, usłyszałem jak panna Wiara mówiła: 
—  Tak więc wygląda, o Stefanie Somers, że to ty jesteś naszym zbawcą. 
—  Bez wątpienia — odpowiedział Stefan — ale w jaki sposób? 
—  Dlatego, że ty zobaczyłeś suchy Święty Kwiat tam daleko w Anglii, i powiedziałeś: „Ja 
muszę zostać Świętym Ojcem tego kwiatu." Po czym 
DOM ŚWIĘTEGO KWIATU                                     165 
zapłaciłeś talenty na koszty podróży i nająłeś dzielnych myśliwych, aby zabili złego boga i 
przywiedli mego starego, siwowłosego rodzica z sobą. Zaiste, ty jesteś zbawcą. — I tu 
skłoniła wdzięcznie głowę. 
—  Naturalnie — zawołał z entuzjazmem Stefan — to nie jest dokładnie tak, ale w 
ostateczności tak samo, jak to później postaram się wytłumaczyć. Ale, panno Wiaro, czy nie 
zechciałaby pani pokazać nam Świętego Kwiatu? 
—  Ach! To może zrobić Święta Matka. Jeżeli spojrzysz nań bez niej, o Stefanie Somers, 
umrzesz. 
—  Rzeczywiście — powiedział Stefan, nie wspominając o swojej ewolucji akrobatycznej 
przy wejściu. 
W końcu po dłuższym wahaniu, Święta Matka obiecała nam pokazać kwiat, tłumacząc się 
przed sobą tym, że bóg został zabity i że już nic nie stoi na przeszkodzie. Najpierw jednakże 
poszła za dom i przywołała, klaszcząc w dłonie, starą służącą, bardzo ciekawy typ albinoski, i 
kazała jej na migi zabrać wiosła z czółna i opatrzyć je swoim znakiem. 
Następnie wyprowadziła nas z domu i przeciąwszy nożem włókno palmowe, które rozpięte 
było u wejścia do zagrodzenia świętego i opieczętowane pieczęcią ze złota, jaką nosiła na 
łańcuchu na szyi, aby nikt bez jej wiedzy nie mógł przekroczyć tego miejsca, zawiodła nas do 
ogrodu. 
Gdy otworzyliśmy drzwi, ujrzeliśmy w środku ogrodzonej przestrzeni przecudowną roślinę. 
Miała ona jakichś osiem stóp szerokości, z liśćmi długimi i wąskimi, koloru ciemnozielonego. 
Kwiaty, których było około dwunastu, rozwijały się właśnie, i z ich liczby Pongowie wróżyli, 
jaki będzie urodzaj każdego roku. Kwiaty miały od stołu płatki białego koloru, z czarnym 
obramowaniem, wierzch był jak z polerowanego złota, a na każdym płatku czarny znak z 
podobizną głowy małpy. 
Jeżeli mnie kwiat ten wprawił w podziw, to cóż mówić o Stefanie, który miał wręcz obsesję 
na punkcie tego rodzaju kwiatów. I rzeczywiście, chłopak mało nie oszalał. Przez długi czas 
patrzył na roślinę, aż w końcu upadł przed nią na kolana, tak że panna Wiara zawołała: 
—  Czy także czcisz Święty Kwiat, o Stefanie Somers? 
—  Właśnie — odpowiedział. — Ja u..., ja u..., umieram z tęsknoty za tym kwiatem! 
Zwróciłem uwagę Somersowi na jego błazeńskie zachowanie, uważając, że takie 
postępowanie może usprawiedliwić tylko jedna rzecz, a nie jest nią kwiat. 
166                                             ŚWIĘTY KWIAT 
Przy tej okazji słyszałem rozmowę, jaką prowadzili Mawowo i Hans w ogrodzie, do którego 
także za nami weszli. Hans tłumaczył towarzyszowi, że biali ludzie podziwiają takie zieliska, 
ponieważ one podobne są do złota, które z kolei jako jedyną rzecz ubóstwiają, chociaż bóg u 
nich ma rozmaite nazwy. Mawowo jednak był zdania, iż biali ludzie dlatego tak się interesują 
tą rośliną, że daje ona zapewne jakieś nadzwyczajne lekarstwa i środek na siłę i odwagę. W 
ogóle Zulusi nie dbają o rośliny ani drzewa, chyba że dają one owoce dobre do jedzenia. 
Gdy napoiliśmy nasz wzrok widokiem tej cudownej rośliny, zapytałem Świętą Matkę, co 
oznaczają te małe pagórki, które wznoszą się w pobliżu. 

—  Są to groby Matek Świętego Kwiatu — odpowiedziała — jest ich dwanaście, a nawet jest 
przygotowane trzynaste miejsce, z przeznaczeniem dla mnie. 
Zmieniając temat rozmowy zapytałem, czy w kraju są jeszcze inne takie rośliny. 
—  Nie — odpowiedziała — a przynajmniej ja nigdy o drugiej nie słyszałam. I rzeczywiście, 
mówiono mi, że roślinę tę sprowadzono tutaj przed wieloma pokoleniami. Każdy nowy pęd 
musiał być przeze mnie obcięty i z całym ceremoniałem zniszczony. Widzicie tu nasienie, 
które zostało z zeszłorocznego kwiatu. Ono jest już dojrzałe i w nocy najbliższej pełni 
księżycowej, kiedy tu przybędzie kalubi, muszę je spalić w jego obecności. Gdyby zaś 
wcześniej się rozsypało, muszę nasionka spalić z takim samym ceremoniałem. 
 
Gdy wychodziliśmy z ogrodu, kierując się moją zasadą, aby korzystać z okazji, oderwałem tę 
łupinę z nasionkami, która była wielkości małej pomarańczy, i ukryłem ją w kieszeni. 
Zostawiwszy Stefana i Wiarę w ogrodzie przy podziwianiu tego pięknego okazu Cypripedium 
— czy siebie samych nawzajem — wróciliśmy do domu. 
—  Janie i pani Eversley — powiedziałem. — Opatrzność was złączyła po dwudziestu latach 
rozłąki. Lecz cóż należy obecnie robić? Bóg został zabity i przejście przez knieję nie będzie 
trudne. Lecz dalej są wody, których nie mamy jak przebyć, a za wodami ten stary czarownik 
Motombo siedzi u wejścia do jaskini niczym pająk na swojej sieci. A za Motombo i jego 
jaskinią jest Komba, ten nowy kalubi i jego plemię ludożerców... 
—  Ludożercy! — wykrzyknęła pani Eversley — nigdy nie słyszałam, że oni są ludożercami. 
DOM ŚWIĘTEGO KWIATU                                     167 
—  Proszę zatem przyjąć moje zapewnienie, że są nimi; jestem również przekonany, że oni 
zawsze mieli nadzieję, iż nas zjedzą. A teraz przypuszczając, że nie chcecie spędzić reszty 
życia w tym kraju, pytam: jak myślicie stąd się wydostać? 
Potrząsnęli oboje głowami, jakby na znak, że nie mają pojęcia. 
—  Jak to zaplanowałeś, Allanie? — zapytał brat Jan głaszcząc swoją brodę. 
—  Zaplanowałem?! — powtarzałem. — Zaplanowałem?! W tych warunkach, Janie, no cóż... 
— I po chwili namysłu zawołałem Hansa i Mawowo, którzy przyszli i usiedli na werandzie. 
—  Powiedzcie mi teraz—zwróciłem się do nich —jakie macie plany? — Chciałem bowiem 
przenieść odpowiedzialność na kogoś innego. 
—  Mój ojciec robi sobie z nas żarty — powiedział Mawowo poważnie. — Czy może mysz w 
pułapce układać plan, jak ma uciec, jeżeli pies czeka przy otworze? Teraz ja nic nie widzę, 
tylko śmierć... 
—  To bardzo pocieszające — powiedziałem — a teraz kolej na ciebie, Hans. 
—  Ach! Baas — odpowiedział Hotentot — przedtem byłem jakiś mądrzejszy, kiedy kładłem 
Intombi do bambusa. Lecz teraz moja głowa jest zepsutym jajkiem, i kiedy chcę wytrząsnąć z 
niej mądrość, mózg mój bełcze się i chlupie z jednej strony na drugą, jak popsute żółtko w 
skorupie. Ale zaraz, zapytamy panienkę; ona ma umysł młody i świeży, i może w coś utrafić. 
Aby samemu raczej zyskać na czasie, niż z jakiegokolwiek innego powodu, zawołałem pannę 
Wiarę, która właśnie wróciła ze Stefanem z ogrodu, i wytłumaczyłem jej, o co mnie i 
Hansowi chodziło. Ku memu zdziwieniu odpowiedziała od razu: 
—  Co to jest bóg, o Allanie? Czyż nie jest to coś więcej niż człowiek? Czy bóg może być 
więziony przez tysiące lat w lochu, tak jak Szatan w Bibliil Jeżeli Bóg chce się poruszyć i 
zobaczyć nowy kraj, kto może mu powiedzieć „nie"? 
—  Nie zrozumiałem tego dokładnie — powiedziałem. 
—  O Allanie, Święty Kwiat jest bogiem, a moja matka jest kapłanką. Jeżeli Święty Kwiat ma 
dosyć tego kraju i chce rosnąć gdzie indziej, dlaczego jego kapłanka nie może go zabrać i 
pójść razem z nim? 
—  Pierwszorzędny pomysł — powiedziałem — ale panno Wiaro, tu jest, a raczej było dwóch 
bogów, z których jeden nie może podróżować... 

168                                             ŚWIĘTY KWIAT 
—  To jest bardzo łatwe do zrobienia. Włóż skórę boga lasów na tego oto człowieka, i któż 
pozna różnicę? — powiedziała wskazując na Hansa. 
—  Tak! Tak! Tak! Znakomicie — krzyczał na całe gardło Stefan. 
—  Co powiedziała panienka? — zapytał podejrzliwie Hans. Wytłumaczyłem mu. 
—  Ach, Baas! — zawołał Hans — pomyśl tylko o zapachu wewnątrz skóry-, gdy słońce na 
nią pada. A zresztą ten bóg był bardzo wielki, a ja jestem mały. 
Następnie obrócił się i zaproponował to Mawowo, twierdząc, że jego rosła postać lepiej się 
nada do tej roli. 
—  Prędzej chcę umrzeć—odpowiedział Mawowo. — Czy wyglądam ja, w którego żyłach 
płynie krew wojowników, na takiego, który zechciałby, przebrany w skórę zabitej bestii, 
ukazać się jako małpa przed ludźmi? Zrób mi jeszcze raz taką propozycję, Hans, a pokłócimy 
się naprawdę... 
—  Pomyśl, Hans — powiedziałem. — Mawowo ma rację. On jest wojownikiem i jest bardzo 
dzielny w walce. Ty także jesteś bardzo dzielny w swoich pomysłach i zrobiwszy taką rzecz, 
wystrychnąłbyś wszystkich Pongów na dudków. A więc lepiej będzie, gdy ty, Hans, ubierzesz 
się w skórę goryla na parę godzin, niż abym ja, twój pan, i wszyscy inni zostali zabici. 
—  Tak, baas, to jest prawda; chociaż ja myślę tak jak Mawowo, że raczej ja padnę trupem. I 
będzie bardzo przyjemnie wywieść w pole tych Pongów jeszcze raz... Ale ja nie chcę ciebie, 
baas, widzieć zabitego dla uwolnienia się od jakiegoś tam jednego lub dwóch złych 
zapachów. Tak więc, jeżeli życzysz sobie baas, to ja przemienię się w boga. 
Tak więc dzięki ofiarności Hansa, który naprawdę jest bohaterem tej całej historii, 
postanowiliśmy nazajutrz o świcie ruszyć w drogę. 
Pani Eversley zwołała przed werandę swoje ministrantki, w liczbie dwunastu, które 
powiadomiła, że bóg mieszkający w lesie nie żyje, Święty Kwiat jako „Małżonka boga" musi 
być zabrany i zaniesiony do Motomby. Następnie kazała im przynieść rydle, łopaty i 
wszystkie narzędzia, i pomóc wykopać Święty Kwiat. 
Dokonano tego pod dozorem, jak się łatwo czytelnik domyśli, Stefana, który czuł się jak w 
swoim żywiole, chociaż zadanie nie okazało się tak łatwe. Wszystkie albinoski, które były 
bardzo przywiązane tak do Matki, jak i do kwiatu, płakały i zawodziły. 
Nawet Wiara płakała i można było zauważyć wzruszenie na twarzy pani Eversley. 
DOM ŚWIĘTEGO KWIATU                                     169 
— Boję się — powiedziała — aby to świętokradztwo nie ściągnęło na nas jakiegoś 
nieszczęścia. 
Lecz brat Jan, który miał bardzo dobrze wyrobiony pogląd na wszystkie afrykańskie 
zabobony, przypomniał jej drugie przykazanie. Wykopaliśmy na koniec całą roślinę z 
korzeniami, zostawiając przy nich u dołu dostateczną ilość ziemi, aby ją jak najdłużej 
utrzymać przy życiu. 
Pod jej korzeniami w ziemi znaleźliśmy bardzo wiele ciekawych przedmiotów, jak fetysze i 
małe figurki w postaci małp z koroną na głowie, a nawet czaszkę goryla, a może ludzką — 
jeżeli tak, to należała do bardzo niskiego typu — prócz tego inne drobiazgi. 
Pani Eversley powiedziała mi później, że u Pongów istniało podanie, że ich pierwszy bóg, 
zanim jeszcze oni sami imigrowali do tego kraju, posiadał żonę, której kości złożono pod tym 
kwiatem. 
Pozostałe czynności związane z opakowaniem tej nadzwyczajnej rośliny polegały na 
obwiązaniu jej matami i przewiązaniu poszczególnych łodyg i kwiatów; czynności te zostały 
wykonane z całą starannością, a w końcu cała roślina znalazła się na noszach gotowych do 
drogi. Gdy już robiło się ciemno, Hans zapytał mnie: — Baas, czy nie byłoby dobrze, abym z 
Mawowo poszedł spać do czółna? Ja przypuszczam, że kobiety te skorzystają z pierwszej 
sposobności i przedostaną się przez wodę, aby dać znać Pongom o wszystkim. Jakkolwiek nie 

lubiłem rozdzielać naszej małej grupy, jednak uznawszy przypuszczenia Hansa za bardzo 
naturalne, zezwoliłem im na to. Wieczorem tego dnia odbył się formalny chrzest Wiary, 
którego dokonał brat Jan i pod głębokim wrażeniem tej sceny udaliśmy się na spoczynek. Ja i 
Stefan spaliśmy w ogrodzie, gdyż towarzysz mój nie chciał tracić swego kwiatu ani na chwilę 
z oczu. 
Około północy usłyszeliśmy, jak ktoś lekko otwiera bramę w ścianie i przy świetle księżyca 
zobaczyliśmy parę postaci albinosek, jak cicho skradały się do ogrodzenia. Jednakże po 
chwili, gdy zakaszlałem i poruszyłem się, zniknęły jak cienie, bezpowrotnie. 
Śniadanie zjedliśmy przy świetle księżyca i po modlitwie, odmówionej przez brata Jana z 
prośbą o powodzenie w podróży, ruszyliśmy. 
Dziwny to był wymarsz i zauważyłem, że obie, pani Eversley i jej córka, zdawały się żegnać 
z pozostawionym domkiem. 
Schodząc do miejsca, gdzie nas oczekiwało czółno, spotkaliśmy Hansa i Mawowo, którzy 
opowiedzieli nam, że w nocy przybyło na 
170 
ŚWIĘTY KWIAT 
brzeg kilka kobiet z widocznym zamiarem wejścia do łodzi i przedostania się na drugą stronę, 
i dopiero zobaczywszy ich, to jest Hansa i Mawowo, uciekły z powrotem do swoich szałasów. 
Gdy już wszyscy siedzieliśmy w łódce wraz z naszym drogocennym kwiatem, zjawiły się na 
brzegu ministrantki Świętego Kwiatu i zaczęły charakterystycznymi dla niemych dźwiękami 
jak również znakami dawać do zrozumienia i prosić, aby Matka ich nie opuszczała, aż pani 
Eversley i jej córka rozpłakały się. 
Przyznam, że i ja również byłem bardzo wzruszony, lecz cóż mogliśmy zrobić? Ja jednak 
wierzę, że żadna krzywda ich nie spotkała, lecz rozumie się samo przez się, że nigdy więcej 
nie słyszałem o ich losie. 
Przeprawiliśmy się na drugą stronę jeziora i ukryliśmy łódź w miejscu, gdzie ją wcześniej 
znaleźliśmy, po czym ruszyliśmy naprzód bez zwłoki. Stefan i Mawowo jako najsilniejsi 
spośród nas nieśli nosze z kwiatem i podczas gdy Stefan nigdy nie skarżył się na jego ciężar, 
Mawowo klął na czym świat stoi, zwłaszcza przez pierwszych parę godzin, i sądzę, że jedynie 
dla przyjaźni Stefana nie rzucił kwiatu na ziemię. 
Przeszliśmy przez Ogród boga, gdzie pani Eversley opowiadała mi o ceremonii siania 
świętego ziarna i innych zwyczajach, niejako potwierdzając to, co już słyszeliśmy. 
Kiedy doszliśmy do Polany Zwalonego Drzewa, zastaliśmy tam naszą skórę zdartą z potwora, 
tylko widocznie musiał ją odwiedzić rój termitów, gdyż była najskrupulatniej oczyszczona z 
mięsa. Termity zjadły również ciało goryla i opodal leżały białe, lśniące kości i czaszka. 
Niestety, żałowałem bardzo, że nie mogliśmy zabrać z sobą przepysznie spreparowanego 
szkieletu tej potwornej małpy. 
Ciężar samej skóry był bardzo znaczny, przynajmniej tak twierdzili brat Jan i Hans, którzy ją 
nieśli we dwóch uwiązaną do długiej gałęzi. 
Szliśmy bardzo powoli i gdy dotarliśmy do cmentarzyska królów, brakowało tylko godziny 
do zachodu słońca. 
Co robić? Niedaleko nas znajdowała się głęboka woda stojąca, której bez czółna przebyć nie 
było sposobu. A na drugim brzegu oczekiwał potwór, pół człowiek, pół zwierzę, którego 
zamiary względem nas były niedwuznaczne. 
Zawołałem Hansa i pozostawiając resztę na miejscu, udałem się z nim, aby zbadać sytuację 
na brzegu wody. 
— Dopóki nie zdobędziemy czółna, musimy zostać na miejscu — powiedziałem do Hansa, 
który siedział za mną, ukryty w sitowiu. 
DOM ŚWIĘTEGO KWIATU 
171 

Nic mi na to nie odpowiedział. 
Lecz siedząc nad brzegiem i myśląc co dalej robić, mimo woli zaobserwowałem dramat z 
życia owadów. 
Między dwiema łodygami trzciny jakiś pająk z gatunku największych rozpiął sieć i czekał na 
ofiarę, jak krokodyle oczekiwały na ławicach przybrzeżnych, jak bóg w lesie czekał na 
królów i jak Motombo właśnie to czyni u wejścia do jedynej drogi przez skalną ścianę... 
I wnet rozpoczęła się tragedia. Wielka biała ćma zatrzymała się i poruszyła siecią o dwa lub 
trzy cale nad powierzchnią wody. Pająk spadł na nią jak błyskawica. Objął ją długimi 
ruchliwymi odnóżami i zaczął otaczać swoją niewidzialną siecią. 
Wtem tuż pod miejscem odbywającej się tragedii z powierzchni wody wychyliła się ryba i w 
jednym momencie wchłonęła tłustego pająka, a z nim i kawał sieci. Ćma była wolna. Kilkoma 
uderzeniami skrzydeł zrzuciła z siebie więzy i odleciała. 
—  Widziałeś, baas? — zapytał Hans, wskazując na zerwaną sieć. — Gdy ty myślałeś, ja 
modliłem się do twojego wielebnego ojca, który mnie nauczył jak to zrobić i przysłał mi ten 
znak z ognistego miejsca. 
Nie mogłem się powstrzymać od śmiechu na myśl, jaką minę miałby mój kochany ojciec, 
gdyby słyszał uwagi nawróconej przezeń owieczki. W każdym razie analiza poglądów 
religijnych Hansa byłaby rzeczywiście bardzo interesująca i żałowałem, że dotychczas jej nie 
zrobiłem. 
Wracając do tematu zapytałem: 
—  Jaki znak? 
—  Baas, ten znak mówi: sieć ta to jest jaskinia Motoinby. Tłusty pająk to Motombo. Ćma to 
my, baas, schwytani w sieć i czekający na pożarcie. 
—  Dobrze, Hans, ale kto jest tą rybą, która połknęła pająka? 
—  Baas, rybą jesteś ty, który z cicha podpłynąłeś i małym karabinkiem zabiłeś Motombę. 
Jest burzliwa noc i ciebie, baas, nikt nie dostrzeże, jak będziesz przepływać przez wodę. 
—  A krokodyle? — zapytałem. 
—  Baas, ja nie widziałem krokodyla zjadającego rybę. Ryba teraz się cieszy, mając w 
żołądku tłustego pająka. Gdy jest burza, krokodyle idą spać i ukrywają się, gdyż nie znoszą 
błyskawic. 
Przypomniałem sobie, że mi opowiadano i co zresztą częściowo sam zaobserwowałem, że 
krokodyle ukrywają się i zachowują spokojnie podczas  burzy,  więc  korzystając  z  
ciemności  miałem  podpłynąć 
172 
ŚWIĘTY KWIAT 
do drugiego brzegu trzymając karabin w jednym ręku nad wodą i ukraść łódź. 
Namyślałem się. Przedsięwzięcie, zdawałem sobie dokładnie z tego sprawę, było desperackie, 
lecz czyż istniało inne wyjście z sytuacji. 
Nie mając czółna musielibyśmy zostać na miejscu, a nawet wróciwszy na wyspę Świętego 
Kwiatu, w niedługim czasie zostalibyśmy napadnięci przez dzikie plemię Pongów i 
wyrżnięci. 
—  Spróbuję — powiedziałem do Hansa. 
—  Tak, baas, ja wiedziałem, że tak postanowisz, ja bym również z tobą, baas, się wypuścił, 
ale wielka przeszkoda w tym, że nie umiem pływać, a gdybym się topił, to narobiłbym 
wrzasku, bo człowiek w takich wypadkach się zapomina, baas. Jestem pewny, że wszystko 
pójdzie jak z płatka, bo gdyby miało być inaczej, twój wielebny ojciec pokazałby to w znaku, 
który nam dał. Ćma uniosła się i poleciała, a ryba, ach, jak ta ryba śmieje się z tym tłustym 
pająkiem w żołądku! 
ROZDZIAŁ XVIII 
LOS UDERZA 

Wróciliśmy do swoich, których znaleźliśmy skulonych obok siebie przy trumnach i 
przygnębionych. 
Deszcz zaczął padać i błyskawice rozdzierały powietrze. 
Kiedy oznajmiłem im, że udaję się po czółno na drugą stronę wody, spojrzeli na mnie ze 
zdziwieniem, a panna Wiara zapytała mnie zwykłym swoim biblijnym stylem. 
—  Azali masz skrzydła gołębia, że latać możesz, o Allanie? 
Gdy wytłumaczyłem im, że mam zamiar wpław dostać się na drugi brzeg, odezwały się głosy 
jakby nawołujące do namysłu. 
—  Nie możesz ryzykować — odezwał się Stefan. — Ja pływam tak dobrze jak ty i jestem 
młodszy od ciebie. Ja pójdę, chcę zresztą wziąć kąpiel. 
—  Tak, Stefanie, ty pływasz — powiedziałem — lecz wybacz mi, że ci to powiem, ale ty nie 
jesteś szczególnym strzelcem, a celne strzelanie może być tu sprawą, od której wszystko 
zależy. Nie, słuchajcie mnie, ja pójdę. Mam nadzieję, że mi się uda, a jeśli mi się nie 
powiedzie, to zasadniczo sytuacja wasza nie będzie gorsza niż teraz. Jest was tutaj trzy pary: 
Jan z panią, Stefan i panna Wiara, Mawowo i Hans. Jeżeli ten nadliczbowy człowiek z partii 
ściągnie na siebie nieszczęście, wybierzcie sobie nowego kapitana, i to jest wszystko, lecz 
póki ja nim jestem, wymagam posłuszeństwa. 
Wtedy Mawowo odezwał się: 
—  Mój ojciec Makumazan jest silnym człowiekiem i chce, aby obowiązek swój mógł spełnić 
za życia. Lecz jeżeli umrze obowiązek swój spełni jeszcze lepiej, i czy na ziemi, czy pod 
ziemią między duchami naszych ojców jego imię będzie wielkie; tak jego imię będzie 
śpiewem. 
—  A teraz chodźmy na brzeg wody — powiedziałem — gdzie niebezpieczeństwo podczas 
burzy nie jest mniejsze niż tutaj, i podczas 
174                                             ŚWIĘTY KWIAT 
mojej nieobecności niech panie zajmą się łaskawie ustrojeniem Hansa w skórę goryla. 
Chciałbym, aby był gotów, gdy wrócę. 
Ruszyliśmy więc wraz ze swoimi rzeczami ku wodzie. Kiedy znalazłem się na brzegu, 
rozebrałem się do koszuli i spodni, które były koloru szarego, a więc mało widoczne w nocy, i 
wziąłem karabin z rąk Hansa. 
—  Baas, karabin jest nabity bardzo starannie gotów do strzału. Zamek jest owinięty w płótno 
z mego kapelusza, które jest tłuste, gdyż włosy puszczają tłuszcz, zwłaszcza w gorącym 
klimacie. Wystarczy potrząsnąć karabinem, a płótno spadnie samo. 
—  Dobrze — odrzekłem i chwyciłem karabin lewą ręką w połowie, tak że przytrzymywałem 
wstrętnie wytłuszczone płótno z kapelusza Hansa. Pożegnałem się ze wszystkimi uściskiem 
ręki i dumny byłem, że przy tej sposobności panna Wiara wycisnęła mi pocałunek na mojej 
średniowiecznej brwi. Poczułem ochotę oddania jej go, lecz się powstrzymałem. 
—  To jest pocałunak pokoju, o Allanie! — rzekła. — Idź i wracaj w pokoju. 
Pobiegłem na brzeg w towarzystwie Hansa, zsunąłem się po jakimś korzeniu do wody, która 
była mętna i przejmująco chłodna. 
Płynąc obawiałem się, aby mnie nie dostrzeżono przy blasku błyskawic, aczkolwiek miałem 
na głowie swój kapelusz ciemnego koloru. 
Burza rozszalała się na dobre i gromy padały gęsto. Gdzieś w pobliżu w wodę uderzył piorun, 
może przyciągnięty stalą mego karabinu, który unosiłem nad głową. 
Miarowym ruchem, niezbyt się spiesząc, chociaż obecność krokodyli nakazywała raczej 
pośpiech, zbliżałem się do drugiego brzegu, gdzie stało czółno. 
U wejścia do jaskini paliły się ognie niewielkim płomieniem. Tam siedział Motombo! 
Siedział odwrócony i głowę miał ukrytą w cieniu. 
Po chwili jakby tknięty przeczuciem, że ma w pobliżu nieprzyjaciela, odwrócił się. 
W tym momencie zrobiło się jaśniej i Motombo mnie dostrzegł. 

—  Oto jest biały człowiek — mówił do siebie — biały człowiek, który już kiedyś do mnie 
strzelał, i jest tutaj z bronią. Tak! Los uderza! Bóg został zabity, a teraz ja muszę umrzeć! 
I znowu rozjaśniło się niebo na chwilę. Z modlitwą o celny strzał złożyłem się z karabinu, 
zmierzyłem wprost w głowę i pociągnąłem za cyngiel. 
LOS UDERZA                                                175 
Padł strzał. 
Motombo zebrał się jakby na chwilę w sobie i więcej się nie poruszył. 
Bogu Najwyższemu dzięki! Bogu Najwyższemu, który w tej chwili ostatecznej próby sztuki, 
w której jestem mistrzem, nie opuścił mnie. Gdyby mi ręka drgnęła, gdyby mi siła moich 
nerwów nie dopisała, gdyby szmata z kapelusza Hansa była niewystarczającą ochroną przed 
wilgocią dla prochu i kapiszonu! 
Chwilę czekałem, czy nie wybiegną kobiety-ministrantki. 
Lecz było cicho. 
Widocznie huk strzału zagłuszyły odgłosy piorunów i burzy. 
Odetchnąłem i ruszyłem w kierunku czółna. Wskoczyłem na nie i wiosłując energicznie 
wpływałem w zarośla drugiego brzegu, na którym ujrzałem zbliżającego się boga-goryla. 
—  To ty, baas? — usłyszałem stłumiony głos Hansa. 
—  Naturalnie — odrzekłem. — A jak się czujesz w tej gorącej skórze w taką duszną noc? 
—  Och, baas! Mów, jak ci poszło. Nawet w tym smrodzie umieram z ciekawości... 
—  Motombo nie żyje, Hansie; daj mi ubranie. 
Wyskoczyłem z czółna i pociągnąwszy z flaszki łyk gorzałki, opowiedziałem ze szczegółami 
moją przeprawę i w jaki sposób uśmierciłem Motombę. 
Pochód nasz ruszył. Przedostawszy się na drugi brzeg, przeszliśmy obok legowiska Motomby 
i znaleźliśmy się w końcu na drodze do miasta Rika. 
Chociaż było bardzo wcześnie, bo świt zaledwie różowił niebo, mieszkańcy podmiejskich 
szałasów zaczęli wylęgać, aby zobaczyć pochód bogów. 
Tu i ówdzie wśród zbierającego się tłumu widzieliśmy wojowników. 
—  Naprzód, naprzód! — krzyczałem na swoich, popędzając ich. — Bo inaczej zginiemy! 
Hans paradował na czterech łapach w pięknym marszu, Stefan i brat Jan wpadli w lekki 
trucht, niosąc ciężki kwiat. Reszta dorównywała mu kroku. 
—  Bogowie odchodzą i zabierają z sobą białych ludzi — mówili między sobą mieszkańcy 
miasta Rika, gdy przeciągaliśmy ulicami. 
W tłumie dojrzałem Kombę, jak biegł ku nam z wielką włócznią w ręku i przystanął na 
chwilę przerażony. 
176                                             ŚWIĘTY KWIAT 
Za chwilę wsiadaliśmy do czółna w przystani, i przy tej okazji Hans, nie mogąc widocznie 
wytrzymać w strasznej swojej skórze, wychylił nieco głowę, aby zaczerpnąć powietrza. 
Głowa goryla opadła mu na plecy. 
—  Podstęp! — ryknął Komba z brzegu, na którym już zgromadził się wielki tłum. — 
Podstęp! Te białe diabły zabiły boga i ukradły Święty Kwiat i jego kapłankę. Ten żółty 
człowiek ma na sobie skórę boga! Do łodzi! Do łodzi! 
—  Wiosłuj! — dałem komendę. 
Rozwinęliśmy żagiel i gdy byliśmy w odległości stu metrów od przystani, z brzegu ruszyło 
kilkanaście czółen w pościgu za nami. Zdawało mi się, że przyszła chwila naszej zagłady. 
Dobyłem intombi i wyszukawszy na czółnie miejsce najspokojniejsze, aby móc dać strzał jak 
najcelniejszy, zmierzyłem w brodę Rombie. Obliczyłem, że z powodu odległości należy 
celować wyżej, aby trafić w pierś, i korzystając z dobrego światła oddałem strzał. 
Ładunek wybuchł w tym samym momencie i gdy dym rozwiał się po stronach, spostrzegłem, 
jak Komba podniósł ramiona i padł w tył na pokład łodzi. 

—  Cudownie, cudownie, baas — usłyszałem Hansa. — Jestem pewny, że duch twego 
wielebnego ojca nie mógłby lepiej zabić swych wrogów. 
Skutek strzału był nadzwyczajny. W popłochu rzucili się Pongowie ku łodzi swego króla i 
wziąwszy ją w środek, zaczęli cofać się spiesznie do brzegu. Widocznie zwyczaj religijny 
nakazywał im towarzyszyć zwłokom swego króla i wylądować z całym ceremoniałem i 
uroczyście. 
Tymczasem wiosłowaliśmy usilnie i około godziny trzeciej dostrzegliśmy miejsce, gdzie 
powiewała flaga angielska zatknięta ręką Stefana. 
W dali jednak za nami coś zamajaczyło. 
Wytężywszy wzrok dostrzegłem po chwili, że cała flota Pongów w liczbie trzydziestu lub 
czterdziestu łodzi z dwustu wojownikami każda zbliża się ku nam. 
Gdy znajdowaliśmy się o cztery lub pięć kilometrów od brzegu Mazitów, a raczej od 
szerokiego pasa zarośli nadbrzeżnych, Pongowie już byli oddaleni od nas zaledwie o półtora 
tysiąca metrów. 
Na nieszczęście wiatr ustał. Zaczęliśmy więc co sił wiosłować. 
Brzeg był już niedaleko. Dostrzegliśmy na nim Babembę i wojowników Mazitów. Wstąpiła w 
nas otucha. 
 
LOS UDERZA 
177 
— Wysiadać i w bród! — rzuciłem komendę. 
Ostatni wysiadł Stefan, pilnując swojej ukochanej rośliny. 
Pongowie już nas dopadli. 
Zawrzała bitwa, podczas której kilku Pongów padło z naszych rąk, a jeden z Pongów uderzył 
Mawowo kamieniem w czoło, raniąc go ciężko. 
Tymczasem Stefan, otoczony przez Pongów, którzy chcieli odebrać swoje bóstwo w postaci 
kwiatu, walczył jak lew i byłby niechybnie zginął, gdyby nie panna Wiara, która zbliżywszy 
się, zaczęła wyklinać Pongów uroczystymi słowy, co na nich zrobiło wielkie wrażenie. 
Stefan został uratowany, lecz kwiat unieśli Pongowie. 
 
 
 
 

 

 

 

 

 

12 — Święty kwiat 
ROZDZIAŁ XIX 
PRAWDZIWY ŚWIĘTY KWIAT 
Kiedy się zbudziłem, dowiedziałem się, że spałem szesnaście czy osiemnaście godzin. 
Leżałem w namiocie u stóp wzniesienia, na którym Stefan zatknął flagę. W pobliżu mnie 
Hans zjadał olbrzymie ilości potraw ugotowanych na palącym się opodal ognisku. Obok 
niego ujrzałem Mawowo, o którym z radością dowiedziałem się, że nieźle się czuje, gdyż 
kamień rozciął mu tylko skórę na głowie. 
—  Co słychać nowego, Hans — zapytałem. 
—  Niewiele, baas, a właściwie tylko tyle, że zamiast nie żyć, żyjemy. Pani i panna Eversley 
śpią jeszcze, a raczej panna Wiara pomaga Dodżitah pielęgnować Stefana, który ma paskudną 
ranę. Pongowie uciekli i pewnie nie wrócą. Teraz jestem najedzony, ale bolą mnie ręce w 
przegubach od chodzenia na czworakach i od tego udawania boga. Ach, baas, jaki straszny 
był zapach tej skóry, jeszcze do tej pory mam go pełno w nosie. Ja myślę, że gdybym był 
białym człowiekiem, tobym od tego zapachu umarł. 

Uśmiałem się z poczciwego Hansa i wdziawszy kaftan, poszedłem zobaczyć Stefana. U 
wejścia do namiotu spotkałem brata Jana, który mnie zapewnił, że jakkolwiek rana Stefana 
była ciężka, jednak po oczyszczeniu jej i opatrzeniu ma nadzieję, że wkrótce pacjent wróci do 
zdrowia. 
Stefan, zobaczywszy mnie, ucieszył się bardzo, lecz ja nie chciałem dłużej u niego zabawiać, 
gdyż w rozmowie poruszył zaraz temat storczyka, co przyprawiało go o podniecenie. 
Dla dodania mu otuchy powiedziałem, że mam nasienie Świętego Kwiatu, która to 
wiadomość bardzo go uradowała. 
—  I pomyśleć — mówił do mnie — że ty, Allanie, pamiętałeś o tego rodzaju ostrożności i 
okazałeś taką zapobiegliwość, o czym ja, storczy-kowiec, całkowicie zapomniałem. 
PRAWDZIWY ŚWIĘTY KWIAT                                  179 
Tego wieczoru postanowiliśmy wrócić do miasta Beza, gdyż miejsce, gdzie zatrzymaliśmy 
się, było bardzo malaryczne. 
Wymarsz nastąpił z rana dnia następnego. Obie panie jechały na mułach, Stefan na noszach, 
brat Jan na grzbiecie swego białego wołu. 
Po drodze, idąc z Babembą, wymienialiśmy z sobą poglądy o kraju Pongów i postępując krok 
za krokiem, z małymi przystankami, dotarliśmy na drugi dzień pod wieczór do stolicy 
Mazitów, gdzie przyjęto nas w bardzo imponujący sposób. 
Stefan jednakże gorączkował i majaczył. 
Panna Wiara pewnego dnia wskazując na wolną przestrzeń w szałasie, powiedziała do niego: 
—  Spójrz, o Stefanie, przyniesiono kwiat z powrotem. 
—  Wielkie nieba! — zakrzyknął Stefan. — Kwiat wrócił! Ale ci złoczyńcy ułamali 
wszystkie gałązki oprócz jednej! 
—  Tak — odpowiedziała panna Wiara — wszystkie oprócz jednej. Ale ta jedna jest 
najdelikatniejsza. 
Stefan uspokojony zasnął i co więcej, temperatura zaczęła mu spadać. Gdy się obudził, 
pierwsze spojrzenie skierował w stronę, gdzie powinna stać roślina. 
—  Czyś mi nie powiedziała, panno Wiaro, że tu stał najcudowniejszy 
kwiat? 
—  Czyż na jego miejscu nie ma jego dziecka? Czy ja nie jestem tym kwiatem, który 
znalazłeś na tej samotnej wysepce? O Stefanie, zapomnij o straconym kwiecie, którego nasion 
masz poddostatkiem, a myśl o tym, abyś był zdrów, i abyś żył, bo gdybyś umarł, to ja 
wypłakałabym sobie oczy z żalu... 
—  Tak, ja sobie wszystko przypominam... dzięki tobie uratowany zostałem tam na brzegu... 
Tak, masz słuszność, ty jesteś tym prawdziwym Świętym Kwiatem... 
I ona uklękła przy jego łożu, a on uchwyciwszy jej dłoń, pokrywał ją pocałunkami. 
Od tego dnia brat Jan i jego pani uważali Stefana za swego syna i zajęli się nim z jeszcze 
większą troskliwością. 
Mawowo dowiedziawszy się, że Stefan i Wiara są zaręczeni, zapytał mnie, kiedy oni się 
pobiorą i ile krów obiecał Stefan zapłacić bratu Janowi za taką ładną kobietę. 
Przeszło miesiąc staliśmy w domu Bauziego, gdyż tego wymagał stan zdrowia Stefana. 
180 
ŚWIĘTY KWIAT 
Wreszcie przyszedł dzień, gdy Stefan czuł się na tyle dobrze, że postanowiliśmy ruszyć. 
Tymczasem zdarzył się wypadek, który nas powstrzymał. 
A stało się to tak: 
Poprzednio zapomniałem opowiedzieć, że jeńcy Pongowie, którzy /iostali się w ręce 
Mazitów, zostali, dzięki wstawiennictwu brata Jana, ^dstawieni do granic państwa i puszczeni 
wolno z powrotem do swego «raju. W trzy tygodnie ku naszemu zdziwieniu wrócili 

opowiadając, że astali cały kraj i miasto Rika opuszczone przez ludność, prosili Mazitów, iby 
pozwolili im osiąść w ich kraju, na co otrzymali pozwolenie. 
W dniu, w którym wybieraliśmy się w drogę, usłyszałem o świcie ijkiś daleki huk. 
Spojrzałem na Hansa, który także go usłyszał I doszliśmy do przekonania, że to był strzał 
karabinowy. 
Zdumieliśmy się wszyscy, tym bardziej że było wiadomo, iż nikt oprócz nas nie posiada broni 
palnej, ta zaś broń, która była u nas, Jnajdowała się w ścisłej ewidencji. 
' Posłałem więc czym prędzej wartownika do Bauziego i Babemby, ,by zdał raport o wypadku 
w celu zarządzenia dochodzeń, jak również wołania wszystkich wojowników. 
' Niedługo potem przyprowadzono do miasta pasterza, który był anny od kuli w ramię. 
Opowiedział on, że pasąc trzodę królewską 7 odległości pół mili od miasta, spostrzegł oddział 
wojowników ^branych na biało; wszyscy byli uzbrojeni w strzelby i karabiny. Podeszli \o 
trzody, zaczęli uprowadzać bydło i strzelać do pasterzy. Dwóch ustrzelili, a on ranny dobiegł 
do miasta. Dodał, że jeden z wojowników «sal mu powiedzieć białym ludziom, że oni 
przybyli, aby zabić ich 'Mazitów, którzy byli ich przyjaciółmi. 
i — Hassan-ben-Mohammed — rzekłem, gdy Babemba ukazał się na żele oddziału 
wojowników. 
»' — Arabscy handlarze niewolników są tutaj, szlachetny Makumaza-je — mówił Babemba. 
— A ich herold, podszedłszy do północnej jTamy, zażądał, abyśmy wydali białych ludzi i po 
sto młodzieńców Ifnłodych kobiet jako niewolników. W przeciwnym razie zabiją nas 
i^zystkich. Tak kazał oznajmić Hassan-ben-Mohammed. '— Czyżby? — odpowiedziałem 
spokojnie, gdyż w takich chwilach piałem zachować zimną krew. — I czy Bauzi zamierza nas 
wydać? i1-— Jak może Bauzi wydać Dodżitah, który jest jego bratem, i ciebie, pry jesteś jego 
przyjacielem? — zawołał z oburzeniem w głosie stary 
PRAWDZIWY ŚWIĘTY KWIAT                                  181 
generał. — Bauzi przysyła mnie do swego brata Dodżitah, aby mógł dostać rozkazy, 
pochodzące z mądrości białych ludzi i wypowiedziane przez twoje usta, szlachetny 
Makumazanie. 
— Jak widać, Bauzi jest dobrej myśli — odrzekłem — i takie są oto rozkazy Dodżitah. 
Naprzód trzeba zapytać wysłannika Hassana, czy on przypomina sobie pewien list, który mu 
zostawili biali ludzie, zatknięty w rozszczepionym kiju, w pobliżu jego obozu. Powiedz mu, 
że przyszła chwila, w której spełnią się obietnice dane w tym liście i że jeszcze dzisiaj 
zawiśnie na gałęzi. Następnie, Babemba, zbierzesz swoich wojowników i obsadzisz północną 
bramę, i będziesz jej bronił jak najdłużej. Kobietom i dzieciom każesz opuścić miasto i ukryć 
się w lasach od strony południowej. 
Babemba, otrzymawszy ten rozkaz, zaraz zabrał się do wykonania go. 
Z początku podsuwałem myśl bratu Janowi, aby wraz z paniami ukrył się w lesie na południe 
od miasta, ale widząc dzielne zachowanie pań i brata Jana zgodziłem się, by przeszli wraz z 
wojskiem do północnej bramy, skąd spodziewaliśmy się ataku. 
 
■ 
ROZDZIAŁ XX 
BITWA U BRAMY 
Wypadki nie dały na siebie długo czekać. 
W niedługim czasie usłyszeliśmy gęste strzały, których huk dochodził z północnej strony i 
stawał się coraz wyraźniejszy. 
Gdy mgła, która gęstym całunem pokrywała okolicę, zaczęła rzednąć, Hans wdrapał się na 
wierzchołek drzewa i komunikował nam swoje obserwacje. Według jego słów Arabowie, 
gęsto strzelając, zbliżali się do północnej bramy, a Mazitowie, napierani, cofali się za 
palisadę, która otaczała miasto. 

Palisadę tę stanowił wał ziemi, na którego grzbiecie ułożone były pnie drzew, a że niektóre z 
nich z powodu urodzajności ziemi puściły pędy i rosły, cała palisada robiła wrażenie 
żywopłotu. 
Wkrótce Hans spostrzegł, jak wojska Mazitów cofały się do miasta, i w pięć minut potem 
tłumy mieszkańców zaczęły płynąć ku północnej bramie. Wśród nich dojrzeliśmy Bauziego w 
stanie nadzwyczajnego podniecenia. 
—  Czy nie miałem słuszności, Makumazanie — wołał — że obawiałem się tych handlarzy 
niewolników i ich karabinów? Teraz przyszli oni, aby zabić wszystkich starych i zabrać 
młodych, aby ich potem sprzedać. 
—  Tak, królu — odpowiedziałem—ty miałeś słuszność. Lecz gdybyś zarządził to, na co ci 
zwracałem uwagę, i zostawił więcej straży, Hassan nie mógłby podejść pod miasto, jak tygrys 
podchodzi pod owcę. 
—  Tak, tak — żałował Bauzi — lecz któż może wiedzieć, jaki smak ma owoc, zanim go nie 
skosztuje? 
Następnie wspólnie ze mną zajął się przygotowaniami do bitwy i rozmieszczeniem wojska. 
Rozdałem między czterdziestu Mazitów karabiny zdobyte w pierwszej utarczce, mając 
nadzieję, że wojownicy ci strzelaniną przynajmniej napędzą stracha Arabom. 
BITWA U BRAMY                                            183 
W dziesięć minut potem nadszedł Babemba na czele ostatnich pięćdziesięciu żołnierzy, 
którzy byli jeszcze w mieście, i zakomunikował mi, że już dalej miasta utrzymać się nie da, 
gdyż Arabowie nacierają z coraz większą furią. 
Po krótkiej przerwie spostrzegliśmy wielki oddział Arabów, który sforsowawszy palisadę od 
południowej strony, maszerował główną ulicą, środkiem miasta w naszym kierunku. Na 
włóczniach nieśli zatknięte głowy Mazitów i potrząsali nimi wśród dzikich okrzyków. Widok 
ten przejął nas wszystkich zgrozą, a myśl, że i nas może niebawem spotkać taki los, napawała 
nas rezygnacją, a równocześnie jakąś dziwną odwagą. Ja osobiście decydowałem się w 
ostatecznym razie, gdy sytuacja będzie bez wyjścia, odebrać sobie życie, i wszyscy podzielali 
moją decyzję, chociaż brat Jan miał co do tego poważne wątpliwości. 
W tej właśnie chwili zauważyłem, że nie ma obok mnie Hansa. Ktoś z otoczenia doniósł mi, 
że widział go—oddalał się jakby w kierunku miasta. 
Fakt ten dał Mawowo powód do żartów na temat odwagi Cętkowa-nego Węża, lecz ja, znając 
Hansa, broniłem go twierdząc, że jeśli się oddalił, to nie uczynił tego z tchórzostwa, lecz miał 
zapewne jakieś ważne ku temu powody. 
Cała nasza nadzieja w obecnej chwili brała się z tego, że Arabowie upojeni powodzeniem 
ruszą na rynek miasta. Tam na otwartym miejscu, dostawszy się pod nasz ogień, mogliby 
ponieść poważne straty. 
Niestety jednak Mazitowie, uzbrojeni w broń palną, zaczęli z tak wielkiej odległości strzelać, 
że skutek był minimalny, a Arabowie widząc niebezpieczeństwo cofnęli się i rozpoczęli atak 
na nowo, ale już w dwóch kolumnach. 
Podczas gdy odpieraliśmy ogień Arabów, rozkazałem Babembie, aby wysłał oddział z 
pięćdziesięciu ludzi do południowej bramy i otoczył ją zasiekami z pni drzewnych i kamieni, 
których tam było pod-dostatkiem. 
Nagle spojrzawszy na miasto, dostrzegłem tu i ówdzie wznoszące się kłęby dymu. 
Od razu stało się jasne, że ktoś podpalił to miasto szałasów i drewnianych domów. 
Był moment, że sądziłem, że to dzieło Arabów, lecz wkrótce doszedłem do przekonania, że 
pożar miasta w obecnej sytuacji był dla nas dogodny i że sprawcą jego mógł być tylko 
człowiek przyjaźnie do nas usposobiony. 
184                                             ŚWIĘTY KWIAT 
Tak, pomyślałem, podpalił ktoś, kto chciał zniszczyć Arabów ogniem. Wkrótce podszedł do 
mnie Babemba, wskazując na rozprzestrzeniający się pożar. 

—  Zbierz wszystkich swoich ludzi — rzekłem do niego — oprócz tych, którzy są uzbrojeni 
w broń palną, i obsadź nimi południową bramę. Przez północną nikt się nie dostanie z 
powodu ognia. Jeśliby któremukolwiek z Arabów udało się przedrzeć przez palisadę, 
schwytać go lub zabić! 
—  Według rozkazu —jęczał Babemba — ale miasto Beza, gdzie się urodziłem! Miasto Beza! 
—  Pal je licho — krzyczałem za nim — tu chodzi o nas wszystkich! W chwilę potem 
Mazitowie, podzieleni na dwa oddziały, otaczali 
miasto. 
Przez moment Arabowie nie zdawali sobie sprawy z sytuacji, gdyż upojeni dotychczasowym 
powodzeniem sądzili, że Mazitowie uciekają z miasta i ich ruch okrężny brali raczej za 
ucieczkę. 
Lecz wkrótce zrozumieli niebezpieczeństwo i spostrzegli, że są osaczeni. 
Rzucili się więc tłumnie na palisadę od południowej strony, gęsto strzelając. Oszańcowanym 
Mazitom ich strzały nie robiły wiele szkody, ktokolwiek zaś wysunął się zbyt blisko 
stanowisk Mazitów, ginął od ich strzał lub włóczni. 
Widząc, że od południowej strony nie zdołają sforsować przejścia, ruszyli z powrotem przez 
główną ulicę w kierunku placu targowego, aby dostać się do północnej bramy. 
Lecz zanim zdążyli dojść do środka miasta, płomienie już ogarnęły wszystkie domy od strony 
północnej, tak że droga została odcięta. 
Znajdując się na otwartej przestrzeni w centrum miasta, stanowili znakomity cel dla naszych 
karabinów. 
Pamiętam, że strzelałem tak często jak tylko mogłem, klnąc, że nie ma w pobliżu Hansa, 
który mógłby ładować mi broń. 
— Ojcze — powiedział mi w tej chwili Mawowo do ucha — prawdziwa walka zacznie się 
dopiero teraz. Północna brama wkrótce upadnie. Bramę powinniśmy stworzyć my. 
Zgodziłem się na to, gdyż Arabowie, osaczeni w mieście, szukali wyjścia z tego morza 
płomieni i wydobywszy się raz z niego, byli jeszcze w dostatecznej liczbie, aby nas zmieść z 
łatwością. 
Wyjaśniłem sprawę bratu Janowi i Stefanowi, którzy wraz z panną Wiarą i jej matką 
postanowili czekać w tym miejscu, aż zbiorę Mazitów. 
BITWA U BRAMY 
185 
Tymczasem miasto przedstawiało straszny, a równocześnie wspaniały widok. Płomienie 
bowiem ogarnęły oba półkola zabudowań otaczających plac targowy i wzbijały się 
olbrzymimi językami w niebo pokryte jedną wielką i gęstą chmurą dymu. 
Wokoło słychać było tylko szum buzującego ognia, strzały karabinowe i dzikie okrzyki 
walczących ludzi. 
Ustawiliśmy się przed bramą. Zulusi, Stefan i ja na przodzie, i trzydziestu uzbrojonych 
Mazitów z Bauzim w tyle. 
Niedługo czekaliśmy na przewidziane efekty. W kilka minut potem we wnęce palisady, 
pomiędzy pniami drzew i bryłami kamieni, zaczęły się ukazywać białe turbany i smagłe 
oblicza Arabów. 
Dałem komendę i zaczęliśmy prażyć ogniem w ten stłoczony tłum, po czym Mawowo z 
Zulusami uzbrojonymi we włócznie rzucili się do ataku. Stefan ruszył z nimi, paląc w biegu z 
kolta; w drugiej ręce trzymał długą, zuluską włócznię. 
Atak Zulusów był straszny. Z wojennym okrzykiem „Laba! Laba!" nacierali na kłębowisko 
Arabów, kłując ich włóczniami, a tuż za nimi następował sam król Bauzi z trzydziestoma 
doborowymi wojownikami. 
Szanse wahały się. Z powodu liczebnej przewagi, dwa razy nasi cofali się i dwa razy 
odrzucali stłoczone szyki Arabów. 

Mawowo walczył jak lew. Kilkakrotnie widziałem go padającego i kilkakrotnie wstawał, 
kłując na prawo i lewo, i posuwał się naprzód. Wkrótce było jasne, że zwycięstwo przechyla 
się na naszą stronę. Oddział Mazitów pod dowództwem Babemby dokończył dzieła. 
Skończyło się! Chwała Bogu! 
Zaczęliśmy obliczać nasze straty. Padło czterech Zulusów i dwóch, a właściwie trzech, 
wliczając Mawowo, było ciężko rannych. Przyniesiono go już ledwie dającego znaki życia. 
Otrzymał trzy ciężkie rany i kilka pomniejszych obrażeń. 
Spojrzał na mnie i ciężko oddychając, przemówił urywanym głosem: — Była to dobra walka, 
mój ojcze. Chociaż brałem udział w większych bitwach, jednak sądzę, że ta była najlepsza i 
czuję, że to była moja ostatnia. Teraz odchodzę w inny świat, gdzie połączę się z duchami 
moich przodków i tych, co zginęli walcząc u mego boku, i tych kobiet, które zrodziły moje 
dzieci. Teraz będę mógł im wiele rzeczy opowiedzieć i razem czekać będziemy na ciebie, aż 
ty zginiesz w walce! Następnie uniósł się ponad ramiona podtrzymującego go Babemby 
186                                             ŚWIĘTY KWIAT 
i z głośnym okrzykiem „Baba! Inkozi!" dając mi różne wielkie tytuły zuluskie, osunął się z 
wolna na ziemię. 
Natychmiast posłałem jednego wojownika z otoczenia po brata Jana. 
Niestety, jak powiedział mi brat Jan, zbadawszy stan Mawowo, nic już nie mogło mu pomóc, 
chyba modlitwa. 
—  Nie módl się za mnie, Dodżitah — mówił Mawowo słabym głosem — ja żyłem i szedłem 
tak, jak gwiazda moja mnie prowadziła, i jestem gotów spożyć owoce rośliny, którą 
zasadziłem. A jeśli ona okaże się jałowa, wypiję jej sok i zasnę. 
Następnie zwrócił się do Stefana. 
—  O Wazela! Walczyłeś dzielnie i jeżeli tą drogą pójdziesz, staniesz się sławnym 
wojownikiem i śpiewać o tobie będą Córka Kwiatu i jej dzieci, aż uleci duch twój tam, dokąd 
ja idę... Tymczasem szczęśliwej drogi! Weź ten dziryt ode mnie i zachowaj go... nie ocieraj 
go z rdzy, aby ci przywodziła na myśl Mawowo, starego zuluskiego lekarza i dowódcę, który 
stał wiernie u twego boku w bitwie pod bramą, gdzie biało ubrani złodzieje ludzi nie mogli 
przedrzeć się przez las naszych włóczni. 
Następnie wzrok Mawowo padł na stojącego w pobliżu Hansa. 
—  Ach! Wężu Cętkowany! — rzekł doń Mawowo. — Więc wylazłeś ze swojej kryjówki 
teraz, kiedy ogień minął, aby zjadać żaby upieczone w popiele. Naprawdę, wielka szkoda, że 
ty, taki chytry i przebiegły, byłeś takim tchórzem, bo nasz szlachetny Makumazan 
potrzebował kogoś do nabijania broni tam na pogórku, aby móc więcej tych hien uśmiercić. 
—  Tak, tak, Cętkowany Wężu — powtórzyli Zulusi, podczas gdy wszyscy wokoło zaczęli 
spoglądać na Hansa wzrokiem pełnym wyrzutu. 
Ale tym razem Hans, który był na ogół bardzo potulny, nie wytrzymał. Rzucił szerokim 
ruchem swój kapelusz na ziemię i zaczął z wściekłością tańczyć na nim, plując w kierunku 
otaczających go Zulusów. 
—  O synu głupca! — wykrzyknął wreszcie do umierającego Mawowo — myślisz, że 
dostrzegasz to, co jest zakryte przed twoimi oczyma. Lecz mówię ci, że duch kłamstwa 
przemawia przez twoje usta. Nazwałeś mnie tchórzem, dlatego że nie jestem wielki i silny, i 
nie zdzierżę wołu za rogi, lecz wiedz o tym, że w moim pępku jest więcej rozumu niż w całej 
twojej mózgownicy. Gdzie by każdy z was znajdował się teraz, gdyby nie Cętkowany Wąż, 
który dwa razy w dzisiejszym dniu ocalił 
BITWA U BRAMY 
187 
was wszystkich, oprócz tych, których ojciec baasa, wielebny kaznodzieja przeznaczył do tego, 
aby się złączyli z nim w miejscu gorętszym i większym niż to palące się miasto? Spojrzeliśmy 
wszyscy na Hansa pytającym wzrokiem, a Mawowo 

rzekł: 
—  Mów prędzej, o Cętkowany Wężu, abym dowiedział się wszystkiego. Jak mogłeś nam 
przyjść z pomocą w swojej kryjówce? 
W odpowiedzi Hans zaczął grzebać w swoich kieszeniach i w końcu wydobył pudełko 
zapałek, w którym znajdowało się jedno jedyne drewienko. 
—  O, tym! — rzekł. — Ach, czyż nie widzieliście, że całe wojsko Hassana wpadło w 
pułapkę? Gdy siedzieliście na pogórku, skupieni jak stado owiec czekające na rzeź, ja 
pomiędzy krzakami przedarłem się do miasta i zabrałem się do pracy. Nikomu nic nie 
mówiłem, a nawet baas nie wiedział o niczym, gdyż mógłbym od niego usłyszeć słowa: Nie, 
Hans, w jakiejś chacie może leży stara, chora kobieta i dlatego nie podpalaj domów. W takich 
razach biali ludzie, nawet nadzielniejsi z nich, są szaleńcami, a prawdę mówiąc było tam dużo 
starych kobiet, widziałem je bowiem, jak uciekały w kierunku bramy. Podszedłem do 
zasieków i przedostałem się do północnej bramy. Tam stał Arab na warcie! Strzelił do mnie! 
Lecz matka zrodziła Hansa krótkiego — i tu wskazał w swoim przegniłym kapeluszu dziurę 
od kuli — i zanim ten Arab nabił drugi raz broń, tchórzliwy Hans wbił mu nóż w serce. 
Później sprawa była już łatwa, bo ogień to jest cudowna rzecz. Ty go wzniecasz małym, a on 
rośnie i rośnie, robi się wielki i biegnie naprzód, nigdy nie zmęczony, i rozszerza się. 
Patrzyliśmy z podziwem na starego Hotentota, który po chwili, jakby na nowo opanowany 
podnieceniem, zaczął opowiadać szczegółowo historię swoich czynów. 
Potem nastała chwila ciszy. 
Mawowo gasnącym głosem odezwał się: 
— Nigdy więcej nie nazwę ciebie Cętkowanym Wężem, ciebie który chociaż jesteś mały, 
masz tak wielkie serce. Teraz dam tobie inną nazwę... i będzie ona przechodzić z pokolenia na 
pokolenie... Nazywać się będziesz odtąd Światłem-w-Ciemności, to jest Panem Ognia. 
Powiedziawszy te słowa skłonił głowę i w kilka minut później skonał. 
Tytuły, które nadał Hansowi w ostatniej chwili, przywarły na zawsze 
188                                             ŚWIĘTY KWIAT 
do niego i nikt odtąd nie śmiał zwracać się do małego Hotentota inaczej, jak używając ich w 
pełnym brzmieniu. 
Trzask ognia i huk walących się budowli zmniejszał się i w niedługim czasie wrócili 
wojownicy Mazitów z ostatniej walki, stoczonej na rynku miasta, niosąc naręcza karabinów i 
broni siecznej po zabitych Arabach, i prowadząc gromady jeńców. 
Wśród nich spostrzegłem wstrętną twarz Hassana-ben-Mohammeda. 
Widząc co mu grozi, potwór padł do moich nóg, prosząc o łaskę. 
Pani Eversley wstawiła się za nim i przystąpiwszy do niego rzekła: 
—  Uczyniłeś ze mnie niewolnicę, chociaż pielęgnowałam cię w chorobie. Przez ciebie 
spędziłam moje najlepsze lata wśród dzikich, w tęsknocie i rozpaczy. Mimo to ci 
przebaczam... lecz dałby Bóg, abym twojej twarzy więcej nie zobaczyła. 
I uwolniwszy swą suknię, której brzeg trzymał, odeszła z córką. Brat Jan również przemówił 
do niego, przebaczając mu. Lecz Bauzi, który stał obok, z lekką raną otrzymaną w ostatniej 
bitwie, przemówił: 
—  Cieszę się, Rudy Złodzieju, że biali ludzie przebaczyli ci, gdyż moi podwładni będą mieli 
ich za jeszcze szlachetniejszych niż do tej pory. Lecz sędzią tutaj jestem ja, a nie biali ludzie, 
morderco mężów i kobiet! Spójrz na twoje dzieło, spójrz na poległych i na spalone miasto! 
W tym momencie odszedłem i nigdy więcej nawet nie zapytałem, jaki los spotkał Hassana i 
jego ludzi. I gdy później kiedykolwiek chciano mi o tym opowiadać, nigdy nie chciałem 
słuchać. 
 
■ 
i 

EPILOG 
Do tego opowiadania niewiele już zostaje mi dorzucić. 
Na drugi dzień po potyczce spadł wielki deszcz, który ugasił zgliszcza i ochłodził upał. 
Gdy słońce znowu ukazało się na niebie, wyszliśmy oglądać spalone miasto. 
Kiedy wracaliśmy, idąc w kierunku północnej bramy, nagle przy jakimś spalonym domostwie 
Hans chwycił mnie za rękaw i powiedział z szeroko rozwartymi oczyma: 
—  Baas! Słuchaj. Ja słyszę ducha. Zdaje mi się, że to duch Sama, który błaga o pogrzeb. 
—  Cóż znowu?! — żachnąłem się, ale wytężyłem słuch. 
I rzeczywiście, po chwili usłyszeliśmy już obaj najwyraźniej zdanie, które było sformułowane 
mniej więcej w ten sposób: 
—  Panie Quatermain, proszę pana, żeby był tak dobry i otworzył drzwiczki od tego pieca! 
Przez chwilę myślałem, że to jakieś halucynacje. Na wszelki wypadek zawołałem kilku ludzi 
z otoczenia i zaczęliśmy wszyscy nasłuchiwać. I znowu ten sam głos. 
Skąd u licha? myślałem. 
Nagle Hans odezwał się: 
—  Baas, to Sam siedzi w loszku! 
I przypomniałem sobie, że przy cKatach krajowców często znajdowały się małe piwniczki, 
które służyły do przechowywania ziarna. 
Po krótkich poszukiwaniach ustaliliśmy miejsce, gdzie znajdowała się owa piwniczka. 
Odsunęliśmy natychmiast kamień zamykający otwór, w którym momentalnie ukazała się 
głowa Sama. 
Pomogliśmy mu wydobyć się, lecz bardzo ostrożnie, ponieważ miał skórę bardzo obolałą od 
przebywania dłuższy czas w tym piekielnym gorącu. 
190                                             ŚWIĘTY KWIAT 
—  Ach, pani Quatermain — mówił Sam, wydobywszy się na powierzchnię i ochłonąwszy z 
gorąca i ze strachu — padłem ofiarą mojej obowiązkowości. Nie mogłem znieść myśli, że te 
wszystkie wasze drogocenne przedmioty, jak w ogóle cały wasz dobytek może wpaść w ręce 
tych drapieżników. Więc złożyłem wszystkie wasze rzeczy do tej piwniczki. W pewnym 
momencie słysząc, że ktoś się zbliża, wskoczyłem do niej, zatykając wlot kamieniem. 
Wkrótce jednak usłyszałem krzyki i bitwę, a potem straszny szum pożaru. Robiło się gorąco 
jak w piekle, ledwo wytrzymałem. Tak przeszła noc. Kamienia usunąć już nie mogłem, bo 
jakoś się zaciął, czy został czymś przywalony. Ledwie żyję... ach, panie Quatermain, czy nie 
ma tu czego się napić... bo wyschłem na skwarek... 
—  Teraz widzisz, Sam, do czego może doprowadzić tchórzostwo. Tam na górze nie 
usechłbyś razem z nami; tu jedynie dzięki przypadkowi nie zginąłeś w tej dziurze... 
—  Tak, panie Quatermain, lecz tam na górze mogłem zostać zastrzelony, co jeśli chodzi o 
sposób śmierci, jest gorsze od wyschnięcia. Lecz wszystko jest dobre, co się dobrze kończy. 
W istocie byliśmy zadowoleni, że nasze rzeczy uratowały się i w trzy dni potem 
pożegnaliśmy Bauziego i ruszyliśmy w kierunku Natalu. Odprowadzała nas eskorta Mazitów, 
złożona z trzydziestu ludzi, i w przeciągu pełnych czterech miesięcy odbyliśmy naszą drogę. 
W Durbanie czekała nas niespodzianka. Spotkaliśmy tam pana Aleksandra Somersa, który 
dowiedziawszy się, że jakaś wyprawa wraca z kraju Zulusów, wyjechał naprzeciw, aby 
zasięgnąć jakichkolwiek wiadomości o nas. Spotkanie obu Somersów było w równym stopniu 
czułe, jak i charakterystyczne. 
—  Halo, halo! — krzyczał Stefan. — Kto by się spodziewał zobaczyć 
ciebie tutaj!... 
—  Halo, halo! — krzyczał ojciec. — Kto by się spodziewał znaleźć ciebie tutaj zdrowego i 
dobrze wyglądającego... to jest więcej niż na to zasługujesz, ty młody ośle. Mam nadzieję, że 
taka wyprawa więcej się 
nie powtórzy! Po wymianie tych zdań powitalnych starszy pan chwycił młodego 

za włosy i ucałował go uroczyście w brew. 
—  Tak, nie spodziewam się — mówił młody — aby to się mogło powtórzyć. Lecz dzięki 
Quatermainowi wyszliśmy z tych tarapatów 
EPILOG 
191 
cało i zdrowo. Ale, ale, pozwól, że przedstawię cię pani, z którą się żenię, i jej matce, i ojcu.                                            
щ 
Reszty można się łatwo domyślić. Młodzi się pobrali w dwa tygodnie później w Durbanie. 
Hans otrzymał pięćset funtów, obiecanych przez Stefana od jego ojca i zaraz kupił sobie dość 
dużą farmę, gdzie kreował się na pewnego rodzaju kacyka. 
Święty Kwiat został zasadzony z nasienia, które ocalało dzięki mnie, ale rośliny jakoś dotąd 
nie chciały kwitnąć. 
Czasami myślałem sobie, co by się stało, gdyby zakwitły... 
...Przed tym cudownym, złotym kwiatem zjawiłyby się duchy strasznego boga lasów i 
dzikiego a tajemniczego Motomby... A może i duch matki Świętego Kwiatu zjawiłby się, aby 
mu złożyć ukłon głęboki i pełen uszanowania... 
KONIEC