plik

1. Jednym z zasadniczych elementów warunkujących bezpieczeństwo zatrudnionych jest

zapobieganie lub ograniczenie występowania niebezpiecznych i szkodliwych czynników w

ich miejscu pracy. Jednym z takich czynników są pyły- ,, zbiory cząsteczek ciał stałych,

sedymentujących pod wpływem sił ciężkości, które mogą przez pewien czas pozostawać w

stanie zawieszonym w gazowej fazie rozpraszającej”. Właściwości pyłów zależą od własności

substancji z jakich powstały. Wyróżnia się dwa główne rodzaje:

•

pyły włókniste : azbestu, sztucznych włókien mineralnych i włókien

ceramicznych;

•

pyły niewłókniste: wolna krystaliczna krzemionka.

Azbest -surowiec służący do wyrobu materiałów budowlanych. Jego stosowanie rozpoczęło

się w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku i było niezwykle popularne aż do roku

1997, kiedy to ustawowo zakazano używania produktów zawierających azbest. Minerały te

le przewodzą ciepło i są względnie odporne na działanie czynników chemicznych. Należą do

czynników niebezpiecznych ze względu na kształt włóknisty, a więc tę właściwość fizyczną

można uznać za czynnik rakotwórczy pod warunkiem, że włókno jest na tyle trwałe, iż może

istnieć w środowisku biologicznym przez długi okres. Główną przyczyną aktywności

rakotwórczej azbestu są wymiary włókien respirabilnych (o średnicy < 3

m i długości >

m).

W ustawie o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (z dnia 19 czerwca 1997r.

Dz. U. Nr 101, poz.628 wraz ze zmianami) są określone zasady w celu wyeliminowania w

Polsce produkcji, stosowania i obrotu wyrobami zawierającymi azbest.

Narażenie zawodowe na azbest może zatem w Polsce występować:

w zakładach, które uzyskały tymczasową zgodę na produkcję wyrobów zawierających

azbest, określaną corocznie w drodze rozporządzenia,

podczas usuwania lub zabezpieczania wyrobów zawierających azbest w wielu

gałęziach przemysłowych, w tym w budownictwie, w stoczniach, w przemyśle

maszynowym, samochodowym, hutniczym, itd.

W rozporządzeniu ministra gospodarki z dnia 14 września 1998 r. (Dz.U. nr 138, poz. 895) są

zawarte zasady dotyczące sposobów bezpiecznego użytkowania oraz warunków usuwania

wyrobów zawierających azbest. Natomiast w rozporządzeniu ministra pracy i polityki

socjalnej z dnia 2 kwietnia 1998 r. (Dz.U. nr 45, poz. 280) są określone zasady

bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających

azbest oraz program szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów.

Sztuczne włókna mineralne dzieli się na trzy główne grupy: włókna szklane, wełnę

mineralną oraz włókna ceramiczne. Większość produkowanych włókien szklanych i wełny

(waty) mineralnej wykorzystuje się jako izolacje termiczne i akustyczne w budownictwie

lądowym i morskim oraz do izolacji przewodów energetycznych. Z włókien szklanych

ciągłych produkuje się niepalne tkaniny oraz używa się ich jako środka wzmacniającego

wyroby z tworzyw sztucznych. Włókna ceramiczne są również stosowane jako materiał

izolacyjny, a ze względu na odporność na działanie temperatury, także jako wykładziny

pieców i palenisk.

Sztuczne włókna mineralne wykazują różnorodną trwałość w środowiskach biologicznych, a

co za tym idzie również różny stopień szkodliwości w odniesieniu do ludzi.

Drewno jest materiałem o nierównomiernej budowie. Jego wygląd oraz właściwości fizyczne

i mechaniczne (wytrzymałość) zmieniają się zależnie od kierunku anatomicznego (kierunek

wzdłuż włókien, promienisty, styczny). Jedną z ważnych cech drewna jest jego twardość. Buk

i dąb są zaklasyfikowane jako drewno twarde .

Narażenie zawodowe na pyły drewna występuje głównie w zakładach: tartacznych, płyt i

sklejek, stolarki budowlanej, meblarskich i wyrobów stolarskich, opakowań drewnianych,

zapałczanych.

Pyły emitowane w przemyśle drzewnym należą do czynników szkodliwych ze względu na

rozkład wymiarowy cząstek do 5

m-cząstki te są przede wszystkim zatrzymywane w jamie

nosowej. Pyły emitowane podczas przerobu drewna twardego (takiego jak buk lub dąb) mogą

być przyczyną nowotworów nosa i zatok przynosowych.

Ditlenek krzemu Termin „wolna krystaliczna krzemionka” określa wszystkie krystaliczne i

skrytokrystaliczne odmiany dwutlenku krzemu, a więc powszechnie występujący w pyłach

przemysłowych kwarc, rzadziej spotykany krystobalit i inne sporadycznie znajdowane w

pyłach środowiska pracy. Wszystkie krystaliczne krzemionki są ogólnie uznanym czynnikiem

pylicotwórczym, a od kilkunastu lat uważa się je także za czynnik rakotwórczy.

Występujący w przyrodzie krystaliczny ditlenek krzemu jest bardzo szeroko stosowany w

przemyśle chemicznym, szklarskim, ceramicznym, materiałów budowlanych i ściernych,

optycznym, w odlewnictwie, itd. Jedna z odmian krystalicznych ditlenku krzemu (kwarc),

dzięki właściwościom dielektrycznym i piezoelektrycznym, znajduje zastosowanie w

przemyśle elektronicznym.

2. Występujące w naszym środowisku pyły mają dwa źródła powstawania. Jednym z

nich jest środowisko naturalne (Rys.1) , drugim – środowisko sztuczne ( Rys.2):

Rys.1

Rys.2

3.Zakwalifikowanie pyłów do czynników szkodliwych wynika z ich niekorzystnego

oddziaływania na organizm człowieka, jego stan zdrowia oraz samopoczucie.

Ze względu na rodzaj działania (negatywny) na człowieka, pyły można podzielić na pyły o

działaniu:

•

drażniącym (cząstki węgla, żelaza, szkła, aluminium, związku baru, itp.)

•

zwłókniającym (cząstki kwarcu, krystobalitu, trydymitu, azbestu, talku, kaolinu, pyły

rud żelaznych i z kopalni węgla),

•

kancerogennym -rakotwórcze (azbest, ogniotrwałe włókna ceramiczne do specjalnych

celów),

•

alergizującym (pyły pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, leki, pyły arsenu, miedzi,

cynku, chromu).

Skutki oddziaływania pyłów zależą od następujących parametrów: stężenie pyłu,

wymiary i kształt cząstek oraz skład chemiczny i struktura krystaliczna, a także

rozpuszczalność pyłu w płynach ustrojowych. Także właściwości osobnicze człowieka,

zarówno genetyczne, jak i nabyte, mogą wpływać na jego wrażliwość na działanie tego

czynnika. Ostateczny skutek szkodliwego działania pyłów przemysłowych zależy także od

ciężkości wykonywanej pracy fizycznej – przykładowo:

w czasie spoczynku człowiek wykonuje kilka do kilkunastu oddechów (wentylacja około

0,5m3/h), natomiast wraz ze wzrostem obciążenia pracą rośnie tempo oddychania i

wentylacja minutowa osiąga nawet do 80 litrów (5m3/h).

Cząstki pyłów mogą przenikać do organizmu głównie przez drogi oddechowe. Cząstki

włókniste, a zwłaszcza azbest w niewielkim stopniu wnikają również przez skórę. Układ

oddechowy może być podzielony na kilka obszarów czynnościowych (Rys.3) różniących się

istotnie pod względem:

- czasu zatrzymywania pyłu w miejscach osadzania,

- szybkością i drogami jego eliminacji,

- reakcją patologiczną na pył.

Rys. nr 3.

Powietrze zanieczyszczone pyłami pokonuje w naszym organizmie następujące etapy:

•

przez otwory nosowe wnika do układu oddechowego i przepływa w kierunku

nosogardzieli, tam ogrzewa się, nasyca wilgocią;

•

część osadzonych cząstek pyłu przesuwany jest w kierunku gardła przez śluz

produkowany przez komórki pucharowe,( znajdujące się w śluzówce , która pokrywa

drogi oddechowe w obrębie głowy (oprócz nozdrzy)) . Cząstki te są połykane.

•

pozostała część cząstek osadza się na włoskach. Te z kolei nie są przenoszone przez

luz lecz usuwane przez wycieranie nosa.

•

pyły przedostają się do części tchawiczo-oskrzelowej. W przewodach o dużym

przekroju, cząstki są osadzane mechanizmem bezwładnościowym, a przy małych

szybkościach przepływu przez sedymentację i dyfuzję.

•

w ciągu godziny, nierozpuszczalne cząstki osadzone w tym obszarze powinny zostać

przeniesione w kierunku krtani (wydłużony czas przebywania cząstek w tym obszarze,

może być niebezpieczny w przypadku substancji toksycznych i kancerogennych: .

cząstki SiO

prowadzą do krzemicy i rozedmy płuc, a cząstki pyłów włóknistych do

rozwoju pylicy płuc i nowotworów) i wraz ze śluzem, trafiają do przełyku, a następnie

do układu pokarmowego.

Tabela nr 1 przedstawia klasyfikację pyłów ze względu na ich średnicę :

rednica cząstek

[

µµµµ

m.]

Zdolność cząstek pyłu do przenikania i retencji w płucach

człowieka.

do 0,2 (ultrapyły)

Zdolne do przenikania i zatrzymywania w płucach.

0,2 - 5,0

Z łatwością przenikają do płuc i często w nich występują.

5,0 - 10,0

Mogą przenikać do płuc, ale występują w nich rzadko.

10,0 - 50,0

Zazwyczaj nie przenikają do płuc, zatrzymują się w górnych drogach

oddechowych i oskrzelach, skąd stopniowo są wydalane.

ponad 50,0

Nie przenikają do płuc, zatrzymują się w górnych drogach oddechowych

i z łatwością są wydalane na zewnątrz.

Tab. nr 1.

Ze względu na skutki zdrowotne najniebezpieczniejsze są cząstki o średnicy poniżej 5

Posiadają zdolność przeniknięcia do obszaru wymiany gazowej i w konsekwencji do rozwoju

pylicy płuc, większości nowotworów oraz zapalenia pęcherzyków płucnych. Rodzaj choroby

wywołanej oddziaływaniem pyłu na układ oddechowy zależy od rodzaju wdychanego pyłu.

Narażenie na cząstki pyłów zawierających wolną krystaliczną krzemionkę może być

przyczyną krzemicy. Wdychanie pyłów włóknistych może prowadzić do pylicy płuc i

nowotworów. Narażenie na cząstki pyłów drewna twardego (buk, dąb) może być powodem

nowotworów nosa i zatok przynosowych.

4. W miejscu pracy , w którym pracownicy narażeni są na działanie pyłów należy

wprowadzać następujące działania:

przeprowadzać ocenę narażenia zawodowego na pyły

-pomiary stężeń pyłów na stanowiskach pracy

W Polsce zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy oraz interpretacji

uzyskanych wyników są określone w normie PN-Z-04008-7:2002/Az1:2004. Strategia

pomiarowa i wytyczne do oceny narażenia na pyły są podane w normie PN-EN 689:2002 . W

normie PN-EN 481:1998 podano zasady pobierania próbek powietrza, opierając się na

założeniu, że do organizmu mogą się przedostawać cząstki znajdujące się w otoczeniu ust i

nosa. Do pomiaru stężeń pyłów w środowisku pracy są stosowane metody wagowe, które

umożliwiają odnoszenie masy pyłów osadzonych na filtrach pomiarowych do frakcji

wymiarowych cząstek pyłów osadzających się w różnych odcinkach dróg oddechowych

człowieka.

Metody do oznaczenia zawartości całkowitego lub respibalnego pyłu zawieszonego w

powietrzu pomieszczeń pracy to metody filtracyjno-wagowe (norma PN-91/Z-04030/05, PN-

91/Z-04030/06). Do oznaczania zawartości włókien respirabilnych są wykorzystywane

metody liczbowe (PN-88/Z-04202/02).

Jako pył całkowity przyjmuje się zbiór wszystkich cząstek otoczonych powietrzem w

określonej objętości. Pył respirabilny to zbiór cząstek przechodzących przez selektor wstępny

o charakterystyce przepuszczalności według wymiarów cząstek opisanej logarytmiczno-

normalną funkcją prawdopodobieństwa ze średnią wartością średnicy aerodynamicznej 3,5 ±

0,3

m i z geometrycznym odchyleniem standardowym 1,5 ± 0,1 . Włókna respirabilne to

włókna o długości powyżej 5

m o maksymalnej średnicy poniżej 3 mm i stosunku długości

do średnicy > 3.

Pobieranie próbek powietrza może być wykonane za pomocą przyrządów

stacjonarnych lub za pomocą przyrządów indywidualnych, zainstalowanych na pracowniku,

wyposażonych w głowicę pomiarową usytuowaną w strefie oddychania.

Zasady obliczania wskaźnika ekspozycji w zależności od zastosowanej metody pomiarowej

są określone w normie PN-Z-04008-7:2002/Az1:2004 .

Tryb i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia

występujących w środowisku pracy reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie

badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy z dnia 20

kwietnia 2005 r. (Dz.U. nr 73, poz. 645) wraz ze zmianami. Pracodawca, w którego zakładzie

pracy występują szkodliwe dla zdrowia pyły, jest obowiązany do dokonywania badań i

pomiarów stężeń pyłów:

a) w przypadku pyłów o działaniu rakotwórczym pomiary przeprowadza się:

•

co najmniej raz na 3 miesiące - przy stwierdzeniu stężeniu pyłu powyżej 0,5 NDS

•

co najmniej raz na 6 miesięcy - przy stwierdzeniu stężenia pyłu powyżej 0,1 do 0,5

NDS,

•

w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach występowania tego pyły

b) w przypadku pyłów, innych niż pyły rakotwórcze, pomiary przeprowadza się:

co najmniej raz w roku - przy stwierdzeniu stężenia pyłu powyżej 0,5 wartości NDS,

co najmniej raz na dwa lata - przy stwierdzeniu stężenia pyłów powyżej 0,1 do 0,5

NDS,

w każdym przypadku wprowadzenie zmiany w warunkach występowania pyłów.

(jeśli dwa ostatnie przeprowadzone pomiary nie przekroczyły wartości 0.1 NDS pomiarów

pyłów nie przeprowadza się- chyba, że w procesie technologicznym nie dokonała się zmiana

wpływająca na stężenie pyłów.)

NDS -Najwyższe dopuszczalne stężenie - najwyższe stężenie czynnika szkodliwego dla

zdrowia w powietrzu, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu

pracy przez cały okres jego czynności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian

w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń.

W > NDS

RYZYKO DUŻE

NDS >= W > 0,5 NDS

RYZYKO ŚREDNIE

W <= 0,5 NDS

RYZYKO MAŁE

W-wartość wskaźnika narażenia.

Tab. Nr 2.

,,Ryzyko duże jest ryzykiem niedopuszczalnym. Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z

pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np.

przez zastosowanie środków ochronnych). Planowana praca nie może być rozpoczęta do

czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego .

Ryzyko średnie jest ryzykiem dopuszczalnym. Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań,

których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowe.

Ryzyko małe jest ryzykiem dopuszczalnym. Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko

zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie.” (PN-N-18002:2000 Systemy

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.)

przeprowadzać ocenę ryzyka związanego z narażeniem na pyły

-identyfikacja rodzaju pyłu występującego na stanowisku pracy,

-oznaczenie stężenia pyłu i, tam gdzie to jest wymagane, zawartości wolnej

krystalicznej krzemionki w pyle,

- obliczenie wskaźnika narażenia na pyły,

-oszacowanie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na pyły,

- wyznaczenie dopuszczalności ryzyka.

zapobiegać skutkom narażenia na pyły

-profilaktyka medyczna:

Zapobieganie przede wszystkim przypadkom pylicy krzemowej, pylicy azbestowej oraz

zmianom nowotworowym. Pylice płuc w zależności od wielkości narażenia mogą się ujawnić

już po 5 latach pracy. Liczba chorych rośnie wraz ze stażem pracy. Średni okres rozwoju

pylic płuc wynosi 15 lat, a nowotworów - powyżej 20 lat. ,, Do pracy w środowisku o

wysokim zapyleniu nie należy przyjmować osób z wrodzonymi lub nabytymi zmianami

układu oddechowego i krążenia. W przypadku narażenia na azbest istotne jest ograniczenie

nawyku palenia papierosów, który wielokrotnie zwiększa ryzyko rozwoju zmian

nowotworowych u osób narażonych” (Jankowska E., Więcek E.). Według zaleceń Instrukcji

Krajów Wspólnoty Europejskiej (norma PN-EN 136:2001. Sprzęt ochrony układu

oddechowego - Maski - Wymagania, badanie, znakowanie), zawierającej zalecenia dotyczące

doboru i użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego, wymagane jest, aby

użytkownicy sprzętu ochrony układu oddechowego podlegali obowiązkowym,

specjalistycznym badaniom lekarskim. Zaleca się, aby badania te przeprowadzać w

następujących przedziałach czasowych:

•

co trzy lata pracy dla pracowników do 35 lat,

•

co dwa lata dla pracowników w wieku od 35 do 45,

•

co roku dla pracowników powyżej 45 lat.

-profilaktyka techniczna:

rodki ochrony zbiorowej przed zapyleniem obejmują systemy wentylacji mechanicznej

ogólnej oraz instalacje i urządzenia wentylacji mechanicznej miejscowej wyposażone w filtry

powietrza. Ogólne przepisy dotyczące wentylacji pomieszczeń w zakładach pracy są

określone w Obwieszczeniu Ministra Gospodarki , Pracy i Polityki z dnia 28 sierpnia 2003 r.

w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w

sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. Nr 169, poz. 1650).

Celem wentylacji, polegającej na ciągłej lub okresowej wymianie powietrza w

pomieszczeniach, jest:

poprawa stanu i składu powietrza na stanowiskach pracy zgodnie z wymaganiami

higienicznymi (ochrona zdrowia człowieka) i technologicznymi (konieczność

uzyskiwania produktów o określonych własnościach),

regulacja takich parametrów środowiska powietrznego w pomieszczeniach, jak:

stężenie zanieczyszczeń, temperatura, wilgotność oraz prędkość i kierunek ruchu

powietrza.

W sytuacji niemożności zapewnienia wymaganej czystości powietrza w pomieszczeniu pracy

przy zastosowaniu środków ochrony zbiorowej przed zapyleniem należy dobrać środki

ochrony indywidualnej. Do prawidłowego doboru środka ochrony dróg oddechowych przed

pyłami niezbędna jest informacja o krotności przekroczenia wartości NDS, bowiem w

zależności od tej wielkości dobiera się sprzęt filtrujący w odpowiedniej klasie. Dla półmasek

filtrujących można wyróżnić następujące klasy: P1; P2; P3. Półmaski filtrujące klasy P1

stosuje się, jeśli stężenie zapylenia nie przekracza wartości 4xNDS; P2 – gdy stężenie nie

przekracza 10xNDS; P3 – gdy stężenie nie przekracza 20xNDS. Podobnie jak dla półmasek

filtracyjnych, filtrom kompletowanym z gumową i silikonową maską lub półmaską twarzową

przypisuje się klasę P1; P2; P3. Natomiast przy ich stosowaniu uwzględnia się wyższe

krotności przekroczenia NDS.

Środki ochrony indywidualnej to np.:

Filtr na bazie włókniny z efektem

tryboelektrycznym:

Półmaska filtrująca klasy P3 Z DODATKOWĄ

WARSTWĄ POCHŁANIAJĄCĄ

GAZY I PARY SUBSTANCJI ORGANICZNYCH

Przed stosowaniem sprzętu ochrony układu oddechowego użytkownicy powinni być

przeszkoleni przez specjalistyczne przygotowany personel w zakresie użytkowania i

wyjątkowych sytuacji, które mogą nastąpić podczas pracy w sprzęcie (np. nadmierny wzrost

oporów oddychania, pojawienia się charakterystycznych zapachów).

Ponadto, w celu prawidłowego funkcjonowania w przedsiębiorstwie sprzętu ochrony układu

oddechowego należy prowadzić systematyczne kontrole stanu technicznego (przeglądy

okresowe), sposobu przechowywania sprzętu, właściwego dopasowywania do użytkowników.

Kontrole te powinny być powtarzane regularnie. Wdrożenie systemu kontroli powinno

obejmować przygotowanie przez pracodawcę dla każdego użytkownika sprzętu ochronnego

„kart kontrolnych”, pozwalających na szybkie sprawdzenie sposobu jego użytkowania. Karty

te powinny być także przygotowane dla stref, gdzie występują szczególne zagrożenia.

5. Zagrożenie pyłowe w środowisku pracy mają dwojaki charakter. Oprócz wcześniej

opisanego niekorzystnego wpływu na organizm człowieka , pyły są substancjami

niebezpiecznymi ze względu na możliwość wybuchu.

W niektórych sytuacjach produkcyjnych powstające pyły w postaci osadów i chmur pyłowych

(np. przemysł drzewny) mają właściwości fizykochemiczne, które przy współistnieniu

bodźców inicjujących (np. podwyższona temperatura, obecność otwartego płomienia (Rys. nr

5.) mogą prowadzić do zapalenia lub wybuchu. Warunkami, które muszą być spełnione by

doszło do wybuchu są:

1. palność pyłu,

2. właściwe stężenie pyłu i zawartość tlenu,

3. istnienie źródła zapłonu o wystarczającej energii do rozpoczęcia

procesu.

Do pyłów palnych zalicza się zarówno pyły pochodzenia organicznego, np. pyły drewna,

węgla, produktów żywnościowych (mąki, cukru) czy pyły środków chemicznych (np.

pigmentów organicznych), jak i pyły metali, które w powszechnej opinii uważane są za

niepalne. Do palnych pyłów metali należą m.in. pyły aluminium i pyły magnezu.

Najwięcej wybuchów, dotyczy pyłów drewna i pyłów zbożowych – odpowiednio 34% i 24%

wszystkich wybuchów (rys. 4.). Z udziałem pyłów węgla ma miejsce 10% wybuchów.

Rys. nr 4. Rodzaje pyłów biorących udział w wybuchach .

Rys. nr 5 . Źródła zapłonów przy wybuchach pyłu .

Pyły palne stwarzają zagrożenie wybuchem przez:

• tworzenie się mieszanin pyłowo-powietrznych (obłoku) w wyniku uwolnienia pyłów

palnych do powietrza z jakiegokolwiek źródła emisji

• powstanie warstwy pyłu (pyłosiadły), która może ulec zapłonowi w wyniku

samonagrzewania lub od gorącej powierzchni, powodując zagrożenie pożarowe lub

przegrzewanie urządzeń; zapalony pył osiadły może odgrywać rolę źródła zapłonu do

kolejnych wybuchów. Wybuchy pyłów palnych mogą przebiegać w kilku etapach ze względu

na podnoszenie się zalegającego pyłu i tworzenie się kolejnego układu wybuchowego.

Bibliografia

1.Wiesława. Ł. Nowacka- ,,Zagrożenia człowieka w środowisku pracy. Rodzaje i klasyfikacja

czynników, skutki zagrożeń, profilaktyka”.

2.Dorota Kondej, Ewa Gawęda ,,Wybuchowość pyłów”, (

BEZPIECZE

STWO PRA CY 10/2006)

3. Więcek E., Sztroszejn-Mrowca G., Maciejewska A. - ,, Pyły środowiska pracy”.

4. Konrad Szymczykiewicz Pył przemysłowy. Fizjologia i Higiena Pracy

5. Strona internetowa www.ciop.pl