Karol Marx KAPITAŁ KRYTYKA EKONOMII POLITYCZNEJ

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

Karol Marx

KAPITAŁ

KRYTYKA EKONOMII POLITYCZNEJ

Tom I. Rozdział I.

TOWAR

4. Fetyszyzm towarowy i jego tajemnica

Towar wydaje si

na pierwszy rzut oka rzecz

sam

przez si

zrozumiał

i trywialn

Analiza wykazuje,

e jest to rzecz diabelnie zawikłana, pełna metafizycznych subtelno

i kruczków teologicznych. Jako warto

ść

ytkowa nie zawiera towar nic tajemniczego,

wszystko jedno, czy spojrz

z tego punktu widzenia,

e dzi

ki swym własno

ciom

zaspokaja ludzkie potrzeby, czy z tego,

e własno

ci tych nabywa dopiero jako produkt

ludzkiej pracy. Jest rzecz

najzupełniej oczywist

e człowiek działaniem swym zmienia

form

materiałów dostarczonych przez przyrod

w sposób dla siebie po

yteczny.

Zmieniamy np. form

drewna, gdy robimy z niego stół. Mimo to stół pozostaje drewnem,

rzecz

bardzo zwyczajn

i zmysłow

. Ale gdy tylko wyst

puje jako towar, przeobra

a si

w rzecz jednocze

nie zmysłow

i nadzmysłow

. Nie tylko stoi nogami na podłodze, ale

staje na głowie, przeciwstawiaj

c si

wszystkim innym towarom, i wysnuwa z swej

drewnianej głowy fantazje dziwniejsze, ni

gdyby si

cił nagle w tany.

Mistyczny charakter towaru nie pochodzi wi

c z jego warto

ci u

ytkowej. Nie pochodzi

równie

z tre

ci okre

warto

ci. Bo po pierwsze, jest prawd

fizjologiczn

wszystkie u

yteczne prace, czyli czynno

ci produkcyjne, jakkolwiek ró

dzy

sob

, s

funkcjami ludzkiego organizmu, i

e ka

da taka funkcja, niezale

nie od swej

tre

ci i formy, jest w istocie rzeczy wydatkowaniem ludzkiego mózgu, nerwów, mi

ęś

ni,

organów zmysłowych itd. Po wtóre, o ile idzie o podstaw

okre

laj

wielko

ść

warto

ci,

o czas trwania tego wydatkowania, czyli o ilo

ść

pracy, to ilo

ść

jej nawet zewn

trznie ró

od jako

ci. We wszystkich stosunkach czas pracy niezb

dny do wytworzenia

rodków

utrzymania musiał interesowa

człowieka, jakkolwiek na ró

nych szczeblach rozwoju w

niejednakowym stopniu. Wreszcie od czasu gdy ludzie pracuj

w jakikolwiek b

sposób jedni dla drugich, praca ich przybiera te

form

społeczn

d wi

c pochodzi zagadkowy charakter produktu pracy z chwil

gdy przybiera form

towaru? Oczywi

cie z tej formy wła

nie. Jednakowo

ść

ró

nych prac ludzkich otrzymuje

rzeczow

posta

jednakowej warto

ci przedmiotowej produktów pracy; mierzenie

wydatkowania ludzkiej siły roboczej czasem jego trwania przybiera posta

wielko

warto

ci produktów pracy; wreszcie stosunki wzajemne wytwórców stwierdzaj

ce owe

społeczne znamiona ich prac przybieraj

form

społecznego stosunku mi

dzy

produktami pracy.

Tajemniczo

ść

formy towarowej polega wi

c po prostu na tym,

e odzwierciedla ona

ludziom społeczny charakter ich własnej pracy jako przedmiotowy charakter samych
produktów pracy, jako społeczne własno

ci naturalne tych rzeczy; dlatego te

społeczny

stosunek wytwórców do pracy ogólnej wyst

puje jako istniej

cy poza nimi społeczny

stosunek przedmiotów. Dzi

ki temu quid pro quo produkty pracy staj

towarami,

rzeczami zarazem zmysłowymi i nadzmysłowymi, społecznymi. Podobnie oddziaływanie

wietlne jakiej

rzeczy na nerw wzrokowy nie przejawia si

jako subiektywne pobudzenie

samego nerwu, lecz jako przedmiotowa forma rzeczy na zewn

trz oka. Ale przy widzeniu

wiatło pada naprawd

z jednej rzeczy, przedmiotu zewn

trznego, na inn

rzecz - na

Strona 1 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

oko. Jest to fizyczny stosunek mi

dzy fizycznymi rzeczami. Natomiast forma towarowa i

stosunek warto

ciowy produktów pracy, w którym ona znajduje wyraz, nie ma absolutnie

nic wspólnego z ich fizyczn

natur

i z wynikaj

cymi z niej rzeczowymi stosunkami. To

tylko okre

lony stosunek społeczny mi

dzy samymi lud

mi przyjmuje tu dla nich ułudn

posta

stosunku mi

dzy rzeczami. Aby wi

c znale

źć

analogi

, trzeba si

przenie

ść

mgławice

wiata religii. Tu produkty ludzkiej głowy wydaj

obdarzone własnym

yciem, samodzielnymi postaciami, pozostaj

cymi w stosunkach z sob

i z lud

mi.

Podobnie dzieje si

wiecie towarów z produktami ludzkiej r

ki. Nazywam to

fetyszyzmem, który przylgn

ł do produktów pracy, odk

d s

wytwarzane jako towary, i

jest nieodł

czny od produkcji towarowej.

Ten fetyszystyczny charakter

wiata towarów wynika, jak to ju

wykazała poprzedzaj

analiza, z szczególnego społecznego charakteru pracy wytwarzaj

cej towary.

Przedmioty u

ytkowe tylko dlatego staj

w ogóle towarami,

e s

produktami

niezale

nie od siebie wykonywanych prac prywatnych. Ogól tych prac prywatnych tworzy

ogóln

prac

społeczn

. Poniewa

wytwórcy nawi

zuj

z sob

społeczn

styczno

ść

dopiero przez wymian

produktów swej pracy, specyficznie społeczne znamiona ich

prywatnych prac ujawniaj

dopiero w obr

bie tej wymiany. Inaczej mówi

c, dopiero

przez stosunki, jakie wymiana stwarza mi

dzy produktami pracy, a za ich po

rednictwem

dzy wytwórcami, prace prywatne wyst

puj

jako człony ogólnej pracy społecznej.

Wytwórcom wydaj

społeczne stosunki ich prac prywatnych nie tym, czym s

, tzn. nie

bezpo

rednio społecznymi stosunkami osób w samych ich pracach, lecz raczej

rzeczowymi stosunkami osób i społecznymi stosunkami rzeczy.

Produkty pracy dopiero w obr

wymiany uzyskuj

społecznie jednakowy byt

przedmiotowy jako warto

ci, odr

bny od ich wielokształtnego bytu zmysłowego, który

posiadaj

jako przedmioty u

ytkowe. To rozdwojenie produktów pracy na rzecz

yteczn

i na rzecz-warto

ść

dokonuje si

w praktyce dopiero z chwil

, gdy wymiana

osi

ła ju

ść

szeroki zakres i znaczenie, tak aby rzeczy u

yteczne były

produkowane na wymian

, aby wi

c charakter warto

ciowy tych rzeczy ju

przy samej

ich produkcji był brany pod uwag

. Od tej chwili prywatne prace wytwórców nabieraj

istotnie dwoistego charakteru społecznego. Z jednej strony, jako okre

lone prace

yteczne, musz

zaspokaja

pewn

okre

lon

potrzeb

społeczn

i w ten sposób

wykazywa

jako człony pracy ogólnego, samorzutnie powstałego systemu

społecznego podziału pracy. Z drugiej strony - zaspokajaj

ró

norodne potrzeby samych

wytwórców jedynie dzi

ki temu,

e ka

da u

yteczna praca prywatna mo

e by

wymieniona na ka

innego rodzaju u

yteczn

prac

prywatn

, posiada wi

c równy jej

walor. Równo

ść

prac ró

cych si

toto coelo [o całe niebo] od siebie polega

jedynie na abstrahowaniu od ich rzeczywistej nierówno

ci, na sprowadzeniu ich do

wspólnej im cechy, któr

posiadaj

jako wydatkowanie ludzkiej siły roboczej, jako

abstrakcyjnie ludzka praca. W mózgu prywatnych wytwórców ten dwoisty charakter
społeczny ich prac prywatnych znajduje odbicie w tych tylko formach, które wyst

puj

stosunkach praktycznych, w wymianie produktów: społecznie u

yteczny charakter ich

prac prywatnych w tej formie,

e produkt pracy musi by

yteczny, i to dla innych, a

społeczny charakter równo

ci ró

norodnych prac - w formie wspólnego charakteru

warto

ciowego tych ró

nych pod wzgl

dem materialnym rzeczy, jakimi s

produkty

pracy.

Ludzie zestawiaj

c produkty swojej pracy jako warto

ci nie dlatego,

e traktuj

rzeczy jedynie jako rzeczowe łupiny kryj

ce jednakow

prac

ludzk

, lecz odwrotnie,

przyrównuj

c w wymianie swe ró

norodne produkty jako warto

ci, ustalaj

przez to

jednakowo

ść

swych ró

nych prac jako pracy ludzkiej. Nie wiedz

o tym, ale czyni

to.

Warto

ść

nie ma wi

c na czole napisu głosz

cego, czym jest. Co wi

cej, warto

ść

przeobra

a ka

dy produkt pracy w społeczny hieroglif. Pó

niej ludzie staraj

Strona 2 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

odcyfrowa

znaczenie hieroglifu, odkry

tajemnic

swego własnego społecznego

produktu, gdy

okre

lenie przedmiotów u

ytku jako warto

ci jest tak samo społecznym

produktem ludzi jak mowa. Pó

no dokonane odkrycie naukowe,

e produkty pracy s

warto

ciami tylko jako rzeczowe wyrazy pracy ludzkiej zu

ytej na ich wykonanie, stanowi

epok

w historii rozwoju ludzko

ci, bynajmniej jednak nie odziera społecznych znamion

pracy z ich rzeczowych pozorów. To, co dotyczy tylko tej szczególnej formy produkcji,
jak

jest produkcja towarowa, mianowicie,

e specyficznie społeczny charakter

wzajemnie od siebie niezale

nych prac prywatnych polega na tym, i

jako ludzka praca

sobie równe, co wyst

puje na jaw w warto

ci produktów pracy - to wła

nie ludziom

usidlanym przez stosunki produkcji towarowej wydaje si

, zarówno przed owym

odkryciem jak i po nim, równie niezmienne jak to,

e cho

nauka rozło

yła powietrze na

jego składniki, jego fizykalna, cielesna posta

pozostała niezmieniona.

Wymieniaj

cych produkty interesuje w praktyce przede wszystkim pytanie, ile cudzych

produktów otrzymuj

za własny produkt, a wi

c w jakiej proporcji produkty s

wymieniane. Z chwil

gdy te proporcje nabyły pewnej, u

conej przez zwyczaj stało

ci,

wydaje si

, jakoby wynikały z samej natury produktów pracy, tak i

np. l tona

elaza i 2

uncje złota tak samo s

sobie równe co do warto

ci jak l funt

elaza i l funt złota -

pomimo swych odmiennych własno

ci fizycznych i chemicznych - s

równe co do

ęŜ

aru. Warto

ciowy charakter produktów pracy utrwala si

faktycznie dopiero w ich

działaniu Jako wielko

ci warto

ci. Wielko

ci te zmieniaj

gle, niezale

nie od woli,

wiadomo

ci i działania osób wymieniaj

cych. Własny ruch społeczny tych osób

przybiera w ich oczach posta

ruchu rzeczy, pod którego kontrol

znajduj

, zamiast

same go kontrolowa

. Dopiero na szczeblu zupełnie rozwini

tej produkcji towarowej

wyrasta z samego do

wiadczenia naukowe zrozumienie tego,

e prace prywatne,

wykonywane niezale

nie od siebie, ale wszechstronnie współzale

ne jako samorzutnie

powstałe człony społecznego podziału pracy, ustawicznie sprowadzane s

do swej

społecznie proporcjonalnej miary - albowiem w przypadkowych i wci

ąŜ

zmieniaj

cych si

stosunkach wymiennych ich produktów czas społecznie niezb

dny do wytworzenia ich

zawsze daje o sobie zna

z przemo

sił

władczego prawa przyrody, podobnie jak

prawo ci

ęŜ

ci, gdy si

komu

dom nad głow

zawali. Okre

lanie wielko

ci warto

przez czas pracy jest wi

c tajemnic

ukryt

pod postaci

ruchu warto

ci towarów

wyst

puj

cych wobec siebie w okre

lonym stosunku. Odsłoni

cie tej tajemnicy znosi

pozór czysto przypadkowego okre

lania wielko

ci warto

ci produktów pracy, bynajmniej

jednak nie usuwa ich rzeczowej formy.

Rozmy

lanie nad formami

ycia ludzkiego, a wi

c te

ich naukowa analiza, kroczy w

ogóle drog

wprost przeciwn

rzeczywisty rozwój. Zaczyna si

post festum, a wi

c od

gotowych wyników procesu rozwojowego. Formy, które nadaj

produktom pracy pi

tno

towarów, a wi

c stanowi

przesłanki cyrkulacji towarowej, nabrały trwało

ci naturalnych

form

ycia społecznego, zanim jeszcze ludzie spróbowali zda

sobie spraw

nie z

historycznego charakteru tych form, które wydaj

im si

niezmienne, lecz z ich tre

ci.

Tote

dopiero analiza cen towarów doprowadziła do okre

lenia wielko

ci warto

ci i

dopiero wspólny pieni

ęŜ

ny wyraz towarów - do ustalenia ich charakteru warto

ciowego.

Ale wła

nie ta zako

czona forma

wiata towarów, forma pieni

ęŜ

na, zamiast ujawnia

zarzuca rzeczow

zasłon

na społeczny charakter prac prywatnych, a wi

c - na

społeczne stosunki prywatnych pracowników. Gdy mówi

e surdut, buty itd.

ustosunkowuj

do płótna jako do ogólnego uciele

nienia abstrakcyjnie ludzkiej pracy,

dziwaczno

ść

tego wyra

enia rzuca si

w oczy. Gdy jednak producenci surduta, butów itd.

zestawiaj

te towary z płótnem - albo, co wcale sprawy nie zmienia, ze zlotem lub

srebrem - jako z ogólnym ekwiwalentem, stosunek ich prywatnych prac do ogólnej pracy
społecznej przedstawia si

im wła

nie w tej cudacznej formie.

Kategorie bur

uazyjnej ekonomii politycznej s

takimi wła

nie formami. S

to formy my

maj

ce społeczny, a wi

c obiektywny walor dla stosunków produkcji tego historycznie

Strona 3 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

okre

lonego społecznego sposobu produkcji, jakim jest produkcja towarowa. Cały

mistycyzm

wiata towarów, cała ta mgła tajemniczo

ci i czarów otaczaj

ca produkty

pracy w produkcji towarowej pierzchnie wi

c od razu, gdy przejdziemy do innych form

produkcji.

Poniewa

ekonomia polityczna lubi robinsonady, odwied

my wi

c naprzód Robinsona na

jego wyspie. Cho

bardzo skromny z natury, ma jednak ró

ne potrzeby, które musi

zaspokoi

; musi wi

c wykonywa

ró

nego rodzaju u

yteczne prace, majstrowa

narz

dzia, robi

meble, oswaja

lamy, łowi

ryby, polowa

itd. Nie mówimy tu o modlitwie

itp., bo nasz Robinson znajduje w nich przyjemno

ść

i traktuje takie czynno

ci jako

wytchnienie. Mimo ró

norodno

ci swych czynno

ci wytwórczych wie on,

e s

to tylko

ró

ne formy działania tego samego Robinsona, a wi

c rozmaite rodzaje ludzkiej pracy.

Sama konieczno

ść

zmusza go do

cisłego rozdzielenia swego czasu mi

dzy ró

zaj

cia. To, czy jedno zaj

cie zajmie w ogólnej sumie jego pracy mniej, inne wi

cej

czasu, zale

y jedynie od mniejszych lub wi

kszych trudno

ci, które trzeba pokona

eby

osi

ąć

zamierzony efekt u

yteczny. Uczy go tego do

wiadczenie i nasz Robinson,

który z rozbitego okr

tu ocalił zegarek, ksi

główn

, pióro i atrament, jako prawdziwy

Anglik zaczyna niebawem prowadzi

ksi

gi handlowe swego gospodarstwa. Jego

inwentarz zawiera spis przedmiotów u

ytkowych, które posiada. spis ró

nych czynno

potrzebnych do wytworzenia tych przedmiotów, wreszcie - przeci

tny czas pracy zu

yty

na wytworzenie okre

lonych ilo

ci tych ró

nych produktów. Wszystkie stosunki mi

dzy

Robinsonem a rzeczami składaj

cymi si

na stworzone przez niego samego bogactwo

tak proste i przejrzyste,

e nawet pan M. Wirth mógłby je zrozumie

bez szczególnego

wysiłku umysłowego. A jednak wszystkie istotne znamiona warto

ci s

w tych

stosunkach zawarte.

Przenie

my si

teraz ze słonecznej wyspy Robinsona w mroki europejskiego

redniowiecza. Zamiast niezale

nego człowieka spotykamy tu samych zale

nych:

chłopów-poddanych i panów, wasali i seniorów,

wieckich i klechów. Osobista zale

ść

cechuje stosunki społeczne produkcji materialnej i wszystkie oparte na niej dziedziny

ycia. Ale wła

nie dlatego,

e podstaw

społeczn

tworz

stosunki osobistej zale

ci,

prace i ich produkty nie potrzebuj

przybiera

fantastycznej postaci odmiennej od ich

rzeczywistej istoty. Znajduj

swe miejsce w mechanizmie społecznym jako posługi i

daniny w naturze. Naturalna forma pracy, jej charakter szczególny - a nie ogólny jak w
produkcji towarowej - jest tu jej form

bezpo

rednio społeczn

. Pa

szczyzn

tak samo

mierzy czasem pracy jak prac

wytwarzaj

towary, ale ka

dy chłop pa

szczy

niany

wie,

e pracuj

c na pa

skim oddał panu okre

lon

ilo

ść

swej osobistej siły roboczej.

Przypadaj

ca klesze dziesi

cina jest bardziej namacalna od jego błogosławie

stwa.

Cokolwiek by

my wi

c s

dzili o maskach, w jakich ludzie wyst

puj

tu wobec siebie, w

dym razie społeczne stosunki ludzi w wykonywanych przez nich pracach ujawniaj

jako ich własne osobiste stosunki, a, nie s

przyobleczone w szat

społecznych

stosunków rzeczy, produktów pracy.

Dla rozpatrywania pracy wspólnej, tzn. bezpo

rednio uspołecznionej, nie potrzebujemy

cofa

do pierwotnej jej formy, któr

spotykamy w zaraniu dziejów wszystkich ludów

cywilizowanych. Inny, bli

szy nam przykład przedstawia patriarchalna wiejska produkcja

rodziny chłopskiej, która wytwarza na własne potrzeby zbo

e, bydło, prz

, płótno,

odzie

itd. Te rozmaite przedmioty s

w oczach rodziny rozmaitymi produktami jej

rodzinnej pracy, ale jeden w stosunku do drugiego nie wyst

puj

jako towary. Ró

prace wytwarzaj

ce te produkty, uprawa roli, hodowla bydła, prz

dzenie, tkanie, szycie

itd., s

w swej naturalnej formie czynno

ciami społecznymi, gdy

czynno

ciami

rodziny posiadaj

cej swój własny samorzutny podział pracy, podobnie jak ma go

produkcja towarowa. Ró

nice wieku i płci oraz naturalne warunki pracy, zale

ne od pory

roku, reguluj

podział pracy w rodzinie i czas pracy ka

dego z jej członków. Lecz

wydatkowanie indywidualnej siły roboczej, mierzone przez czas pracy, sił

rzeczy

Strona 4 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

wyst

puje tu jako społeczny oznacznik samych prac, gdy

indywidualne siły robocze z

natury rzeczy działaj

tu tylko jako organy wspólnej siły roboczej rodziny.

Wyobra

my sobie wreszcie, na odmian

, zwi

zek wolnych ludzi pracuj

cych przy

pomocy wspólnych

rodków produkcji i

wiadomie wydatkuj

cych swe liczne

indywidualne siły robocze jako jedn

społeczn

sił

robocz

. Wszystkie znamiona

cechuj

ce prac

Robinsona powtarzaj

tutaj, tylko ju

nie indywidualnie, lecz

społecznie. Wszystkie produkty Robinsona były wył

cznie jego. osobistymi produktami i

dlatego były bezpo

rednio przedmiotami jego u

ytku. Globalny produkt zwi

zku jest

produktem społecznym. Cz

ęść

tego produktu słu

y nadal jako

rodek produkcji i ta cz

ęść

pozostaje społeczna. Ale inna cz

ęść

jest spo

ywana przez członków zwi

zku jako

rodek

utrzymania; t

ęść

musz

c podzieli

dzy siebie.

Sposób tego podziału b

dzie si

zmieniał zale

nie od szczególnego charakteru

społecznego organizmu wytwórczego i od odpowiedniego historycznego poziomu
rozwoju wytwórców. Tylko dla porównania z produkcj

towarow

załó

my,

e udział

dego wytwórcy w

rodkach spo

ycia jest okre

lony przez czas jego pracy. W ten

sposób czas pracy odgrywałby dwojak

rol

. Jego podział według społecznego planu

utrzymuje wła

ciw

proporcj

dzy ró

nymi funkcjami roboczymi a ró

nymi

potrzebami. Z drugiej strony, czas pracy słu

y jednocze

nie za miernik indywidualnego

udziału wytwórcy w pracy zbiorowej, a wi

c te

jego udziału w cz

ęś

ci zbiorowego

produktu przeznaczonej do spo

ycia indywidualnego. Społeczne stosunki mi

dzy lud

mi,

ich pracami i produktami ich pracy s

tutaj, i w produkcji, i przy podziale, proste i

przejrzyste.

Dla społecze

stwa wytwórców towarów, w którym ogólnospołeczny stosunek

produkcyjny polega na tym,

e wytwórcy odnosz

do swych produktów jako do

towarów, czyli do warto

ci, i w tej rzeczowej formie porównuj

swe prywatne prace jako

jednakow

prace ludzk

, dla społecze

stwa takiego chrze

cija

stwo z jego kultem

abstrakcyjnego człowieka, zwłaszcza w jego bur

uazyjnych odmianach rozwojowych, jak

protestantyzm, deizm itd. - stanowi najodpowiedniejsz

form

religii. Przy takim sposobie

produkcji, jak staroazjatycki, staro

ytny itp., przeistoczenie produktu w towar, a wi

c te

istnienie człowieka jako producenta towarów, odgrywa rol

podrz

, coraz bardziej

jednak zyskuje na znaczeniu w miar

jak społeczno

ci te wchodz

w stadium upadku.

Wła

ciwe ludy kupieckie

jedynie w szczelinach

wiata staro

ytnego, jak bogowie

Epikura lub jak

ydzi w porach społecze

stwa polskiego. Owe staro

ytne społeczne

organizmy wytwórcze s

bez porównania prostsze i przejrzystsze od bur

uazyjnego, lecz

podstaw

ich jest b

niedojrzało

ść

osobnika ludzkiego, który Jeszcze nie zerwał

powiny ł

cej go pierwotn

gatunku z innymi, b

prosty stosunek

panowania i podda

stwa. Warunkiem istnienia tych społecze

stw jest niski stopie

rozwoju sil produkcyjnych pracy i wynikaj

ce st

d sp

tanie człowieka przez proces

wytwarzania

ycia materialnego, a wi

c ciasny zakres stosunków ludzi pomi

dzy sob

ludzi z przyrod

. To rzeczywiste sp

tanie znajduje ideowe odbicie w dawnych religiach

ludowych z ich kultem przyrody. Religijny odblask rzeczywistego

wiata mo

e w ogóle

znikn

ąć

dopiero wtedy, gdy stosunki praktycznego, powszedniego

ycia b

przejrzy

cie wyst

powały przed człowiekiem w jego codziennym bycie jako rozumne

stosunki ludzi mi

dzy sob

.i do przyrody. Ukształtowanie społecznego procesu

yciowego, czyli materialnego procesu produkcji, wtedy dopiero zrzuci z siebie zasłon

mistycznych mgieł, gdy stanie si

dziełem swobodnie zrzeszonych ludzi i znajdzie si

pod ich

wiadom

, planow

kontrol

- co jednak wymaga takiej materialnej podstawy

społecze

stwa, czyli szeregu materialnych warunków bytu, które ze swej strony s

samorzutnym wytworem długiego i bolesnego rozwoju dziejowego.

Ekonomia polityczna dokonała wprawdzie, cho

nie w pełni, rozbioru warto

ci i jej

wielko

ci i ujawniła tre

ść

ukryt

w tych formach. Nigdy jednak nie postawiła nawet

Strona 5 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

pytania, dlaczego ta tre

ść

przybiera tak

form

, dlaczego wi

c praca znajduje wyraz w

warto

ci, a jej ilo

ść

mierzona czasem pracy - w wielko

ci warto

ci produktu pracy.

Formuły, które na pierwszy rzut oka zdradzaj

e wła

ciwe s

takiej formacji społecznej,

w której jeszcze proces produkcji rz

dzi lud

mi, a nie człowiek procesem produkcji,

wydaj

jej bur

uazyjnej

wiadomo

ci konieczno

równie naturaln

i oczywist

jak

sama praca produkcyjna. Dlatego te

bur

uazyjna ekonomia polityczna traktuje

przedbur

uazyjne formy społecznego organizmu produkcyjnego mniej wi

cej tak samo

jak Ojcowie Ko

cioła traktuj

religie przedchrze

cija

skie.

M.in. nudna i jałowa kłótnia o rol

przyrody w tworzeniu warto

ci wymiennej

wiadczy, do

jakiego stopnia wzrok cz

ęś

ci ekonomistów jest za

miony przez fetyszyzm nieodł

czny od

wiata towarów, czyli przez przedmiotowe pozory społecznych okre

pracy. Poniewa

warto

ść

wymienna jest pewnym społecznym sposobem wyra

ania pracy zu

ytej na

wytworzenie danej rzeczy, nie mo

e ona zawiera

cej substancji naturalnej ni

np.

kurs dewiz.

Poniewa

forma towarowa jest najogólniejsz

i najmniej rozwini

form

bur

uazyjnej

produkcji, wyst

puj

dlatego wcze

nie - jakkolwiek w sposób nie tak przemo

ny a

przez to charakterystyczny jak dzi

- przeto jej fetyszystyczny charakter jest jeszcze

stosunkowo przejrzysty. Przy konkretniejszych formach znika nawet ten pozór prostoty.
Sk

d bowiem płyn

złudzenia systemu monetarnego? Z tego,

e nie dostrzegał on,

złoto i srebro wyobra

, jako pieni

dz, pewien społeczny stosunek produkcji, ale w

formie rzeczy naturalnych, o osobliwych własno

ciach społecznych. A nowoczesna

ekonomia, która z pogardliwym u

miechem spogl

da na system monetarny - czy nie

chwytamy jej na fetyszyzmie, gdy traktuje o kapitale? Czy

to tak dawno znikło

fizjokratyczne złudzenie,

e renta gruntowa wyrasta z ziemi a nie ze społecze

stwa?

Aby jednak nie uprzedza

faktów, poprzestaniemy teraz na jeszcze jednym przykładzie

dotycz

cym samej formy towarowej. Gdyby towary mogły przemawia

, powiedziałyby:

nasza warto

ść

ytkowa interesuje zapewne człowieka, nie dotyczy jednak nas jako

rzeczy. Jako rzeczy posiadamy natomiast warto

ść

. Odnosimy si

do siebie nawzajem

tylko jako warto

ci wymienne, jak to wida

z naszego ruchu jako rzeczy-towarów.

Posłuchajmy tylko, jak dusza towaru obwieszcza ustami ekonomisty: "Warto

ść

(wymienna) jest własno

rzeczy, bogactwo (warto

ść

ytkowa) - własno

człowieka. Warto

ść

w tym znaczeniu zakłada koniecznie wymian

, bogactwo - nie".

"Bogactwo (warto

ść

ytkowa) jest atrybutem człowieka, warto

ść

- atrybutem towarów.

Człowiek lub społeczno

ść

jest bogata; perl

lub diament s

warto

ciowe... Perl

albo

diament maj

warto

ść

jako perl

albo diament". Dotychczas

aden chemik nie odkrył

warto

ci wymiennej w perle lub w diamencie. Jednak

e ekonomi

ci-odkrywcy tej

chemicznej substancji, którzy roszcz

sobie szczególne pretensje do gł

bi krytycznej,

uwa

e warto

ść

ytkowa rzeczy jest niezale

na od ich rzeczowych własno

ci,

natomiast warto

ść

jest im wła

ciwa jako rzeczom. A utwierdza ich w tym mniemaniu

osobliwa okoliczno

ść

e warto

ść

ytkowa rzeczy istnieje dla człowieka bez wymiany, a

c w bezpo

rednim stosunku mi

dzy człowiekiem a rzecz

, gdy odwrotnie, warto

ść

ujawnia si

tylko w wymianie, tzn. w procesie społecznym. Komu

nie stanie tutaj w

pami

ci poczciwy Dogberry i lekcja, jak

daje stró

owi nocnemu Seacoalowi: "By

knym m

ęŜ

czyzn

to dar fortuny, ale umiej

tno

ść

czytania i pisania - to dar

przyrodzony".

Strona 6 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20