40 

APORIA - APROSDOKETON 

pożegnalna, kształtowana jako monolog osoby 

wyruszającej w podróż. W a. wyraża się żal 
z  p o w o d u rozstania z przyjaciółmi. Por. propem-
ptikon, pieśń, waleta, tk 

Aporia (gr.) zob. Aversio 

Aposiopesis (gr. aposiopesis = umilknięcie; ang. 

aposiopesis,

 Ir. aposiopese, reticence, niem. Apo-

siopese,

 ros. ano3uone3uc) — przerwanie wypo­

wiedzi i porzucenie pewnego jej wątku motywo­
wane wzruszeniem, odrazą, wstydliwością itp. 
Uwaga odbiorców zostaje wówczas tym bardziej 

skupiona na niedopowiedzianej myśli, którą kon­

tekst pozwala zazwyczaj zrekonstruować. Jedna 

z -» figur retorycznych. Np. „I niechaj będzie 

jakoby stoletnie... / Lecz  n i e . . . O Boże! nie słu­

chaj,  J e h o w a " (J. Słowacki, Beniowski, pieśń III); 
„Bo jakież by to były między szlachtą mowy, 

/ Gdyby wiedziano, że ja,  J a c e k . . . " (A. Mic­

kiewicz, Pan Tadeusz, ks. X). Inne nazwy: intcr-

ruptio, praecisio, reticentia, zamilknięcie. Por. 
praeteritio. aos 

Apostrofa (< gr. apostrophe = odwołanie się; 

ang. apostrophe, fr. apostrophe, niem. Apostrophe, 
ros. anocmpocfia) — bezpośredni, patetyczny 

zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei 

lub przedmiotu (-> personifikacja), występujący 

najczęściej w przemówieniu (-* mowa) lub reto­
rycznym i uroczystym utworze poetyckim (np. 
w odzie), a kreujący w obrębie wypowiedzi 
postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście 
odmiennego od rzeczywistego czytelnika czy słu­

chacza. Zaliczana do -* figur retorycznych, zna­

mionowała styl podniosły i -ostentacyjnie lit., 

przeciwstawiony mowie potocznej i użytkowej. 

Np.  „ L u n o ! ty  c ó r o niebios wysoka, / Boskiej 

p o d o b n a Temirze!" (F. D. Kniaźnin, Do księży­
ca).

  P o r . aversio, inwokacja. 

Lit.: J. Culler, Apostrophe, w: The Pursuit of 

Signs. Semiotic, Literaturę, Deconstruction, 

1981. aos 

Apoteoza (< gr. apothedsis — ubóstwienie; 

ang. apotheosis, fr. apotheose, niem. Apotheose, 
ros. anotfieoi) — 1. utwór lit., w którym wy­

stępujące postacie — najczęściej wielcy bohatero­

wie, władcy, książęta itp. — wyposażone zostają 
w cechy istot pozaziemskich, poddane uwznioś-

leniu i gloryfikacji; 2. w utworze dramatycznym 
ostatnia uroczysta scena, gromadząca główne 
postacie dramatu, tk 

Apotreptyki (< gr.) zob. Oratorstwo 

Apozycja (< łac. apposilio = dostawienie: ang. 

apposition,

 fr. apposition, niem. Apposition, ros. 

amt03uuu.i, npu.iooKeiiue) —

 umieszczenie w bez­

pośrednim sąsiedztwie dwóch lub kilku wyrażeń 
rzeczownikowych, z których jedno jest wyraże­

niem określanym, a inne, zgodne z nim  p o d 
względem przypadku i liczby, pełnią funkcję 
określającą  j a k o przydawki rzeczownikowe.  N p . 
człowiek dusza; urzędnik shtżbista; mowa trawa. 
Przykłady poetycko rozbudowanej a.: „Anioły 

proletariackie, dziewczyny, wychodzą z fabryk, 

/ blondynki smukłe i smaczne, w oczach z ukry­

tym szafirem" (K. I. Gałczyński, Ulica Towaro­
wa);

 „Smukły kanarek, słoneczna premia, / Rzecz 

najzłocistsza, jaką zna ziemia" (M. Pawlikow-

ska-Jasnorzewska, Para kanarków). Por. zesta­
wienie, aos 

Appendix (łac. = przyczynek, dodatek; ang. 

appendix,

 fr. appendice, niem. Appendix, Anhang, 

ros. doóaejtenue) — dodatek, uzupełnienie lub 

objaśnienie tekstu, publikowane oddzielnie lub 
razem z tekstem, którego dotyczy. Por.  a d d e n d a , 
aneks, suplement, tk 

Appositum (łac.) zob. Epitet 

Aprakosy (ros. anpaKOću < gr. aprakteo = 

nic nie robię, świętuję) — staroruskie -» ewan-
geliarze, zawierające fragmenty tekstów ewan­
gelicznych zestawione w kolejności ich odczyty­
wania w ciągu świąt roku liturgicznego, js 

Aprosdoketon (gr. aprosdókiton = niespodzie­

wany) — celowo zaskakujące odbiorcę wprowa­
dzenie słowa lub wyrażenia innego niż zapowia­
dane przez tok wypowiedzi, tj. układy frazeologi­

czne, rytmiczne, rymowe, składniowe, logiczne 

itp. Efekt niespodzianki jest tym większy, że 
brzmienie słowa użytego (zwykle jego początek) 
bywa aluzją do brzmienia słowa oczekiwanego. 
W ten sposób  z b u d o w a n a jest cała fraszka J. 
Kochanowskiego Na Barbarę: 

Jakoś mi już skaczesz słabo, 
Folguj sobie mila Ba... rbaro, proszę cię. 
Czart rozskakal tego swata, 
Nie dba nic, choć kto ma la... da co przed sobą. 
Okazuje swoje sztuki, 
Alboć nie wie, że masz w  N u . . . remberku towar? 

Chwyt taki wprowadził Arystofanes, dzisiaj poja­
wia się on w popularnych tekstach żartobliwych 

APTUM - ARCHAIZM 

4 1 

i dwuznacznych. Jest jednym ze sposobów reali­
zacji zasady zaskoczenia, odgrywającej wielką 
rolę we współczesnej poezji.  N p . 

i aby powiedzieć — kocham 

biegam jak szalony 

zrywając naręcza ptaków 

(Z. Herbert, Chciałbym opisać). 

Por. pointa, gra słów. aos 

Aptum (łac.) zob. Styl retoryczny 

Ara (gr.) zob. Aversio 

Arabeska (< wł. arabesco; ang. arabesąue, fr. 

arabesąue,

 niem. Arabesk, ros. apaóeck) — X. 

w pierwotnym i podstawowym znaczeniu: or­
n a m e n t oparty na stylizowanym motywie roślin­
nym (wijąca się łodyga z liśćmi, kwiatami i owo­

cami), znany architekturze helleńskiej, rzymskiej 

i wczesnobizantyńskiej, a następnie arabskiej, 

skąd w dobie renesansu przeniknął do sztuki 
europejskiej. Por. groteska; 2. w odniesieniu do 
literatury kategorię a. wprowadził F. Schlegel po 

raz pierwszy w 1798 r. W jego ujęciu oznaczała 

o n a nowy gatunek prozy artystycznej: niewielki 
rozmiarami utwór nasycony elementami baśnio­
wej fantastyki, o kapryśnej kompozycji i ironicz-

no-humorystycznym stylu, kojarzący efekty poe­

tyckie z komicznymi.  F o r m a ta charakterystycz­
na była zwłaszcza dla -»  r o m a n t y z m u niemiec­
kiego, ale mianem a. określali swoje utwory 
narracyjne również pisarze spoza tego obszaru, 
np. E.A. Poe czy N. Gogol. 

Lit.: E. Kiihmel, Die Arabeskę, 1949; K. K. 

Polheim, Die Arabeskę. Ansichten wid Ideen aus 

Friedrich Schlegels Poetik,

 1966; J. Woźniakowski, 

Arabeska w literaturze i sztuce wczesnego roman­
tyzmu,

 [w zbiorze:] Pogranicza i korespondencje 

sztuk,

 red. T. Cieślikowska, J. Stawiński, 1980. js 

Arai (< gr. araios = przeklęty) — w poezji 

starogreckiej wiersz złorzeczący, zawierający 
przekleństwa zwrócone przeciwko określonej 
osobie, odpowiednik łac. -» dirae. tk 

Archaizacja (< gr. archaios = dawny, stary; 

ang. archaizing, fr. archdisation, niem. Archaisier-
ung, altertumlicher Stil,

 ros. apxau3auun) — 

wprowadzenie do wypowiedzi, a zwłaszcza do 
utworu lit. -> archaizmów  j a k o czynnika -* styli­
zacji historycznej przywołującej wzory i normy 
mowy właściwe dla minionych faz ewolucji dane­
go języka narodowego. A. obejmuje zazwyczaj 

jedynie niektóre warstwy dzieła (np. leksykal-

no-semantyczną), lub też pojawia się tylko w. ob­
rębie wybranych form podawczych, np. w dialo­
gach, opisach itp. Służy najczęściej odtworzeniu 
kolorytu przedstawianej epoki, zwłaszcza w -• 
powieści historycznej (np. w Trylogii H. Sien­

kiewicza), często też uwzniośla styl utworu, na­

dając mu piętno poetyckości (np. w Wyzwoleniu 
S. Wyspiańskiego); może być sposobem nawiązy­

wania do jakiegoś spetryfikowanego stylu lit. 
przeszłości, m.in. w celach parodystyczno-grotes-
kowych (np. Trans-Atlantyk W. Gombrowicza, 

Cyberiada

 S. Lema). 

Lit.: S. Dubisz, Archaizacja w XX-wiecznej 

polskiej powieści historycznej o średniowieczu, 

1991: zob. też archaizm, tk 

Archaizm (< gr. archaismós = przestarzały 

wyraz; ang. archaisme, fr. archaisme, niem. Ar-
chaismus,

 ros. apxau3.u) — element językowy 

pochodzący z minionej epoki historycznej, który 
wyszedł z powszechnego użycia m.in. na skutek 

zastąpienia go przez element inny. Zjawisko a. 

może występować we wszystkich płaszczyznach 

języka: rozróżnia się a. fonetyczny (np. staropol­

skie sierce), a. słowotwórczy (np. dawne zbrodzień 
w stosunku do dzisiejszego „zbrodniarz"), a. lek­

sykalny (np. kmieć), a. semantyczny (np. przerazić 
w znaczeniu „przebić"), a. frazeologiczny (np. 
mieć co po piecu —

 „mieć rzecz właściwą"), a. 

składniowy (np. „oszukaństwa bo żadnego ni 
ochyby nie widziałeś"), a. stylistyczny polegający 
na zmianie wartości stylistycznej wyrazu (np. 
w  w y p a d k u dawniej neutralnego wyrazu gęba). 
W języku lit. pięknej a. są stosowane do celów 
historycznej -* stylizacji wypowiedzi (-> archai­
zacja). Motywację dla ich wystąpienia stanowić 
mogą konwencje gatunku podejmowanego przez 
pisarza,  c h a r a k t e r wyzyskanego materiału tema­
tycznego czy koncepcja stylistycznej tonacji 
utworu (np. patetycznej). 

Lit.: J. Zborowski, Z dziejów języka nowopol-

skiego. Archaizowanie i archaizmy językowe,

 „Ję­

zyk  P o l s k i " 1913; A. Obrębska-Jabłońska, Od 

archaizmu do nowej formy językowej,

 [w zbiorze:] 

Stylistyka teoretyczna w Polsce,

 red. K. Budzyk, 

1946; Z. Stieber, Kilka uwag o archaizmie języko­
wym w polskiej literaturze pięknej,

 „Zagadnienia 

Literackie" 1946, z. 2; Z. Klemensiewicz, Zagad­

nienie archaizacji językowej,

 „Język Polski" 1947; 

J. Bartmiński, Problemy archaizacji językowej 

w powieści,

 [w zbiorze:] Styl i kompozycja, red. 

J. Trzynadlowski, 1965. tk 

98 

DIALBKTYZACJA - DIALOG 1 

mująca się rekonstrukcją zróżnicowań dialekty­
cznych języków w wiekach minionych (d. his­
toryczna), tk 

Dialektyzacja (ang. local colour, regionalism, fr. 

imitation du patois,

 niem. Dialektisierung, ros. 

dua

.ieKnnaaifu.H)

 — wprowadzenie do utworu lit. 

lub innej wypowiedzi, której autorowi znane są 

normy języka literackiego, -» dialektyzmów  j a k o 

czynników -<• stylizacji gwarowej. D. obejmować 
może cały utwór i realizować się w obrębie 
wszystkich jego.warstw (fonetycznej, leksykalnej, 
składniowej), np. w utworach K. Tetmajera z cy­
klu Na Skalnym Podhalu, albo tylko w nie­

których fragmentach lub warstwach utworu, co 
występuje np. w wierszach M. Konopnickiej 

odwołujących się do wzorców poezji ludowej. D. 
w utworach lit. służy przede wszystkim charak­
terystyce bohaterów, środowiska społecznego 
oraz odtworzeniu -» kolorytu lokalnego, tk 

Dialektyzm (ang. dialectism, fr. dialectisme, 

niem. Dialektismus, ros. dua.ieKmuj.u) — element 

językowy pochodzący z określonego -> dialektu 

i odbiegający od ogólnej normy językowej. D. 
użyty w wypowiedzi  j a k o zamierzony środek 
służący osiągnięciu efektów artystycznych zys­
kuje wyrazistą -* wartość stylistyczną, stając się 
podstawowym środkiem -<• dialektyzacji. Naj­

częstszą formą d. jest d. leksykalny, polegający na 

użyciu wyrazów gwarowych (np. „A tam dziewu­

cha może uświerkła", Zmierzch S. Żeromskiego), 

występują też d. fonetyczne („proś Boga, żeby 
n o m scęścioł", Nowele W.  O r k a n a ) , d. fleksyjne 
(„A to już zapogódźwa sie, jaśnie panie", Zapom­
nienie

 S. Żeromskiego). Wyróżnia się także d. 

semantyczne (np. jabłka w znaczeniu „kartofle" 
w gwarze śląskiej), d. słowotwórcze (np. forma 

starzyczku

 użyta w opowiadaniu G. Morcinka), 

d. frazeologiczne (np. kopać precz — kopać ciągle, 
dalej, Zmierzch S. Żeromskiego), d. składniowe 
(np. „matka  d a w n o pomerła, a ojciec będzie  j a k o ś 
na wiosnę", Promień S. Żeromskiego). 

Lit.: K. Budzyk, Gwara a utwór literacki, [w:] 

Stylistyka. Poetyka. Teoria literatury,

 1966; S. 

Dubisz, Metody stylizacji gwarowej w przekroju 

historycznym,

 [w zbiorze:] Język. Teoria — dyda­

ktyka,

 1979. tk 

Dialog I (< gr. dialogos; ang. dialogue, fr. 

dialogue,

 niem. Dialog, Wechselrede, ros. duaAoz) 

— rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej 

dwóch osób na określony temat. Dla d. charak­

terystyczna jest wymienność ról nadawcy i od­
biorcy wśród jego uczestników: ta sama osoba 
występuje raz  j a k o podmiot mówiący, to znów 

j a k o adresat słów wypowiadanych przez innego 

rozmówcę.  Ż a d n a z wypowiedzi składających się 
na d., czyli -» replik, nie stanowi sama przez się 
autonomicznej całości znaczeniowej, dopiero po­
wiązanie wszystkich replik tworzy układ znacze­
niowo kompletny i samodzielny. W typologii 
form językowej komunikacji d. bywa umiesz­
czany na biegunie przeciwległym w stosunku do 

-» monologu; jest to uzasadnione głównie po­

trzebami wyrazistych rozróżnień teoretycznych, 

ponieważ w rzeczywistości językowej oba te typy 

mowy ustawicznie przenikają się nawzajem. Ży­

wioł dialogowy właściwy jest — przynajmniej 

potencjalnie — wszelkim przejawom mowy  m o -
nologicznej, z drugiej strony elementy  m o n o l o g u 
pojawiają się często w ramach struktur dialogo­
wych: dzieje się tak np. w wypadku, gdy wypo­
wiedzi jednego z uczestników rozwijając konsek­
wentnie jakąś ideę dominują nad wypowiedziami 

pozostałych rozmówców, które stanowią dla 
tamtych jedynie tło (na tym polega zwykle d. 

mistrza z uczniami), albo — w inny sposób 

— w wymianie rozbudowanych -* tyrad postaci 

w dramacie klasycystycznym. Przy charakterys­
tyce d. zasadniczą rolę odgrywają trzy jego aspe­

kty: 1. aspekt dramatyczny związany z tym, że 
każda replika utrwalając w sobie podmiotowy 
punkt widzenia mówiącego zderza się z  p u n k t e m 
widzenia partnera (czy partnerów) rozmowy; stąd 

właściwa wypowiedziom dialogowym opozycja 
j a " — „ty"; 2. sytuacyjny związany z przed­

miotowymi i psychologicznymi okolicznościami, 

w których przebiega rozmowa; 3. semantyczny 
związany z tym, że repliki dialogowe, dopełniając 
sic nawzajem i reinterpretując, kształtują wspól­

ny wątek znaczeniowy rozmowy (tzn. jej temat), 

zarazem jednak każda z nich wnosi do d. in­
dywidualne składniki sensu, na styku zaś między 

poszczególnymi replikami powstają wyraziste na­
pięcia znaczeniowe i zmiany kierunku linii tema­
tycznej. Różne typy d. zakładają dominację tego 
czy innego aspektu. Pierwszy przeważa zdecydo­
wanie np. w kłótni; drugi odgrywa zasadniczą 
rolę w rozmowach praktycznych lub mających 

charakter wynurzeń osobistych; trzeci jest domi­

nantą konwersacji na tematy oderwane; formą 
pośrednią między d. opartym na wyrazistym 
przeciwstawieniu  , j a " i „ty " a konwersacją jest 
np. dyskusja, z kolei odmianą pośrednią między 
rozmową motywowaną przedmiotowo (konsy-

(DIALOG I) - DIALOG II 

99 

tuacyjnie) a konwersacją byłaby pogawędka. 
Wszelkie typy d. występujące w praktyce języko­

wej mają zastosowanie w utworach lit. Przede 
wszystkim w -» dramacie, gdzie d. stanowi pod­
stawową i niezawisłą formę wypowiedzi — słow­
ny równoważnik -* akcji scenicznej. W utworach 

epickich (-* epika) partie dialogowe będące bez­
pośrednią językową reprezentacją świata przed­
stawionego występują wyłącznie w kontekście 

narracji —  j a k o mowa przytoczona (-»  m o w a 

niezależna, -»  m o w a zależna, -> mowa pozornie 

zależna).  Z a r ó w n o w dramacie, jak i w epice 
dialogi spełniają trzy zasadnicze funkcje: 1. cha-

rakteryzacyjną (sposób wypowiadania sic postaci 

i treści jej wypowiedzi są ważnym elementem 

-+ charakterystyki pośredniej); 2. fabularną (roz­

mowy postaci są ogniwami przebiegu zdarzenio-
wego przedstawionego w dziele); 3. informacyjną 

(wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznoś­
ciach nie ukazanych na scenie lub nic zrelac­

j o n o w a n y c h przez narratora). W utworach lirycz­

nych (-* liryka) konstrukcje dialogowe maskują 

często istotny tok monologowy wypowiedzi; je­
dynie w -» liryce sytuacyjnej (np. w -» sielance) 

d. występuje w analogicznej z grubsza formie jak 

w utworach dramatycznych lub narracyjnych. 

Lit.: S. Skwarczyńska, Próba teorii rozmowy, 

[w:] Szkice z zakresu teorii literatury, 1932; 
N. N. Zotow, Osnowy dramaticzeskogo dialogu, 

1964; W. W. Winogradów, Język artystycznego 

utworu literackiego,

 [w zbiorze:] Rosyjska szkoła 

stylistyki,

 red. M.R. Mayenowa, Z. Saloni. 1970; 

W. N. Wołoszynów, Z historii form wypowiedzi 
w konstrukcjach języka,

 tamże; M. Bachtin, Pro­

blemy poetyki Dostojewskiego,

 1970; J. Mu-

kafovsky, Dialog a monolog, [w:] Wśród znaków 

i struktur,

 1970; M. Głowiński, Dialog w powieści, 

[w:] Gry powieściowe, 1973; R. Zimmcr, Dramati-

scher Dialog und aussersprachlicher Kontext, 

1982; A. K. Kennedy, Dramatic Dialogue, 1983; 

P. Canisius, Monolog und Dialog, 1986; G. Bor­
kowska, Dialog powieściowy i jego konteksty, 

1988; U. Żydek-Bednarczuk, Struktura tekstu 

rozmowy potocznej,

 1994; S. Durrer, Le Dialogue 

romanesąue,

 1994; B. Fassbind, Poetik der Dia-

logs,

 1995. js 

Dialog II (ang. dialogism, fr. dialogue, niem. 

Dialog,

 ros. dua.toe) — 1. utwór lit. złożony 

z odrębnych wypowiedzi  d w u lub więcej osób, 

nie mający  j e d n a k charakteru dzieła dramatycz-

no-scenicznego. D. ukształtował się na pograni­
czu literatury i innych dziedzin piśmiennictwa, 

przede wszystkim twórczości filozoficznej. Twór­
cą d. był Platon; w jego traktatach filozoficznych 
pisanych w formie d. występowały pewne elemen­
ty fikcji lit.: sytuacja fabularna, w której odbywa 
się dyskusja, wyraźna charakterystyka przema­
wiających postaci; ich wypowiedzi były często 
zracjonalizowanymi dyskursami, ale także prze­
kazami mitów i opowieściami. Szczególną formą 

d. Platona jest tzw. -» d. sokratyczny (-* ironia 
sokratyczna), w którym główny bohater, Sok­
rates, poprzez zadawanie pytań swemu rozmów­
cy dochodzi do sformułowania istotnej prawdy 

(np. Fajdros, Teajtet). D. także w czasach nowo­

żytnych jest częstą formą wypowiedzi filozoficz­

nej (np. d.  E r a z m a z Rotterdamu, Trzy dialogi 
między Hylasem i Filonousem

 G. Berkeleya, Dia­

logi filozoficzne

 E. Renana). W starożytności 

rozwijały się także inne formy d., niekiedy zbliżał 
się on do wypowiedzi dydaktycznej; dzięki Lu-
kianowi z Samosat, autorowi m.in. Dialogów 
bogów,

 przekształcił się w gatunek satyryczny (-» 

satyra). W czasach nowożytnych d. stał się jedną 

z form -» eseju (np. Dialogi fikcyjne W.S. Lan-
dora, niektóre eseje P. Valery'ego i J. Parandow-
skiego) — w utworach tego typu autorzy nie 
wykładają w sposób bezpośredni swoich racji, ale 
przedstawiają ścierające się poglądy. Jedną z od­
mian d.-eseju są rozmowy zmarłych. Ich twórcą 
był także Lukian z Samosat; powstają one 

i w czasach nowożytnych — przykładem Roz­
mowy zmarłych

 B. FonteneIle'a (1683) i I. Krasic­

kiego; na utwory tego typu składają się rozmowy 
ludzi należących do różnych epok, najczęściej 
sławnych postaci historycznych (w jednej z roz­
mów Fontcnelle'a np. spotykają się Sokrates 
i Montaigne). D. zmarłych czyniono niekiedy 
także formą poetycką (np. Rozmowa zmarłych C. 
Norwida, w której występują Rafael i Byron); 2. 

gatunek występujący w lit. staropolskiej, często 

0 przeznaczeniu dramatycznym. W teatrze szkol­
nym (-• teatr jezuicki) zajmował niską pozycję 
w hierarchii gatunków: stanowi! rozmowę dwu 
lub więcej  o s ó b na tematy aktualne, z zachowa­
niem fikcji teatralnej; mógł być pisany prozą 
1 w języku narodowym. W wersji związanej 
z teatrem popularnym utwory określane  j a k o d. 
nie miały ściśle sprecyzowanych cech gatunko­
wych, były zróżnicowane tematycznie, dyspono­
wały wieloma formami — od rozmowy do pelno-

spektaklowej sztuki. Inna nazwa: dialogus. 

Lit.: R. Hirzel, Der Dialog, 1895; H. Walter, 

Das Streitgedicht,

 1920; T. Bieńkowski, Gatunki 

dramatyczne w okresie staropolskim,

 „Ruch Lite-

388 

(PIĘKNO) - PISMAK 

wieka. W pierwszej antycznej definicji p., sfor­

mułowanej przez Platona, było  o n o rozumiane 
szeroko i obejmowało nie tylko wartości estetycz­
ne, lecz także moralne i praktyczne (-» kalokaga-
tia). Teorie późniejsze preferowały wąskie rozu­
mienie p.  j a k o tych właściwości rzeczy, które 
budzą upodobanie. Przypisywano je albo tylko 
pewnej grupie przedmiotów, albo całej naturze. 

Teorie obiektywne (Platon, teoretycy renesansu) 
istotę piękna upatrywały w obiektywnych właś­
ciwościach przedmiotów realizujących określone 

reguły budowy, a więc takich, w których przeja­

wia się ład, -> symetria, -» harmonia. Dostrzeże­

nie i ocena tych przejawów były — zdaniem tych 
teoretyków — możliwe dzięki idei doskonałego 

piękna właściwej umysłowi ludzkiemu. Teorie 
subiektywne (myśliciele XVII-wieczni: B. Pascal, 
F. Bacon oraz większość poglądów współczes­
nych) czynią warunkiem p. subiektywne dyspozy­
cje tworzącego i poznającego umysłu, upatrują p. 

nie w realizowaniu reguł umożliwiających zbliże­

nie się ku idealnemu wzorcowi, lecz w dostrzega­
niu i odtwarzaniu naturalnych, a także indywidu­
alnych właściwości przedmiotu. Przełomowe zna­
czenie miały w tej dziedzinie pisma filozofów 
i estetyków 2. poł. XVIII w. (D.  H u m e , E. Burkę), 
którzy dobitnie rozróżniali p. i -* wzniosłość, 
a odczucie p. uzależniali od indywidualnego 

-* smaku. W nowszych teoriach estetycznych 

mniej miejsca poświęca się abstrakcyjnym roz­

ważaniom o kategorii p., rozpatrując raczej — 
uzależnione od czynników historycznych i in­

dywidualnych — preferowane w danym  m o m e n ­
cie wartości estetyczne oraz społeczne  u p o d o b a ­

nia estetyczne. W konsekwencji p. staje się poję­

ciem względnym, obejmującym zjawiska bardzo 
odległe od tego, na co wskazywały  d a w n e teorie 
obiektywne, a nawet z nimi sprzeczne (np. obrazy 
horroru, przemocy). Por. brzydota, decorum, 
sztuka I, wdzięk. 

L i t . : A. R. Chandler, Beauty and Humań Natu­

rę,

 1934; H. Osborne, Theory of Beauty, 1952; 

E.  L a n d m a n n , Die Lehre von Schonen, 1952; 
S. Ossowski, U podstaw estetyki, 1958; Y. Vin-
cent, Signification du beau, 1962; W. Tatarkie­
wicz, Historia estetyki, t. 1  - 2 , 1962, t. 3, 1967; 

E. Grassi, Die Theorie des Schonen in der Antike, 

1962; R. Assunto, Die Teorie des Schonen im 

Mittelalter,

 1963; W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu 

pojęć,

 rozdz. IV —VI, 1976; P. Jaroszyński, Meta­

fizyka piękna,

 1986; Eseje o pięknie, red. K. Wil-

koszewska, 1988; M. Curdy, La Decouverte du 

beau au sein de la laideur,

 [w zbiorze:] Toward 

a Theory of Comparathe Literaturę,

 1990; M. M. 

Miinch, Le Pluriel du beau, 1991. tk 

Pikareska  ( < h i s z p . ) zob. Romans łotrzy-

kowski 

Piktografia zob. Pismo 

Piosenka (ang. ditty, popular song, fr. chanson-

nette,

 niem. Lied, Schlager, ros. necenHa) — 

utwór słowno-muzyczny, przeznaczony do wyko­

nywania przez śpiewaka solistę lub zespół. Jako 
swoisty typ sztuki estradowej p. wyodrębniła się 
na przełomie XIX i XX w., a jej kariera wiąże się 

z rozwojem środków masowego przekazu w 2. 

poł. XX w. (radio, telewizja, płyty gramofonowe, 
kasety, płyty kompaktowe), dzięki którym stała 

się jedną z podstawowych form współczesnej 

kultury popularnej, zwłaszcza młodzieżowej. Wy­

stępuje dziś w wielu różnych odmianach, z któ­
rych najważniejsze to: kabaretowa, wywodząca 
się z tradycji francuskich kabaretów końca 

XIX w., o charakterze literackim lub satyrycz­
nym,  r ó ż n o r o d n a tematycznie, utrzymana w to­
nacji kameralnej; przebój (szlagier) zyskujący po­
pularność dzięki tematyce i wizji świata odpowia­

dającej potrzebom odbiorców; p. taneczna, utrzy­
m a n a w  m o d n y m w danym momencie rytmie 
tanecznym (jej odmianą jest p. dyskotekowa). 
W kulturze salonowej XIX w., a także w kulturze 

współczesnej p. występuje także w postaci tzw. 
poezji śpiewanej: słowami p. są klasyczne teksty 

poetyckie, np. Mickiewicza, Leśmiana. Tuwima. 

Dużą rolę w kształtowaniu charakteru p. i jej 

odmian odgrywają wykonawcy, lansujący własne 
style muzyczne i interpretacyjne.  P o r . song. 

L i t . : S. I.  H a y a k a w a , Piosenka a życie, [w 

zbiorze:] Super-Ameryka, t. 1, 1970; S. Barań­
czak, Piosenka i topika wolności, „Pamiętnik 
Literacki" 1974, z. 3; A. Barańczak, Słowo w pio­

sence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej, 

1983. tk 

Pirrychej (< gr.) zob. Stopa 

Pisarz zob. Literat 

Pismak (ang. grub, literary hack, fr. ecrivassier, 

niem. Schreiberling, ros. nucona) — potoczne 

pogardliwe określenie literata lub dziennikarza, 

którego publikacje oceniane są w danej społecz­

ności jako niegodne z moralnego i społecznego 

PISMO - PLAN TREŚCI 

389 

p u n k t u widzenia, naruszające  a k c e p t o w a n e po­

wszechnie wartości, uzasadniające praktyki, któ­
re spotykają się z potępieniem (np. terror). Służą­
ca złej sprawie działalność p.  m o t y w o w a n a jest 
głównie osobistymi korzyściami („sprzedajne 
pióro"), mg 

P i s m o (ang. writing, fr. ecriture, niem. Schrift, 

ros. nucbMo) — zespół znaków graficznych, po­
zwalających na zapisanie (zwykle na trwałym 
materiale)  p o t o k u mowy. P. ukształtowało się 
d u ż o później niż język, zapewne przed 5000 — 

— 6000 laty. W wielu kulturach archaicznych 

istniały swoiste zespoły znaków poprzedzających 
p. (np. węzełki tzw. kipu w społeczeństwie Inków). 

P. właściwe ukształtowało się z piktografii, czyli 

zespołu rysunków traktowanych  j a k o środek wy­
miany informacji. W obrębie piktografii pojawiły 
się znaki będące oznaczeniem dźwięków, co po­
zwoliło na rozwój p. w jego postaci ideograficz-
no-fonetycznej (egipskie hieroglify, p. klinowe). 
Istniejące we współczesnych cywilizacjach p. jest 

p. alfabetycznym (-» alfabet); jego zasadę stanowi 

to, że poszczególnym dźwiękom danego języka 
odpowiadają ściśle określone znaki graficzne (lite­
ry). P. alfabetyczne powstało na Bliskim Wscho­
dzie ok. 2500 r. p.n.e. W obręb p. wchodzą obok 
liter znaki przestankowe i diakrytyczne. 

Lit.: M. Cohen, Pismo, 1956; J. Friedrich, 

Zapomniane pisma i języki,

 1958; J. Peignot, De 

1'Ecriture a la typographie,

 1967; D. Diringer, 

Alfabet, \912. mg 

Pismo gotyckie (ang. gothic, fr. ecriture go-

thkjue,

 niem. gotische Schrift, ros. zomwiecKoe 

nucbMÓ)

 — typ pisma drukarskiego (czcionki) 

o kształcie  ł a m a n y m , ostrokątnym,  w p r o w a d z o ­

ny w okresie późnego średniowiecza w zachod­
niej Europie. Występował w  p a r u  o d m i a n a c h , 
z których najważniejsze to -» szwabacha, -» frak-

tura, ukształtowana z połączenia ich elementów 
bastarda oraz włoska rotunda (p.g. o kształtach 

zaokrąglonych); dwie pierwsze stosowane były 

w Niemczech aż do II wojny światowej, js 

Pismo ogamiczne zob. Ogamy 

Pismo runiczne zob. Runy 

Pistis (gr.) zob. Mowa 

Piśmiennictwo (ang. literaturę, fr. litterature, 

niem. Schrifttum, ros. nuctiMeimocmb) — ogół 

wypowiedzi utrwalonych w piśmie, związanych 

funkcjonalnie z różnorodnymi zakresami życia 

zbiorowego: działalnością poznawczą, gromadze­
niem i systematyzacją wiedzy, pedagogiką społe­
czną, wierzeniami religijnymi, działalnością in­
stytucji politycznych, obiegiem informacji użyte­
cznych w praktyce życia codziennego,  d o m e n ą 
potrzeb estetycznych. P. jest niezmiernie zróż­
nicowaną wewnętrznie dziedziną aktywności kul­
turalnej i obejmuje — zwłaszcza w nowoczesnym 

życiu — ogromną liczbę typów wypowiedzi i ich 

odmian. Najważniejsze wśród nich to: -» literatu­

ra piękna, p. naukowe, popularyzacja wiedzy, 

-> dydaktyczna literatura, -» publicystyka, 

dziennikarstwo, p. propagandowo-polityczne, p. 

praktyczno-użytkowe, dokumenty życia zbioro­
wego, js 

Pitawal — zbiór sprawozdań z rozpraw sądo­

wych; nazwa pochodzi od nazwiska F. G. de 
Pitavala,  a u t o r a słynnych relacji sądowych pub­

likowanych w 1. 1734— 1743. mg 

Plagiat (< łac. plagiatus = skradziony; ang. 

plagiarism,

 fr. plagiat, niem. Plagiat, ros. nna-

2u/im)

 — przypisanie sobie autorstwa dzieła, 

którego się nie napisało; p. może polegać na 

kradzieży bądź całego tekstu, bądź takich czy 

innych jego elementów. Przed p. chroni zakazują­
ce go -+ prawo autorskie, mg 

Plan (ang. part of the view) — zasięg wizualny 

obrazu filmowego (-> film), pole widzenia, które 
obraz taki otwiera. Za jednostkę wielkości p. 
uznaje się sylwetkę ludzką; ze względu na to 
rozróżniane są: p. pełny (ukazujący całą scenerię 
i szereg postaci ludzkich), p. ogólny (ujęcie z dale­
ka: szeroki widok, najczęściej krajobraz, nie wy­
odrębniający postaci), p. średni (przedstawienie 
kilku postaci przesłaniających zewnętrzną scene­

rię), p. amerykański (ukazanie jednej lub  p a r u 

postaci ludzkich do kolan w powiązaniu z jakimś 
elementem tła), p. bliski (ukazujący popiersie 
postaci), zbliżenie (ujęcie z bliska fragmentu po­
staci lub przedmiotu), detal (ujęcie ukazujące 

jakiś szczegół osoby ludzkiej, np. oczy, usta czy 

rękę, lub przedmiotu, np, gwóźdź w ścianie), js 

Plan treści (ang. content piane, fr. plan du 

contenu,

 niem. Inhaltspłan, ros. n.iun codepotca-

Husi)

 — we współczesnej terminologii lingwistycz­

nej wewnętrzna strona -* znaku językowego 
(słowa, zdania), warstwa jego sensu, parałelna 

532 

STYL 

dowanych replik dwuwersowych, czyli dystycho-
mytia. S. szczególnie często występowała w trage­
diach Seneki, skąd przejął ją  d r a m a t elżbietański; 
wyrazistą rolę odgrywa też w dialogach kome­

diowych (Moliere, A. Fredro), js 

Styl (< lac. stilus = dosl. „rylec"; ang. Styk, fr. 

style,

 niem. Stil, ros. cmu.ib) — sposób ukształ­

towania wypowiedzi polegający na określonym 
wyborze, interpretacji i konstrukcji materiału 

językowego — ze względu na cel przyświecający 

mówiącemu. Przy szerokim rozumieniu tej kate­
gorii s. jest właściwy wszelkim przekazom wer­
balnym, ponieważ każda inicjatywa wypowiedze-

niotwórcza wiąże się z nastawieniem na jakiś cel 

i nastawienie to decyduje, w mniejszym lub 
większym stopniu, o sposobie posługiwania się 
przez mówiącego lub piszącego środkami, jakich 

dostarcza mu system danego języka. W ściślej­

szym jednak rozumieniu s. to takie celowe 
ukształtowanie wypowiedzi, które charakteryzuje 

się bądź indywidualną wyrazistością i odrębnoś­
cią na tle wypowiedzi zbudowanych w sposób 
standardowy („nicnaccchowanych"), zgodnych 

zwłaszcza z przeciętnymi normami -* języka 

literackiego, bądź też przeciwnie — odpowied-
niością względem -» norm stylistycznych realizo­
wanych przez  j a k ą ś grupę wypowiedzi. W pierw­

szym wypadku  m a m y do czynienia ze s. in­
dywidualnym, w drugim ze s. typowym. Pierwsza 

kategoria obejmuje zarówno s. dzielą literac­

kiego, jak i -» s. autora; do drugiej kategorii 
zalicza się takie zjawiska, jak s. gatunku literac­
kiego, s. prądu literackiego, -* s. epoki, a w sferze 
pozaliterackich zjawisk językowych społeczne 

-» s. funkcjonalne. S. indywidualny wiąże się 

każdorazowo z jednostkową motywacją o chara­
kterze ekspresywno-impresywnym; utrwala w so­
bie osobowe (psychologiczne i socjalne) cechy 
podmiotu; czyni z danej wypowiedzi (czy zespołu 
wypowiedzi tego samego autora) twór językowy 
naznaczony niepowtarzalnym piętnem, jedyny 
w swoim rodzaju. Dla s. typowego natomiast 

znamienne jest to, że właściwe mu reguły po­

sługiwania się językiem powtarzają się w mniej­

szym lub większym zespole wypowiedzi; s. taki 

każdorazowo pozostaje w opozycji do analogicz­

nych s. tego samego rzędu (np. s. gatunku do 

innych s. gatunkowych).  Z a r ó w n o s. indywidual­
ny, jak i s. typowy obejmować mogą wszelkie 

poziomy jednostek językowych: elementy brzmie­
niowe, leksykalne, składniowe, intonacyjno-ryt-
miczne (w tym sensie -* wiersz należy do dome­

ny s.), a także ogólne schematy organizacji tekstu. 
Rolę -» dominanty stylistycznej mogą odgrywać 

jednostki rozmaitych poziomów,  p o d p o r z ą d k o ­

wując sobie lub neutralizując inne poziomy. W s. 
indywidualnym wartość stylistyczna środków ję­
zykowych poddanych celowym operacjom wybo­
ru, interpretacji i konstrukcji rodzi się z ich 
odchylenia lub sprzeciwu wobec ustalonych 

n o r m stylistycznych; inaczej w s. typowym, gdzie 
wartość taka kształtuje się  j a k o wynik uległości 
wobec stosownej normy; s. indywidualny często 
pozostaje w konflikcie z -» konwencją stylistycz­
ną (sam jednak może dawać początek takiej 
konwencji), natomiast s. typowy z natury swojej 

jest konwencjonalny. Przeciwstawienie s. indywi­

dualnego i s. typowego nie wyklucza ich nieuch­
ronnej współpracy w konkretnych inicjatywach 

wypowiedzeniotwórczych; jednostkowa ekspresja 

językowa musi odwoływać się do ustalonych 

schematów organizacji wypowiedzi, gdyż w prze­
ciwnym razie nie mogłaby dotrzeć do odbiorcy. 
Z drugiej strony nawet najbardziej spetryfikowa-

ne formy wypowiedzi przez sam fakt konkret­

nego ich zastosowania w określonej sytuacji 

i w określonym celu w sposób konieczny ulegają 
minimalnej choćby indywidualizacji. Wyraziste 
współdziałanie s. indywidualnego i s. typowego 
charakteryzuje w szczególności wszelkie  o d m i a n y 

-* stylu artystycznego, w którym kanonizowane 

stereotypy wypowiedzi (formy -» narracji czy 

-* monologu lirycznego, -> system wersyfikacyj-

ny itp.), narzucające ramy aktywności językowej 
twórcy, podlegają nieustannej reinterpretacji ze 
względu na ekspresywne (-» funkcja ekspresywna 

wypowiedzi) i estetyczne (-• funkcja estetyczna 
wypowiedzi) zadania tej aktywności. Dziedzina 

zjawisk s. stanowi przedmiot zainteresowań 

-» stylistyki. 

L i t . : Style in Language, red. T. A. Sebeok, 

1960; Z. Klemensiewicz, W kręgu języka literac­

kiego i artystycznego,

 1961; L. Spitzcr, Stilstudien, 

t. 1  - 2 , 1961; H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylis­

tyka polska,

 wyd. 2, 1964; S. Ullmann, Language 

and Style,

 1964; N. E. Enkvist, J. Spencer, H. J. 

Gregory, Linguistics and Style, 1964; F. Lucas, 
Style,

 1964; A. N. Sokołów, Tieorija stila, 1968; 

Z. Klemensiewicz, Ze studiów nad językiem i sty­

lem,

 1969; G. N. Pospiełow, Problemy litieratur-

nogo stila,

 1970; D. Alonso, Esej o metodach 

i granicach stylistyki,

 [w zbiorze:] Współczesna 

teoria badań literackich za granicą,

 red. H. Mar­

kiewicz, t. 1, 1970: G. Antoine, Stylistyka francus­
ka,

 tamże; W. Winogradów, Nauka o języku 

STYL ARTYSTYCZNY - STYL AUTORA 

533 

literatury pięknej,

 tamże; Literary Style, red. S. 

C h a t m a n , 1971; M. Riffaterre, Essais de stylis-

tiąue structurale,

 1971; K. Vossler, L. Spitzer, 

Szkice stylistyczne,

 red. M. R. Maycnowa, R. 

H a n d k e , 1972: O języku poetyckim i stylu, zespól 
prac tłum. (J. Lotman, I. Fónagy, N. Ruwet, L. 
Doleźel, E. Sapir, M. Riffaterre,  C h . E. Osgood, 

S. R. Levin, M. A. K. Halliday, E. Buyssens), 

„Pamiętnik Literacki" 1972, z. 2, 3; W. O. Hen-
dricks, Grammars of Style and Styles of Gram-

mar,

 1976; M. R. Mayenowa, Pojęcie języka 

poetyckiego i pojęcie stylu,

 [w zbiorze:] Z zagad­

nień języka artystycznego,

 red. J. Bubak, A. 

Wilkoń, 1977; S. Gajda, W poszukiwaniu teorii 

stylu,

 [w zbiorze:] Z polskich studiów slawistycz­

nych

 S. V, t. 2, 1978; R. M. Eastman, Style, 1984; 

Qu'est-ce le style,

 1994; Tekst i styl, red. S. Gajda, 

1996; zob. też stylistyka, js 

Styl artystyczny (ang. artistic style, fr. style 

artistiąue,

 niem. kiinstlerischer Stil, ros. xydoMcec-

meenubiu cmu.ib)

 — zespół  n o r m i środków 

językowych charakteryzujących ukształtowanie 

wypowiedzi w -» dziełach lit. i odróżniających te 
dzieła od innych typów wypowiedzi. Z lingwis­

tycznego  p u n k t u widzenia s.a. traktowany jest 

j a k o jeden ze -> stylów funkcjonalnych występu­
jących w obrębie -» języka literackiego. Jednak 

w odróżnieniu np. od -» stylu naukowego czy 

-» urzędowo-kancelaryjnego mogą być przezeń 

wykorzystywane do swoistych celów estetycz­
nych (-» funkcja estetyczna wypowiedzi) środki 
wykształcone w różnych odmianach stylowych, 
terytorialnych i historycznych określonego -> ję­

zyka narodowego. S.a. jest zjawiskiem historycz­

nie zmiennym, jego właściwości i rozwój pozo­
stają w związku z ogólnym stanem języka narodo­
wego, ale jednocześnie sam wpływa kształtująco 
na możliwości i kierunki przemian języka lit. S.a. 
manifestuje się w konkretnych właściwościach 

-* stylu  a u t o r ó w i -» stylu dzieł lit., funkcjonuje 

j e d n a k w ramach stylu epoki i podlega kon-

wencjonalizacji (-» konwencja literacka), stając 

się mniej lub bardziej wyraziście wyodrębnionym 

składnikiem -+ tradycji literackiej. Por. język 
poetycki. 

L i t . : M. R. Mayenowa, U progu nowych badań 

nad historią polskiego języka artystycznego,

  „ P a ­

miętnik Literacki" 1950, z. 1; R. Ingarden, Funk­
cje artystyczne języka,

 [w:] Studia z estetyki, t. 3, 

1970; M. Karaś, O polskim języku artystycznym 

(1944-1974),

 1974; Z zagadnień języka artystycz­

nego,

 red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1977; O języku 

literatury,

 red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1981; T. 

Skubalanka, Historyczna stylistyka języka pol­

skiego. Przekroje,

 1984; Język artystyczny, red. 

A. Wilkoń, t.  1 - 6 ,  1 9 7 8 - 1 9 8 9 ; E. Dąbrowska, 

Wokół pojęcia styl artystyczny,

 [w zbiorze:] Sys­

tematyzacja pojęć w stylistyce,

 red. S. Gajda, 

1992; zob. też język poetycki, tk 

Styl autora (ang. style of the writer, fr. style de 

Tauteur,

 niem. Individualstil, ros. aemopcKuu 

cmu/ib)

 - zespół zasad i środków językowo-

-stylistycznych charakteryzujący dzieła określo­

nej jednostki twórczej i będący wykładnikiem jej 
indywidualnej inicjatywy w sposobie korzystania 

z możliwości oferowanych przez system języko­
wy. S.a. jest stylem osobniczym determinowanym 
przez właściwości psychiczne, pochodzenie i sta­
tus społeczny jednostki oraz jej zamysły pisar­
skie; zarazem  j e d n a k inwencja stylistyczna jedno­
stki uzależniona jest od stanu języka w danym 
momencie rozwojowym oraz od określonych ten­
dencji lit., z którymi pozostaje w kontakcie. 

Swoiste cechy s.a. mogą przejawiać się w opero­
waniu elementami gramatyczno-językowymi (np. 
skłonność do posługiwania się pewnymi formami 
fleksyjnymi, formacjami słowotwórczymi itp.), 

j a k również w użytkowaniu właściwych dla dane­

go okresu -* konwencji stylistycznych, regulują­
cych sposoby wykorzystywania zróżnicowań sty­

listycznych języka narodowego, możliwości  m o ­

dulowania znaczeniowego używanych słów, po­
sługiwania się konstrukcjami składniowymi, wy­

korzystywania wartości brzmieniowych znaków 

językowych itp. Charakterystyczne dla danego 

twórcy sposoby organizacji tworzywa językowe­
go w obrębie wszystkich płaszczyzn budowy 
dzieła pozwalają odkryć generalną zasadę stylis­
tyczną, stanowiącą o istocie i swoistości s.a. Por. 
styl, styl artystyczny, styl dzieła literackiego, styl 
epoki, stylistyka. 

L i t . : Z. Klemensiewicz, Jak charakteryzować 

język osobniczy,

 [w:] W kręgu języka literackiego 

i artystycznego,

 1961; J. Mukafovsky, Jednostka 

a rozwój literatury,

 [w:] Wśród znaków i struktur, 

1970; E. Sapir, Mowa jako rys osobowości, „Pa­

miętnik Literacki" 1972, z. 3; S. Skorupka, O me­
todach badań języka autorów,

 „Przegląd  H u m a n i ­

styczny" 1973, nr 5; T. Kostkicwiczowa, Pro­
blemy całościowej charakterystyki stylu pisarza, 

[w zbiorze:] Problemy metodologiczne współczes­

nego literaturoznawstwa,

 red. H. Markiewicz, J. 

Sławiński, 1976; Język osobniczy jako przedmiot 

badań lingwistycznych,

 red. J. Brzeziński, 1988; 

534 

STYL DZIELĄ LIT. - STYL NAUKOWY 

T. Skubalanka, Fleksja a język pisarza, [w zbio­
rze:] Wokół języka, 1988; Ś. Gajda, Styl indy­

widualny a współczesna stylistyka,

 [w zbiorze:] 

Z polskich studiów slawistycznych Seria VIII, t. 2, 

1988; R. Pawelec, O metodach badania osob­

niczego języka wartości,

 [w zbiorze:] Język a kul­

tura,

 t. 3, red. J. Puzynina, J. Anusiewicz, 1991; 

zob. też styl. tk 

Styl dzieła literackiego (ang. style oj' literary 

work,

 fr. style d'oeuvre litteraire, niem. Stil des 

literarischen Werkes,

 ros. cmuAb xydooicecmeeH-

HOZO npomeedettu.H) — zespól zasad i środków 

językowych nadających dziełu lit. indywidualne 

piętno jako dziełu sztuki i decydujących o sposo­
bach realizowania przez nie -» funkcji estetycznej 
oraz innych właściwych mu funkcji. S.d.l. wy­

znaczany jest przez założenia — stylu autora, ale 

jednocześnie kształtuje się  p o d ciśnieniem moż­

liwości danego języka narodowego, panujących 
w  d a n y m okresie -» konwencji stylistycznych 
i literackich,  u w a r u n k o w a ń związanych z wybo­
rem tematu oraz  n o r m właściwych realizowane­
mu przez pisarza -» rodzajowi i -> gatunkowi lit. 

Indywidualne właściwości s.d.l. mogą przejawiać 

się w sposobach wykorzystywania elementów 

brzmieniowych, gramatycznych, Icksykalno-se-
mantycznych i składniowych języka oraz w spo­

sobach kształtowania -» form podawczych czy 

też w odwołaniach do  o d m i a n stylowych języka 
ogólnego lub tradycji stylistyczno-literackiej. 
Wszystkie te właściwości  p o d p o r z ą d k o w a n e są 

zwykle naczelnej zasadzie stylowej (->  d o m i n a n t a 

stylistyczna), która zapewnia dziełu jego języko­
wą niepowtarzalność. Por. styl, styl artystyczny, 
styl epoki, stylistyka, tk 

Styl epoki (ang. style of literary epoch, fr. style 

d'epoque,

 niem. Epochenstil, ros. cmu.ib jnoxu) — 

zespół  n o r m i środków językowych charaktery­
zujących sposób ukształtowania wypowiedzi 
wspólny  u t w o r o m powstałym w  d a n y m okresie 
lit. S.c. jest zawsze rezultatem rekonstrukcji tych 

właściwości -» stylu dzieł literackich, które po­

zwalają określić ich przynależność do pewnej 
epoki, np.  r o m a n t y z m u czy Młodej Polski. Przez 

te generalne zasady stylistyczne realizują się 
w sferze budowy językowej dziel lit. założenia 
światopoglądowe i poznawcze, przekonania ideo­
logiczne, rozumienie społecznych zadań litera­
tury i jej istoty — właściwe danej epoce. S.e. 
p o d p o r z ą d k o w a n e są zjawiska stylistyczne cha­
rakteryzujące mniejsze całości literackie, takie jak 

styl -»  p r ą d u literackiego, szkoły czy grupy lit. 

W jego obrębie kształtują się też -> konwencje 

stylistyczne, które przejawiają się zazwyczaj nie 
tylko w realizacjach -»• stylu artystycznego, lecz 
także określają sposoby językowego ukształto­
wania pozaartystycznych i praktycznych form 
wypowiedzi, takich  j a k  n p . pamiętnikarstwo, epi-
stolografia. Przez s.e. rozumie się czasem także 
zespół właściwości charakterystycznych dla całej 

twórczości artystycznej, a nawet dla całej kultury 

duchowej epoki.  P o r . styl, styl autora, stylis­
tyka, tk 

Styl kwiecisty (ang. jlorid style, fr. style jleuri, 

niem. geschraubter (schwulstiger) Stil, ros. uaemu-
cmbtu c.toz)

 —  o d m i a n a stylu ozdobnego (-» styl 

retoryczny), realizowana  j a k o pokaz sztuki sło­
wa, ostentacyjnie  o d m i e n n a od mowy potocznej 
i spontanicznej, charakteryzująca się nadużywa­
niem -* figur retorycznych traktowanych  j a k o 
środki upiększające, mające zadziwić odbiorcę 
i sprawić mu przyjemność. Według retorycznej 

-* teorii trzech stylów zaliczany do stylu śred­

niego. Por. colores rhetorici, flores rhetoricalcs. 
florydacyzm. aos 

Styl makaroniczny (ang. macaronic style, fr. 

style macaroniąue,

 niem. makkaronischer Stil, ros. 

MOKaponuHecKuu cmwib)

 — sposób mówienia 

polegający na szczególnie silnym nasyceniu słow­
nictwa wypowiedzi -> barbaryzmami i na wpla­
taniu do tekstu całych zwrotów i zdań obco­

języcznych, zwłaszcza łacińskich. W polszczyźnic 

XVII i 1. połowy XVIII w. s.m. stał się powszech­
nie przyjętym przez ludzi wykształconych zwy­

czajem językowym (co pozostawało w związku 

z wpływem łaciny na język polski); występował 
także w poezji.  J a k o celowym środkiem artys­
tycznym posłużył się nim J. Kochanowski w żar­
tobliwym utworze Carmen macaronicum. Por. 
m a k a r o n . 

L i t . : S. Skwarczyńska, Estetyka makaronizmu, 

[w zbiorze:] Prace ofiarowane K. Wójcickiemu, 

1937; M. Pelczyński, O poezji makaronicznej 

w Polsce,

 [w:] Studia macaronica. Stanisław 

Orzelski na tle poezji makaronicznej w Polsce, 

1960; H. Keipert, Problemy językowe poezji 

makaronicznej w Polsce

 oraz W. Kuraszkiewicz, 

Makaronizmy w Pamiętnikach J. Cli. Paska, 
[w zbiorze:] Barok w polskiej kulturze, literaturze 
i języku,

 1992. tk 

Styl naukowy (ang. scholarly style, fr. style 

STYL NISKI - STYL RETORYCZNY 

535 

scientifiąue, style samnt,

 niem. wissenschaftlicher 

Stil,

 ros. Haymbiu cmu.ib) — funkcjonalna od­

miana -* języka literackiego, występująca w pra­
cach naukowych i publikacjach popularyzują­

cych osiągnięcia wiedzy. S.n. nie waloryzuje w za­
sadzie możliwości ekspresyjnych tkwiących 
w warstwie brzmieniowej języka, poddaje nato­
miast szczególnemu ukształowaniu słownictwo 
i składnię. Stosuje się w nim wyrazy abstrakcyjne 
oraz liczne -* terminy, czyli słowa o ściśle okreś­

lonym w danej dziedzinie nauki znaczeniu. Licz­
ne są też wyrazy wskazujące na cechy i relacje 

między pojęciami (przyimki, spójniki, przysłów­
ki), niezbędne w wypowiedziach mających cha­

rakter logicznie zrygoryzowanych wywodów. 

Z d a n i a są przeważnie wieloczłonowe, podrzędnie 
złożone.  U k ł a d wypowiedzi jest bezwzględnie 
p o d p o r z ą d k o w a n y tokowi rozumowania,  d o w o ­

dzenia i dokumentacji prezentowanych twier­
dzeń. Por. style funkcjonalne, podręcznik,  k o m ­

pendium, rozprawa, studium, traktat, dysertacja. 

L i t . : A. Furdal, Język naukowy jako składnik 

języka literackiego,

 [w zbiorze:] Język literacki 

i jego warianty,

 red. S. Urbańczyk, 1982; S.  G a j ­

da, Podstawy badań stylistycznych nad językiem 

naukowym,

 1982; M. Rachwałowa, Słownictwo 

tekstów naukowych,

 1986; S. Gajda, Współczesna 

polszczyzna naukowa. Język czy żargon?,

 1990; J. 

Biniewicz. A. Starzec, Styl naukowy, [w zbiorze:] 

Przewodnik po stylistyce polskiej,

 red. S. Gajda, 

1995. tk 

Styl niski zob. Teoria trzech stylów 

Styl nizany zob. Oratio perpetua 

Styl prosty zob. Teoria trzech stylów 

Styl publicystyczny (ang. journalistic style, fr. 

langue de presse,

 niem. publizistischer Stil, ros. 

nyÓAuifiicmmecKuu cmu.ib)

 — funkcjonalna od­

m i a n a -* języka literackiego, styl stosowany 
w środkach masowego przekazu (prasie, radiu, 
telewizji). Ze względu na duże zróżnicowanie 
tematyczne, szeroki zakres zadań stawianych 
przed wypowiedziami tego typu oraz  r ó ż n o r o d ­
ność stosowanych form s.p. ma wiele  o d m i a n , 

zbliżających się bądź do -+ stylu  n a u k o w e g o , 

bądź do -» języka potocznego, a nawet do -> 

stylu artystycznego. Podstawowe zróżnicowanie 

przebiega między informacją, która w założeniu 
winna odznaczać się obiektywnością, ścisłością 

i zwięzłością, a wszelkimi formami  k o m e n t a r z a , 

zorientowanego na prezentację opinii i ocen oraz 

na przekonanie odbiorców o ich słuszności. S.p. 

jest czynnikiem pośredniczącym między ośrod­

kami opiniotwórczymi a masowym odbiorcą 
oraz między różnymi grupami i środowiskami 
społecznymi. Cechuje go nastawienie perswazyj­
ne, dążność do kształtowania opinii publicznej 

i oddziaływania na świadomość odbiorców (-• 
propaganda, -» funkcja impresywna wypowiedzi), 
co określa właściwe mu słownictwo, konstrukcje 

składniowe, a przede wszystkim frazeologię.  P o ­
sługuje się zwrotami o nacechowaniu wartoś­
ciującym i emocjonalnym, konstrukcjami obra­
zowymi, sugestywnymi i dobitnymi sformułowa­

niami. Wykorzystuje nieraz środki mowy potocz­

nej, np. utarte wyrażenia i zwroty, a także artys­
tycznej, np. tropy i figury stylistyczne, które 

w jego obrębie szybko ulegają konwencjonali-
zacji, stając się utartymi formułami i szablonami 
stylistycznymi - etykietami zastępującymi nazy­
wanie i opis. Por. artykuł, felieton,  k r o n i k a ty­
godniowa, nowomowa, publicystyka, reportaż, 
style funkcjonalne. 

L i t . : W. Kniagininowa, W. Pisarek, Język 

wiadomości prasowych,

 1966; W. Pisarek, Retory­

ka dziennikarska,

 1975; S. Dubisz, Kultura języka 

politycznego,

 1980; J. Bralczyk, O języku polskiej 

propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, 

1987; G. Majkowska, H. Satkiewicz, Frazeologia 

stylu publicystycznego,

 [w zbiorze:] Z proble­

mów frazeologii polskiej i słowiańskiej,

 t. 5, 198S; 

W. Pisarek, Polszczyzna we współczesnej prasie, 
[w zbiorze:] Język — kultura — społeczeństwo, 

red. S. Dubisz, 1990; Język i polityka, „Teksty 

Drugie" 1990, nr 4; E. Szczurek, Styl publicys­

tyczny,

 [w zbiorze:] Przewodnik po stylistyce 

polskiej,

 red. S. Gajda, 1995. tk 

Styl retoryczny (ang. rhetorical style, fr. style 

oratoire,

 niem. rhetorischer Stil, ros. pwnopmec-

KUU cmuAb) — styl wykształcony w  g a t u n k a c h 
oratorskich (-> oratorstwo), oddziałujący  j a k o 
wzór na inne dziedziny twórczości językowej, 
zwłaszcza na -» język poetycki. Opisywany 
i  p o d d a n y normatywnej kodyfikacji w klasycz­
nych  t r a k t a t a c h z zakresu -» retoryki i -• poety­
ki. Najważniejsze cechy stylu retorycznego: 1. 
występowanie w obrębie monologu oratorskiego, 

a więc dłuższej wypowiedzi wygłaszanej przez ., 

jedną osobę wobec większego  a u d y t o r i u m i doty­

czącej  s p r a w o ogólnej publicznej ważności (-> 
mowa, przemówienie); 2. nastawienie na perswa­
zję, a więc działanie impresywne (-> funkcja 

536 

(STYL RETORYCZNY) - STYL ŚREDNI 

impresywna), skierowane ku słuchaczom i zmie­
rzające do narzucenia im przekonań odpowiada­

jących intencjom mówcy, do panowania nad ich 

emocjami i do sterowania ich przeżyciami es­

tetycznymi; 3. sfunkcjonalizowanie środków języ­

kowych ze względu na sytuację wypowiadania 
(przedstawioną w punkcie 1) i na zadania mówcy 
(przedstawione w punkcie 2). Szereg wymogów, 

jakie stawiano przed stylem retorycznym, spro­

wadzić się daje do czterech najważniejszych. 
W terminologii klasycznej retoryki łacińskiej są 
to: latinitas, perspicuitas, ornatus, aptum. Dwa 

pierwsze  u w a ż a n o za wymogi elementarne i wstę­
pne, dwa następne stanowiły dopiero o szczegól­
nej wartości stylowej. Latinitas — (gr. hellenis-
mós) — czystość języka, polegała na zgodności 
z wzorcem języka narodowego, a więc wprowa­
dzała postulat poprawności, którą gwarantować 
miały reguły  p o p r a w n e g o rozumowania (ratio), 
obyczaj językowy (consuetudo) oraz oparcie 
w autorytetach wielkich stylistów (auctoritas). 
Perspicuitas (gr. sapheneia) — klarowność, zwią­

z a n a ściśle z postulatem poprawności, odnosiła 
się zarówno do myślowej kompozycji wywodów, 

j a k i do  b u d o w y stylistycznej poszczególnych 

zwrotów. Ornatus (gr. kataskeue) — ozdobność 
stylu, rozstrzygała o estetycznych walorach  m o ­
wy i przyjemności sprawianej przez nią odbiorcy; 
wiązano ją przede wszystkim z umiejętnością 
stosowania  t r o p ó w i -» figur retorycznych. Zależ­
nie od zmieniających się historycznie ideałów 
estetycznych  o z d o b n o ś ć stylu rozumiano rozmai­

cie, jako: siłę wyrazu (robur), blask i świetność 

(nitor), zaskakujący popis inteligencji (-» pointa, 
acutum), wymowność i bogactwo wysłowienia 
(copiosum), wzniosłość i górność (sublime), 
wdzięk (gratia), wesołość (hilare), przyjemność 
sprawianą słuchaczowi (iucundum), dokładność 
i staranność  m o w y (accuratum). Postulat ozdob-
ności zależnie od tego. czy realizowany był z na­

stawieniem na klarowność mowy, czy też przede 

wszystkim na jej bogactwo i rozmaitość (varie-
tas), stwarzał w rezultacie dwie odmienne jakości 
stylowe: jasność (lumen) lub kwiecistość (flos); 

-+ flores rhetoricales, -» styl kwiecisty. Poetyki 

średniowieczne wprowadziły rozróżnienie dwóch 
rodzajów ozdobności, oparte głównie na kryte­
rium występowania tropów poetyckich: ozdob­

ności trudnej (ornatus difficilis), wynikającej 

z użycia tropów, i ozdobności łatwej (ornatus 
facilis), ograniczającej się do figur myśli i mowy. 

Aptum (gr. prepon) — stosowność, oznaczała za­
równo postulat zharmonizowania stylu z przed­

miotem wypowiedzi, jak i postulat dostosowania 

jakości stylowych do zewnętrznych okoliczności 

mowy i założonych przez mówcę celów, Ideał 
stosowności doprowadził do wykształcenia fun­
damentalnej dla klasycznej stylistyki i poetyki 

-» teorii trzech stylów oraz pojęcia -*  d e c o r u m 

i -* bienseances, których oddziaływanie wyszło 

daleko poza obręb sztuki oratorskiej i miało 

wielki wpływ na teorię i praktykę lit. europejskiej 
aż po w. XVIII. W poetykach średniowiecznych 

jako odpowiednik  a p t u m występuje termin con-

gruum. Wymienione wyżej postulaty stawiane 
wobec stylu retorycznego nie składały się na 
spoistą i jednolitą koncepcję stylistyczną; w roz­
woju stylów oratorskich okazywały przewagę 
takie lub inne zespoły zalecanych cech, powołu­

jąc do życia rozmaite odmiany s.r. Szczególnie 

wyraziście zaznaczyły się dwie przeciwstawne 

orientacje: -» azjanizm i -* attycyzm, ukształ­
towane w starożytności, ale coraz to odżywające 

w doktrynach retorycznych i poetyckich czasów 

nowożytnych. Pośrednią pozycję zajmował -* cy-
ceronianizm. 

L i t . : Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, De-

metriusz. Dionizjusz,

 red. W. Madyda, 1953; Lu­

dzie oświecenia o języku i stylu,

 red. Z. Florczak, 

L. Pszczołowska, t. 1, 1958; B. Nadolski, Wokół 

nauki o stylach w jezuickich retorykach,

 „Pamięt­

nik Literacki" 1963, z. 3; A. D. Leeman, Orationis 
Ratio — The stylistic theories and practice of the 

Roman orators, historians and philosophers, 2

 t., 

1963; L. Fischer, Gehundene Rede — Dichtung 

und Rhetorik in der literarischen Theorie des 
Barock in Deutschland,

 1968; A. Wierzbicka, 

System skladniowo-stylistyczny prozy polskiego 
renesansu,

 1966; Z. Rynduch, Nauka o stylach 

w retorykach polskich XVII wieku,

 1967; B.  O t ­

winowska, Od ,jnaniery" do ,jtylu", [w zbiorze:] 
Estetyka — poetyka — literatura,

 red. T. Micha­

łowska, 1973; Z. Rynduch, Teoria stylu w trak­
tatach retorycznych XVII w. w Polsce,

 „Pamięt­

nik Literacki" 1975, z. 2; Rzymska krytyka i teo­

ria literatury,

 red. S. Stabryla, 1983; A. Wer-

pachowska, Z dziejów retoryki XVI wieku. Pole­
mika Jakuba Górskiego z Benedyktem Herbestem, 

1987; A. Rysiewicz, Zagadnienia retoryki w anali­

zie poezji polskiej XVI i XVII wieku,

 1990: 

J. Ziomek, Retoryka opisowa, 1990; zob. też 

attycyzm, cyceronianizm, figury retoryczne,  m o ­

wa, oratorstwo, retoryka, teoria trzech sty­

lów, aos 

Styl średni zob. Teoria trzech stylów 

STYL URZĘDOWO-KANCELARYJNY - STYLISTYKA 

537 

Styl urzędowo-kancelaryjny (ang. official style, 

fr. style officiel, niem. Beamtenstil, Kanzleistil, ros. 
Kamfe.iapcKuu cmu.ib) — funkcjonalna odmiana 

-* języka literackiego realizowana w wypowie­

dziach obsługujących dziedzinę zinstytucjonalizo­
wanych  k o n t a k t ó w społecznych, a więc w róż­

nego rodzaju instrukcjach, zarządzeniach, przepi­

sach, pismach urzędowych,  p o d a n i a c h do władz 
itp. Styl ten odznacza się dużym stopniem kon-
wencjonalizacji i schematycznością języka. W za­
kresie słownictwa charakteryzuje się silnym nasy­

ceniem terminologią z różnych dziedzin oraz 
występowaniem utartych zwrotów frazeologicz­

nych mających znamię oficjalności i urzędowości 

(np. w podaniu „zwracam się z uprzejmą prośbą", 
„uiścić opłatę", „opłata wynosi..." itp.). Składnia 
o d z n a c z a się zwartością i dążeniem do jasności, 
przeważają rozbudowane zdania pojedyncze 
i krótkie zdania złożone. Stosuje się często grama­
tyczne formy nicosobowc (w różnych nakazach, 
wezwaniach itp.), np. formy bezokolicznikowe 

(„nie deptać trawników"), stronę bierną („palenie 

wzbronione"). Wiąże się to z bezosobowością 
i oficjalnością  k o n t a k t u urzędowego, w  k t ó r y m 
wszelkie indywidualne właściwości  n a d a w c ó w 
i odbiorców wypowiedzi są nieistotne. Przekazy 
tego typu realizują na ogół zwyczajowo ustalony 

porządek kompozycyjny (następstwo punktów, 
paragrafów itp.). Por. style funkcjonalne. 

L i t . : E. Malinowska, Gatunki urzędowe, 

[w zbiorze:] Systematyzacja pojęć w stylistyce, 

red. S. Gajda, 1992; M. Wojtak, Styl urzędowy, 
[w zbiorze:] Współczesny język polski, red. J. 

Bartmiński, 1993; E. Malinowska, Styl urzędowy, 

[w zbiorze:] Przewodnik po stylistyce polskiej, 
red. S. Gajda, 1995. tk 

Styl wzniosły zob. Teoria trzech stylów 

Style funkcjonalne (ang. functional styles, fr. 

styles fonctionnels,

 niem. funktionelle Stile, ros. 

(fiyiiKi/uoHa.ibHbie cmuAu) —

 uformowane i skon­

wencjonalizowane w obrębie -» języka lit. sposo­
by kształtowania wypowiedzi związane z okreś­
lonymi typami sytuacji użytkowania języka i ko­
munikowania się członków danej społeczności. 
O wyodrębnieniu się s.f. decyduje powtarzalność 

sytuacji, w których wypowiedzi  b u d o w a n e są 

przy tym samym układzie ról nadawcy i odbior­

cy, charakteryzują się tym samym celem, stałym 
d o m i n o w a n i e m tej samej funkcji (-» funkcje wy­
powiedzi) oraz analogiczną hierarchią funkcji 
towarzyszących. S.f. różnią się sposobem wyboru 

i wykorzystywania wszelkich elementów systemu 

językowego, a więc brzmieniowych, gramatycz­

nych, leksykalnych i składniowych.  K o n k r e t n e 
środki językowe mające -> wartość stylistyczną 
w obrębie określonego s.f. mogą zmieniać się 
wraz z przeobrażeniami systemu danego języka, 
może się też zmieniać i różnicować liczba s.f. 
powołanych do życia przez sytuacje społeczne 

i cele stawiane wypowiedziom. We współczesnej 

polszczyźnie zwykło się wyodrębniać -» styl ar­

tystyczny, -» styl naukowy, styl publicystycz­
ny, -» styl urzędowo-kancelaryjny oraz styl  m ó ­
wiony (-* język mówiony). Por. socjolekt. 

L i t . : Z. Klemensiewicz, O różnych odmianach 

współczesnej polszczyzny,

 1953: A. Martinet, 

A Functional View of Language,

 1962: A. Furdal, 

Klasyfikacja odmian współczesnej polszczyzny, 

1973: A. Piotrowski, M. Ziółkowski, Zróżnicowa­

nie językowe a struktura społeczna,

 1976; S.  G r a -

bias, T. Skubalanka, Społeczne uwarunkowania 

stylów języka,

 „Socjolingwistyka" 1979, z. 2; A. 

Wilkoń, Typologia odmian językowych współczes­

nej polszczyzny,

 1987; P. Wróblewski, Odmiany 

stylowe współczesnej polszczyzny (Próba klasyfi­
kacji),

 „Prace Filologiczne" T. XXXIV: 1988; I. 

Kamińska-Szmaj, Różnice leksykalne między sty­

lami funkcjonalnymi polszczyzny pisanej,

 1990; T. 

Zgółka, Tekstowe, funkcjonalne i pragmatyczne 
kryteria wyodrębniania stylowych odmian języka, 

[w zbiorze:] Synteza w stylistyce słowiańskiej, 

red. S. Gajda, 1991; T. Skubalanka, O stylu 

poetyckim i innych stylach języka,

 1995. tk 

Stylem zob. Stylometria 

Stylistyczna funkcja rymów zob. Rym 

Stylistyka (ang. stylistics, fr. stylistique, niem. 

Stilistik, Stilkunde,

 ros. emuAuemuKa) — 1. 

w XIX w. zbiór normatywnych zasad poprawne­

go i pięknego pisania lub mówienia, odpowiada­

jący antycznej elocutio (-> retoryka); 2. w pocz. 

XX w. s. uksztahowała się  j a k o dziedzina -•języ­
koznawstwa zajmująca się opisem, typologią 
i wyjaśnianiem sposobów ekspresji językowej; 
zainteresowania kształtem językowym dziel lit. 
doprowadziły również do wyodrębnienia się s. 

jako działu -» poetyki. Sposoby określenia przed­

miotu i zakresu  b a d a ń s. zmieniały się w zależ­
ności od różnych rozumień podstawowego pojęcia 
stylu. Najważniejsze orientacje w tym zakresie to: 

1. tzw. szkoła genewsko-francuska, której przed­

stawicielem był Ch. Bally; pojmuje  o n a styl jako 

538 

(STYLISTYKA) - STYLIZACJA 

indywidualny sposób posługiwania się językiem 
przez pisarza lub mówcę, mający na celu osiąg­
nięcie swoistych wartości estetycznych. Zadaniem 

s. jest badanie wszelkich form językowych nie­
zgodnych z normą, służących wyrażaniu emocji, 

pełniących funkcję ekspresywno-impresywną; 2. 

wywodząca się z estetyki B. Crocego (-* crocea-
nizm), reprezentowana przez L. Spitzera i K. 
Vosslera tzw. szkoła neoidealistyczna (-* neoidea-
lizm), która za przedmiot s. uznaje style in­

dywidualne traktowane  j a k o wyraz psychiki jed­

nostki. Styl rozumiany jest w tym wypadku  j a k o 

spontaniczna ekspresja, ujawniająca duchowy kli­
m a t ,ja" głównie poprzez innowacje językowe, 
które śledzić należy przede wszystkim w najdos­
konalszych  d o k u m e n t a c h duszy  n a r o d u — dzie­
łach lit.; 3. orientacja wywodząca się z tradycji 

-» rosyjskiej szkoły formalnej i  k o n t y n u o w a n a 

przez czeskich strukturalistów (-• strukturalizm); 

w tym nurcie przedmiotem s. są normy i środki 

językowe użyte w -» wypowiedziach w rezultacie 

wyboru poczynionego ze względu na pełnione 
przez nie funkcje (-+ funkcje wypowiedzi); 4. 

kierunek reprezentowany przez W. Winogrado-
wa: przyjmuje się tu, że przedmiotem s. mogą być 
wszelkie rezultaty ludzkiej aktywności językowej, 
rozróżnia się jednak s. językoznawczą, która bada 

społeczne style funkcjonalne, oraz s. literacką 
zajmującą się -* stylem artystycznym, uzewnętrz­
niającym się poprzez indywidualny -• styl autora, 

-* styl dzieła lit., gatunku lit. lub -* styl epoki. S. 

literacka uważana jest za dział poetyki; 5.  p r o p o ­

zycja sformułowana przez M. Riffaterre'a, wg 

której przedmiotem badań s. są takie sposoby 
budowy tekstu, które stanowią odchylenia od 
normy językowej i powodują efekt nieprzewidy-

walności w procesie czytelniczego odbioru. Róż­
n o r o d n e propozycje  b a d a ń stylistycznych płyną 
również z inspiracji -* gramatyki generatywnej. 

Tradycje s. polskiej sięgają początku XX w. 
i wiążą się z pracami takich badaczy,  j a k S. 
Wcdkiewicz, H. Gaertner. Dużą rolę grały pub­

likacje K. Wójcickiego, K. Budzyka i D.  H o p e n -

sztanda, nawiązujące do -* rosyjskiej szkoły 
formalnej i wypracowujące stylistyczne narzędzia 
analizy tekstów lit. W okresie powojennym s. 
polska korzystała przede wszystkim z inspiracji s. 
strukturalno-funkcjonalnej, a także pozostawała 
w kontakcie z nowymi nurtami badawczymi teorii 

-» tekstu, -» psycholingwistyki, -* socjolingwis-

tyki, a ostatnio również -» retoryki. Zainicjowano 
też badania w dziedzinie s. historycznej. Por. pole 

stylistyczne, styl, stylometria. 

L i t . : T. Milewski, O zakresie i przedrniocie 

badań stylistycznych,

 „Język Polski" 1939; Stylis­

tyka teoretyczna

 w Polsce,

 red. K. Budzyk, 1946; 

Trzy stylistyki greckie,

 oprać. W. Madyda, 1953; 

P. Giraud, La Styłistiąue, 1964; B. Tomaszewski, 
Stilistika i stichoslożenije,

 1959; W. Winogradów, 

Stilistika, tieorija poeticzeskoj rieczi, poetika,

 1963; 

L. Doleżel, O sootnoszenii poetiki i stilistiki, 
[w zbiorze:] Poetics. Poetyka. Poetika, 1963; N. E. 
Enkvist, J. Spencer, M. J. Gregory, Linguistic and 
Style,

 1964; H. Kurkowska, La Styłistiąuepolonai-

se 1944—1964,

 „Zagadnienia Rodzajów Literac­

kich" 1965, z. 1; K. Budzyk, O stylu i stylistyce, 
[w:] Stylistyka, poetyka, teoria literatury, 1966; 
H. A. Hatzfeld, A Critical Bibliography of the New 

Stylistics Applied to the Romance Literaturę,

 1966; 

Stylistyka Bally'ego,

 red. M. R. Mayenowa, 1966; 

Praska szkoła strukturalna w I. 1926—1948,

 red. 

M. R. Mayenowa, 1966; R. W. Bailey, L. DoleżeL 

An Annotated Bibliography of Statistical Stylistics, 

1968; Rosyjska szkoła stylistyki, red. M. R.  M a y e ­

nowa, Z. Saloni, 1970; H.  K u r k o w s k a , S. Skorup­

ka, Stylistyka polska. Zarys, 1971; M. Riffaterre, 
Essais de styłistiąue structurale,

 1971; K. Vossler, 

L. Spitzcr, Studia stylistyczne, 1972; R.  C h a p m a n , 

Linguistics and Literaturę. An Introduction to 
Literary Stylistics,

 1973; Stylistyka polska. Wybór 

tekstów,

 oprać. E. Miodońska-Brookes, A. Kula­

wik, M. Tatara, 1973; T. Skubalanka, Założenia 
analizy stylistycznej,

 [w zbiorze:] Problemy meto­

dologiczne współczesnego literaturoznawstwa,

 red. 

H. Markiewicz, J. Sławiński, 1976; T. Skubalanka: 
Historyczna stylistyka języka polskiego,

 1984; 

Metodologiczne problemy syntezy stylistyki, 
[w zbiorze:] Teoretycznoliterackie tematy i pro­

blemy,

 red. J. Sławiński, 1986; G. W. Turner, 

Stylistics,

 1987; Synteza w stylistyce słowiań­

skiej,

 red. S. Gajda, 1991; T. Skubalanka, Wpro­

wadzenie do gramatyki stylistycznej języka pol­

skiego,

 1991; Systematyzacja pojęć w stylistyce, 

red. S. Gajda, 1992; Przewodnik po stylistyce 

polskiej,

 red. S. Gajda, 1995; „Stylistyka"  I - I V , 

1 9 9 2 - 1 9 9 5 . tk 

Stylizacja (ang. stylization, fr. stylisation, niem. 

Stilisierung,

 ros. cmu.uaauu.i) — jeden z głównych 

przejawów -> intertekstualności: celowe naślado­
wanie w wypowiedzi realizującej określony -* styl 
niektórych istotnych właściwości stylu innego, 

wyraziście rozpoznawalnego  j a k o cudzy i zewnęt­
rzny wobec wypowiedzi. Styl ten  t r a k t o w a n y jest 

j a k o wzorzec stylizacyjny.  B u d o w a wypowiedzi 

stylizowanej jest dwugłosowa, odznacza się swois-

(STYLIZACJAl - STYLIZACJA BIBLIJNA 

539 

tym napięciem między cechami owego wzorca 
a właściwościami własnego stylu autora. Wypo­
wiedź poprzez swą organizację wskazuje na istot­
ne właściwości wzorca będącego dla niej punk­

tem odniesienia, ale zarazem zawiera sygnały 
dystansu wobec tegoż wzorca, który — przez 

wprowadzenie w nowy kontekst — ulega uwypu­
kleniu i reinterpretacji. W wypowiedzi stylizowa­
nej główną rolę grają wewnątrztekstowe opozy­

cje składników o różnej -» wartości stylistycznej, 
które dzięki tej opozycji zyskują szczególną wy­
razistość i nabierają nowych znaczeń. Jeden ze­
spół tych składników (cech) służy ewokowaniu 

wzorca i jego identyfikacji, drugi — odróżnieniu 

od wzorca, zdystansowaniu się wobec niego i bu­
dowaniu macierzystego stylu wypowiedzi. Wypo­

wiedź stylizowana jest wewnętrznie zdialogizo-
wana, a poprzez zderzanie różnych sposobów 
mówienia podlegających wzajemnej reinterpreta­

cji tworzą się w niej nowe wartości znaczeniowe 

i artystyczne. Wzorcem s. w utworach lit. mogą 
być: style historyczne (np. dawne fazy rozwoju 

języka, style minionych kierunków lit., szkól, 

gatunków), styl właściwy jakiemuś kręgowi kul­
turowemu (innemu niż ten, do którego należy 
twórca dzieła) oraz style twórczości lit. różnych 

warstw społecznych (np. style środowiskowe, te­

rytorialne, style lit. ludowej); style pochodzące 

z odległych obszarów kultury, czy też przynależ­

ne innym językom etnicznym; style będące od­
powiednikiem innej niż literacka sytuacji komu­
nikacyjnej (np. w przypadku -» skazu); spora­
dycznie wzorcem s. mogą być zjawiska pozajęzy-
kowe (np. w wypadku -» onomatopei); wzorcem 

takim może być także styl indywidualny pisarza 

czy konkretnego utworu (-» pastisz). Pojedynczy 

utwór może odwoływać się do kilku wzorców 

jednocześnie (np. -* archaizacja i -» dialektyza-

cja w Żywych kamieniach W. Berenta). Najbar­
dziej wyrazistym przejawem s. jest stylizowanie 

języka dzieła. Może  o n o obejmować wszystkie 

warstwy, np. składnię, leksykę, brzmienie (-• 
stylizacja brzmieniowa) i realizować się na prze­
strzeni całego utworu lub tylko jego części (np. 
w powieści — tylko w wypowiedziach postaci). 
Zawsze jednak tekstowe wskaźniki stylizacyjnego 
dystansu wobec wzorca wpisane są zauważalnie 
w strukturę wypowiedzi. Każdy przejaw s. jest 
w utworze celowym zabiegiem i pełni określone 
funkcje; ma zazwyczaj umotywowanie w sferze 
pozajęzykowej, np. w konstrukcji -*  p o d m i o t u 
lit. czy -* postaci lit. W wypadku odwoływania 
się do stylów artystycznych s. jest sposobem 

oceny stylu minionego przez wprowadzenie go 
w kontekst strukturalny stanowiący rodzaj ko­
mentarza; jej wystąpienie jest świadectwem kon-
wencjonalności takiego stylu. Może też być 
wyrazem uznania przydatności ukształtowanego 
przedtem stylu do celów nowych albo przejawem 

jego ośmieszającej negacji (-<• parodia); jest ro­

dzajem ingerenq'i pisarza w zastany system litera­
cki,  u s t o s u n k o w a n i e m sic do jakiegoś składnika 

-» tradycji lit. i sposobem włączenia dzieła w jej 

obszar. Pojawia się najczęściej w takich  m o m e n ­

tach procesu historycznoliterackiego, kiedy w ob­

rębie panujących gatunków i tendencji rodzi się 
poczucie zużycia form własnych. 

L i t . : A. Bereza, Problemy teorii stylizacji 

w satyrze,

 1966; S. Balbus, Problem stylizacji 

w poetyce i niektóre zagadnienia stylu poetyckiego, 
[w zbiorze:] Poetyka i historia, red. J. Trzynadlow-

ski, 1968; S. Skwarczyńska, Stylizacja i jej miejsce 

w nauce o literaturze,

 [w:] Wokół literatury i teatru, 

1971; M. Głowiński, O stylizacji, [w zbiorze:] 

Problemy socjologii literatury,

 red. J. Sławiński, 

1971; A. Wilkoń O stylizacji językowej w literatu­

rze,

 „Ruch Literacki" 1974, nr 6; W kręgu literac­

kiej stylizacji,

 red. B. Faron, 1982; G. Genette, 

Palimpsestes. La litterature au second degre,

 1982; 

S. Balbus: Stylizacja i zjawiska pokrewne w proce­
sie historycznoliterackim,

 „Pamiętnik Literacki" 

1983, z. 2; Między stylami, 1993; zob. też interteks-

tualność, parodia, tk 

Stylizacja biblijna — ukształtowanie języka 

wypowiedzi według wzorców stylistycznych -* 

Biblii.

 Zróżnicowanie stylowe poszczególnych jej 

części (przede wszystkim -* Starego i -* Nowego 

Testamentu)

 oraz funkcjonowanie jej tekstu prze­

de wszystkim w przekładach na języki narodowe 

sprawiają, że s.b. odwołują się do różnych, acz 
wyraźnie rozpoznawalnych cech stylu biblijnego, 
naśladując zazwyczaj wzorzec uformowany przez 
przekłady Biblii funkcjonujące w obrębie  n a r o d o ­
wych tradycji językowych (w Polsce przez prze­

kład J. Wujka z r. 1599). S.b. przejawiać się może 

we wszystkich warstwach językowego ukształ­
towania tekstu: w leksyce (zwięzłej i dosadnej, 
nasyconej konkretem, łączącej wzniosłość z poto-
cznością, często archaizującej), we frazeologii 

proweniencji biblijnej, w szyku wyrazów i składni 

(m.in. posługiwanie się zdaniami krótkimi, współ­

rzędnie złożonymi, często rozpoczynanymi przez 

spójniki), w płaszczyźnie intonacyjno-brzmienio-
wej (podział na -> wersety), wyrazistym obrazo 

waniu (wprowadzenie znaczeniowej symboliki, 

540 

STYLIZACJA BRZMIENIOWA - SUBSTYTUCJA 

elementów wizjonerskich, rozbudowanych analo­

gii), a także w posługiwaniu się -* przypowieś­
ciami, -» sentencjami i maksymami. Efektem 
tych zabiegów jest nadanie stylizowanej wypo­
wiedzi tonacji uroczystej i podniosłej, kształtowa­

nie obrazu ,ja" mówiącego  j a k o niezwykłego 
autorytetu, objawiającego istotne i niepodważal­
ne prawdy. S.b. występuje często w -» kazaniach 

(np. Kazania sejmowe P. Skargi), gdzie współist­
nieje czasem ze -» stylem retorycznym, w  p u b ­
licystyce politycznej (np. Lamentacje Szczęsnowe 

J. Niemcewicza), w utworach lit. Szczególnie 
często stosowali ją pisarze romantyczni (np. F. de 

Lamennais, Paroles a"un croyant, A. Mickiewicz, 

Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego,

 J. Słowa­

cki, Anhelli) łącząc ją z -» profetyzmem. Por. 

biblizmy, proza rytmiczna. 

L i t . : W. Kubacki, O stylu biblijnym ,JCsiqg 

narodu i pielgrzymstwa polskiego",

 [w:] Żeglarz 

i pielgrzym,

 1954; Z. Stefanowska, Historia i profe-

cja. Studium o „Księgach narodu i pielgrzymstwa", 

1962; L. Alonso-Schókel, Das Alter Testament ais 

literarisches Kunstwerk,

 1971; W. Biihlmann, K. 

Scherer, Stiljiguren der Bibel, 1973. tk 

Stylizacja brzmieniowa — imitowanie, za po­

mocą celowego ukształtowania brzmieniowego 

wypowiedzi, jakości brzmieniowych charakterys­

tycznych dla jakichś innych wypowiedzi. Naj­
częstszym przedmiotem s.b. bywają osobliwości 
obcej mowy,  p o d r a b i a n e zazwyczaj przez szcze­

gólny  d o b ó r i pewne deformacje rodzimego sło­
wnictwa, a także przez tworzenie neologizmów 

lub niby-słów, będących dźwiękowymi aluzjami 
do wyrazów naśladowanego języka (-»  o n o m a -

topeja). Takie praktyki imitacyJRe stanowią czę­

sto rodzaj sztuczek poetyckich, podstawę literac­
kich żartów i zagadek, występują także w utwo­

rach szyderczych, skierowanych przeciw repre­
z e n t a n t o m obcych nacji, wchodzą również do 
poważnej twórczości poetyckiej. Bogatą doku­

mentację obcojęzycznej s.b. zebrał J. Tuwim, 
sam mistrzowsko uprawiający ją w swoich 

utworach. S.b. odnosić się może również do 

charakterystycznych zjawisk mowy rodzimej; 
służyć poetyckiej -» archaizacji, uczestniczyć 
w stylizacji gwarowej lub żargonowej, od­

grywać znaczną rolę w działaniach parodystycz-
nych (-» parodia). W przytoczonym utworze 
przedmiotem parodystycznej s.b. są wykroczenia 
przeciw poetyckiej -» eufonii, charakterystyczne 
dla wierszy młodych, „zaangażowanych" poetów 

z początku 1. 50. 

Przez gwiezdne niebo jak przez durszlak 
Noc sieje źdźbła mdle blasków ostrych. 
Gwóźdź Kasper mknie przez twardych dróg szlak 

I idą za nim słupy wiorst pstre. 

(J. Tuwim, Jeszcze jeden wiersz 

poety Andrzeja Wiktora Butnego) 

S. Barańczak wymyślił żartobliwy traktacik de­

monstrujący różne nadzwyczajne odmiany s.b. 
zwanej przezeń „poliględźbą". Por. dowcip, gra 
słów, instrumentacja głoskowa, mirohłady, zau-
mnyj jazyk. 

L i t . : J. Tuwim, O naśladowaniu obcych języ­

ków,

 [w:] Pegaz dęba, 1950; S. Barańczak, Poli-

ględżby,

 [w:] Pegaz zdębiał, 1995; zob. też in­

strumentacja głoskowa, aos 

Stylometria (fr. stylometrie) — wyrosła na 

gruncie pozytywistycznym  m e t o d a statystycznej 

charakterystyki stylu pisarza, dzieła lub grupy 
dziel, oddająca usługi przede wszystkim przy 

rozstrzyganiu kwestii autorstwa i chronologii 

przekazów. Polegała na ustalaniu liczbowych 
rozkładów elementarnych jednostek języko-

wo-stylistycznych (tzw. stylemów) w badanych 

tekstach, co pozwalało wnioskować o stopniu 

ich pokrewieństwa lub niezależności. Metodę 

stylometryczną wprowadził W. Lutosławski, któ­

ry za jej pomocą ustalił chronologię niektórych 

dialogów Platona, a następnie sformułował jej 
podstawowe założenia teoretyczne w pracy Prin-
cipes de stylometrie

 (1890). js 

Suasio (łac.) zob. Oratorstwo 

Subiectio (łac. = podstawienie) — udialogizo-

wanie własnej mowy, rodzaj -» pytania retory­

cznego, które mówca stawia sam sobie, aby na 
nie natychmiast odpowiedzieć. Por. aversio, ero-
tema, ratiocinatio. Inna nazwa: hypofora. aos 

Subkod zob. System językowy 

Subnexio (lac.) zob. Prosapodosis 

Substytucja  ( < l a c . substitutio = podstawie­

nie; ang. substitution, fr. substitution, niem. Sub-

stitution,

 ros. cyócmumyifua) — 1. w językozna­

wstwie tradycyjnym: dorywcze zastąpienie lub 
trwałe wyparcie jednego elementu językowego 

przez inny, dotychczas na ogól rzadziej używa­
ny; 2. w językoznawstwie strukturalnym: regula­
rna procedura sprawdzająca wymienność po­

szczególnych elementów językowych w określo-

SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY - SUMMA 

541 

nych pozycjach kontekstowych: pozwala wyod­

rębniać jednostki językowe, określać ich funkc­

j o n a l n e zróżnicowanie lub tożsamość, ustalać 

ich przynależność do serii paradygmatycznych 

(-• paradygmatyczne relacje) i rozpoznawać łą­
czące je -» syntagmatyczne relacje.  M e t o d ę s. 
stosuje się w analizie: 1. fonologicznej, 2. grama­

tycznej i 3. semantycznej; ad 1. przez s. bada się, 

czy wymiana danego dźwięku na inny powoduje 
zmianę znaczeniową, poznaje się w ten sposób 
korelacje między -> planem wyrażania i -» pla­
nem treści, rozróżnia -* fonemy i ich warianty 
głoskowe (-* głoska); ad 2. w wyniku s. prze­

prowadzanej w określonych kontekstach grama­
tycznych stwierdza się funkcjonalno-grumatycz-
ną równoważność różnych elementów języko­
wych oraz ustala ich przynależność do pewnych 

kategorii gramatycznych; ad 3. s.  d o k o n y w a n e 

w określonych kontekstach semantycznych po­

zwalają zaobserwować semantyczne ekwiwalen­

cje między  j e d n o s t k a m i językowymi o różnym 
stopniu złożoności i na różnych poziomach or­
ganizacji mowy (-» synonimy). Inna nazwa: ko­
mutacja; 3. w -» gramatyce generatywnej: to 
s a m o co reguła przepisywania, aos 

Substytucyjna teoria metafory zob. Metafora 

Sugestia (< łac. suggerere = podsuwać; ang. 

suggestion,

 fr. suggestion, niem. Suggestion, ros. 

cyzzecmu

.H)

 — oddziaływanie na odbiorcę, jego 

postawy i wierzenia nie przez argumentację i lo­

giczny układ wywodu, ale za pomocą obrazowa­
nia, strony brzmieniowej, aury emocjonalnej tek­
stu itp. Działanie przez s. stało się jednym z haseł 
p r o g r a m o w y c h -* symbolizmu, co się łączyło 
z traktowaniem poezji  j a k o magii, wyeliminowa­
niem czynników dyskursywnych, położeniem na­
cisku na to, co się wówczas nazywało nastrojem, 
z rezygnacją z dosłowności. Według symbolistów 
zadaniem s. było nie narzucać odbiorcy raz na 
zawsze ustalonego znaczenia utworu, ale napro­
wadzać na sensy nigdy w pełni nic ustalone, 
zostawiając dużą swobodę wyboru. 

L i t . : M. Podraza-Kwiatkowska, Symbolizm 

i symbolika w poezji Młodej Polski,

 1975. mg 

Sugitta (ros. cyeumma) — jedna z form poezji 

hymnicznej (-* hymn), funkcjonująca w obrębie 
wschodniego chrześcijaństwa, wywodzi się z Sy­
rii; ma charakter patetycznego dialogu, którego 
uczestnikami są postaci znane z -* Biblii bądź 
z żywotów świętych (-• hagiografia), mg 

Sumacja (< łac. summa = ogół, całość, niem. 

Summationsschema)

 — w barokowych wierszach 

konceptystycznych (-» koncept) rodzaj -» pointy 

zbierającej wszystkie wprowadzone przedtem 
motywy — teraz na nowo jakby oświetlone lub 
w zaskakujący sposób zreinterpretowane. W s. 

ujawnia się główna zasada konceptu organizują­

cego utwór. Np.: 

Biały jest polerowny alabastr z Kanary, 
Białe mleko, przysłane w sitowiu z koszary. 
Biały łabędź i białym okrywa się piórem. 
Biała perła nieczęstym zażywana sznurem. 
Biały śnieg, świeżo spadły, nogą nie deptany; 
Biały kwiat lilijowy ze świeża zerwany, 

A l e  b i e l s z a mej  p a n n y  p ł e ć  t w a r z y i  s z y j e 

N i ż  m a r m u r ,  m l e k o ,  ł a b ę d ź ,  p e r ł a ,  ś n i e g ,  l e l i j e . 

(A. Morsztyn, O swojej pannie) 

L i t . : S. Zabłocki, O dwu przykładach figury 

sumacji poetyckiej u Wacława Potockiego,

 „Ze­

szyty  N a u k o w e Uniwersytetu Gdańskiego". Pra­
ce Historycznoliterackie z.  1 0 - 1 1 , 1986. tk 

Sumariusz (< łac. summa = treść, ogół, całość) 

— 1. w staropolszczyźnie tyle, co „zbiór wierszy", 

np. Summariusz wierszów H. Morsztyna; 2. w cza­
sach staropolskich nazwa skrótowej informacji 
0 przedstawieniu teatralnym, pełniącej funkcję 
programu; 3. w piśmiennictwie XVII i 1. poł. 
XVIII w.  o d m i a n a satyry politycznej (głównie 
rękopiśmiennej) przybierającej formę utworu 
ąuasi-dramatycznego, imitującego opis lub pro­

jekt przedstawienia teatralnego (np. Tragedyja 

rokoszowa,

 1607; Akt zapustny komediantów, 

1699). Stosowanie tej formy było  j e d n y m z prze­

jawów teatralizacji życia publicznego. 

L i t . : B. Judkowiak, Między literaturą a teat­

rem: quasi-sumariusze polityczne przełomu wie­
ków XVII i XVIII,

 [w zbiorze:] Między teksta­

mi,

 red. J. Ziomek, J. Sławiński, W. Bolecki, 

1992. tk 

S u m m a (łac. = całość) — w -> średniowieczu 

podręcznik przedstawiający całokształt danej 
dziedziny wiedzy (np. prawa, alchemii itp.); głów­
na forma scholastycznego łacińskiego piśmien­
nictwa filozoficznego i teologicznego. W tym 
zakresie s. najpierw oznaczała krótkie -*  k o m ­
pendium, w XIII w. przekształciła się w obszerny 
1 systematyczny wykład doktryny. Miał on speł­

niać warunki całkowitości, przejrzystego  u k ł a d u 
oraz precyzji i logiki wnioskowania. Najsłynniej­

szą s. jest Summa theologiae  ( 1 2 6 9 - 1 2 7 3 ) św. 
T o m a s z a z Akwinu, mg 

588 

TRAGIZM - TRANSAK.CENTACJA 

1962; D. L. Hirst, Tragicomedy, 1984; J. Orr, 
Tragicomedy and Contemporary Culture,

 1991. Js 

Tragizm (< gr. tragikós = tragiczny; ang. 

tragic,

 fr. tragiąue, niem. das Tragische, Tragik, 

ros. mpaeuuecKoe) —  j e d n a z modelowych sytua­

cji ludzkich przedstawianych przez literaturę: 

nierozwiązywalny konflikt pomiędzy wartościa­
mi i koniecznościami określającymi życie bohate­
ra pozbawionego możliwości  d o k o n a n i a wśród 
nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wybo­
ru. Wszystkie bowiem działania prowadzą go do 
nieuchronnej -» katastrofy: śmierci lub ostatecz­
nej klęski życiowej. Bohater sam - nieświadomie 
lub świadomie — sprowadza na siebie zgubę 
i niezależnie od siły charakteru, napięcia uczuć 
i woli, niezwykłości czynów i szlachetności inten­
cji staje się zarazem ofiarą i winowajcą (-» 

hamartia). Daremność jego działań zdetermino­
wana jest bądź przez rządzące światem ludzkim 

siły wyższe: przeznaczenie, fatum, los, wyroki 

boskie, ślepe prawa natury (np. dziedziczność), 

bądź też przez równie odeń niezależne sprzeczno­

ści między racjami moralnymi, uczuciowymi, 
społecznymi, historycznymi, takimi jak np. kon­
flikt między uczuciem a rozumem, honorem a mi­
łością, obowiązkiem rodzinnym a narodowym, 
ideałem a życiem, jednostką a społecznością itp. 
T. realizować się może w rozmaitych formach lit., 

ale domeną jego jest przede wszystkim -* trage­

dia, w której obrębie stanowi kluczową zasadę 

konstrukcji losów bohatera oraz podstawowy 
czynnik kształtujący reakcje i przeżycia odbiorcy 
(-> katharsis). Zc względu na estetyczny efekt t., 
zwłaszcza współdziałającego ze -* wzniosłością, 
uznaje się go za jedną z -» kategorii estetycznych. 

Poza granicami literatury koncepcja t. funkc­

jonuje  j a k o model interpretacyjny odnoszony do 

sytuacji historycznych i przebiegu losów jedno­
stek i zbiorowości ludzkich.  P o r . ironia tragiczna. 

L i t . : Th. Lipps, Der Streit uber Tragódie, t. 2, 

1891; S. Kołaczkowski, O tragizmie w ogóle, [w:] 

Stanisław Wyspiański,

 1923; J. Volkelt, Asthetik 

des Tragischen,

 1927; M. Scheler, O zjawisku 

tragiczności,

 1938; L.  G o l d m a n n , Le Dieu cache, 

1955; J. Kleiner, Tragizm, [w:] Studia z zakresu 

teorii literatury,

 1956; P. Szondi, Yersuch uber das 

Tragische,

 1961; D. Mack, Ansichten uber das 

Tragische und die Tragódie,

 1969; Tragik und 

Tragódie,

 red. V. Sander, 1971; M. Janion, Tra­

gizm,

 [w:] Romantyzm. Rewolucja. Marksizm, 

1972; J. Abramowska, O szesnastowiecznych kon­

cepcjach tragizmu,

 [w zbiorze:] Estetyka — poe­

tyka — literatura,

 red. T. Michałowska, 1973; 

Arystoteles, D.  H u m e , M. Scheler, O tragedii 
i tragiczności,

 red. W. Tatarkiewicz, 1976; T. B. 

Lubimowa, Tragiczeskoje kak estieticzeskaja ka-
tiegorija,

 1985; L. D. Bouchard, Tragic Method 

and Tragic Theology,

 1989; K. Jaspers, O tragicz­

ności,

 [w:] Filozofia egzystencji, 1990; zob. też 

katharsis, tragedia, aos 

T r a k t a t (< łac. tractatuś, od tractare = roz­

prawiać; ang. treatise, fr. traite, niem. Traktat, 

ros. mpaKmam) — rozprawa, zazwyczaj obszer­
nych rozmiarów, podejmująca podstawowe pro­
blemy danej dziedziny wiedzy; występuje często 
w tytułach prac filozoficznych (np. Traktat teolo­

giczno-polityczny

 B. Spinozy), mg 

Traktatowa poezja —dłuższy utwór poetycki 

o wyraźnie zarysowanej problematyce, operujący 

elementami zrygoryzowanego logicznie wywodu, 

ale też korzystający z różnorakich środków właś­

ciwych poezji, takich jak swobodne gry językowe, 

odwołania intcrtckstualne (-> intcrtekstualność), 
obrazowanie, rozbudowane paralelizmy o silnie 
retorycznym zabarwieniu, zwroty do czytelnika, 
eliptyczność w rozwijaniu tematu. T.p. jest jedną 
z odmian -» poematu, bliską -*  p o e m a t u filozofi­
cznego, -» poematu dydaktycznego, a niekiedy 

również -» poematu opisowego. T.p. zaczęła się 

kształtować w XVIII w„ a jej wzorową realizacją 

jest Essay on Man (1734) A. Pope'a. W XX w. t.p. 

występuje w obrębie  n u r t ó w neoklasycznych (-* 
neoklasycyzm), jej przedmiotem są często pro­
blemy sztuki literackiej (-» artes poeticae). W lit. 
polskiej elementy t.p. pojawiają się w twórczości 
C. Norwida (zwłaszcza w Rzeczy o wolności 
słowa,

 1869), w Trzech poematach (1959) Z. Bień­

kowskiego (szczególnie Wstęp do poetyki oraz 

Widzę i opisuję),

 a realizację wzorcową stanowią 

Traktat moralny

 (1949) i Traktat poetycki (1957) 

Cz. Miłosza. 

L i t . : M. Zaleski, O poezji „traktatowej",  „ P a ­

miętnik Literacki" 1977, z. 3. mg 

Transakcentacja (ang. displaced accent, fr. ac-

cent deplace,

 niem. Akzentverschiebung, ros. nepe-

HOC ydapenun)

 — przesunięcie -* akcentu wyra­

zowego z -» sylaby wskazanej przez system 

językowy jako  a k c e n t o w a n a na sylabę inną. Roz­

różnia się: 1.1. meliczną, czyli  p o d p o r z ą d k o w a n i e 

akcentowania językowego akcentowaniu muzy­
cznemu w tekstach śpiewanych (-» melika). T. 

meliczna polega na przesunięciu akcentu wyra-

TRANSFORMACJA - TRANSPOZYCJA 

589 

zowego na sylabę wskazaną przez rozkład akcen­
tów muzycznych (często spotykana w piosenkach 
ludowych). Np. „Zachódź-że, słoneczko, skoro 
masz zachodzić"; 2. t. metryczną, czyli  p o d p o ­
rządkowanie akcentowania językowego akcento­
waniu przewidzianemu przez -* wzorzec rytmicz­

ny w tekstach wierszowych. Wynika  o n a z iner­
cyjnego  p o d d a n i a się impulsowi rytmicznemu — 
tym silniejszemu, im regularniejszy jest porządek 
akcentowy tekstu — i zmierza do nadania wier­
szowi pełnej regularności. Przy -> deklamacji t. 

metryczna daje prymat organizacji brzmieniowej 
n a d semantyczną.  N p . „Oczaruj się tym wido­
kiem, coś go nie widywał, / Óśnijże się tymi 
snami, cóś ich nie wyśniwał" (B. Leśmian, Pi­
la), aos 

Transformacja (< łac. transjormare — prze­

kształcać; ang. transformation, fr. transformation, 

niem. Transformation, ros. mpanctfopMauu.t) 

— regularna operacja przekształcania jednej 

struktury składniowej na inną, ujawniająca stałe 
zależności między rozmaitymi typami struktur. 

Metodę t. do  b a d a ń lingwistycznych wprowadził 

językoznawca amerykański Z. S. Harris, a jego 

uczeń N.  C h o m s k y uczynił ją składnikiem -> gra­

matyki generatywnej. W ujęciu Harrisa t. to 
formalny związek ekwiwalencji między dwiema 
strukturami mającymi ten sam zestaw składni­
ków oraz kontekstów syntaktycznych. T. nie 
zmienia znaczenia zdań, tylko ich formę gramaty­
czną i wartość stylistyczną. Przez zastosowanie t. 
można wyprowadzić wszystkie zdania  d a n e g o 

języka z pewnego zestawu zdań jądrowych (ang. 

kernel sentence),

 czyli najprostszych konstrukcji, 

które objaśniają konstrukcję innych zdań, same 
nie dając się wyjaśnić za ich pomocą. Przy­
kładowe rodzaje t. według Harrisa to: przekształ­

cenie czynnej formy zdania na bierną, oznaj-
mującej na pytajną, zmiana szyku słów, nomina-
lizacja (np. grać na flecie -» granie na flecie -* gra 
na flecie)

 i in. W ujęciu Chomsky'ego t. to stała 

relacja gramatyczna między różnymi -* znacz­

nikami frazowymi, określająca warunki prze­

kształcenia jednych w drugie drogą podstawia­

nia, przestawiania, dodawania lub odejmowania 

elementów, tzn. bez zachowania  w a r u n k u ich 
ekwiwalencji.  Z a d a n i e m t. w obrębie gramatyki 
generatywnej jest wyprowadzanie (derywowanie) 
skomplikowanych powierzchniowych  s t r u k t u r 
składniowych z prostych -> struktur głębokich. 
T. pozwalają ustalić odmienność  s t r u k t u r głębo­
kich leżących u podstaw jednakowych  s t r u k t u r 

powierzchniowych oraz rozstrzygnąć o przynale­
żności różnych struktur powierzchniowych do 

jednej struktury głębokiej. 

L i t . : zob. gramatyka generatywna. aos 

Transgressio (łac.) zob. Inwersja 

Transkrypcja (< łac. transcriptio = przepisy­

wanie; ang. transcription, fr. transcription. niem. 

Transkription, Umschrift,

 ros. mpancKpunuu.'i) 

— w -» tekstologii zapis  d a w n e g o tekstu w piso­

wni  j a k najbardziej zbliżonej do współczesnej. 

Modernizacji takiej podlegają nie wszystkie ele­

menty dawnej grafiki, transpozycja graficzna nie 
może bowiem naruszyć istotnych cech historycz­
nej postaci języka dzieła. T. stosuje się w wy­
daniach naukowo-dydaktycznych i -+ wydaniach 
popularnych. Por. transliteracja, tk 

Translatio (łac.) zob. Metafora 

Translatio temporum (łac.) zob. Metastasis 

Transliteracja (< łac. trans = za, poza 4- lit-

teralis =

 pisarski; ang. transliteration, fr. trans­

literation,

 niem. Transliteration, ros. mpanciume-

pauuti) —

 1. całkowite zachowanie pisowni, prze­

stankowania i układu graficznego tekstu według 
przekazu obranego za podstawę -> wydania. T. 
ma szczególnie istotne znaczenie przy wydawaniu 
tekstów dawnych, pozwala bowiem w pewnym 
stopniu zachować historyczne właściwości języka 
wydawanego dzieła, stosowana jest w —• wyda­
niach naukowych; 2. zapis tekstu za  p o m o c ą 
innego alfabetu. Por. transkrypcja, tk 

Transmutatio (łac.) zob. Figury retoryczne 

Transpozycja (< łac. transpositio = przesta­

wienie; ang. transposition, fr. transposilion, trans-
lation,

 niem. Transposition, ros. mpancno3uuua) 

— zmiana gramatycznej funkcji jakiegoś elemen­

tu językowego przez użycie w kontekście narzu­

cającym mu nowe znaczenie, np. użycie przymio­

tnika w funkcji rzeczownika: „syty głodnego nie 
zrozumie". T. jest rodzajem gramatycznej me­
tafory; może mieć charakter skonwencjonalizo­
wany lub doraźny, motywowany indywidualnie, 
np. w tekstach poetyckich. Najwyrazistsze t. do­
tyczą form zaimka osobowego oraz trybu i czasu 
w formach czasownikowych. Przykłady t. form 

zaimkowych: wy zamiast ty (np. „weźcie się 

w garść, kolego"); on zamiast ty (np. „niech Rózia 

590 

TRANSPOZYCJA WRAŻEŃ - TRIADA STROFICZNA 

zamiecie kuchnię"); my zamiast ja (-> pluralis 
maiestatis, -* pluralis modestiae). Przykłady t. 
form czasownikowych: czas teraźniejszy zamiast 
przeszłego (-* praesens historicum); tryb oznaj-
mujący zamiast rozkazującego (np. „wychodzi­
my!"). Por. metastasis. 

L i t . : H. Kfiżkova, Pierwicznyje i wtoricznyje 

funkcyi i t.naz. transpozicyja form,

 „Travau.x 

Linguistiąues de  P r a g u e " II: 1966; A. Okopień-

-Sławińska, Jak formy osobowe grają w teatrze 
mowy?

 [w zbiorze:] Tekst i fabuła, red. Cz. 

Niedzielski, J. Sławiński, 1979. aos 

Transpozycja wrażeń zob. Synestezja 

Tranzycje (< łac. transitio = przejście) — 

zdania i wyrażenia wtrącone, o charakterze meta-

tekstowym (-* metatekst), kierujące uwagę od­
biorcy na celowość i logikę układu wypowiedzi, 
sygnalizujące przechodzenie od jednej kwestii do 
innej lub zmiany w sposobie prowadzenia wywo­
du (np. zajmę się teraz..., zmierzam do wniosku..., 

podsumowując powiem..., dotąd krytykowałem, 

teraz pochwalę..., tu zacytuję opinię...).

 Były zna­

nymi -* retoryce antycznej sposobami sterowania 
orientacją słuchaczy, ułatwiającymi im grupowa­
nie i spajanie poszczególnych elementów -»  m o ­
wy oraz śledzenie intencji przemawiającego, aos 

Trawestacja (< wł. travestire = przebierać się, 

maskować; ang. travesty, fr. travestissement, niem. 

Travestie,

 ros. mpaeecmu) —  o d m i a n a -* parodii; 

ośmieszająca -» parafraza utworu poważnego, 

zachowująca jego podstawowe elementy tematy­
czne i kompozycyjne przy radykalnej degradacji 
stylu. Polega głównie na zastąpieniu wysokiego 

i patetycznego stylu pierwowzoru przez styl niski, 
a nawet wulgarny, pozostający w ostentacyjnej 
sprzeczności z charakterem treści naśladowanego 
dzieła.  Z n a n e są m.in. liczne t. klasycznych utwo­
rów poezji epickiej, zwłaszcza Eneidy Wergiliusza 
(np. P. S. Scarrona, J. P. Kotlarewskiego).  F o r m ą 

tą posługuje się często -» satyra; szeroko rozpow­

szechniona jest także w lit. folklorze uczniowskim 
(liczne t. klasycznych „lektur" szkolnych). 

L i t . : T. Stauder, Die literarische Travestie, 

1992. js 

Trecento (wł., skrót od mille trecenlo = tysiąc 

trzysta) — we włoskiej periodyzacji historii sztu­
ki, przyjmującej stulecie za całostkę procesu 
rozwojowego, termin określający sztukę włoską 
XIV w. tk 

Tren (< gr. threnos = opłakiwanie, pieśń żało­

bna; ang. chrenody, fr. threnodie, niem. Threnodie, 
ros. nAau) — jeden z  g a t u n k ó w poezji żałobnej 

ukształtowany w staroż. Grecji; pieśń lamentacyj-

na o charakterze elegijnym (-• elegia), wyrażają­
ca żal z  p o w o d u czyjejś śmierci, rozpamiętująca 
czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca po­
chwałę jego zalet i zasług. Utwory tego typu 
pisali m.in. Simonides z Keos i Pindar, w poezji 
rzymskiej Newiusz i Owidiusz. Do antycznych 
tradycji  g a t u n k u nawiązywali potem poeci  h u m a ­
niści (m.in. F.  P e t r a r k a , G. Pontano), w liryce 
polskiej przede wszystkim J. Kochanowski,  k t ó ­
rego Treny powstałe po śmierci córeczki należą 
do arcydzieł europejskiej poezji żałobnej.  P o e t a 
polski ukształował nie znaną tradycji gatunkowej 
formę cyklu trenologicznego, czyniąc poszczegól­

ne motywy klasycznej pieśni żałobnej (-» epice-

dium)  o ś r o d k a m i tematycznymi szeregu samo­
dzielnych utworów lirycznych. Dzieło  K o c h a n o ­
wskiego otworzyło bogaty nurt naśladownictw 

i nawiązań, żywotny w poezji polskiej XVI — 
XVIII w. (m.in. S. F. Klonowie, T. Wiszniowski, 

S. Grochowski, K. Miaskowski, G. Piotrowski, F. 

D. Kniaźnin); do Trenów odwoływał się J. Słowa­

cki w Ojcu zadżumionych, we współczesnej poezji 

były  o n e wzorem m.in. dla W. Broniewskiego 

w cyklu żałobnym Anka i dla A. Kamieńskiej 

w cyklu Dobranoc matce. Por. dirge, epitafium, 
funeralna literatura, nenia. js 

Treść (ang. content, mat ter, fr. contenu, niem. 

Gehalt, Inhalt,

 ros. coóepoicauue) —  j e d n a z pod­

stawowych kategorii w refleksji estetycznej, wy­
stępująca zwykle w opozycji do pojęcia -+ formy. 
T.  r o z u m i a n a bywa rozmaicie: jako ogólny sens 

dzieła,  j a k o jego zawartość ideologiczna,  j a k o 

zespół zdarzeń i procesów, o których w dziele 

mowa, itp. T. ujmuje się niekiedy jako czynnik 
pierwotny, który swój kształt uzyskuje w procesie 
nadawania formy. Przeświadczenie to wyraziło 
się m.in. w idei jedności t. i formy, w zasadzie 
zaniechanej przez współczesną myśl o sztuce, 
ujmującą dzieło  j a k o strukturę znaczącą, w której 
wszystkie elementy obciążone są znaczeniem 
i wzajemnie się warunkują, mg 

Triada stroficzna (< gr. trias = trójca; ang. 

triad,

 fr. triadę, niem. Triadę, ros. mpuadd) — 

układ stroficzno-kompozycyjny w chóralnej poe­

zji starogreckiej, charakteryzujący przede wszyst­
kim  b u d o w ę pieśni -> chóru w dramacie. T.s. 

składa się z trzech członów: -* strofy, -> anty-

TRIK - TROCHEJ 

591 

strofy i -» epody.  D w a pierwsze mają taką samą 
budowę metryczną, w epodzie zaś występuje  i n n e 
metrum, wspólne dla epod wszystkich t. składają­

cych się na daną pieśń T.s.  s t o s o w a n a była 

również w poezji lirycznej, przede wszystkim 

w -* odzie, m.in. przez  P i n d a r a i Simonidesa 
z Keos. Budowę stroficzna poezji greckiej na­
śladowali poeci łacińscy, a także nowożytni,  n p . 
F. D. Kniaźnin, Hejnał na dzień Trzeci Maja. 

Por. diada stroficzna. tk 

Trik (ang. trick) — sztuczka techniczna za­

stosowana w utworze teatralnym lub filmowym, 
mająca za zadanie wywołać jakiś niezwykły efekt 
wizualny czy akustyczny, js 

Triolet (fr.; ang. triołet, niem. Triołett, ros. 

mpuo.tem)

 — 8-wersowy układ stroficzny, w  k t ó ­

rym wers pierwszy powtarza się dosłownie lub 
z niewielkimi zmianami  j a k o wers czwarty i siód­

my, wers drugi zaś  j a k o ósmy, a całość  p o ł ą c z o n a 

jest  d w o m a rymami powtarzającymi się najczęś­

ciej w porządku abaaabab.  F o r m a ta wykształciła 

się w poezji starofrancuskiej, w której używana 
była w utworach lirycznych, czasem w wierszach 

satyrycznych lub okolicznościowych. W Polsce 

uprawiana szczególnie często w  r o m a n t y z m i e , 

m.in. przez T.  Z a n a i A. Mickiewicza (np. T.  Z a n , 

Triolety),

 odżyła w aforyzmach wschodnich tłu­

maczonych przez R. Kwiatkowskiego: 

Nie mów, byle dużo, a 

ale powiedz wiele, b 
a słowa nie znużą, a 
nie mów, byle dużo. a 
Nie ten racji stróżem, a 
kto językiem miele — b 
nie mów, byle dużo, a 
ale powiedz wiele. b 

L i t . : M. Grzędzielska, Triołet, „Zagadnienia 

Rodzajów Literackich" 1964, z. 2. tk 

Tripodeforikon (gr. tripodephorikón, od tri-po-

de-phored

 = zanieść trójnóg i ofiarować w świą­

tyni) — w archaicznej liryce greckiej pieśń chóral­
na uczestników uroczystej procesji na cześć bóst­
wa, niosących trójnogi potrzebne przy składaniu 
ofiar, tk 

Tristia (łac. tristis = smutny) — cykl utworów 

poetyckich elegijnych (-> elegia), wyrażających 
uczucie smutku po opuszczeniu przyjaciół lub 

kraju, zawierających opisy przyrody, miast,  m o ­
rza w  n o w y m miejscu pobytu.  N a z w a pochodzi 

od tytułu zebranych w pięciu księgach utworów 
Owidiusza powstałych w czasie pobytu poety na 

wygnaniu. Do gatunku tego nawiązywali w ce­

lach stylizacyjnych poeci -+ neoklasycyzmu, 

m.in. O. Mandelsztam. tk 

Trithemimeres (gr.) zob.  H e k s a m e t r 

Trivium (łac.) zob. Sztuki wyzwolone 

Trobar clar (prowans.) — styl jasny i przejrzy­

sty traktowany w -» prowansalskiej poezji  j a k o 
opozycja wobec -»  t r o b a r clus. js 

T r o b a r clus (prowans.) — hermetyczny i ciem­

ny styl uprawiany przez -»  t r u b a d u r ó w (-» 
prowansalska poezja), mający za zadanie utrud­
nić lub uniemożliwić uchwycenie zaszyfrowanego 
sensu utworu, js 

T r o b a r ric (prowans.) — w -* prowansalskiej 

poezji styl bogaty i wyszukany, obfitujący w nie­
zwykłe słownictwo, kunsztowne konstrukcje 
składniowe i wirtuozerskie rozwiązania wersyfi-
kacyjne i instrumentacyjne (zwłaszcza skompli­
kowane układy rymów), js 

Trochej  ( < g r . trochaios = dosł. „biegnący"; 

ang. trochee, fr. trochee, niem. Trochdus, ros. 
mpoxeu)

 — 1. w -> metryce antycznej -* stopa 

trzymorowa o następującej postaci sylabiczno-
-iloczasowej: —u (-+mora). Dwie takie stopy 
składały się -> na metrum trocheiczne, główną 

jednostkę miary greckiego wiersza trocheicznego. 

Najpopularniejszą postacią wersu trocheicznego 
był w poezji greckiej dymetr trocheiczny oraz 

jego podwojenie — tetrametr trocheiczny. 

a w poezji rzymskiej -* septenar trocheiczny. 

P o r . lekition, ityfalik; 2. w —• wierszu sylabotoni-
cznym stopa o następującej postaci sylabiczno-
-akcentowej: — —, odpowiadającej  b a r d z o często 
spotykanemu w polszczyźnie -* zestrojowi ak­
centowemu będącemu dwusylabowym wyrazem. 
Łatwość zharmonizowania układu stopowego 

i zestrojowego sprawia, że tok wiersza trocheicz­

nego wykazuje naturalną skłonność do dierezo-
wości (-* diereza). Wersy lub trocheiczne -» czło­

ny wersowe występują w postaci akatalektycznej 
bądź w postaci katalektycznej (-* kataleksa). 
Najpopularniejszym -> formatem wersów troche-

icznych jest czterostopowiec: 

W szczerym polu na ustroni 
Złote jabłka na jabłoni,