W
E T E R Y N A R I A
W
T
E R E N I E
• 2 / 2 0 1 0 •
33
B y d ł o
Typowy dla chorób metabolicznych jest
ich subkliniczny przebieg, przez co roz-
wijają się one w postaci utajonej albo
przewlekłej. Dla hodowców są one pra-
wie nierozpoznawalne. Ujawniają się
wyraźniej dopiero później pod postacią
obniżonej płodności, zmniejszonej wy-
dajności lub skróconego czasu użytko-
wania zwierzęcia.
Szczególne znaczenie w powstawa-
niu chorób metabolicznych mają prze-
miany zachodzące w organizmie krowy
w okresie okołoporodowym i na po-
czątku laktacji. W tym czasie dochodzi
do gwałtownego wzrostu zapotrzebowa-
nia na energię i składniki pokarmowe
niezbędne do rozwoju płodu, produkcji
siary i mleka, z jednoczesnymi zmiana-
mi hormonalnymi (zmniejszenie aktyw-
ności insuliny i tyroksyny, a zwiększenie
poziomu glukagonu, hormonu wzrostu
i kortyzonu).
Ketoza
Do najważniejszych zaburzeń przemia-
ny materii u krów wysokowydajnych
należy ketoza, która charakteryzuje się
nadmiernym gromadzeniem związków
ketonowych we krwi, moczu i mleku
oraz zmniejszeniem stężenia glukozy
we krwi i skłonnością do stłuszczenia
wątroby. Kliniczna postać tej choroby,
z objawami niestrawności lub zaburze-
niami neurologicznymi, spotykana jest
rzadko, w większości przypadków prze-
biega w postaci subklinicznej. Zależnie
od dominującego charakteru przyczyn
wyróżnia się:
• ketozę pierwotną, występującą u krów
w okresie okołoporodowym;
• ketozę wtórną, powstającą w przebie-
gu innych chorób;
• ketozę pokarmową, związaną z nie-
prawidłowym żywieniem i pojawia-
jącą się niezależnie od stanu fi zjolo-
gicznego.
Przyczyny i patogeneza
Główną przyczyną powstawania ketozy
pierwotnej jest ujemny bilans energii
pojawiający się w okresie okołoporo-
dowym wskutek niedostosowania ener-
getycznego dawki żywieniowej do za-
spokojenia potrzeb wysokowydajnego
organizmu. Na powstawanie niedobo-
rów energetycznych, skutkujących póź-
niejszą ketozą, wpływają:
• specyfi ka przemian węglowodanów
w organizmie przeżuwaczy;
• duże zapotrzebowanie energetyczne
przy produkcji mleka;
• niski fi zjologiczny poziom glukozy
u dorosłych przeżuwaczy;
• osłabiony apetyt krów po porodzie,
który dodatkowo powiększa niedo-
bory energetyczne;
• zmiany częstotliwości zadawania
i stosowanie nieodpowiedniej paszy;
• przekondycjonowanie zwierząt
w okresie zasuszenia (BCS > 4);
• predyspozycje genetyczne i rasowe
(rasy H-F i Jersey).
Związki ketonowe (kwas -hydro-
ksymasłowy, kwas acetooctowy i aceton)
u zdrowych przeżuwaczy są fi zjologicz-
nym produktem metabolizmu węglowo-
danów i lipidów. Miejscem ketogenezy
jest nabłonek przedżołądków, wątroba
i gruczoł mlekowy. Wytwarzane związ-
ki ketonowe są wykorzystywane w tkan-
kach jako substancje energetyczne oraz
stanowią substrat do syntezy kwasów
tłuszczowych mleka. Przy odpowiednim
zaopatrzeniu w energię istnieje równo-
waga między syntezą ciał ketonowych
a ich wykorzystaniem tak, że ich poziom
w surowicy jest wyrównany i wynosi 20-
50 mg/l w przeliczeniu na aceton.
Przy ujemnym bilansie energii w orga-
nizmie następuje znaczne zwiększenie
ketogenezy wątrobowej, a głównymi
prekursorami związków ketonowych
są wolne kwasy tłuszczowe i powstający
Z
Zaburzenia przemiany
materii w stadach
bydła mlecznego mogą
ograniczyć opłacalność
produkcji, szczególnie
wtedy, gdy dotyczą
całego pogłowia.
Wybrane
zaburzenia metaboliczne
u krów mlecznych
dr hab. n. wet. Przemysław Sobiech,
lek. wet. Katarzyna Chojnowska
Katedra Chorób Wewnętrznych z Kliniką
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie
W
E T E R Y N A R I A
W
T
E R E N I E
• 2 / 2 0 1 0 •
34
B y d ł o
Oznaczając wskaźniki biochemicz-
ne krwi, stwierdza się wzrost ciał ke-
tonowych i WKT (wolne kwasy
tłuszczowe) oraz spadek poziomu cho-
lesterolu i glukozy. Przy uszkodzeniu
wątroby pojawia się wzrost w surowi-
cy aktywności enzymów wątrobowych
(AST>80 U/l, GGTP>30 U/l).
Zespół stłuszczenia wątroby
Stłuszczenie wątroby jest schorzeniem
wysokowydajnego bydła mlecznego, wy-
stępującym w okresie okołoporodowym
i będącym wynikiem niedoboru ener-
gii po porodzie. Przyczynami powsta-
wania tej choroby są błędy popełniane
w żywieniu i utrzymaniu krów w okre-
sie laktacji i zasuszenia oraz po poro-
dzie, które prowadzą do nadmiernego
otłuszczenia krów cielnych. Szczyt lak-
tacji u wysokomlecznych krów przypa-
da na 4.-7. tydzień od porodu, natomiast
maksymalny apetyt u tych zwierząt po-
jawia się dopiero w 8.-10. tygodniu. De-
fi cyt energetyczny powstający w tym
okresie pokrywany jest z rezerw organi-
zmu. Dochodzi do nadmiernego uwal-
niania wolnych kwasów tłuszczowych
z tłuszczu zapasowego i upośledzenie
mechanizmów warunkujących ich trans-
port z wątroby do krwi. Wolne kwasy
tłuszczowe odkładają się w hepatocy-
tach w postaci trójglicerydów, poczy-
nając od centralnej części zrazika i roz-
przestrzeniając się dalej, doprowadzają
do zwyrodnienia tkanki wątrobowej.
Objawy
W przypadku zespołu stłuszczenia
wątroby brak jest charakterystycznych
objawów. Zwierzęta są osowiałe, wyka-
zują brak zainteresowania otoczeniem
i niechętnie przemieszczają się z miej-
sca na miejsce. Pojawia się niestraw-
ją się trudności w rozrodzie, takie jak:
niepłodność, ciężkie porody, częste
zatrzymanie łożyska i zalegania popo-
rodowe.
Rozpoznanie
Rozpoznanie ketozy oparte jest na wy-
wiadzie (spadek mleczności, zaburzenia
w rozrodzie, zmiany kondycji), badaniu
klinicznym, wykonaniu testów tereno-
wych określających zawartość związ-
ków ketonowych (ketonuria i ketolak-
tacja) oraz badaniach laboratoryjnych.
Jednym z bardziej przydatnych testów
pozwalających stwierdzić występowanie
ketozy w stadzie jest oznaczanie związ-
ków ketonowych w moczu. Stanowi ono
wstępny test diagnostyczny. Oznacze-
nia należy wykonać u kilku krów z naj-
wyższą wydajnością mleczną w stadzie
w okresie 2-6 tygodni po porodzie,
u kilku krów zasuszonych i cielnych.
Stwierdzenie obecności ciał ketonowych
jedynie w moczu krów po porodzie
wskazuje na ketozę związaną z niedo-
borami energetycznymi, natomiast ich
stwierdzenie u reszty badanych zwierząt
sugeruje występowanie ketozy pokar-
mowej (nadmiar substancji ketogennych
w paszy). Dostępne testy (KetoCheck,
Ketostix, Testoket) oparte są głównie
na próbie Rothera i służą do oznacza-
nia kwasu acetooctowego, w mniejszym
stopniu acetonu, natomiast nie wykry-
wają -hydroksymaślanu. Testy służące
do oznaczania kwasu acetooctowego
w mleku są mniej czułe. Zawartość ace-
tooctanu w mleku stanowi 40-45% jego
zawartości we krwi.
Charakterystycznym objawem ketozy
klinicznej jest obecność związków keto-
nowych zarówno w mleku, jak i w mo-
czu, natomiast przy ketozie subklinicz-
nej – tylko w moczu.
z nich acetylo-CoA. Utlenianie acety-
lo-CoA uzależnione jest od dostatecz-
nej ilości kwasu szczawiooctowego wa-
runkującego przebieg reakcji w cyklu
Krebsa (przy prawidłowej przemianie
węglowodanów). W stanach niedobo-
ru energii z acetylo-CoA w cyklu HMG
(3-hydroksy-3-metylo-3-glutarylo-CoA)
powstają duże ilości związków keto-
nowych, których zużycie przekracza
możliwości tkanek pozawątrobowych.
Do rozwoju ketozy u krów przyczynia
się także ketogeneza w nabłonku przed-
żołądków oraz w wymieniu. W zależ-
ności od ilości wytworzonych związ-
ków ketonowych choroba przebiega
w formie subklinicznej (50-150 zw. ket
w mg/l surowicy) lub klinicznej (powy-
żej 150 mg/l surowicy).
Objawy
Stopniowa utrata apetytu i upośledze-
nie aktywności ruchowej przedżołąd-
ków są objawami mogącymi wskazywać
na rozwój choroby. Z czasem zapadnię-
ciu ulega lewy dół głodowy, natomiast
przy opukiwaniu okolicy wątrobowej
stwierdza się jej zwiększoną tkliwość
i powiększenie pola stłumienia wątro-
bowego. Wydalany kał początkowo jest
ciemny, zwarty i pokryty śluzem, póź-
niej przechodzi w biegunkę.
W nerwowej postaci choroby zwierzę-
ta słabo reagują na bodźce pochodzące
ze środowiska zewnętrznego, są senne,
przyjmują leżącą pozycję i z czasem
zapadają w śpiączkę. Częściej jednak
wykazują objawy podniecenia manife-
stujące się dreptaniem w miejscu, błą-
dzeniem wkoło, parciem na przeszkody,
wzmożonym czuciem skórnym. Do in-
nych objawów należą: spaczony apetyt,
lizanie lub gryzienie skóry, drewna albo
elementów konstrukcyjnych, ślinotok,
pobieranie wody z zanurzeniem głowy
w poidle powyżej otworów nosowych.
Dodatkowo mogą się pojawić zabu-
rzenia ruchowe – niezborny chód, po-
tykanie się i przewracanie na ziemię.
Znacząco spada wydajność mleczna,
a uzyskane mleko zmienia swoje właści-
wości fi zyczne i walory smakowe.
Ketoza subkliniczna występuje głów-
nie w warunkach hodowli wielkostadnej.
W jej przebiegu stan ogólny zwierząt nie
jest zaburzony oraz nie występują ob-
jawy kliniczne. Zaznacza się wyraźnie
spadek wydajności mlecznej i pojawia-
Stan
kliniczny
Glukoza
(mg/100
ml)
WKT
(μmol/l)
Związki
ketonowe
w surowicy
(mg/l)
Związki
ketonowe
w moczu
Związki
ketonowe
w mleku
Krowy
zdrowe
40-60
300-600
20-50
–
–
Ketoza
subklinicz-
na
30-40
600-900
50-150
+
–
Ketoza
kliniczna
< 30
> 900
> 150
+
+
Tabela 1. Zmiany biochemiczne krwi w przebiegu ketozy bydła
Dane przytoczone w oparciu o: Filar J.: Schorzenia przemiany węglowodanowo-tłuszczowej u przeżu-
waczy. Wydawnictwo AR, Lublin 1998.
W
E T E R Y N A R I A
W
T
E R E N I E
• 2 / 2 0 1 0 •
35
B y d ł o
ność będąca wynikiem zmniejszenia
motoryki przedżołądków. Objawem,
który może towarzyszyć temu zespo-
łowi, jest zaleganie niepoddające się
leczeniu. Przyczyną takiego stanu rze-
czy są WKT, które łącząc się z jonami
wapnia i magnezu, tworzą nieprzyswa-
jalne przez organizm związki chelato-
we, co znacznie zmniejsza dostępność
tych pierwiastków. Na uwagę zasługu-
je również stopniowa utrata kondycji
zwierzęcia w stosunkowo krótkim cza-
sie. Zwyrodnienie hepatocytów dopro-
wadza do upośledzenia funkcji wątroby
manifestującego się obniżeniem odpor-
ności, co prowadzi do wzrostu zapadal-
ności zwierząt na niektóre choroby, np.
zapalenie wymienia, metritis, zapalenie
płuc. W przebiegu tego schorzenia z re-
guły nie występuje żółtaczka, typowa dla
niewydolności wątrobowej. Dodatkowo
w wyniku zaburzenia przemian stero-
idów w wątrobie dochodzi do zakłóce-
nia funkcji rozrodczych objawiających
się występowaniem torbieli jajnikowych,
przedłużeniem okresu międzyciążowe-
go oraz spadkiem skuteczności pokry-
cia po pierwszym unasienianiu.
Rozpoznanie
W rozpoznaniu schorzenia pomocne
jest oznaczenie w surowicy aktywności
enzymów wątrobowych, takich jak AST,
GGTP, LDH oraz stężenia bilirubiny cał-
kowitej. Wzrost stężenia bilirubiny i ak-
tywności powyższych enzymów wska-
zuje na spowodowane stłuszczeniem
uszkodzenie hepatocytów. Zaburzenia
parametrów będących wskaźnikami
przemiany węglowodanowo-tłuszczo-
wej również dają możliwość postawie-
nia prawidłowej diagnozy. Wzrost stę-
żenia wolnych kwasów tłuszczowych
z jednoczesnym obniżeniem trójglice-
rydów i cholesterolu we krwi, stanowi
jeden z bardziej charakterystycznych
objawów biochemicznych stłuszczenia
wątroby. Obniżenie poziomu trójglice-
rydów związane jest z procesem ich
odkładania w hepatocytach ze wzglę-
du na spadek wytwarzania lipoprotein
warunkujących ich transport z wątroby
do krwi. Jednak na podstawie samych
parametrów biochemicznych nie jest
możliwe określenie, z jakim stopniem
stłuszczenia narządu mamy do czynie-
nia. Stopień zwyrodnienia tłuszczowego
wątroby można określić jedynie po po-
braniu materiału biopsyjnego i określe-
niu w nim całkowitej zawartości tłuszczu
lub trójglicerydów.
Coraz więcej zwolenników znajduje
metoda określenia stopnia stłuszcze-
nia wątroby za pomocą badania ultra-
sonografi cznego. Badaniem USG krów
ze stłuszczeniem wątroby stwierdza
się wzrost jej wielkości, zaokrąglenie
brzegów, hiperechogeniczność miąż-
szu w powierzchownych warstwach
oraz słabe uwidocznienie wątrobowych
naczyń krwionośnych. Za tą metodą
przemawia również brak konieczności
zakupu dodatkowej głowicy, gdyż z po-
wodzeniem można wykorzystać głowi-
ce używane do badań ginekologicznych
dużych zwierząt.
Reasumując, należy stwierdzić,
że choroby metaboliczne krów mlecz-
nych stanowią niezwykle istotny pro-
blem hodowlany przynoszący bardzo
duże starty produkcyjne, a ich szybka
i właściwa diagnostyka oparta na obja-
wach klinicznych i zmianach laborato-
ryjnych stanowi podstawę do ich zwal-
czania.