Oświecenie 

1 

Franciszek Karpioski 

Mieczysław Klimowicz – Franciszek Karpioski 

Karpioski  jest  najbardziej  typowym  przedstawicielem  w  poezji  polskiego  sentymentalizmu. 
Romantycy uważali go za poetę wybitnego, natomiast pozytywiści z chęcią odbierali mu to miano. Był 
on synem ubogiego szlachetki, co jednak nie przeszkodziło mu w zdobyciu wykształcenia. Uczęszczał 
do  szkoły  jezuickiej,  a  następnie  wyjechał  do  Lwowa,  gdzie  zdobył  tytuł  bakałarza.  Fenomen 
Karpioskiego  polega  na  tym,  że  jako  jedyny  polski  poeta  tego okresu  nie  identyfikuje  się  z  żadnym 
nurtem.  Nie  jest  uczniem  klasyków  stanisławowskich  ani  sentymentalistów  Czartoryskich.  Na 
salonach  pojawia  się  już  z  własnym  system  ideologicznym.  Ważną  rolę  w  życiu  poetyckim 
Karpioskiego  odegrały  jego  kolejne  „Justyny”.  Pierwszą  z  nich  z  okresu  stanisławowskiego  była 
Marianna  Broselówna,  z  którą  wiąże  się  powstanie  jednego  z  najpiękniejszych  liryków  poety:  „Do 
Justyny.  Tęsknośd  na  wiosnę”.  W  Zahajpolu  poznał  natomiast  drugą  ze  swych  „Justyn”  –  Mariannę 
żonę  starosty  starszą  od  siebie  o  kilkanaście  lat.  Karpioski  wyjeżdża  do  Wiednia,  a  po  powrocie 
zaczyna  prowadzid  żywot  ziemianina  –  dzierżawcy  i  poznaje  trzecią  „Justynę”  –  Franciszkę 
Koziebrodzką. Każdy związek inaczej oddziaływał na twórczośd poety. Miłośd do „Pierwszej Justyny” 
przedstawiona  jest  według  wzorów  sentymentalno  –  sielankowych:  nocne  spotkania,  spacery, 
rozstania  o  świcie.  Związek  z  „drugą  Justyną”  przedstawia  się  nieco  inaczej.  Wywarła  ona  mocny 
wpływ  na  rozwój  osobowościowy  poety.  Uczyła  Karpioskiego  francuskiego,  dyskutowała  z  nim                       
o poezji, dawała dobre rady, uczyła, jak znaleźd się w towarzystwie. Romans z „trzecią Justyną” miał 
miejsce pod okiem jej ojca, który nie zgłaszał sprzeciwy, gdyż kochał Karpioskiego jak syna. Franciszka 
miała jednak oficjalnego narzeczonego i Karpioski uznał porwanie jej i zerwanie zaręczyn za całkowity 
dyshonor  dla  jej  ojca,  którego  szanował,  i  zrezygnował  ze  swoich  planów.  Kochali  się  jednak  przez 
całe  życie  wymieniając  sentymentalną  korespondencje.    W  1780  zostaje  wezwany  do  Warszawy, 
jednak  nie  może  odnaleźd  się  w  tamtym  towarzystwie  i  wyjechał  do  Galicji.  Jego  twórczośd  w  tym 
okresie  wzbogacona  została  o  elementy  patriotyczne  i  społeczne  zwłaszcza  w  okresie  Sejmu 
Czteroletniego. Wiele publikuje, wychodzą w stolicy kolejne tomy „Zabawek wierszem i prozą”, pisze 
sztuki  dramatyczne,  dzieła  publicystyczne,  przekłada  obce  dzieła.  Po  sejmie  rozbiorowym  całkiem 
oddala się od życia dworskiego. Pracuje wraz z chłopami nad wykarczowaniem uroczyska – „powrót 
do źródeł”.  

Karpioski  jest  autorem  pierwszego  i  jedynego  w  Polsce  XVIII  wieku  traktatu  „O  wymowie  w  prozie 
albo  wierszu”,  formułującego  założenia  literatury  sentymentalnej,  która  całkowicie  zrywa                               
z  założeniami  klasycyzmu  stanisławowskiego.  Natchnienie  można  czerpad  z  całego  świata,  więc  nie 
można  narzucid  mu  określonych  norm  i  prawideł.  Wymienia  on  trzy  źródła  poezji:  „pojęcie  rzeczy, 
serce czułe i piękne wzory”. Odrzuca on mitologie, obłudę, małostkowośd i czułostkowośd. Propaguje 
poszukiwanie  własnych  wartości  poprzez  czułe  serce.  Nawiązuje  w  swojej  twórczości  do  poezji 
staropolskiej. Głównym gatunkiem, który uprawiał Karpioski były sielanki, zamknięte w jednym tomie 
obejmujące  20  utworów.  „Do  Justyny.  Tęsknośd  na  wiosnę”  to  najwybitniejsze  osiągnięcie  polskiej 
liryki miłosnej XVIII wieku. Bohaterowie sielanek niestety nie doświadczają szczęścia. Ich miłośd rodzi 
cierpienie,  melancholię,  żal.  Wszystkie  te  uczucia  powodowane  są  brakiem  możliwości  „zestrojenia 
się” kochanków poprzez różne czynniki. Jest także autorem pamiętnika „Historia mego wieku i ludzi,      
z  którymi  żyłem”,  którego  innowacyjnośd  polega  na  ukazaniu  szczegółów  z  życia  osobistego  poety 
oraz jego przeżyd – jest to pierwsza w polskiej poezji próba autobiografii sentymentalnej. Nie można 
także zapomnied, że Karpioski pisał także pieśni kościelne w tym kolędy. Do najważniejszych należą: 
„Bóg się rodzi”, „Pieśo poranna” oraz „Pieśo wieczorna”, które do dziś śpiewane są w kościołach.