Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Honoriusz Balzac - Komedia Ludzka XIV.
 Studia Obyczajowe.
 Sceny z śycia Paryskiego.
 Skanował, Opracował i Błędy Poprawił Roman Walisiak.
 1960.
 Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik.
 Honoriusz Balzac.
 Sekrety KsięŜnej De Cadignan.
 Sarrasine.
 Facino Cane.
 Piotr Grassou.
 Gaudissart II.
 Małomieszczanie.
 Krzywe Zwierciadło Historii Współczesnej.
 PrzełoŜyli Tadeusz śelenski-boy, Julian Rogozinski.
 1960.
 Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik.
 Tytuły Oryginałów Francuskich:
 Les Secrets De La Princesse De Cadignan.
 Sarrasine.
 Facino Cane.
 Pierre Grassou.
 Gaudissart II.
 Les Petits.
 Bourgeois Lenvers De Uhistoire Contemporaine.
 Spółdzielnia Wydawnicza "czytelnik", Warszawa 1960 R.
 Wydanie I.
 Oddano Do Składania 13.VIII.1959.
 Podpisano Do Druku 25.III.1960.
 Druk Ukończono w Kwietniu 1960 R.

 
 Sekrety KsięŜnej De Cadignan.
 PrzełoŜył Tadeusz śelenski-boy.

 
 TEOFILOWI GAUTIER.

 Po klęskach rewolucji lipcowej, która zniszczyła wiele arystokratycznych fortun
podtrzymywanych przez dwór, księŜna de Cadignan miała ten spryt, aby złoŜyć na 
karb wypadków politycznych zupełną ruinę wynikłą z jej własnej rozrzutności.
 KsiąŜę opuścił Francję z rodziną królewską, zostawiając księŜnę w ParyŜu, 
nietykalną przez fakt jego nieobecności, poniewaŜ długi, na których umorzenie 
sprzedaŜ dóbr moŜebnych do sprzedania nie mogła wystarczyć, ciąŜyły tylko na 
nim.
 Dochody majoratu zajęto.
 Słowem, interesy tego wielkiego rodu znajdowały się w równie złym stanie, jak 
interesy starszej linii Burbonów.
 Kobieta ta, tak sławna pod pierwszym nazwiskiem, diuszesy de Maufrigneuse, 
powzięła wówczas roztropne postanowienie, aby się usunąć w głębokie zacisze; 
chciała dać o sobie zapomnieć.
 Przez ParyŜ powiał tak zawrotny wicher wypadków, iŜ niebawem diuszesa de 
Maufrigneuse, zagrzebana w księŜnej de Cadignan - zmiana nazwiska nie znana 
większości nowych aktorów wypchniętych na widownię przez rewolucję lipcową - 
stała się jak gdyby cudzoziemką.
 We Francji tytuł diuka góruje nad wszystkimi innymi, nawet nad tytułem księcia,
mimo Ŝe wedle wiedzy heraldycznej, wolnej od wszelkiego sofizmatu, tytuły nie 
znaczą absolutnie nic i Ŝe panuje zupełna równość między szlachtą.
 Cudowną tę równość podtrzymywał niegdyś starannie królewski dom Francji; za 
naszych dni istnieje ona jeszcze, przynajmniej nominalnie, w obyczaju, wedle 
którego królowie dają swoim dzieciom prosty tytuł hrabiów.
 W myśl tego systemu Franciszek I zmiaŜdŜył pompę tytułów, jakimi się puszył 
pompatyczny Karol V, podpisując swoją odpowiedź: Franciszek, pan na Vanves.
 Ludwik XI uczynił jeszcze lepiej, wydając córkę za szlachcica bez tytułu, za 
Piotra de Beaujeu.
 Ludwik XVI złamał system feudalny tak gruntownie, iŜ tytuł diuka stał się w 
jego monarchii najwyŜszym zaszczytem arystokracji i najwięcej budzącym 
zazdrości.

Strona 1

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Mimo to istnieją we Francji dwie lub trzy rodziny, których księstwo, bogato 
niegdyś uposaŜone, stoi powyŜej diukostwa.
 Dom Cadignan, który posiada tytuł diuka de Maufrigneuse dla starszych synów, 
gdy inni nazywają się po prostu kawalerami de Cadignan, jest jedną z tych 
wyjątkowych rodzin.
 Jak niegdyś dwaj ksiąŜęta domu Rohan, ksiąŜęta de Cadignan mieli u siebie prawo
do tronu; mogli mieć paziów, szlachtę w swojej słuŜbie.
 To wyjaśnienie jest potrzebne zarówno dla uniknięcia głupich krytyk ludzi nie 
mających o niczym pojęcia, jak dla stwierdzenia wielkich zabytków świata, który,
jak powiadają, znika, a który tylu ludzi spycha w nicość, nie rozumiejąc go.
 Herb Cadignanów to czarna tarcza przecięta na ukos pasem złoŜonym z rombów, 
opatrzona dewizą: Nemini i koroną sklepioną, a więc królewską.
 * Nemini (łacińskie) — nikomu.
 Dziś, wobec mnogości cudzoziemców napływających do ParyŜa oraz wobec 
powszechnej prawie ignorancji heraldycznej, zaczyna wchodzić w modę tytuł 
księcia.
 Prawdziwymi ksiąŜętami są tylko ci, którzy byli udzielni i którym przynaleŜy 
tytuł Wysokości.
 LekcewaŜenie szlachty francuskiej dla tytułu księcia i racje, które za Ludwika 
XIV stworzyły przewagę diuka, były powodem, iŜ Francja nie upominała się o tytuł
Wysokości dla tych kilku ksiąŜąt, jacy istnieją we Francji, prócz napoleońskich.
 Oto przyczyna, dla której ksiąŜęta de Cadignan znajdują się w niŜszej, mówiąc 
nominalnie, pozycji w stosunku do innych ksiąŜąt kontynentu.
 Osoby z towarzystwa tak zwanej Dzielnicy Saint Germain miały względy dla 
księŜnej przez szacunek dla jej nazwiska, jednego z tych, które czcić się będzie
zawsze, dla jej nieszczęść, których juŜ nie roztrząsano, oraz piękności, jedynej
rzeczy, jaką zachowała ze zgasłego blasku.
 Świat, którego była wprzód ozdobą, miał dla niej uznanie za to, iŜ włoŜyła 
poniekąd welon klasztorny, zamykając się u siebie.
 Ten akt dobrego smaku był dla niej, bardziej niŜ dla innej kobiety, ogromnym 
poświęceniem.
 Rzeczy wielkie znajdują zawsze we Francji tak Ŝywe odczucie, iŜ księŜna 
odzyskała swoją abdykacją wszystko, co mogła stracić w mniemaniu publicznym za 
czasu swego blasku.
 Widywała tylko jedną z dawnych przyjaciółek, margrabinę dEspard, a i u niej nie
bywała na wielkich rautach ani balach.
 Odwiedzały się wcześnie rano, jak gdyby w tajemnicy.
 Kiedy księŜna była u przyjaciółki na obiedzie, margrabina nie przyjmowała 
nikogo.
 Pani dEspard była idealna dla księŜnej; zmieniła loŜę we Włoskim, pierwsze 
piętro na głęboką lóŜkę na parterze, tak iŜ pani de Cadignan mogła przyjść do 
teatru nie będąc widzianą i opuścić go incognito.
 Mało kobiet pozbawiłoby się satysfakcji wleczenia w swoim orszaku eks-rywalki i
głoszenia się jej dobrodziejką.
 Zwolniona w ten sposób od rujnujących toalet, księŜna korzystała poufnie z 
pojazdu margrabiny, którego nie byłaby przyjęła publicznie.
 Nikt nigdy nie dowiedział się pobudek pani dEspard, ale postępowanie jej było 
szczytne i obejmowało przez długi czas cały świat drobiazgów, które pojedynczo 
zdają się głupstwem, ale w sumie mają coś gigantycznego.
 W roku 1832 trzy lata przyprószyły śniegiem awanturki diuszesy de Maufrigneuse 
i wybieliły ją tak dokładnie, iŜ trzeba było wielkich wysiłków pamięci, aby 
sobie przypomnieć draŜliwe okoliczności jej poprzedniego Ŝycia.
 Z ubóstwianej przez tylu dworaków królowej, której wybryki mogłyby wypełnić 
tomy romansów, została kobieta jeszcze rozkosznie ładna, licząca lat trzydzieści
sześć, ale mająca wszelkie prawo przyznawać się tylko do trzydziestu, mimo Ŝe 
była matką diuka Jerzego de Maufrigneuse, dziewiętnastoletniego młodzieńca, 
pięknego jak Antinous, biednego jak Job i pełnego najświetniejszych nadziei.
 Matka chciała go przede wszystkim bogato oŜenić.
 MoŜe projekt ten był sekretem zaŜyłości z margrabiną, której salon uchodził za 
pierwszy w ParyŜu i gdzie mogła z czasem wybrać między herytierami Ŝonę dla 
Jerzego.
 KsięŜna widziała jeszcze pięć lat dzielących ją od małŜeństwa syna, lat pustych
i samotnych, aby bowiem wysłuŜyć synowi dobre małŜeństwo, prowadzenie jej 
musiało być bez zarzutu.
 KsięŜna mieszkała przy ulicy de Miromesnil, najmując za umiarkowaną cenę parter
ładnego pałacyku.
 Umiała spoŜytkować ze smakiem resztki dawnej wspaniałości.
 Wytworność wielkiej damy oddychała tam jeszcze.

Strona 2

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 śyła otoczona pięknymi rzeczami, świadczącymi o sferze, do której nawykła.
 Na kominku widać było wspaniałą miniaturę, portret Karola X pędzla pani de 
Mirbel, pod którą wyryte były te słowa: "Ofiarowane przez króla"; jako pendant, 
portret księŜnej de Berri, która była dla niej tak szczególnie łaskawa.
 * KsięŜna de Berri (1798—1870) — synowa króla Francji Karola X, przedstawiciela
starszej linii Burbonów; gdy rewolucja r. 1830 obaliła Karola X i oddała władzę 
Ludwikowi Filipowi, pochodzącemu z młodszej linii Burbonów, księŜna de Berri, 
pragnąc zdobyć tron dla swego syna, podburzała ludność Wandei do powstania 
przeciw nowym rządom.
Na stole błyszczało album olbrzymiej ceny, jakiego Ŝadna z mieszczek, 
królujących obecnie w naszym przemysłowym i wścibskim społeczeństwie nie 
ośmieliłaby się pokazać publicznie.
 Odwaga ta cudownie malowała kobietę.
 Album zawierało portrety, między którymi znajdowało się ze trzydziestu bliskich
przyjaciół, mienionych przez świat jej kochankami.
 Ta liczba była oszczerstwem; ale co się tyczy jakiegoś tuzina, była to moŜe, 
mówiła pani dEspard, jedynie prosta obmowa.
 Portrety Maksyma de Trailles, de Marsaya, Rastignaka, margrabiego dEsgrignon, 
generała de Montriveau, margrabiów de Ronquerolles i dAjuda Pinto, księcia 
Galathionne, młodych diuków de Grandileir, de Rethores, pięknego Lucjana de 
Rubempre, młodego wicehrabiego de Serisy były zresztą oddane z wielką kokieterią
pędzla przez najsłynniejszych artystów.
 PoniewaŜ księŜna przyjmowała ledwie parę osób z tej kolekcji, nazywała 
Ŝartobliwie tę księgę katalogiem swych omyłek.
 Nieszczęście uczyniło tę kobietę dobrą matką.
 Przez piętnaście lat Restauracji nadto się bawiła, aby myśleć o synu; ale 
usunąwszy się od świata, ta świetna egoistka pomyślała, Ŝe macierzyństwo 
posunięte do ostatnich granic stałoby się dla jej Ŝycia rozgrzeszeniem; jest 
wielu ludzi tkliwego serca, którzy darowują wszystko wybornej matce.
 Kochała syna tym mocniej, Ŝe nie miała juŜ nic innego do kochania.
 Jerzy de Maufrigneuse jest zresztą z tych dzieci, które mogą głaskać wszystkie 
macierzyńskie próŜności; toteŜ księŜna uczyniła dlań wszelkie poświęcenia.
 Zdobyła się dla Jerzego na stajnię i remizę, nad którymi zajmował apartamencik 
złoŜony z trzech rozkosznie umeblowanych pokoi; nałoŜyła sobie wiele prywacji, 
aby ocalić dlań konia pod siodło, kabriolet i małego grooma.
 Sama zatrzymała jedynie pokojówkę, za kucharkę zaś dawną dziewczynę kuchenną.
 Groom młodego diuka miał wówczas słuŜbę nieco cięŜką.
 Toby, dawny groom nieboszczyka Beaudenord - tak bowiem nazywano Ŝartobliwie 
zrujnowanego eleganta - ów młody groomik, który w dwudziestu pięciu latach 
zawsze uchodził za czternastolatka, musiał znaleźć czas na chędoŜenie koni, 
czyszczenie kabrioletu lub tilbury, towarzyszenie swemu panu, sprzątanie 
mieszkania i wystawanie w pokoju księŜnej dla oznajmiania gości, jeŜeli 
przypadkiem oczekiwała uroczystszej wizyty.
 Kiedy się pomyśli, czym była za Restauracji piękna diuszesa de Maufrigneuse, 
jedna z królowych ParyŜa, królowa pełna blasku, której zbytek zawstydziłby moŜe 
najbogatsze damy Londynu, było coś niemal wzruszającego w tym skromnym gniazdku 
przy ulicy Miromesnil, o kilka kroków od jej wspaniałego pałacu, którego Ŝadna 
fortuna nie była w stanie zamieszkać i który młot spekulantów zburzył, aby 
uczynić zeń ulicę.
 Kobieta zaledwie przyzwoicie obsłuŜona przez trzydziestu lokai, która posiadała
najpiękniejsze salony, najładniejsze apartamenty, buduary w ParyŜu, która dawała
w nich tak wspaniałe zabawy, Ŝyła w mieszkaniu z pięciu ubikacji: przedpokój, 
jadalnia, salon, sypialnia i gotowalnia, z dwiema kobietami za całą usługę.
 - Och, Diana jest cudowna dla syna - mówiła szczwana kumosia, margrabina 
dEspard - i to cudowna bez emfazy, czuje się szczęśliwa.
 Nikt by nie przypuścił, Ŝe kobieta tak lekka moŜe być zdolna do podobnej 
wytrwałości; toteŜ nasz dobry arcybiskup otoczył ją opieką, robi dla niej, co 
moŜe, właśnie skłonił starą hrabinę de Cinq Cygne, aby jej złoŜyła wizytę.
 Przyznajmy zresztą!
 Trzeba być królową, aby umieć abdykować i zstąpić z godnością z pozycji, która 
nigdy nie jest zupełnie stracona.
 Ci tylko, którzy mają świadomość, iŜ są niczym przez siebie samych, okazują Ŝal
upadając lub teŜ szemrzą i czepiają się przeszłości, zgadując, Ŝe jest 
niepowrotna.
 Zmuszona obchodzić się bez rzadkich kwiatów, wśród których przyzwyczajona była 
Ŝyć i które tak podnosiły urok jej osoby, gdyŜ niepodobna było nie porównywać 
jej do kwiatu, księŜna dobrze wybrała swoje parterowe mieszkanko: miała ładny 
ogródek, pełen krzewów, z trawnikiem, który rozweselał tę spokojną ustroń.

Strona 3

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Mogła mieć około dwunastu tysięcy renty, a i na ten skromny dochód składało się
roczne wsparcie wyznaczone przez starą księŜnę de Navarreins, ciotkę po mieczu 
młodego diuka, który miał je otrzymywać do czasu swego małŜeństwa, oraz drugie 
wsparcie, przesyłane przez księŜnę dUxelles z zapadłego majątku, gdzie ciułała 
tak, jak umieją ciułać stare księŜne, których Harpagon mógłby być uczniem.
 KsiąŜę Ŝył na obczyźnie, wciąŜ oddany na rozkazy swych wygnanych panów, dzieląc
ich złą dolę i słuŜąc im z inteligentnym i bezinteresownym poświęceniem.
 Pozycja księcia de Cadignan umacniała jeszcze pozycję jego Ŝony w ParyŜu.
 U księŜnej to, w jej mieszkaniu, marszałek, któremu winni jesteśmy zdobycie 
Afryki, miał, w czasie usiłowań księŜnej de Berri w Wandei, narady z wodzami 
legitymistów, tak bardzo księŜna znajdowała się na uboczu, tak mało smutne jej 
połoŜenie budziło podejrzeń w obecnym rządzie.
 * Marszałek, któremu winni jesteśmy zdobycie Afryki — to Louis de Ghaisnes de 
Bourmont (1778—1846), minister wojny w reakcyjnym gabinecie hr. de Polignac; w 
r. 1830 opuścił ministerstwo, aby dowodzić wyprawą algierską.
Widząc, jak zbliŜa się straszliwe bankructwo miłości, owa czterdziestka, poza 
którą tak niewiele juŜ istnieje dla kobiety, księŜna rzuciła się w królestwo 
filozofii.
 Czytała, ona, która przez szesnaście lat objawiała największy wstręt do rzeczy 
powaŜnych.
 Literatura i polityka są dziś dla kobiet tym, czym niegdyś była dewocja, 
ostatnim schronieniem zalotności.
 W salonach mówiono, iŜ Diana chce pisać ksiąŜkę.
 Od czasu jak z ładnej, uroczej kobiety księŜna przeszła na rozumną, w 
oczekiwaniu, aŜ czas jej minie zupełnie, uczyniła z przywileju bywania w jej 
domu najwyŜszy zaszczyt, osobliwe wyróŜnienie.
 Pod osłoną tych zajęć mogła oszukać jednego ze swoich pierwszych kochanków, de 
Marsaya, najwpływowszą osobistość mieszczańskiej polityki ukoronowanej w lipcu 
1830; przyjmowała go niekiedy wieczorem, gdy marszałek i kilku legitymistów 
rozmawiali po cichu w jej sypialni o opanowaniu królestwa, rzeczy, której nie 
moŜna było dokonać bez udziału idei, jedynego czynnika powodzenia, o którym 
spiskowcy zapominali!
 Była to ładna zemsta ładnej kobiety zaŜartować tak z pierwszego ministra, 
czyniąc zeń parawan dla spisku przeciw własnemu rządowi.
 Zdarzenie to, godne pięknych dni Frondy, stało się treścią najdowcipniejszego w
świecie listu, który księŜna napisała do "Jejmości", zdając sprawę z negocjacji.
 * Fronda - zbrojny zatarg, który wybuchł we Francji za małoletności Ludwika XIV
między partią dworską (z królową Anną Austriaczką i kardynałem Mazarinim na 
czele) a parlamentami; trwał od 1648 do 1653, a wywołało go przede wszystkim 
niezadowolenie z powodu finansowej polityki Mazariniego.
 * Jejmość (Madame) - na dworze Burbonów tytuł przysługujący nawet niezamęŜnym 
córkom króla lub delfina oraz Ŝonie brata królewskiego, noszącego tytuł 
Monsieur; tu mowa o księŜnej de Berri.
Młody de Maufrigneuse pośpieszył do Wandei i zdołał wrócić potajemnie, nie 
skompromitowawszy się, ale nie uchyliwszy się od podzielenia niebezpieczeństw 
Jejmości, która na nieszczęście odesłała go, skoro wszystko zdawało się 
stracone.
 śarliwa czujność młodego człowieka byłaby moŜe udaremniła zdradę.
 Mimo iŜ cięŜkie zaiste były winy diuszesy de Maufrigneuse w oczach 
mieszczańskiego świata, zachowanie syna wymazało je z pewnością w oczach 
arystokracji.
 Była w tym niewątpliwie szlachetność i wielkość, aby tak narazić jedynego syna 
i dziedzica historycznego domu.
 Bywają osoby, rzekomo sprytne, które naprawiają błędy Ŝycia prywatnego usługami
politycznymi, i na odwrót; ale u księŜnej de Cadignan nie było Ŝadnego 
wyrachowania.
 MoŜe nie ma go tak samo u wszystkich, którzy postępują w ten sposób.
 Wypadki odgrywają duŜą rolę w tych sprzecznościach.
 W jeden z pierwszych ładnych dni maja roku 1833 margrabina dEspard i księŜna 
kręciły się - nie moŜna powiedzieć: przechadzały się - po jedynej ścieŜce 
biegnącej dokoła trawnika, w blasku ostatnich promieni słonecznych, około 
drugiej po południu.
 Wygrzane słońcem mury tworzyły ciepłą atmosferę w tej małej przestrzeni, którą 
napełniały swą wonią kwiaty, dar margrabiny.
 - Stracimy niebawem de Marsaya - rzekła pani dEspard - a razem z nim zniknie 
ostatnia nadzieja losu dla twego syna; od czasu bowiem jak go wystrychnęłaś na 
dudka, ten wielki polityk rozkochał się w tobie na nowo.
 - Jerzy nie pogodzi się nigdy z Orleanami - rzekła księŜna - choćby miał umrzeć

Strona 4

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

z głodu, choćbym ja miała pracować na niego.
 Ale Berta de Cinq Cygne nie wydaje mu się niechętna.
 - Dzieci - rzekła margrabina dEspard - nie mają tych samych zobowiązań, co 
ojcowie.
 - Nie mówmy o tym - rzekła księŜna.
 - O ile nie zdołam urobić margrabiny de Cinq Cygne, ostatecznie mogę oŜenić 
syna z jaką córką kowala, jak zrobił ten smarkacz dEsgrignon!
 - Czyś go kochała?
 - spytała margrabina.
 - Nie - odparła powaŜnie księŜna.
 - W naiwności dEsgrignona było coś z prowincjonalnego dudka, na czym 
spostrzegłam się nieco za późno lub za wcześnie, jeŜeli wolisz.
 - A de Marsay?
 - De Marsay bawił się mną jak lalką.
 Byłam taka młoda!
 Nie kochamy nigdy męŜczyzn, którzy występują w roli guwernerów, nadto uraŜają 
nasze próŜnostki.
 - A ten mały nicpoń, który się powiesił?
 - Lucjan?
 Był piękny jak Antinous, a przy tym wielki poeta.
 JakŜe go podziwiałam!
 Mogliśmy być szczęśliwi, ale on zakochał się w dziewce, więc odstąpiłam go pani
de Serisy.
 CzyŜ nie uległabym, gdyby zechciał był mnie kochać?
 - To nie do wiary!
 Ty potknęłaś się o taką Esterę?
 - Była piękniejsza ode mnie - odrzekła księŜna.
 - Oto niebawem trzy lata zupełnej samotności - ciągnęła po pauzie - i, wierz 
mi, ten spokój nie miał w sobie nic przykrego.
 Tobie jednej ośmielę się powiedzieć, Ŝe tutaj czułam się szczęśliwa.
 Byłam znudzona adoracjami, zmęczona bez przyjemności, draŜniona powierzchownymi
wzruszeniami, którym serce było obce.
 Wszyscy męŜczyźni, których znałam, wydali mi się mali, płascy, powierzchowni; 
Ŝaden nie miał prostoty, wielkości, delikatności.
 Byłabym pragnęła spotkać kogoś, kto by mi zaimponował.
 - CzyŜby z tobą było tak jak ze mną - spytała margrabina - czyŜbyś, mimo chęci 
kochania, nigdy nie spotkała miłości?
 - Nigdy - odparła księŜna kładąc rękę na ramieniu margrabiny.
 Usiadły na prostej, drewnianej ławce pod kwitnącym jaśminem.
 Obie wyrzekły słowa uroczyste dla kobiet w ich wieku.
 - Tak samo jak ty - ciągnęła księŜna - wzbudziłam moŜe więcej miłości niŜ inne 
kobiety; ale wśród tych przygód, czuję to, nie poznałam szczęścia.
 Popełniłam duŜo szaleństw, ale miały one cel, a ten cel oddalał się, w miarę 
jak się posuwałam!
 W przywiędłym mym sercu czuję niewinność, której nikt nie uszczknął.
 Tak, pod tyloma doświadczeniami spoczywa pierwsza miłość, którą moŜna by 
obudzić; tak samo jak mimo tylu skaz i udręczeń czuję się młodą i ładną.
 MoŜna kochać nie będąc szczęśliwą, moŜna być szczęśliwą i nie kochać; ale 
kochać i posiąść szczęście, skojarzyć te dwie olbrzymie rozkosze, to cud.
 Ten cud nie ziścił się dla mnie.
 - Ani dla mnie - rzekła pani dEspard.
 - Prześladuje mnie w moim schronieniu okropny Ŝal; bawiłam się, ale nie 
kochałam.
 - CóŜ za nieprawdopodobny sekret!
 - wykrzyknęła margrabina.
 - Och, droga - odparła księŜna - takie sekrety moŜemy powierzyć tylko sobie 
wzajem: nikt w ParyŜu nie uwierzyłby nam.
 - I - rzekła margrabina - gdybyśmy nie przekroczyły obie trzydziestu sześciu 
lat, nie zwierzyłybyśmy moŜe sobie tego.
 - Tak, kiedy jesteśmy młode, miewamy bardzo niemądre próŜności!
 - rzekła księŜna.
 - Podobne jesteśmy nieraz do tych ubogich chłopców, którzy bawią się 
wykałaczką, aby wmówić w publiczność, Ŝe jedli dobry obiad.
 - Ostatecznie, Ŝyjemy jeszcze - odparła z wyzywającym wdziękiem pani dEspard 
czyniąc prześliczny gest świadomej niewinności - i Ŝyjemy, jak sądzę, na tyle, 
by umieć znaleźć sobie odwet.
 - Kiedyś mi powiedziała swego czasu, Ŝe Beatrix wyjechała z Contim, myślałam o 
tym całą noc - odezwała się po chwili księŜna.

Strona 5

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 * Beatrix - postać stworzona przez Balzaka, bohaterka powieści pod tym tytułem.
 - Trzeba być bardzo szczęśliwą, aby poświęcić w ten sposób pozycję, przyszłość 
i wyrzec się na zawsze świata.
 - To gąska - odparła powaŜnie pani dEspard.
 - Panna des Touches była uszczęśliwiona, Ŝe się pozbyła Contiego.
 Beatrix nie domyśliła się, jak bardzo ta rezygnacja niepospolitej kobiety, 
która nie broniła ani przez chwilę rzekomego szczęścia, wskazywała na nicość 
Contiego.
 - Będzie więc nieszczęśliwa?
 - JuŜ jest - odparła pani dEspard.
 - Po co rzucać męŜa?
 CzyŜ to nie jest u kobiety przyznaniem swej niemocy?
 - Przypuszczasz zatem, Ŝe pobudką pani de Rochefide nie była chęć kosztowania w
spokoju doskonałej miłości, tej miłości, której słodycze są dla nas obu tylko 
marzeniem?
 - Nie, małpowała po prostu panią de Beauseant i panią de Langeais, które, 
mówiąc między nami, w epoce mniej pospolitej niŜ nasza byłyby, jak i ty zresztą,
postaciami równie wielkimi, jak La Valliere, Montespan, Diana de Poitiers, 
księŜna dEstampes i de Chateauroux.
 * Pani de Beauseant - postać balzakowska, bohaterka opowiadania „Kobieta 
porzucona";
 * KsięŜna de Langeais - bohaterka opowiadania Balzaka pod tym samym tytułem.
 * Louise de La Baume Le Blanc, księŜna de La Valliere (1644—1710) — faworyta 
Ludwika XIV; gdy względy króla odebrała jej następna faworyta, pani de Montespan
(1641—1707), usunęła się do klasztoru;
 * Diana de Poitiers (1499—1566) - faworyta króla francuskiego Henryka II;
 * Annę de Pisseleu, księŜna d'Estampes (1508—1580) — faworyta Franciszka I;
 * Marie-Anne de Mailly, margrabina de La Tournelle, księŜna de Chateau-roux 
(1717—1744) — faworyta Ludwika XV.
- Tylko bez króla, moja droga.
 Ach!
 chciałabym móc wywołać te kobiety i spytać je, czy...
 - AleŜ - rzekła margrabina przerywając - nie potrzeba świadectwa zmarłych; 
znamy kobiety Ŝyjące, które są szczęśliwe.
 Oto juŜ więcej niŜ dwadzieścia razy wyciągam na zwierzenia hrabinę de 
Montcornet, która od piętnastu lat jest najszczęśliwszą w świecie ze swoim 
Emilkiem Blondet: najlŜejszej niewierności, ani nawet myślą, są tak, jak byli 
pierwszego dnia; gdy nam zawsze przeszkadzano, przerywano w najbardziej 
zajmującym momencie.
 Te długie przywiązania, jak Rastignaka i pani de Nucingen, jak twojej kuzynki, 
pani de Camps, i jej Oktawa, mają jakąś tajemnicę, a tej tajemnicy my, moja 
droga, nie znamy...
 Świat czyni nam ten niezmierny zaszczyt, aby nas brać za rozpustnice godne 
Regencji, gdy my jesteśmy niewinne jak dwie pensjonarki.
 * Regencja - okres historii Francji między śmiercią Ludwika XIV a 
pełnoletnością Ludwika XV (lata 1715—1723), słynny ze swobody obyczajów i 
rujnującego zbytku.
- Szczęśliwa byłabym jeszcze z takiej niewinności - wykrzyknęła szyderczo 
księŜna - ale nasza jest gorsza, upokarzająca.
 CóŜ chcesz?
 Ofiarujmy Bogu to umartwienie jako pokutę za nasze bezowocne poszukiwania; nie 
jest bowiem prawdopodobne, moja droga, abyśmy w jesieni Ŝycia znalazły piękny 
kwiat, którego nam brakło przez wiosnę i lato.
 - Nie w tym rzecz - odparła margrabina po pauzie pełnej zadumy.
 - Jesteśmy jeszcze dość piękne, aby obudzić miłość; ale nie przekonamy nigdy 
nikogo o naszej niewinności ani cnocie.
 - Gdyby to było kłamstwo, nic łatwiejszego, jak przystroić je, podać z ładną 
zaprawą, która je czyni wiarogodnym i pozwala przełknąć niby rozkoszny owoc; ale
kazać uwierzyć w prawdę!
 Och!
 najwięksi ludzie załamali się na tym - dodała księŜna z owym głębokim 
uśmiechem, który zdołał uwiecznić jedynie pędzel Leonarda da Vinci.
 - Głuptasy umieją niekiedy dobrze kochać - podjęła margrabina.
 - Ale - zauwaŜyła księŜna - na to nawet głuptas nie jest dość łatwowierny.
 - Masz słuszność - rzekła śmiejąc się margrabina.
 - Ale bo teŜ nie głupca ani nawet nie człowieka inteligentnego trzeba nam 
szukać.
 Aby rozwiązać podobny problem, trzeba człowieka genialnego.

Strona 6

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Jedynie geniusz posiada dziecięcą wiarę, religię miłości, chętnie pozwala sobie
wiązać oczy.
 Patrz na Canalisa i księŜnę de Chaulieu.
 OtóŜ, jeśli spotykałyśmy niekiedy ludzi genialnych, byli oni moŜe zbyt daleko 
od nas, zbyt zajęci, a my zbyt puste, -zbyt rozbawione, zbyt rozproszone...
 - Ach!
 nie chciałabym jednak rozstać się ze światem, nie poznawszy rozkoszy prawdziwej
miłości!
 - wykrzyknęła księŜna.
 - Budzić miłość to nic - rzekła pani dEspard - chodzi o to, aby ją czuć.
 Znam wiele kobiet, które są jedynie pretekstem uczucia, miast być równocześnie 
jego przyczyną i skutkiem.
 - Ostatnia namiętność, jaką wzbudziłam, to była święta i piękna rzecz - rzekła 
księŜna - miała przyszłość.
 Przypadek dał mi w ręce tym razem owego genialnego człowieka, do którego mamy 
prawo, a którego tak trudno pochwycić, bo więcej jest ładnych kobiet niŜ 
geniuszów.
 Ale diabeł wmieszał się w tę sprawę.
 - Opowiedz, droga, to coś dla mnie zupełnie nowego.
 - Spostrzegłam się na tej pięknej miłości dopiero w zimie roku 1829.
 Co piątek w Operze widziałam w parterowych krzesłach młodego człowieka lat 
około trzydziestu, przybyłego tam dla mnie, zawsze na tym samym miejscu, 
wpatrującego się we mnie oczyma z płomienia, ale często osmuconego oddaleniem 
lub moŜe i brakiem wszelkiej nadziei.
 - Biedny chłopiec!
 Kto kocha, robi się bardzo niemądry - rzekła margrabina.
 - Prawie w kaŜdym antrakcie wychodził na korytarz - podjęła księŜna uśmiechając
się z przyjacielskiego docinku margrabiny - czasem, aby mnie widzieć lub aby 
zwrócić na siebie uwagę, przykładał twarz do szybki w loŜy naprzeciw mojej.
 Kiedy przychodził ktoś do mnie, widziałam, jak czatował u drzwi, aby mi rzucić 
ukradkowe spojrzenie; nauczył się w końcu poznawać moich znajomych, szedł za 
nimi, gdy się kierowali w stronę loŜy, aby wyzyskać moment uchylenia drzwi.
 Biedny chłopiec dowiedział się zapewne niebawem, kto jestem, znał z widzenia 
pana de Maufrigneuse i mego teścia.
 Odtąd widywałam tajemniczego nieznajomego we Włoskim, na miejscu, z którego 
podziwiał mnie prosto w twarz, w naiwnym zachwyceniu; bajeczny był po prostu!
 Przy wyjściu z Opery, tak samo jak z Bouffons, widziałam go, jak tkwił 
nieruchomo w tłumie; popychano go, poszturchiwano, nie drgnął.
 Oczy jego zachodziły mgłą, gdy mnie widział wspartą na ramieniu jakiegoś 
amanta.
 Poza tym ani słowa, Ŝadnego listu, znaku.
 Przyznaj, Ŝe to było w dobrym guście.
 Niekiedy, wjeŜdŜając rano do pałacu, widziałam nieznajomego siedzącego na 
słupku u bramy!
 Wielbiciel ten miał piękne czarne oczy, długą i gęstą brodę w kształt 
wachlarza, wąsy i faworyty: widać było jedynie białe policzki i ładne czoło; 
istna głowa antyczna.
 Jak ci wiadomo, ksiąŜę w czasie dni lipcowych bronił Tuilerii od strony 
WybrzeŜa.
 Wrócił wieczorem do Saint Cloud, kiedy wszystko było stracone.
 "Wiesz, moja droga - rzekł - omal mnie nie zabito koło czwartej; mierzył do 
mnie jeden z powstańców, kiedy młody człowiek z długą brodą, którego, zdaje mi 
się, widywałem we Włoskim i który prowadził atak, odwrócił lufę".
 Strzał ugodził nie wiem juŜ kogo, jakiegoś kwatermistrza, dwa kroki od męŜa.
 Ten młody człowiek musiał tedy być republikaninem.
 W roku 1831, kiedy osiedliłam się tutaj, spotkałam go wspartego plecami o mur 
tego domu; zdawał się rad z moich nieszczęść, które moŜe dawały mu nadzieję 
zbliŜenia; ale od sprawy Saint Merry nie widziałam go juŜ; zginął tam.
 * Sprawa Saint-Merry - mowa o paryskim powstaniu 5 i 6 czerwca 1832 r., 
wszczętym przez lewe skrzydło partii republikańskiej, zwróconym przeciw 
monarchii lipcowej; sygnał do powstania dano z klasztoru Saint-Merry, w pobliŜu 
którego potem toczyła się walka.
W wilię pogrzebu generała Lamarque wyszłam piechotą z synem; republikanin 
towarzyszył nam, to z tyłu, to przed nami, od świętej Magdaleny aŜ do pasaŜu 
Panoramy.
 - To wszystko?
 - rzekła margrabina.
 - Wszystko - odparła księŜna.

Strona 7

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - A!
 prawda: w dzień zdobycia Saint Merry jakiś chłopiec zaŜądał koniecznie widzieć 
mnie samą: oddał mi list kreślony na pospolitym papierze, podpisany nazwiskiem 
nieznajomego.
 - PokaŜ mi go - rzekła margrabina.
 - Nie, moja droga.
 Zbyt wielką i świętą była miłość tego człowieka, abym pogwałciła jego 
tajemnice.
 Ten krótki i straszliwy list szarpie mi serce, kiedy pomyślę o nim.
 Ten nieboszczyk sprawia mi więcej wyrzutów niŜ wszyscy Ŝywi, często myślę o 
nim.
 - A nazywał się?
 - spytała margrabina.
 - Och!
 bardzo pospolicie: Michał Chrestien...
 - Dobrze, Ŝeś mi powiedziała - odparła Ŝywo margrabina - słyszałam o nim.
 Ów Michał Chrestien był przyjacielem sławnego człowieka, którego juŜ kiedyś 
chciałaś poznać, Daniela dArthez, i który bywa u mnie raz albo dwa razy w ciągu 
zimy.
 Ów Chrestien, który w istocie padł przy Saint Merry, miał sporo przyjaciół.
 Słyszałam, Ŝe był to jeden z owych wielkich polityków, którym, jak de 
Marsayowi, brakło jedynie sposobności, aby się stali od razu tym, czym być 
mieli.
 - Lepiej w takim razie, Ŝe umarł - rzekła księŜna melancholijnym tonem, pod 
którym ukryła swą myśl.
 - Chcesz spotkać się któregoś wieczora u mnie z dArthezem?
 - spytała margrabina.
 - Porozmawiasz o swoim upiorze.
 - Chętnie, moja droga.
 W kilka dni po tej rozmowie Blondet i Rastignac, którzy znali dArtheza, 
przyrzekli pani dEspard, iŜ nakłonią go, aby przyjął zaproszenie na obiad.
 Przyrzeczenie to byłoby z pewnością nierozwaŜne, gdyby nie nazwisko księŜnej, 
której spotkanie nie mogło być wielkiemu pisarzowi obojętne.
 Daniel dArthez, jeden z rzadkich za naszych czasów ludzi, którzy łączą 
charakter z talentem, uzyskał juŜ, wprawdzie nie całą popularność, jaką miały mu
zjednać jego dzieła, ale pełne szacunku uznanie wybranych dusz.
 Rozgłos jego niewątpliwie urośnie jeszcze, ale wówczas dosięgnął w oczach 
znawców szczytu: istnieją autorowie, którzy wcześniej lub później zajmują swe 
prawdziwe miejsce i juŜ się zeń nie ruszają.
 Szlachcic z rodu, ale biedny, zrozumiał epokę i liczył wyłącznie na osobiste 
talenty.
 Walczył długi czas na arenie paryskiej, wbrew woli bogatego wuja, który, przez 
sekret łatwej do zrozumienia próŜności, zostawiwszy go długo na pastwę nędzy, 
zapisał sławnemu człowiekowi fortunę, której odmawiał nieznanemu pisarzowi.
 Ta nagła zmiana nie zmieniła obyczajów Daniela: wiódł dalej swoje prace z 
prostotą godną staroŜytności i nałoŜył sobie nowe przyjmując mandat do Izby, 
gdzie zajął miejsce po prawicy.
 Od czasu dojścia do sławy pokazywał się niekiedy w świecie.
 Jeden z jego starych przyjaciół, wielki lekarz Horacy Bianchon, zapoznał go z 
baronem de Rastignac, podsekretarzem stanu w ministerstwie i przyjacielem de 
Marsaya.
 Ci dwaj politycy zgodzili się dość wspaniałomyślnie, aby Daniel, Horacy i kilku
bliskich przyjaciół Michała Chrestien przenieśli ciało republikanina do kościoła
Saint Merry i uczcili je pogrzebem.
 Wdzięczność za przysługę, która stanowiła kontrast z represjami owej epoki 
gwałtownych namiętności politycznych, związała, moŜna powiedzieć, dArtheza z 
Rastignakiem.
 Podsekretarz stanu i znakomity minister byli zanadto zręczni, aby nie 
skorzystać z tego; toteŜ zjednali sobie kilku przyjaciół Michała Chrestien, 
którzy nie dzielili zresztą jego poglądów i którzy zbliŜyli się z nowym rządem.
 Jednego z nich, Leona Giraud, zamianowano zrazu referendarzem, potem radcą 
stanu.
 DArthez pochłonięty jest całkowicie pracą, widuje świat jedynie dorywczo, jest 
on dlań niby sen.
 Dom jego to klasztor, w którym pędzi Ŝycie benedyktyna; ta sama surowość, 
regularność.
 Przyjaciele wiedzą, Ŝe aŜ dotąd kobieta była dlań jedynie przygodnym 
zjawiskiem, zawsze budzącym lęk; nadto się jej przyglądał, aby się nie miał jej 

Strona 8

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

obawiać; ale tak długo ją studiował, aŜ w końcu przestał zupełnie ją znać, 
podobny w tym do owych głębokich taktyków, zawsze ponoszących klęskę na 
przygodnym terenie, gdzie ich pewniki naukowe ulegają zmianom i sprzecznościom.
 Ten najprzenikliwszy obserwator pozostał zarazem najnaiwniejszym dzieckiem.
 Ów kontrast, na pozór niemoŜliwy, zrozumiały jest dla tych, którzy zdołali 
pojąć głębię dzielącą myśl od uczucia; jedna pochodzi z głowy, drugie z serca.
 MoŜna być wielkim człowiekiem i niegodziwcem, jak moŜna być głupcem i cudownym 
kochankiem.
 Darthez jest jednym z owych uprzywilejowanych, u których bystrość inteligencji,
pojemność mózgu nie wykluczają siły ani głębi uczuć.
 Jest, mocą rzadkiego daru, równocześnie człowiekiem czynu i myśli.
 śycie jego prywatne jest szlachetne i czyste.
 JeŜeli starannie uciekał przed miłością dotąd, to dlatego, iŜ znał się dobrze: 
wiedział z góry, jaką władzę zdobyłoby nad nim uczucie.
 Długi czas wyczerpujące prace, za pomocą których przygotował grunt dla swoich 
chlubnych dzieł, jak równieŜ chłód nędzy były cudownym środkiem ochronnym.
 Kiedy przyszedł dostatek, dArthez zawiązał najbardziej pospolity i 
niezrozumiały stosunek z kobietą dość ładną, ale niskiej klasy, bez 
wykształcenia, bez obycia; ukrywał zresztą starannie ten stosunek przed ludźmi.
 Michał Chrestien przyznawał genialnym ludziom władzę przeobraŜania najbardziej 
płaskich istot w sylfidy, gęsi w kobiety rozumne, chłopek w markizy; im kobieta 
jest doskonalsza, tym więcej traci w ich oczach; wówczas bowiem - mówił - 
wyobraźnia nie ma nic do roboty.
 Jego zdaniem miłość, będąca u istot przeciętnych jedynie sprawą zmysłów, u 
ludzi wybitnych staje się potęŜnym procesem twórczym, skuwającym dwoje ludzi.
 Aby usprawiedliwić dArtheza, powoływał się na Rafaela i Fornarinę.
 * Fornarina (to znaczy: Piekarka) - córka rzymskiego piekarza, słynna z urody, 
ukochana Rafaela, który rysy jej uwiecznił na wielu swoich obrazach.
Byłby mógł podać za przykład samego siebie, on, który widział anioła w księŜnej 
de Maufrigneuse.
 Kaprys dArtheza moŜna było zresztą usprawiedliwić rozmaicie; moŜe zwątpił w 
spotkanie na ziemi kobiety, która by odpowiadała rozkosznej chimerze, jaką kaŜdy
człowiek wyŜszy śni i pieści; moŜe miał serce zbyt draŜliwe, zbyt delikatne, aby
się wydać w ręce światowej damy; moŜe wolał dać upust naturze, a zachować w 
duszy swój ideał; moŜe usunął ze swego Ŝycia miłość jako nie dającą się pogodzić
z jego pracami, z regularnością mniszego trybu, w którym namiętność wszystko by 
zburzyła.
 Od kilku miesięcy dArthez był przedmiotem drwin Blondeta i Rastignaka, którzy 
mu wytykali, Ŝe nie zna ani świata, ani kobiet.
 Wedle nich, zdziałał juŜ dosyć, aby sobie pozwolić na rozrywkę: miał ładny 
majątek, a Ŝył jak student; nie uŜywał niczego, ani swego złota, ani sławy; nie 
znał słodyczy szlachetnego i delikatnego uczucia, jakie tylko kobiety dobrze 
urodzone i wychowane umieją obudzić lub podzielić; czyŜ to nie jest niegodne 
jego, znać jedynie najgrubszą stronę miłości!
 Miłość sprowadzona do tego, czym czyni ją natura, była w ich oczach rzeczą 
najgłupszą w świecie.
 Jedną z chwał społeczeństwa jest to, iŜ wyhodowało kobietę, gdy natura 
stworzyła samicę; iŜ stworzyło ciągłość pragnienia, gdy natura myślała jedynie o
ciągłości gatunku; słowem, iŜ wymyśliło miłość, najpiękniejszą religię 
ludzkości.
 DArthez nie znał owych uroczych delikatności języka, owych nie ustających 
całopaleń uczucia, wysubtelnionych pragnień, anielskich kształtów, jakich 
wytworne kobiety umieją uŜyczyć rzeczom najpospolitszym.
 Znał moŜe kobietę, ale nie znał bóstwa.
 Aby osiągnąć ideał miłości, trzeba u kobiety niesłychanie duŜo sztuki, pięknych
toalet duszy i ciała!
 Słowem, sławiąc duchowe deprawacje paryskiej zalotności, kusiciele ubolewali 
nad dArthezem, który Ŝył zdrowym i prostym pokarmem, iŜ nie kosztował jeszcze 
rozkoszy wymyślnej kuchni paryskiej, i podniecali Ŝywo jego ciekawość.
 Doktor Bianchon, przed którym dArthez się wywnętrzał, wiedział, Ŝe ta ciekawość
obudziła się wreszcie.
 Długi stosunek wielkiego pisarza z pospolitą kobietą nie tylko nie wyrodził się
w powab przyzwyczajenia, ale był mu nieznośny; wstrzymywała go tylko 
nieśmiałość, której pastwą stają się wszyscy samotnicy.
 - Ba - mówił Rastignac - kiedy ktoś pieczętuje się starym pikardzkim herbem, 
czemu miałby sobie odmówić przyjemności pomieszczenia go na drzwiczkach pojazdu!
 Masz trzydzieści tysięcy renty i dochody z pióra; usprawiedliwiłeś swą dewizę, 
która tworzy kalambur tak poszukiwany przez naszych przodków: Ars Thes aurusque 

Strona 9

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

virtus, i nie paradujesz w kolasce w Lasku Bulońskim!
 śyjemy w epoce, w której cnota winna się pokazywać.
 * Ars the saurusque virtus (łacińskie) - sztuka i majątek [rodzą] cnotę.
 - Gdybyś czytywał swoje dzieła klempie, która ci daje kosztować ziemskich 
rozkoszy, darowałbym ci, Ŝe się jej trzymasz - rzekł Blondet.
 - Ale, mój drogi, jeŜeli jesteś na suchym chlebie w znaczeniu materialnym, w 
zamian, pod względem duchowym, wcale nie masz chleba...
 Te przyjacielskie przekomarzania między Danielem a jego druhami trwały od kilku
miesięcy, kiedy pani dEspard poprosiła Rastignaka i Blondeta, aby ściągnęli do 
niej dArtheza na obiad, dodając, iŜ księŜna de Cadignan niezmiernie pragnie 
poznać tę sławę.
 Ciekawość taka jest dla pewnych kobiet tym, czym latarnia magiczna dla dzieci; 
przyjemnością dla oczu, dość ubogą zresztą i pełną rozczarowań.
 Im więcej utalentowany człowiek rodzi uczuć na odległość, tym mniej odpowie im 
z bliska: im bardziej wyobraŜano go sobie błyszczącym, tym bardziej będzie 
matowym.
 Pod tym względem zawiedziona ciekawość posuwa się często aŜ do 
niesprawiedliwości.
 Ani Blondet, ani Rastignac nie mogli oszukać dArtheza, ale powiedzieli mu ze 
śmiechem, iŜ nastręcza mu się najponętniejsza sposobność ucywilizowania swego 
serca oraz poznania najwyŜszych rozkoszy, jakie daje miłość paryskiej damy.
 KsięŜna jest w nim formalnie zakochana; wszelkie obawy są zbyteczne, moŜe tylko
zyskać na poznaniu; niepodobieństwem mu będzie zstąpić z piedestału, jaki mu 
wzniosła pani de Cadignan.
 Blondet ani Rastignac nie mieli Ŝadnych skrupułów ubierając księŜnę w tę 
improwizowaną miłość; mogła udźwignąć to oszczerstwo ona, której przeszłość była
tak obfita!
 Na wyprzódki zaczęli opowiadać dArthezowi przygody księŜnej: pierwszą z de 
Marsayem, drugą z margrabią dAjuda, którego odebrała Ŝonie, mszcząc w ten sposób
panią de Beauseant; trzeci stosunek z młodym dEsgrignon, który towarzyszył jej 
do Włoch i straszliwie naraził się dla niej; jak potem była nieszczęśliwa ze 
sławnym ambasadorem, szczęśliwa z generałem rosyjskim; jak była Egerią dwóch 
ministrów spraw zagranicznych, etc.
 * Egeria - wedle rzymskiej legendy nimfa, która była doradczynią Numy 
Pompiliusza, mitycznego króla Rzymu.
DArthez rzekł, iŜ wie o niej więcej, niŜ mogliby mu powiedzieć, a to przez swego
biednego przyjaciela, Michała Chrestien, który ubóstwiał księŜnę tajemnie cztery
lata i omal tego nie przypłacił szaleństwem.
 - Towarzyszyłem mu często - rzekł Daniel - do Włoskiego, do Opery.
 Nieszczęśliwy biegł ze mną przez ulicę, pędząc na równi z końmi i podziwiając 
księŜnę przez szyby karety.
 Tej to miłości ksiąŜę de Cadignan zawdzięcza Ŝycie: Michał przeszkodził, aby go
jakiś ulicznik nie zabił.
 - No więc!
 będziecie mieli gotowy temat - rzekł uśmiechając się Blondet.
 - Oto kobieta, jakiej ci potrzeba: będzie okrutna jedynie przez delikatność i 
wtajemniczy cię bardzo wdzięcznie w sekrety elegancji; ale strzeŜ się, poŜarła 
juŜ niejedną fortunę.
 Piękna Diana jest jedną z owych rozrzutnic, które nie kosztują ani grosza, a 
dla których wydaje się miliony.
 Oddaj się ciałem i duszą, ale trzymaj w garści pieniądze.
 Po tej rozmowie księŜna zyskała w oczach artysty głąb otchłani, wdzięk 
królowej, zepsucie dyplomacji, tajemniczość kultu, uwodzicielskość syreny.
 Ci dwaj bywalcy, niezdolni przewidzieć następstw tego Ŝartu, zrobili z Diany 
dUxelles najbardziej potworną paryŜankę, najzręczniejsze kokietkę, upajającą 
kurtyzanę.
 Mimo iŜ mieli słuszność, kobieta, którą traktowali tak lekko, była dla dArtheza
świętą i nietykalną; zresztą ciekawość pisarza nie potrzebowała takiej podniety;
bez wahania zgodził się przyjść, przyjaciele zaś nie Ŝądali więcej.
 Skoro pani dEspard miała juŜ odpowiedź, udała się do księŜnej.
 - Moja droga, czy czujesz się w wenie urody, zalotności?
 - rzekła.
 - Przyjdź do mnie za kilka dni na obiad, a uraczę cię dArthezem.
 Nasz genialny człowiek jest co się zowie dziki, boi się kobiet i nigdy nie 
kochał.
 Zbuduj plan w tym duchu.
 Jest nadzwyczaj inteligentny, przy tym ma prostotę, która wprowadza w błąd, 
odejmując wszelką nieufność.

Strona 10

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Przenikliwość jego, na wskroś retrospektywna, działa wstecz i niweczy wszelkie 
rachuby.
 Zaskoczysz go dziś, jutro juŜ przejrzy wszystko.
 - Och!
 - zawołała księŜna - gdybym miała trzydzieści lat, zabawiłabym się przednio!
 Czego mi brakowało dotąd, to genialnego człowieka, którego bym mogła 
wystrychnąć na dudka.
 Miałam zawsze tylko partnerów, a nigdy przeciwników.
 Miłość była grą, zamiast być walką.
 - Przyznaj, droga, Ŝe jestem bardzo wspaniałomyślna; ostatecznie bowiem...
 miłość bliźniego zaczyna się...
 Obie kobiety spojrzały sobie w oczy śmiejąc się i ujęły się za ręce przyjaznym 
uściskiem.
 Niewątpliwie musiały je łączyć waŜne sekrety, nie pierwszy to był męŜczyzna i 
nie pierwsza usługa między nimi, aby bowiem między kobietami stworzyć szczerą i 
trwałą przyjaźń, trzeba, aby ją pieczętowały jakieś małe zbrodnie.
 Kiedy dwie przyjaciółki mogą się zabić wzajem i kaŜda widzi zatruty sztylet w 
ręku drugiej, wówczas przedstawiają wzruszający widok harmonii, która mąci się 
aŜ w chwili, gdy jedna z nich przez nieuwagę wypuści broń.
 Za czym, w tydzień później, odbył się u margrabiny wieczór w małym kółku, w 
jednym z dni zachowanych dla najbliŜszych, w które nikt nie zjawia się bez 
ustnego zaproszenia i w które drzwi są zamknięte.
 Zaproszonych było pięć osób: Emil Blondet i hrabina de Montcornet, Daniel 
dArhez, Rastignac i księŜna de Cadignan.
 Licząc panią domu, było tyluŜ męŜczyzn, co kobiet.
 Nigdy traf nie pozwolił sobie na bardziej wyszukane przygotowania niŜ w tym 
spotkaniu dArtheza i pani de Cadignan.
 KsięŜna uchodzi dziś jeszcze za jedną z największych mistrzyń toalety, co dla 
kobiet jest pierwszą ze sztuk.
 WłoŜyła niebieską aksamitną suknię z powłóczystymi białymi rękawami, z 
tiulowym, lekko marszczonym kołnierzem.
 Niebieski szlak sięgał cztery palce poniŜej szyi i pokrywał ramiona, jak na 
niektórych portretach Rafaela.
 Pokojówka wpięła kilka białych kwiatów w kaskady blond włosów: jeden z 
wdzięków, którym księŜna zawdzięcza swą sławę.
 To pewna, Ŝe Diana nie wyglądała ani na dwadzieścia pięć lat.
 Cztery lata samotności i spoczynku wróciły blask jej cerze.
 CzyŜ nie bywają zresztą chwile, w których chęć podobania się daje kobietom 
jakąś nową urodę?
 Wola nie pozostaje bez wpływu na wyraz twarzy.
 JeŜeli gwałtowne wzruszenia mogą poszarzyć bladość sangwiników lub 
melancholików, pozielenić twarze limfatyczne, czyliŜ pragnienie, radość, 
nadzieja nie mogą mieć daru rozjaśnienia cery, ozłocenia spojrzeń Ŝywszym 
blaskiem, okraszenia piękności niby światłem pięknego poranka?
 Słynna białość księŜnej przybrała odcień dojrzalszy, który dawał jej wyraz 
dostojeństwa.
 W tym momencie Ŝycia, kiedy przeszła tyle prób, tyle myśli, czoło jej, marzące 
i wyniosłe, cudownie się godziło z błękitnym, spokojnym i majestatycznym 
spojrzeniem.
 Najbieglejszy fizjonomista nie wyczytałby śladu rachuby ani decyzji pod tą 
niesłychaną delikatnością rysów.
 Bywają twarze kobiece, które spokojem swym i subtelnością oszukują wiedzę i 
mylą obserwację; trzeba by je śledzić w grze namiętności, co jest trudne, lub 
teŜ po ukończonej grze, co nie zda się na nic; wówczas kobieta jest stara i juŜ 
się nie maskuje.
 KsięŜna jest jedną z owych nieprzeniknionych kobiet, moŜe się zrobić, czym 
chce: pusta, dziecinna, rozpaczliwie niewinna lub teŜ subtelna, powaŜna, 
niepokojąco głęboka.
 Przybyła do margrabiny w roli słodkiej i prostej kobiety, znającej Ŝycie 
jedynie przez swoje zawody, w roli kobiety pełnej duszy, spotwarzonej, ale 
dźwigającej to z rezygnacją niby umęczony anioł.
 Przybyła wcześnie, aby zawczasu upozować się na kozetce przy kominku, w pobliŜu
pani dEspard, tak jak chciała, aby ją widziano, w pozie, której sztuka kryje się
pod uroczą naturalnością, w jednej z owych póz ułoŜonych, wyszukanych, 
uwydatniających piękną węŜową linię, która zaczyna się u stopy, wstępuje 
wdzięcznie ku biodrom i wiedzie się poprzez czarujące okrągłości aŜ do ramion, 
wydając spojrzeniom cały profil ciała.
 Kobieta naga mniej byłaby niebezpieczna niŜ w spódnicy tak umiejętnie 

Strona 11

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

udrapowanej, która wszystko pokrywa i wszystko uwydatnia zarazem.
 Przez wyrafinowanie, na które wiele kobiet nie byłoby wpadło, Diana, ku 
zdumieniu margrabiny, przyszła w towarzystwie młodego de Maufrigneuse.
 Po chwili zastanowienia pani dEspard uścisnęła porozumiewawczo rękę księŜnej.
 - Rozumiem cię!
 Dając przełknąć dArthezowi wszystkie trudności od pierwszego razu, nie będziesz
zmuszona pokonywać ich później.
 Hrabina de Montcornet przyszła z Blondetem.
 Rastignac przyprowadził dArtheza.
 KsięŜna nie przyjęła sławnego człowieka Ŝadnym z owych komplementów, jakimi 
zasypują go ludzie pospolici; ale okazała mu względy nacechowane wdziękiem i 
szacunkiem, będące wyraźnie szczytem jej łaski.
 Tak zapewne traktowała króla i ksiąŜąt krwi.
 Zdała się szczęśliwa, Ŝe widzi tego człowieka, i rada, Ŝe go zdobyła.
 Osoby pełne smaku, jak księŜna, odznaczają się zwłaszcza sposobem słuchania, 
pełną powagi i wdzięku uprzejmością, która tak ma się do grzeczności, jak 
dewocja do cnoty.
 Kiedy sławny człowiek mówił, przybierała uwaŜną pozę, pochlebniejszą niŜ 
najwyszukańsze pochwały.
 Margrabina dopełniła prezentacji bez emfazy i z prostotą.
 Przy obiedzie posadzono dArtheza obok księŜnej, która daleka od przesadnej 
wstrzemięźliwości, na jaką silą się wytwornisie, jadła z doskonałym apetytem i 
starała się we wszystkim okazać kobietą prostą, bez pretensyj.
 Między jednym a drugim daniem skorzystała z chwili ogólnej rozmowy, aby 
zamienić z dArthezem parę słów na osobności.
 - Przyjemność, jaką znalazłam w spotkaniu z panem - rzekła - podwaja się chęcią
dowiedzenia się o nieszczęśliwym przyjacielu pana, poległym za sprawę inną niŜ 
nasza, ale wobec którego zaciągnęłam wielkie zobowiązania, bez moŜności podzięki
i odpłaty.
 KsiąŜę de Cadignan podzielał mój Ŝal.
 Wiem, Ŝe pan był jednym z najlepszych przyjaciół biednego chłopca.
 Wasza czysta, nie zmącona przyjaźń ośmiela mnie.
 Nie zadziwi tedy pana, Ŝe pragnęłabym wiedzieć wszystko o tym, który panu jest 
tak drogi.
 Jestem przywiązana do wygnanej rodziny i uchodzę za monarchistkę; ale to nie 
znaczy, abym była z liczby tych, którzy myślą, iŜ niepodobna być republikaninem 
i zacnym człowiekiem.
 Monarchia i republika to jedyne dwie formy rządu, które nie dławią wzniosłych 
uczuć.
 - Michał Chrestien był aniołem - odparł Daniel wzruszonym głosem.
 - Nie znam wśród bohaterów staroŜytności człowieka, który by był odeń wyŜszy.
 Niech go pani nie uwaŜa za jednego z owych ciasnych republikanów, którzy by 
chcieli przywrócić Konwent i miłe procedery Komitetu Ocalenia Publicznego; nie, 
Michał marzył o federacji szwajcarskiej zastosowanej do całej Europy.
 Przyznajmy to między nami: po wspaniałym rządzie jednego człowieka, który, jak 
sądzę, najbardziej odpowiada naszemu krajowi, system Michała jest zniesieniem 
wojny w starym świecie i jego odbudowaniem na podstawach innych niŜ podbój, z 
którego zrodził się niegdyś ustrój feudalny.
 Republikanie byli z tego tytułu ludźmi najbliŜszymi jego idei; oto czemu 
uŜyczył im ramienia w lipcu i w Saint Merry.
 Mimo Ŝe krańcowo sprzecznych przekonań, pozostaliśmy w ścisłej zaŜyłości.
 - To najpiękniejsza pochwała obu charakterów - rzekła nieśmiało pani de 
Cadignan.
 - W czterech ostatnich latach Ŝycia - odparł Daniel - mnie jednemu zwierzył się
z miłości do pani, a zwierzenie to zacieśniło bardzo juŜ silne więzy braterskiej
przyjaźni.
 On jeden, pani, kochał panią tak, jak pani powinna być kochaną.
 IleŜ razy mokłem na deszczu biegnąc wraz z nim za pani powozem aŜ do pałacu, 
idąc o lepsze z końmi, aby utrzymać się równo z powozem i móc panią widzieć i 
podziwiać.
 - AleŜ - rzekła księŜna - czym ja się wypłacę...
 - CzemuŜ Michała nie ma tutaj!
 - odparł Daniel z akcentem melancholii.
 - Nie byłby mnie moŜe długo kochał - rzekła księŜna potrząsając smutnie głową.
 - Republikanie są jeszcze bardziej absolutni w swoich ideach niŜ my, 
absolutyści, którzy grzeszymy pobłaŜaniem.
 Marzył pewnie o mnie jako o istocie doskonałej, byłby doznał okrutnych 
rozczarowań.

Strona 12

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Nas, kobiety, ściga tyleŜ oszczerstw, ile wy ich musicie znieść w Ŝyciu 
literackim, a my nie moŜemy się bronić ani sławą, ani dziełami.
 Stajemy się dla ludzi nie tym, czym jesteśmy, ale czym świat nas zrobił.
 Nieznana kobieta, która jest we mnie, zginęłaby niebawem jego oczom pod 
fałszywym portretem kobiety urojonej, która jest prawdziwą dla świata.
 Uznałby mnie niegodną jego szlachetnych uczuć, niezdolną go zrozumieć.
 Tu księŜna potrząsnęła głową poruszając prześlicznym gestem piękne blond pukle,
zdobne białymi wrzosami.
 Ile rozpaczliwego zwątpienia, ukrytych bólów wyraŜała w tej chwili, tego nie da
się wypowiedzieć.
 Daniel zrozumiał wszystko; popatrzał na nią z Ŝywym wzruszeniem.
 - Mimo to w dniu, w którym go ujrzałam, na długo po buncie lipcowym - podjęła -
byłam juŜ skłonna ulec pragnieniu, jakie mnie parło, aby go ująć za rękę, aby mu
ją uścisnąć w obliczu całego świata, pod perystylem teatru Włoskiego, podając mu
wiązankę kwiatów, które miałam w ręku.
 Pomyślałam, Ŝe ten objaw wdzięczności źle by zrozumiano, jak tyle innych 
szlachetnych rzeczy, które uchodzą dziś za szaleństwa pani de Maufrigneuse i 
których nigdy nie będę mogła wytłumaczyć, jedynie bowiem mój syn i Bóg znali 
mnie kiedykolwiek.
 Słowa te, szeptane do ucha z akcentem godnym najświetniejszej aktorki w ten 
sposób, aby uszły uwagi innych gości, miały iść prosto do serca: jakoŜ zapadły w
samą głąb serca dArtheza.
 Nie chodziło tu o sławnego pisarza; ta kobieta starała się usprawiedliwić w 
obliczu zmarłego!
 Mogli ją spotwarzać, chciała wiedzieć, czy nic nie skalało jej w oczach tego, 
który ją kochał.
 Czy umarł unosząc wszystkie iluzje?
 - Michał - odparł dArthez - był jednym z ludzi, którzy kochają bez zastrzeŜeń i
którzy, jeśli wybiorą źle, mogą cierpieć, ale nigdy wyrzec się tej, którą 
wybrali.
 - I kochał mnie w ten sposób?...
 - wykrzyknęła z wyrazem egzaltacji i rozmarzenia.
 - Tak, pani.
 - Byłam tedy jego szczęściem?
 - Cztery lata.
 - Niepodobna kobiecie dowiedzieć się takiej rzeczy bez uczucia radosnej dumy - 
rzekła obracając słodką i szlachetną twarz ku dArthezowi ruchem pełnym 
wstydliwego pomieszania.
 Jednym z najzręczniejszych manewrów tych komediantek jest powściągać wyraz i 
gesty, kiedy słowa są zbyt wymowne, a kazać mówić oczom, gdy mowa jest 
powściągliwa.
 Te misterne dysonanse, wsunięte w melodie fałszywego lub prawdziwego uczucia, 
wywierają nieprzeparty urok.
 - NieprawdaŜ - rzekła zniŜając jeszcze głos i upewniwszy się, iŜ uczyniła 
wraŜenie - nieprawdaŜ, Ŝe to znaczy spełnić swój los, jeśli się dało, i to bez 
zbrodni, szczęście wielkiemu człowiekowi?
 - CzyŜ nie napisał tego pani?
 - Tak, ale chciałam być zupełnie pewna; bo niech mi pan wierzy, stawiając mnie 
tak wysoko, nie omylił się.
 Kobiety umieją dawać słowom osobliwą uroczystość, udzielają im jakiejś 
wibracji, która rozszerza znaczenie myśli i uŜycza im głębi; jeśli później 
oczarowany słuchacz nie zdaje sobie sprawy z tego, co mówiły, cel jest w 
zupełności osiągnięty, co jest właściwością wymowy.
 Gdyby księŜna nosiła diadem Francji, czoło jej nie byłoby majestatyczniejsze 
niŜ w tej chwili pod pięknym diademem upiętych wysoko i strojnych białym 
kwieciem włosów.
 Ta kobieta zdawała się kroczyć po falach potwarzy, jak Zbawiciel po nurtach 
Jeziora Tyberiadzkiego, owinięta w całun tej miłości niby anioł w swoje nimby.
 Nie było w tym nic, co by trąciło intencją czy chęcią stworzenia sobie 
piedestału, było to spokojne i proste.
 śywy człowiek nie mógłby nigdy oddać księŜnej usług, jakie wyciskała z tego 
nieboszczyka.
 DArthez, samotny pracownik, któremu praktyki świata były obce i którego myśl 
spowiła opiekuńczymi zasłonami, dał się omamić akcentowi i słowom księŜnej.
 Był pod urokiem wytwornego obejścia, podziwiał tę doskonałą piękność, dojrzałą 
przez nieszczęście, wypoczętą w zaciszu; zachwyciło go tak rzadkie połączenie 
subtelnego umysłu i pięknej duszy.
 Słowem, zamarzył o spadku po Michale Chrestien.

Strona 13

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Początkiem tej namiętności była, jak u większości głębokich pracowników, myśl.
 Widząc księŜnę, studiując kształt jej głowy, słodką harmonię rysów, kibić, 
stopy, delikatnie wyrzezbione ręce, oglądając to wszystko bardziej z bliska niŜ 
wówczas, gdy towarzyszył przyjacielowi w szalonych pościgach, zauwaŜył 
zdumiewający objaw moralnego jasnowidzenia, jakie człowiek podniecony miłością 
znajduje w samym sobie.
 Z jakąŜ jasnością Michał Chrestien czytał w tym sercu, w tej duszy rozświeconej
ogniami miłości!
 I ona równieŜ odgadła jego duszę!
 Bez wątpienia Michał byłby szczęśliwy!
 ToteŜ księŜna zyskała w oczach dArtheza urok, aureolę poezji.
 W czasie obiadu pisarz przypomniał sobie rozpaczliwe zwierzenia federalisty, 
jego nadzieje, kiedy sądził, Ŝe jest kochanym, poematy, jakie dyktuje prawdziwe 
uczucie, a które Michał wyśpiewał tylko sobie.
 Nie wiedząc o tym, Daniel miał skorzystać z tych przygotowań będących dziełem 
przypadku.
 Rzadkim jest, aby męŜczyzna przeszedł bez wyrzutów z roli powiernika do roli 
rywala, dArthez zaś mógł to uczynić bez zbrodni.
 W jednej chwili ujrzał olbrzymie róŜnice między kobietą z towarzystwa, owym 
kwiatem wielkiego świata, a kobietą pospolitą, którą znał zresztą tylko z jednej
próbki; uczuł się tedy wzruszony w najbardziej wraŜliwych, najtkliwszych 
strunach duszy i serca.
 Party naiwną gwałtownością swych pragnień ku tej kobiecie, uczuł równocześnie 
bariery, jakie świat, formy i, powiedzmy, majestat księŜnej stawiały między nimi
dwojgiem.
 ToteŜ dla człowieka przywykłego nie szanować tej, którą kochał, było w tym coś 
osobliwie draŜniącego; była ponęta tym potęŜniejsza, iŜ zmuszony był ją połykać 
i dławić ją w sobie.
 Rozmowa, która wytrwała przy Michale Chrestien aŜ do deseru, była zarówno dla 
Daniela, jak i dla księŜnej cudownym pozorem, aby mówić po cichu: miłość, 
sympatia, harmonia dusz; dla niej, aby się pozować na kobietę niezrozumianą, 
spotwarzoną; dla niego, aby wleźć obiema nogami w pantofle zmarłego.
 MoŜe ten naiwny człowiek pochwycił się na tym, iŜ w tej chwili mniej Ŝałował 
przyjaciela!
 W chwili gdy cuda deseru błysnęły na stole, przy blasku kandelabrów, pod osłoną
bukietów naturalnego kwiecia, które rozdzieliły biesiadników świetnym Ŝywopłotem
bogato ubarwionym owocami i cukrami, księŜna uznała za właściwe zakończyć ten 
ciąg zwierzeń uroczym słówkiem przy akompaniamencie bardziej jeszcze uroczego 
spojrzenia, wyraŜając subtelnie tę myśl, iŜ Daniel i Michał to były bratnie 
dusze.
 DArthez rzucił się w wir ogólnej rozmowy wnosząc w nią radość dziecka i 
studenckie zadowolenie z siebie.
 KsięŜna przyjęła z prostotą ramię pisarza, aby przejść do buduaru.
 Mijając salon szła wolno; kiedy się zaś znalazła w pewnym oddaleniu od 
margrabiny, którą prowadził Blondet, zatrzymała dArtheza.
 - Nie chcę być niedostępną dla przyjaciela tego biedaka - rzekła.
 - Mimo Ŝe przyjęłam zasadę nieprzyjmowania nikogo, pan jeden będzie miał wstęp 
do mego domu.
 Niech pan tego nie uwaŜa za łaskę.
 Łaska moŜe istnieć jedynie dla obcych, a ja mam wraŜenie, Ŝe jesteśmy starymi 
przyjaciółmi; chcę widzieć w panu brata Michała.
 DArthez mógł jedynie przycisnąć ramię księŜnej, nie znalazł Ŝadnej odpowiedzi.
 Skoro podano kawę, Diana de Cadignan owinęła się zalotnym ruchem w szal i 
wstała.
 Blondet i Rastignac byli zbyt wytrawnymi politykami i światowcami, aby się 
okrzykiwać po mieszczańsku i zatrzymywać księŜnę; ale pani dEspard posadziła z 
powrotem przyjaciółkę biorąc ją za rękę i szepcąc jej do ucha: "Zaczekaj, aŜ 
ludzie zjedzą obiad, powóz jeszcze nie gotów".
 I dała znak pokojowcowi, który obnosił tacę.
 Pani de Montcornet odgadła, Ŝe księŜna i pani dEspard mają sobie coś do 
powiedzenia, i pociągnęła dArtheza, Rastignaka i Blondeta, zabawiając ich 
fajerwerkiem dowcipnej rozmowy, w której paryŜanki tak celują.
 - I cóŜ!
 - rzekła margrabina do Diany.
 - Jak ci się wydaje?
 - AleŜ to przemiłe dziecko, prosto z powijaków.
 Doprawdy, i tym razem będzie jak zawsze triumf bez walki.
 - To rozpaczliwe - rzekła pani dEspard - ale jest rada.

Strona 14

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - Jak to?
 - Pozwól mi zostać swą rywalką.
 - Jak chcesz - odparła księŜna - ja juŜ jestem zdecydowana.
 Geniusz to sprawa mózgu: nie wiem, jak na tym wychodzi serce, pomówimy o tym 
później.
 Słysząc te ostatnie słowa, niepodobne do odcyfrowania, pani dEspard przeszła do
ogólnej rozmowy, nie zdając się ani zraniona owym "jak chcesz", ani ciekawa 
dowiedzieć się, do czego doprowadzi to spotkanie.
 KsięŜna przetrwała jaką godzinę na kozetce przy ogniu w owej niedbałej i 
zadumanej pozie, jaką Guerin dał swojej Dydonie.
 * Pittre-Narcisse de Guźrin (1774—1833) malował obrazy o tematach
przewaŜnie antycznych i biblijnych; jego wspomniany przez Balzaka obraz „Eneasz 
opowiadający Dydonie swoje przygody", namalowany w r. 1813, w Salonie ukazał się
w r. 1817, a w 1818 zakupił go król.
Słuchała z uwagą; od czasu do czasu spoglądała na Daniela, nie ukrywając 
podziwu, ujętego zresztą w dyskretne karby.
 Wysunęła się, skoro powóz zajechał, wymieniwszy uścisk z margrabiną i skinienie
głowy z panią de Montcornet.
 Do końca wieczoru nie było mowy o księŜnej.
 Skorzystano z podniecenia dArtheza, który rozwinął skarby swego umysłu.
 Niewątpliwie miał w Rastignaku i Blondecie partnerów pierwszorzędnych, i jako 
subtelność dowcipu, i jako szerokość inteligencji.
 Co do kobiet, obie panie liczą się od dawna między najświetniejsze zjawiska 
"towarzystwa".
 Było to więc niby wytchnienie w oazie, szczęście rzadkie i wysoko cenione przez
te osoby, zazwyczaj wydane na pastwę krępujących oczu świata, salonów i 
polityki.
 Istnieją jednostki mające ten przywilej, Ŝe są między ludźmi niby dobroczynne 
gwiazdy, których blask oświeca umysły, jak promienie ogrzewają serca.
 DArthez był jedną z owych pięknych dusz.
 Pisarz, który wzbije się do tej wyŜyny, przyzwyczaja się wszystko ogarniać 
myślą i zapomina niekiedy, Ŝe nie wszystko trzeba mówić; niepodobna mu zachować 
powściągliwość ludzi, którzy Ŝyją w świecie ustawicznie; ale poniewaŜ wybryki 
jego zawsze mają piętno oryginalności, nikt na nie nie wyrzeka.
 Ta zaprawa tak rzadka u ludzi talentu, ta pełna prostoty młodość, która czyni 
dArtheza tak szlachetnie oryginalnym, sprawiły, iŜ wieczór upłynął jak rozkoszna
chwila.
 Daniel wyszedł z baronem de Rastignac, który odprowadzając go do domu zaczął 
oczywiście mówić o księŜnej, pytając, jak mu się wydała.
 - Michał miał słuszność, Ŝe ją kochał - odparł dArthez - to niezwykła kobieta.
 - Bardzo niezwykła - odparł drwiąco Rastignac.
 - Po twoim akcencie widzę, Ŝe juŜ ją kochasz; złoŜysz jej wizytę, nim trzy dni 
upłyną, a jestem nadto starym paryskim wyjadaczem, aby nie wiedzieć, co z tego 
wyniknie.
 OtóŜ, drogi Danielu, błagam, wystrzegaj się najmniejszego splątania interesów.
 Kochaj księŜnę, jeśli ci serce dyktuje, ale myśl o swoim mieniu.
 Nigdy nie wzięła ani nie Ŝądała dwóch groszy od nikogo w świecie, zanadto jest 
na to dUxelles i Cadignan; ale wedle tego, co wiem, poza własnym majątkiem, 
który był znaczny, pękło przez nią kilka milionów.
 Jak?
 dlaczego?
 jakim cudem?
 Nikt nie wie, ona sama nie wie.
 Widziałem, jak trzynaście lat temu połknęła w półtora roku fortunę przemiłego 
chłopca oraz starego rejenta.
 - Trzynaście lat temu!
 - rzekł dArthez.
 - IleŜ tedy ma ona lat?
 - Nie widziałeś - odparł śmiejąc się Rastignac - przy stole jej syna, Jerzego 
de Maufrigneuse, dziewiętnastoletniego młodzieńca?
 OtóŜ, dziewiętnaście a siedemnaście czynią...
 - Trzydzieści sześć - wykrzyknął pisarz zdumiony - ja jej dawałem dwadzieścia 
lat.
 - Przyjmie je - odparł Rastignac - zresztą, bądź bez obawy; zawsze będzie miała
dwadzieścia lat dla ciebie.
 Wejdziesz w świat co się zowie fantastyczny.
 Dobranoc, jesteś u siebie - rzekł baron widząc, iŜ powóz wjeŜdŜa w ulicę de 
Bellefond, gdzie mieszkał dArthez w ładnym domku będącym jego własnością - 

Strona 15

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

zobaczymy się w tym tygodniu u panny des Touches.
 DArthez pozwolił miłości wniknąć w serce bez najmniejszego oporu, brnął w 
adoracji bez krytyki, w absolutnym podziwie.
 KsięŜna, ta piękna istota, jedna z najniezwyklejszych kreacji potwornego 
ParyŜa, gdzie wszystko, tak w dobrym, jak w złym, jest moŜebne, stała się - mimo
iŜ słowo to straszliwie spospolitowano w naszych smutnych czasach - marzonym 
aniołem.
 Aby dobrze zrozumieć nagłe przeobraŜenie znakomitego autora, trzeba by 
wiedzieć, ile niewinności zostawia w sercu samotność i ustawna praca, ile 
pragnień i fantazji rozwija miłość sprowadzona do prymitywnej potrzeby i która -
dzięki lichocie swego przedmiotu - stała się cięŜarem; ile budzi Ŝalów i rodzi 
boskich uczuć w najwyŜszych regionach duszy.
 DArthez był w istocie dzieckiem, studentem, jak to księŜna natychmiast odgadła 
instynktem.
 TakieŜ samo niemal olśnienie spełniło się w pięknej Dianie.
 Spotkała tedy wreszcie owego niepospolitego człowieka, którego wszystkie 
kobiety pragną choćby po to, aby z nim igrać, ową potęgę, której godzą się 
poddać choćby po to, aby mieć przyjemność ujarzmienia jej; znalazła wreszcie 
blask inteligencji złączony z naiwnością serca, ze świeŜością uczucia; a 
wreszcie, niesłychanym szczęściem, wszystkie te bogactwa kryły się w formie, 
która była Dianie sympatyczna.
 DArthez wydał się jej piękny; moŜe był nim w istocie.
 Mimo iŜ doszedł pełni lat męskich, trzydziestu ośmiu lat, zachował dzięki 
wstrzemięźliwemu i skromnemu Ŝyciu puszek młodości; zarazem, jak wszyscy ludzie 
pracujący przy biurku, jak męŜowie stanu, osiągnął przyzwoitą tuszę.
 Za młodu miał pewne podobieństwo z Bonapartem, gdy ów był generałem.
 Podobieństwo to trwało jeszcze o tyle, o ile człowiek z czarnymi oczami, gęstym
i ciemnym włosem moŜe być podobny do tego monarchy o niebieskich oczach i 
szatyna; ale błysk Ŝarliwej i szlachetnej ambicji palący się niegdyś w oczach 
dArtheza złagodniał poniekąd pod wpływem powodzenia.
 Myśli, którymi czoło jego było brzemienne, rozkwitły, zapadłe linie twarzy 
wypełniły się.
 Dobrobyt rozlewał złotawe odcienie tam, gdzie za młodu nędza znaczyła się 
Ŝółtymi tonami temperamentu napinającego siły, aby wytrzymać miaŜdŜące i 
ustawiczne walki.
 Jeśli przyjrzycie się bacznie postaciom staroŜytnych filozofów, ujrzycie, iŜ 
zboczenia od doskonałego typu twarzy ludzkiej, jakim kaŜda fizjonomia zawdzięcza
swą oryginalność, łagodzą się u nich nawykiem medytacji, spokojem nieodzownym 
dla pracy ducha.
 Najbardziej nieregularne, umęczone twarze, jak np.
 Sokratesa, nabierają z upływem czasu boskiej niemal pogody.
 Ze szlachetną prostotą, jaka zdobiła jego imperatorską głowę, dArthez łączył 
wyraz naiwności, naturalność dziecka i wzruszającą dobrotliwość.
 Nie miał owej zawsze nasiąkłej fałszem grzeczności, jaką najlepiej wychowane i 
najmilsze osoby podrabiają zbywające im często przymioty, zostawiając ranę w 
sercu tych, których zdołają oszukać.
 Mógł uchybić pewnym prawidłom świata wskutek długiej samotności; ale nie raziło
to nikogo.
 Ten pieprzyk dzikości dodawał jeszcze wdzięku swobodzie właściwej ludziom 
niepospolitym, którzy umieją zostawić swą wyŜszość w domu, aby się dostroić do 
poziomu otoczenia i, na wzór Henryka IV, uŜyczać swego grzbietu dzieciom, a 
inteligencji głupcom.
 Wracając do domu księŜna tak samo nie spierała się z sobą, jak dArthez nie 
bronił się urokowi, który ona nań rzuciła.
 Wszystko spełniło się w niej i dla niej: kochała swoją wiedzą i 
nieświadomością.
 JeŜeli pytała samą siebie, to tylko o to, czy zasługuje na takie wielkie 
szczęście i co mogła uczynić niebu, Ŝe jej zsyła podobnego anioła.
 Chciała być godną tej miłości, utrwalić ją, przyswoić ją sobie na zawsze i 
zakończyć słodko Ŝycie ładnej kobiety w raju, który widziała przed sobą.
 O oporze, o tym, aby się droŜyć, kokietować, nawet nie myślała.
 Myślała o czymś zupełnie innym!
 Zrozumiała wyŜszość genialnych ludzi, odgadła, iŜ nie poddają wybranej kobiety 
zwyczajnym prawom.
 ToteŜ w błyskawicznym rzucie oka, właściwym owym wielkim umysłom kobiecym, 
przyrzekła sobie ulec za pierwszym pragnieniem.
 Wedle pojęć, jakie stworzyła sobie od pierwszego widzenia o charakterze 
dArtheza, odgadła, iŜ pragnienie to nie wypowie się tak wcześnie i Ŝe będzie 

Strona 16

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

miała czas uczynić się tym, czym chciała, czym powinna być w oczach szczytnego 
kochanka.
 Tutaj rozpoczyna się jedna z owych nieznanych komedii, odgrywanych w głębiach 
sumienia między dwiema istotami, z których jedna ma paść ofiarą.
 Komedia ta rozszerza wszelkie granice przewrotności; jest to czarny i ucieszny 
dramat, wobec którego taki "Świętoszek" jest błahostką.
 Ale dramaty takie nie są z zakresu sceny; są naturalne, zrozumiałe i 
usprawiedliwione koniecznością; straszliwe dramaty, które naleŜałoby nazwać 
odwrotną stroną występku.
 KsięŜna zaczęła od tego, iŜ posłała po dzieła dArtheza; nie czytała ani słówka,
a mimo to podtrzymywała przez dwadzieścia minut entuzjastyczną dyskusję bez 
jednej "sypki".
 Przeczytała wszystko.
 Następnie chciała porównać owe ksiąŜki z tym, co współczesna literatura wydała 
najlepszego.
 Miała istną niestrawność mózgu w dniu, gdy dArthez przyszedł ją odwiedzić.
 W oczekiwaniu co dzień gotowała toaletę wysokiej klasy, jedną z tych, które 
wyraŜają myśl i narzucają ją oczom, nie wiadomo jak i czemu.
 Była to harmonijna kombinacja szarych kolorów, rodzaj półŜałoby, wdzięk 
prostoty, strój kobiety, która jest związana z Ŝyciem juŜ tylko paroma 
naturalnymi więzami, na przykład dzieckiem, i która czuje się na świecie niby na
wygnaniu.
 WyraŜała tym strojem wytworną mizantropię, w której nie posuwała się wszakŜe aŜ
do samobójstwa; ot, doŜywała swoich dni w tej kaźni ziemskiej.
 Przyjęła dArtheza jak kobieta, która go oczekuje, i tak, jak by juŜ u niej był 
sto razy; uczyniła mu ten zaszczyt, iŜ przyjęła go niby dawnego znajomego, 
ośmieliła go jednym gestem wskazując kozetkę, podczas gdy sama kończyła list.
 Rozmowa zawiązała się najzwyczajniej w świecie; pogoda, ministerium, choroba de
Marsaya, nadzieje legitymizmu.
 DArthez był absolutystą, księŜna nie mogła nie znać zapatrywań człowieka 
naleŜącego w Izbie do garstki stronnictwa legitymistycznego; znalazła sposobność
opowiedzenia, jak sobie zaŜartowała z de Marsaya; następnie, nawiązując do 
poświęceń pana de Cadignan dla rodziny królewskiej, sprowadziła uwagę dArtheza 
na księcia.
 - Ma przynajmniej za sobą to, Ŝe kocha swoich panów i jest im oddany - rzekła.
 - Charakter, jaki objawia w Ŝyciu publicznym, pociesza mnie po wszystkich 
cierpieniach, jakie mi zadał w Ŝyciu domowym.
 Czy pan nie zauwaŜył - rzekła, zręcznie porzucając księcia - pan, który wiesz 
wszystko, Ŝe męŜczyźni mają dwa charaktery: jeden dla domu, dla Ŝon, dla swego 
prywatnego Ŝycia, i to jest ów prawdziwy; tam nie ma juŜ maski, nie ma udania, 
nie zadają sobie trudu grania komedii, są tym, czym są, i są częstokroć 
straszni!
 Z drugiej strony świat, ludzie, salony, dwór, monarcha, polityka: tam znów są 
wielcy, szlachetni, wielkoduszni, w kostiumie haftowanym cnotami, strojni 
wymową, pełni najcenniejszych przymiotów.
 CóŜ za straszliwy Ŝart!
 I świat dziwi się nieraz uśmiechowi kobiet, ich sceptycyzmowi w stosunku do 
przyjaciół, ich obojętności...
 Opuściła rękę nie kończąc, ale ten gest cudownie uzupełniał jej wykrzyknik.
 Skoro ujrzała, iŜ dArthez zajęty jest jej giętką kibicią, tak wdzięcznie 
układającą się w przytulnym fotelu, grą fałdów sukni i ślicznym zagłębieniem nad
bryklami gorsetu (zuchwalstwo, na które moŜe sobie pozwolić tylko kobieta o 
kształtach nieskazitelnych), podjęła tok myśli, mówiąc niby do siebie: - Nie 
chcę rzec więcej.
 Wy, panowie pisarze, ośmieszyliście do gruntu kobiety, które pozują na 
niezrozumiałe, które są nieszczęśliwe w małŜeństwie, dramatyczne, interesujące, 
co w istocie wydaje mi się w wątpliwym smaku.
 Albo się kobieta ugnie i wtedy koniec wszystkiego, albo opiera się i szuka 
zabawy.
 W obu wypadkach powinna milczeć.
 Prawda, Ŝe ja nie umiałam ani zupełnie się ugiąć, ani zupełnie się oprzeć; ale 
to moŜe jeszcze waŜniejsza racja, aby milczeć.
 CóŜ za głupstwo ze strony kobiety skarŜyć się!
 JeŜeli okazała się słabszą, to znak, iŜ brakło jej sprytu, taktu, 
przenikliwości; zasługuje na swój los.
 CzyŜ kobieta nie jest we Francji królową?
 Robi sobie z was zabawkę, jak jej się podoba, kiedy się jej podoba i ile się 
jej podoba.

Strona 17

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - Tu potrząsnęła miniaturowym puzderkiem z wonnościami, zawieszonym na 
łańcuszku, cudownym ruchem kobiecej impertynencji i drwiącego rozbawienia.
 - Często słyszę, jak jakieś nieboŜątka Ŝałują, Ŝe są kobietami, zazdroszczą 
męŜczyznom: zawsze patrzałam na nie z politowaniem - ciągnęła.
 - Gdybym miała wybierać, i tak wolałabym być kobietą.
 Ładna przyjemność zawdzięczać swe triumfy sile, wszystkim potęgom, jakie wam 
dają prawa ukute przez was!
 Ale kiedy widzimy was u naszych stóp, mówiących i robiących głupstwa, czyŜ to 
nie jest upajające szczęście czuć w sobie słabość, która triumfuje?
 Kiedy postawimy na swoim, powinnyśmy zachować milczenie, pod grozą utraty 
władzy.
 Kobieta pokonana równieŜ powinna milczeć, przez dumę; milczenie niewolnika 
przeraŜa tyrana.
 Wyszczebiotała to głosem tak lubym, tak łagodnie drwiącym, z tak zalotną 
mimiką, Ŝe dArthez, który zupełnie nie znał tego rodzaju kobiet, był niby 
kuropatwa urzeczona przez wyŜła.
 Proszę - rzekł wreszcie - niech mi pani wytłumaczy, w jaki sposób męŜczyzna 
mógł panią unieszczęśliwić?
 Niech pani będzie pewna, Ŝe tam gdzie kaŜda inna byłaby pospolitą, pani byłabyś
wytworną: i to gdybyś nawet nie posiadała sposobu wyraŜania myśli zdolnego dać 
urok bodaj ksiąŜce kucharskiej.
 HH!
 - Szybko posuwa się pan w przyjaźni - rzekła głębokim tonem, który sprawił, iŜ 
dArthez zaniepokojony spowaŜniał.
 Rozmowa zmieniła temat, godzina stała się późna.
 Biedny genialny człowiek odszedł strapiony, iŜ okazał się ciekawym, iŜ zranił 
tkliwe serce.
 Wierzył, Ŝe ta kobieta musiała wiele cierpieć; ona, która spędziła Ŝycie na 
zabawie, która była istnym Ŝeńskim don Juanem, z tą odmianą, Ŝe nie na wieczerzę
zaprosiłaby kamienny posąg i z pewnością dałaby sobie rady z posągiem.
 Niepodobna iść dalej, nie rzekłszy słowa o księciu de Cadignan, bardziej znanym
pod nazwiskiem de Maufrigneuse; inaczej pieprzyk przedziwnych wymysłów księŜnej 
zatraciłby się.
 Ktoś nieświadomy nic by nie zrozumiał z przeraŜającej komedii paryskiej, jaką 
miała odegrać dla swego wielbiciela.
 Pan de Maufrigneuse, jako prawdziwy syn księcia de Cadignan, jest to długi i 
szczupły męŜczyzna, bardzo rasowy, pełen wdzięku i uprzejmości.
 Został pułkownikiem z boŜej łaski, a stał się dobrym Ŝołnierzem przypadkiem; 
poza tym dzielny jak Polak, dzielny przy kaŜdej sposobności, trzeba czy nie 
trzeba, i ukrywający pustkę pod gwarą salonowca.
 Od trzydziestego szóstego roku Ŝycia stał się, z musu, równie obojętny na płeć 
piękną, jak jego pan, król Karol X, ukarany, jak jego pan, za to, iŜ, jak on, za
wiele miał powodzenia w miłości.
 Będąc przez osiemnaście lat boŜyszczem Saint Germain, prowadził, jak wszyscy 
panicze, Ŝycie hulaszcze, wyłącznie zapełnione przyjemnościami.
 Ojciec jego, zrujnowany przez rewolucję, odzyskał swoje godności za powrotem 
Burbonów, gubernatorstwo królewskiego zamku, dochody, pensje; ale stary ksiąŜę 
przejadł rychło tę łataną fortunę, zostając tym samym wielkim panem, jakim był 
przed rewolucją.
 Kiedy przyszło prawo o odszkodowaniach, sumy wypłacone Cadignanom pochłonął 
zbytek, jaki ksiąŜę rozwinął w olbrzymim pałacu, jedynej majętności, którą 
odnalazł za powrotem, a której największą część zajmowała jego synowa.
 KsiąŜę de Cadignan umarł jakiś czas przed rewolucją lipcową, w osiemdziesięciu 
siedmiu latach.
 Zrujnował Ŝonę i długo był w napręŜonych stosunkach z księciem de Navarreins, 
który w pierwszym stadle zaślubił jego córkę: ledwie zdołał wybrnąć z zawiłych 
rachunków.
 Pan de Maufrigneuse miał stosunek z księŜną dUxelles.
 Około 1814, w chwili gdy sięgał trzydziestego szóstego roku, księŜna, widząc go
biednym, ale w wielkim faworze, dała mu za Ŝonę swą córkę, która posiadała około
sześćdziesięciu tysięcy renty, nie licząc widoków po matce.
 Diana dUxelles stawała się w ten sposób księŜną, matka zaś wiedziała, Ŝe będzie
miała prawdopodobnie wszelką swobodę.
 Osiągnąwszy niespodziewane szczęście, iŜ zyskał dziedzica, pan de Maufrigneuse 
zostawił Ŝonie najzupełniejszą wolność i zabawiał się po garnizonach, spędzając 
zimę w ParyŜu, robiąc długi, które ojciec ciągle płacił, głosząc najzupełniejszą
pobłaŜliwość małŜeńską, ostrzegając Ŝonę na tydzień przed swym powrotem do 
ParyŜa, ubóstwiany w pułku, kochany przez następcę tronu, zręczny dworak, trochę

Strona 18

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

gracz - zresztą we wszystkim bez najmniejszej afektacji.
 Nigdy Ŝona nie mogła go nakłonić, aby wziął sobie jakąś figurantkę z Opery, dla
decorum i przez wzgląd dla niej, jak mówiła Ŝartem.
 * Decorum (łac.) - pozór, przyzwoitość.
 Diuk - który miał dziedziczyć godności po ojcu, umiał spodobać się dwom królom,
Ludwikowi XVIII i Karolowi X, co dowodziło, Ŝe potrafił nieźle wygrywać swą 
nicość; ale to prowadzenie się, to Ŝycie, wszystko było powleczone 
najpiękniejszym pokostem: wysłowienie, szlachetność form, obejścia doprowadzone 
do szczytu.
 Dość powiedzieć, Ŝe liberałowie mieli do niego słabość!
 Niepodobna mu było podtrzymać tradycji Cadignanów, którzy, wedle starego 
księcia, znani byli z tego, Ŝe rujnują Ŝony, poniewaŜ diuszesa sama zjadła swój 
majątek.
 Te szczegóły były tak głośne na dworze i w Dzielnicy Saint Germain, iŜ przez 
ostatnich pięć lat Restauracji wyśmiano by tego, kto by o nich wspomniał, tak 
jak by chciał opowiadać śmierć Tureniusza albo Henryka IV.
 * Henri de La Tour d'Auvergne deTurenne (1611—1675) — marszałek Francji, jeden 
z najsłynniejszych wodzów francuskich, zginął pod Salzbach od zabłąkanej kuli 
armatniej.
ToteŜ Ŝadna kobieta nie mówiła o uroczym diuku inaczej, jak tylko z najwyŜszymi 
pochwałami: był doskonały dla Ŝony; trudno męŜczyźnie okazać się bardziej 
dworskim niŜ Maufrigneuse dla księŜnej; zostawił jej swobodę rozporządzania 
majątkiem, bronił jej i wspierał ją przy kaŜdej sposobności.
 Czy to przez dumę, czy przez dobroć, czy przez rycerskość, pan de Maufrigneuse 
uratował księŜnę w wielu okolicznościach, w których kaŜda inna byłaby się 
zagubiła mimo swego urodzenia, mimo wpływów starej księŜnej dUxelles, księcia de
Navarreins, swego teścia, i ciotki męŜowskiej.
 Dziś ksiąŜę de Cadignan uchodzi za jeden z najpiękniejszych typów arystokracji.
 Wierność jego w złej doli jest moŜe najpiękniejszym zwycięstwem, jakie dworak 
zdołał odnieść nad samym sobą.
 KsięŜna dUxelles miała czterdzieści pięć lat, kiedy wydała córkę za pana de 
Maufrigneuse; patrzała tedy od dawna bez zazdrości, a nawet z zainteresowaniem 
na powodzenia dawnego kochanka.
 W małŜeństwie córki postępowanie jej odznaczało się szlachetnością, ratującą 
niemoralność tej kombinacji.
 Mimo to złośliwość dworu znalazła temat do drwin i twierdziła, Ŝe to piękne 
postępowanie niewiele kosztowało księŜnę, mimo iŜ blisko od pięciu lat 
poświęciła się dewocji i skrusze kobiety wiele mającej do odpokutowania.
 Przez, szereg dni Diana coraz bardziej olśniewała Daniela znajomością 
literatury.
 Poruszała z nadzwyczajną swobodą najtrudniejsze kwestie, dzięki dziennym i 
nocnym lekturom prowadzonym z wytrwałością godną najwyŜszej pochwały.
 DArthez, zdumiony i niezdolny przypuścić, iŜ Diana powtarza co wieczór to, co 
wyczytała rano, jak czyni wielu pisarzy, uwaŜał ją za niepospolity umysł.
 Rozmowy te oddalały Dianę od celu; próbowała wrócić na teren zwierzeń, z 
których wielbiciel jej ostroŜnie się wycofał; ale niełatwo było obłaskawić 
człowieka tej miary, skoro się go raz spłoszyło.
 Mimo to, po miesiącu literackich kampanij i wzniosłych rozpraw platońskich, 
dArthez ośmielił się i zaczął przychodzić codziennie o trzeciej.
 Wychodził o szóstej i zjawiał się, z regularnością wytęsknionego kochanka, o 
dziewiątej wieczór, aby zostać do dwunastej lub pierwszej.
 Kiedy dArthez się zjawiał, księŜna była juŜ ubrana, mniej lub więcej 
wyszukanie.
 Ta wzajemna wierność, ta dbałość o siebie, wszystko wyraŜało uczucia, których 
nie śmieli sobie wyznać: księŜna bowiem zgadywała doskonale, Ŝe to wielkie 
dziecko lęka się rozprawy w tym samym stopniu, w jakim ona jej pragnie.
 Mimo to szacunek, jaki dArthez wkładał w swoje ustawiczne nieme oświadczyny, 
podobał się księŜnej.
 Oboje czuli się z kaŜdym dniem mocniej spojeni, tym milej, iŜ nic umówionego 
ani określonego nie narzucało kierunku ich myślom, podczas gdy między kochankami
zawsze występują z jednej strony formalne Ŝądania, z drugiej szczera lub udana 
obrona.
 Podobnie jak wszyscy ludzie młodsi niŜ ich wiek, dArthez był pastwą owych 
wzruszających wahań, spowodowanych potęgą pragnień a obawą niepowodzenia.
 Jest to połoŜenie, z którego młoda kobieta nie zdaje sobie sprawy wówczas, gdy 
je dzieli; ale księŜna stwarzała je świadomie zbyt często, aby nie miała 
smakować wszystkich jego przyjemności.
 ToteŜ Diana syciła się owymi rozkosznymi dzieciństwami z tym większym smakiem, 

Strona 19

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

iŜ mogła w kaŜdej chwili połoŜyć im koniec.
 Podobna była do wielkiego artysty, który lubuje się w mglistych liniach szkicu,
pewny, iŜ w godzinach natchnienia dokończy arcydzieła, jeszcze bujającego w 
otchłani poczynań.
 Ile razy, widząc dArtheza gotowego się zbliŜyć, czyniła sobie uciechę z tego, 
aby go wstrzymać surowym spojrzeniem!
 Tłumiła tajemne burze młodego serca, wzniecała je, uśmierzała wzrokiem, ręką 
daną do pocałowania lub błahymi słowy wyrzeczonymi wzruszonym i tkliwym głosem.
 Ten system, obmyślony na zimno, ale bosko odegrany, wyciskał jej obraz coraz 
głębiej w duszy niepospolitego pisarza.
 Z przyjemnością doprowadzała go do tego, iŜ stawał się przy niej dzieckiem, 
prostym, ufnym, prawie głupim; ale miewała równieŜ chwile refleksji i wówczas 
nie mogła nie podziwiać takiej wielkości połączonej z taką naiwnością.
 Ta gra kokietki w wielkim stylu przywiązywała nieznacznie ją samą do jej 
niewolnika.
 Wreszcie zniecierpliwił ją ten rozkochany Epiktet i kiedy uznała, iŜ 
przygotowała go do zupełnej łatwowierności, umyśliła zawiązać mu oczy najgęstszą
przepaską.
 Jednego wieczora Daniel zastał Dianę zamyśloną, z łokciem wspartym na 
stoliczku, z piękną blond główką skąpaną w świetle lampy; bawiła się listem 
podrzucając go po serwecie.
 Skoro dArthez spostrzegł papier, zwinęła go i wsunęła za pasek.
 - Co pani?
 - rzekł dArthez.
 - Wydaje mi się pani podraŜniona?
 - Otrzymałam list od pana de Cadignan - odparła.
 - Mimo JŜ wielkie są winy jego wobec mnie, pomyślałam przeczytawszy to pismo, 
Ŝe jest wygnany, bez rodziny, bez syna, którego kocha...
 Słowa te, wypowiedziane głosem pełnym duszy, odsłaniały anielską wraŜliwość.
 DArthez uczuł się w najwyŜszym stopniu wzruszony.
 Ciekawość kochanka stała się, moŜna powiedzieć, ciekawością niemal 
psychologiczną i literacką.
 Chciał wiedzieć, do jakiego punktu sięga wielkość tej kobiety, jakie zniewagi 
ogarnia jej przebaczenie, w jaki sposób owe światowe damy, pomawiane o lekkość, 
nieczułość, egoizm, zdolne są być aniołami.
 Pamiętał, Ŝe juŜ raz odepchnięto go, skoro zapragnął poznać to niebiańskie 
serce; toteŜ znać było drŜenie w jego głosie, kiedy ujmując przejrzystą, wiotką,
o smukłych paluszkach rękę Diany rzekł: - Czy jesteśmy juŜ na tyle przyjaciółmi,
aby mi pani mogła powiedzieć, co wycierpiała?
 Dawne zgryzoty muszą z pewnością odgrywać rolę w tej zadumie.
 - Tak - rzekła wydychając tę zgłoskę niby najsłodszą nutę fletni.
 Znów popadła w zadumę, oczy jej zamgliły się.
 Daniel trwał w oczekiwaniu pełnym lęku, przeniknięty uroczystością chwili.
 Wyobraźnia poety ukazywała mu niby chmury, które rozpraszały się z wolna, 
odsłaniając sanktuarium, gdzie u stóp Boga miał ujrzeć zranionego baranka.
 - I cóŜ?...
 - rzekł łagodnym i spokojnym głosem.
 Diana spojrzała na tkliwego powiernika: następnie spuściła powoli oczy tocząc 
nimi ruchem ujawniającym najszlachetniejszą wstydliwość.
 Potwór chyba byłby zdolny wyobrazić sobie cień obłudy we wdzięcznie falistym 
ruchu, jakim sprytna dama podniosła śliczną główkę, aby zatopić jeszcze jedno 
spojrzenie w chciwych oczach wielkiego człowieka.
 - Czy mogę?...
 czy powinnam?...
 - rzekła z gestem mimowolnego wahania i patrząc na dArtheza z cudownym wyrazem 
rozmarzonej tkliwości.
 - MęŜczyźni tak mało dają wiary tego rodzaju rzeczom; tak mało czują się 
zobowiązani do dyskrecji!...
 - Och!
 jeśli pani mi nie ufa, po cóŜ jestem tutaj?...
 - wykrzyknął dArthez.
 - Ach!
 mój przyjacielu - odparła dając swemu wykrzyknikowi cały powab mimowolnego 
wyznania - kiedy kobieta przywiąŜe się na całe Ŝycie, czyŜ zdolna jest do 
rachuby?
 Nie chodzi o odmowę (czegóŜ mogłabym panu odmówić)?
 ale o pojęcie, jakie pan będzie miał o mnie po moim wyznaniu...
 Odkryję panu chętnie połoŜenie, w jakim się znalazłam, osobliwe jak na osobę w 

Strona 20

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

moim wieku: ale co pomyślałbyś o kobiecie, która by odsłoniła tajemne rany 
małŜeństwa, która by zdradziła tajemnice cudze?
 Tureniusz dotrzymywał słowa danego złodziejowi; czyŜ nie jestem winna mym katom
wiary Tureniusza?
 - Czy dała pani komu słowo?
 - Pan de Cadignan nie uwaŜał za potrzebne Ŝądać tajemnicy, chce pan tedy więcej
niŜ mojej duszy.
 Tyranie!
 Chcesz więc, abym pogrzebała w tobie mą uczciwość - rzekła obrzucając dArtheza 
spojrzeniem, którym podnosiła nieskończenie cenę tego fałszywego zwierzenia.
 - Ma mnie pani za człowieka nazbyt pospolitego, jeŜeli się pani lęka 
czegokolwiek z mej strony - rzekł ze źle ukrywaną goryczą.
 - Wybacz, przyjacielu mój - odparła ujmując go za rękę, przyglądając się jej i 
wodząc po niej palcami ruchem arcysłodyczy.
 - Wiem, ile jesteś wart.
 Opowiedziałeś mi całe swoje Ŝycie, jest szlachetne, piękne, wzniosłe, godne 
twego imienia; moŜe, nawzajem, ja winna ci jestem moje?
 Ale lękam się zbyt wiele stracić w twych oczach, opowiadając tajemnice, które 
naleŜą nie tylko do mnie.
 MoŜe nie uwierzy pan, pan, człowiek samotności i poezji, w ohydy świata.
 Ach!
 kiedy tworzysz swoje dramaty, nie wiesz, jak dalece przewyŜsza je to, co się 
rozgrywa w łonie rodzin najbardziej zgodnych na pozór.
 Nie znasz rozmiarów złoconych niedoli!...
 - Wiem wszystko - wykrzyknął.
 - Nie!
 - odparła - nie wiesz nic.
 CzyŜ córka ma kiedy prawo oskarŜać własną matkę?
 Słysząc to dArthez uczuł się niby człowiek zbłąkany w ciemną noc w Alpach, gdy 
w pierwszych blaskach poranku spostrzega, iŜ stąpa nogą w przepaść bez dna.
 Popatrzył na księŜnę tępo, uczuł zimno w plecach.
 Diana sądziła juŜ, Ŝe ten genialny człowiek jest słabą duszą, ale ujrzała w 
jego oczach błysk, który ją upewnił.
 - Tak, trudno...
 pan stał się dla mnie niemal sędzią - rzekła rozpaczliwym tonem.
 - Mogę mówić na zasadzie prawa, które wszelkiej spotwarzanej istocie pozwala 
się odwołać do swej niewinności.
 Byłam, jestem jeszcze (o ile w ogóle ktoś sobie przypomina o biednej samotnicy 
zmuszonej przez świat, by usunęła się ze świata)!
 oskarŜana o tyle płochości, o tyle złych rzeczy, iŜ mam chyba prawo w sercu, w 
którym znalazłam przytułek, ułoŜyć się tak, aby mnie zeń nie wygnano.
 Usprawiedliwianie zdało mi się zawsze plamą dla niewinności, toteŜ gardziłam 
wszystkim, co by nim trąciło...
 Do kogóŜ zresztą miałam mówić?
 Tego rodzaju okropności moŜna zwierzyć albo Bogu, albo komuś, kto jest w naszym
poczuciu bardzo blisko niego, kapłanowi, komuś wreszcie, kto jest naszym drugim 
ja...
 Słuchaj więc.
 Jeśli moje tajemnice nie będą tutaj - rzekła przykładając rękę do serca 
dArtheza - tak jak były tu (ugięła palcami fiszbiny sznurówki), nie byłbyś 
wielkim dArthezem, omyliłabym się!
 Łza zwilŜyła oczy dArtheza, Diana zaś pochłonęła tę łzę chytrym spojrzeniem, od
którego nie drgnęła źrenica ani powieka.
 Było to sprawne i zwinne niby ruch kotki chwytającej mysz.
 DArthez, pierwszy raz po sześćdziesięciu dniach etykiety, odwaŜył się ująć tę 
ciepłą i pachnącą rękę.
 Podniósł ją do ust i złoŜył na niej długi pocałunek, ciągnący się od garstki aŜ
do paznokci, z tak delikatną rozkoszą, iŜ księŜna skinęła głową, wnioskując 
bardzo dobrze o literaturze.
 Pomyślała, iŜ genialni ludzie muszą kochać w sposób o wiele doskonalszy niŜ 
fircyki, dudki światowe, dyplomaci, a nawet Ŝołnierze, którzy wszakŜe tylko to 
mają do roboty.
 Była znawczynią, wiedziała, Ŝe temperament miłosny wyraŜa się poniekąd w 
błahostkach.
 Kobieta inteligentna moŜe wyczytać swą przyszłość w prostym geście, jak Cuvier 
umiał powiedzieć widząc kawałek łapy: "To naleŜy do zwierzęcia takich a takich 
rozmiarów, z rogami lub bez, mięsoŜernego, trawoŜernego, amfibii, liczącego tyle
tysięcy lat".

Strona 21

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 * Georges Cuvier (1769—1832) — przyrodnik francuski, jeden z twórców anatomii 
porównawczej i paleontologii.
Pewna, Ŝe znajdzie w dArthezie tyle wyobraźni w miłości, ile jej wkładał w styl,
uznała za potrzebne doprowadzić go do najwyŜszego stopnia namiętności i wiary.
 Cofnęła Ŝywo rękę wspaniałym gestem wzruszenia.
 Gdyby rzekła: "Przestań, zabijasz mnie"!
 - nie miałoby to tak energicznej wymowy.
 Pozostała przez chwilę z oczami w oczach dArtheza, wyraŜając równocześnie 
szczęście, skrupuł, obawę, ufność, niemoc, mętne pragnienie i wstydliwość 
dziewicy.
 Miała wówczas dwadzieścia lat!
 Ale liczcie, iŜ przygotowała się do tej scenki z niesłychaną sztuką toalety, 
wynurzała się z fotela jak kwiat gotowy rozwinąć się za pierwszym promieniem 
słońca.
 Wszystko to, fałszywe czy szczere, coraz bardziej upajało Daniela.
 Jeśli wolno wtrącić tutaj osobiste mniemanie, wyznajemy, Ŝe rozkosznym byłoby 
długo być oszukiwanym w ten sposób.
 Niewątpliwie, często na scenie Talma wznosił się o wiele ponad naturę.
 * Francois-Joseph Talma (1763—1826) — wybitny aktor tragiczny, ulubieniec 
Napoleona, świetny zwłaszcza w tragediach Corneille'a i Racine'a.
Ale czy księŜna de Cadignan nie jest największą aktorką współczesną?
 Brak tej kobiecie jedynie publiczności, znawców.
 Na nieszczęście w epokach nękanych politycznymi burzami kobiety giną niby lilie
wodne, które, aby kwitnąć i roztaczać się naszym zachwyconym spojrzeniom, 
potrzebują czystego nieba i cieplejszych zefirów.
 Godzina nadeszła; tuŜ, tuŜ, a Diana miała zamotać wielkiego człowieka w 
nierozerwalne liany przygotowanej od dawna powieści, której gotował się 
wysłuchać, jak za pierwszych chrześcijan neofita słuchał listu apostoła.
 - Mój przyjacielu, matka moja, która Ŝyje jeszcze w Uxelles, wydała mnie za mąŜ
w siedemnastu latach, w 1814 (widzisz, Ŝe jestem bardzo stara), za pana de 
Maufrigneuse, nie przez miłość dla mnie, ale przez miłość dla niego.
 Spłacała dług wobec jedynego człowieka, którego kochała, za szczęście, jakie 
otrzymała od niego.
 Och!
 nie zdumiewaj się tą straszliwą kombinacją, zdarza się ona w świecie często.
 Wiele kobiet czuje się więcej kochankami niŜ matkami, tak jak większość jest 
lepszymi matkami niŜ Ŝonami.
 Te dwa uczucia, miłość i macierzyństwo, w postaci, jaką przybierają w naszych 
obyczajach, zwalczają się często w sercu kobiety; jeśli nie są równej siły, jak 
u kilku wyjątkowych kobiet stanowiących chwałę naszej płci, z konieczności jedno
musi ulec.
 Człowiek genialny jak pan musi rozumieć te rzeczy, które przyprawiają o 
zdumienie głupców, ale które mimo to są bardzo prawdziwe i - powiem więcej - 
moŜliwe do usprawiedliwienia rozmaitością charakterów, temperamentów, uczuć, 
sytuacji.
 Ja, na Przykład, w tej chwili, po dwudziestu latach nieszczęść, zawodów, 
potwarzy, nudy, czczych przyjemności, czyŜ nie byłabym gotowa rzucić się do nóg 
człowieka, który by mnie pokochał szczerze i na zawsze!
 I ot!
 czyŜ świat by mnie nie potępił?
 A mimo to czy dwadzieścia lat cierpień nie usprawiedliwiłoby dziesięciu lat, 
jakie mam jeszcze przed sobą, oddanych czystej i świętej miłości?
 To się nie stanie, jestem tylko na tyle głupia, aby uszczuplać moje zasługi w 
oczach Boga.
 Dźwigałam cięŜar dnia i Ŝar spiekoty aŜ do wieczora, dopełnię swego trudu i 
zyskam nagrodę...
 "CóŜ za anioł" - pomyślał dArthez.
 - Zatem, nigdy nie miałam Ŝalu do księŜnej dUxelles, iŜ bardziej kochała pana 
de Maufrigneuse niŜ tę oto biedną Dianę.
 Matka widywała mnie bardzo mało, zapomniała o mnie; ale postąpiła sobie źle 
wobec mnie jako kobieta wobec kobiety, a to, co jest złe w stosunku kobiety do 
kobiety, staje się straszne ze strony matki wobec córki.
 Matki, które prowadzą takie Ŝycie jak księŜna dUxelles, trzymają córki z dala 
od siebie, weszłam tedy w świat na dwa tygodnie przed zamęściem.
 Osądź pan mą niewinność!
 Nie wiedziałam nic, byłam niezdolna przeniknąć tajemnicy tego związku.
 Miałam ładny majątek: sześćdziesiąt tysięcy w lasach, których rewolucja 
zapomniała czy nie mogła sprzedać, naleŜących do pięknego zamku Anzy w 

Strona 22

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

Nivernais; pan de Maufrigneuse był przywalony długami.
 JeŜeli później zrozumiałam, co to znaczy mieć długi, wówczas nadto byłam 
nieświadoma Ŝycia, aby to podejrzewać.
 Oszczędności z mego majątku posłuŜyły na załatanie interesów męŜa.
 Pan de Maufrigneuse miał trzydzieści osiem lat, kiedy zań wyszłam; ale te lata,
niby lata wojny, powinny się liczyć podwójnie!
 Och!
 miał o wiele więcej niŜ siedemdziesiąt lat.
 W czterdziestu latach matka miała jeszcze pretensje, znalazłam się wtłoczona 
między dwie zazdrości.
 CóŜ za Ŝycie wiodłam przez dziesięć lat!...
 Ach!
 gdyby kto wiedział, co cierpiała ta biedna, tak osławiona kobieta!
 Być strzeŜoną przez matkę zazdrosną o własną córkę!
 BoŜe!...
 Wy, autorzy, którzy piszecie dramaty, nie wymyślicie nigdy czegoś równie 
czarnego, okrutnego...
 Zwyczajnie, wedle mej słabej wiedzy literackiej, dramat jest szeregiem czynów, 
rozmów, zdarzeń pędzących ku katastrofie, ale to, o czym panu mówię, jest 
najstraszliwszą katastrofą w czynie.
 To lawina, która spada na nas rano, aby znowu spaść wieczór i znowu nazajutrz.
 Zimno mi w chwili, gdy mówię do pana i kiedy oświetlam ową mroźną i ciemną 
jaskinię bez wyjścia, w której Ŝyłam.
 Jeśli mam wszystko powiedzieć, urodzenie mego biednego dziecka, które zresztą 
jest Ŝywym mną - musiało pana uderzyć podobieństwo: to moje włosy, moje oczy, 
krój mojej twarzy, moje usta, mój uśmiech, moje zęby - otóŜ urodzenie jego jest 
albo przypadkiem, albo wynikiem układu między matką a męŜem.
 Długo po ślubie zostałam dziewczyną, opuszczoną zaraz nazajutrz...
 byłam matką nie bywszy Ŝoną.
 KsięŜna z umysłu starała się przedłuŜać mą nieświadomość, aby zaś osiągnąć ten 
cel, matka ma wobec córki straszliwe przewagi.
 Ja, biedna mała, wychowana w klasztorze niby róŜa mistyczna, nie wiedząc nic o 
małŜeństwie, rozwinięta bardzo późno, czułam się szczęśliwa, cieszyłam się zgodą
i harmonią rodziny.
 Zresztą, od myśli o męŜu, który nie podobał mi się wcale i nie czynił nic, aby 
mnie pozyskać, odciągnęły mnie pierwsze radości macierzyństwa: były tym Ŝywsze, 
iŜ nie podejrzewałam innych.
 Tyle mi nakładziono w uszy o szacunku, jaki matka winna jest samej sobie!
 Zresztą, młoda dziewczyna zawsze lubi bawić się w mamusię.
 W tym wieku dziecko zastępuje lalkę.
 Czułam się tak dumna, iŜ mam ten piękny kwiat, Jerzy bowiem był piękny...
 cud!
 Jak myśleć o świecie, kiedy się ma szczęście karmić i pielęgnować małego 
anioła!
 Ubóstwiam dzieci, kiedy są zupełnie małe, białe i róŜowe.
 Widziałam tylko syna, Ŝyłam z synem, nie pozwalałam piastunce ubierać go, 
rozbierać, przewijać.
 Te starania, tak nudne dla matek, które mają całe pułki dzieci, były dla mnie 
przyjemnością.
 Ale po kilku latach, poniewaŜ nie jestem całkiem głupia, mimo wytrwałości, z 
jaką silono się wiązać mi oczy, wreszcie doszło do nich światło.
 Czy wyobraŜa pan sobie moje przebudzenie w cztery lata później, w 1819?
 "Bracia wrogowie" są bladą tragedią wobec matki i córki w połoŜeniu tym, co 
księŜna i ja: wyzywałam ich wówczas, ją i mego męŜa, przez jawne zuchwalstwa, 
które ściągnęły gadania świata...
 Bóg wie jakie!
 Rozumie pan, drogi panie, iŜ męŜczyźni, o których mnie pomawiano, mieli dla 
mnie wartość sztyletu, którym posługujemy się, aby ugodzić w serce wroga.
 Pochłonięta zemstą, nie czułam ran, jakie zadawałam samej sobie.
 Niewinna jak dziecko, uchodziłam za przewrotną, za najgorszą kobietę w świecie 
i nic nie wiedziałam o tym.
 Świat jest bardzo ślepy, bardzo głupi, bardzo naiwny: przenika jedynie sekrety,
które go bawią, które słuŜą jego złośliwości: gdy chodzi o rzeczy największe, 
najszlachetniejsze, kładzie sobie rękę na oczy, aby ich nie widzieć.
 Ale zdaje mi się, Ŝe w owym czasie miewałam spojrzenia, gesty zbuntowanej 
niewinności, odruchy dumy, które stałyby się fortuną wielkiego malarza.
 Musiałam olśniewać salony burzami mego gniewu, potokami wzgardy.
 Stracona poezja!

Strona 23

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Stwarzamy owe szczytne poematy jedynie w oburzeniu, jakie nas chwyta za gardło 
w dwudziestu leciech!
 Później człowiek nie oburza się, czuje się zmęczony, nie dziwi się juŜ złu; 
jest tchórzem, boi się.
 Och, ja nie oszczędzałam siebie!
 Odgrywałam najgłupszą rolę w świecie: dźwigałam wszystkie cięŜary występku nie 
mając jego korzyści.
 Tyle sprawiało mi przyjemności naraŜać się!
 Och, płatałam istne psoty dziecka.
 Pojechałam do Włoch z młodym szaleńcem, którego rzuciłam z miejsca, skoro mi 
zaczął mówić o miłości; ale kiedym się dowiedziała, Ŝe naraził się dla mnie 
(dopuścił się fałszerstwa, aby zdobyć pieniądze)!
, poleciałam go ratować.
 Matka i mąŜ, którzy znali mą tajemnicę, silili się nałoŜyć mi pęta jako 
kobiecie rozrzutnej!
 Och, tym razem poszłam do króla.
 Ludwik XVIII, ten człowiek bez serca, wzruszył się, dał mi dwieście tysięcy 
franków ze swej szkatuły.
 Margrabia dEsgrignon, ów młody człowiek, którego pan spotkał moŜe w świecie i 
który skończył bardzo bogatym małŜeństwem, wyszedł nietknięty z otchłani, w jaką
zanurzył się dla mnie.
 Ta przygoda, spowodowana mą nieopatrznością, otrzeźwiła mnie.
 Spostrzegłam, Ŝe pierwsza padłam ofiarą własnej zemsty.
 Matka, mąŜ, teść mieli za sobą świat, zdawali się ochraniać moje szaleństwa.
 Matka, która wiedziała dobrze, Ŝe jestem zbyt dumna, zbyt wielka, zanadto 
dUxelles, aby postąpić w czymkolwiek pospolicie, przeraziła się wówczas krzywdą,
jaką mi uczyniła.
 Miała pięćdziesiąt dwa lata, opuściła ParyŜ, osiadła w Uxelles.
 Kaja się obecnie za swoje winy, pokutuje za nie przesadną dewocją i 
bezgranicznym do mnie przywiązaniem.
 Ale w 1823 zostawiła mnie sam na sam z panem de Maufrigneuse.
 Och, wy męŜczyźni, wy nie moŜecie wiedzieć, co to jest stary eks-donŜuan!
 CóŜ za Ŝycie z człowiekiem przyzwyczajonym do adoracji światowych lalek, który 
nie znajduje w domu kadzidła ani kadzielnicy, umarły dla wszystkiego i tym samym
faktem zazdrosny!
 Chciałam, wówczas kiedy pan de Maufrigneuse był wszystkim dla mnie, chciałam 
być dobrą Ŝoną; ale poraniłam się o wszystkie kanty zgryźliwej natury, o 
wszystkie zachcenia niemocy, dzieciństwa, głupoty, o wszystkie próŜnostki 
zarozumiałości, o człowieka w poŜyciu najnudniejszego pod słońcem, który mnie 
traktował jak małą dziewczynkę, silił się upokarzać przy kaŜdej sposobności mą 
dumę, przygniatać mnie swym doświadczeniem, dowodzić, Ŝe nie mam pojęcia o 
niczym.
 Ranił mnie wciąŜ i wszystkim.
 Słowem, uczynił, co mógł, abym go miała prawo nienawidzić, zdradzić nawet, ale 
byłam ofiarą swego głupiego serca i chęci czynienia dobrze przez jakieś trzy czy
cztery lata.
 Wie pan, jakie bezecne słowo pchnęło mnie do nowych szaleństw?
 "KsięŜna de Maufrigneuse wróciła do męŜa - powiadano.
 - Ba!
 przez rozpustę: to przecieŜ triumf wskrzeszać zmarłych, to jedno jej 
pozostawało" - odpowiedziała moja najlepsza przyjaciółka, krewna, u której 
miałam szczęście pana spotkać.
 - Pani dEspard!
 - wykrzyknął Daniel z gestem zgrozy.
 - Och!
 przebaczyłam jej.
 Zresztą, słówko jest bardzo dowcipne.
 Kto wie, mnie samej moŜe zdarzyło się smagać jeszcze okrutniejszą złośliwością 
biedne kobiety równie czyste jak ja.
 DArthez znów ucałował rękę świętej osoby, która, podawszy mu matkę poszatkowaną
na kawałki, zrobiwszy z księcia de Cadignan (którego znacie) Otella dziesiątej 
próby, przyprawiła bigosik z siebie samej, obciąŜając się zarzutami, aby sobie 
nadać w oczach naiwnego pisarza owo dziewictwo, które nawet najgłupsza kobieta 
pod słońcem sili się wmówić za wszelką cenę kochankowi.
 - Rozumiesz, mój przyjacielu, Ŝe rzuciłam się z powrotem w świat, ze skandalem 
i po to, aby robić skandale.
 Przeszłam nowe walki, trzeba mi było zdobyć niezaleŜność i wyzwolić się z 
jarzma.

Strona 24

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Prowadziłam tedy, dla innych celów, Ŝycie lekkomyślne.
 Aby się ogłuszyć, aby utopić realność w fantazji, błyszczałam, wydawałam uczty,
robiłam "księŜnę" i - robiłam długi.
 W domu zapominałam we śnie o zmęczeniu, odradzałam się piękna, wesoła, szalona 
dla świata; ale w tej smutnej walce wyobraźni przeciw rzeczywistości strawiłam 
mój majątek.
 Nadszedł bunt roku 1830, w chwili właśnie gdy na końcu tej egzystencji z 
"Tysiąca i jednej nocy" spotkałam miłość czystą i świętą, jaką (jestem szczera) 
pragnęłam poznać.
 Przyznaj pan!
 Czy to nie było naturalne u kobiety, której serce, zdławione przez tyle 
przyczyn i wydarzeń, obudziło się w wieku, gdy kobieta czuje, Ŝe ją oszukano, a 
widzi dokoła siebie tyle kobiet szczęśliwych przez miłość?
 Ach!
 czemuŜ Michał Chrestien był tak pełen szacunku?
 I w tym szyderstwo losu!
 CóŜ pan chce?
 Upadając straciłam wszystko, nie miałam złudzeń; wycisnęłam wszystko, z 
wyjątkiem jednego owocu, na który nie mam juŜ smaku ani zębów.
 Słowem, byłam zmierzona światem w chwili, gdy przyszło mi opuścić świat.
 Jest w tym coś opatrznościowego, jak w upadku sił, który przygotowuje nas do 
śmierci.
 - Uczyniła gest religijnego namaszczenia.
 - Wszystko mi sprzyjało wówczas - podjęła - klęska monarchii i jej ruiny 
pomogły mi zagrzebać się...
 Syn pociesza mnie po wielu rzeczach.
 Miłość macierzyńska opłaca nam wszystkie inne oszukane uczucia!
 Świat dziwi się mej pustelni: ja znalazłam w niej szczęście.
 Och!
 gdyby pan wiedział, jak czuje się szczęśliwa ta oto biedna istota!
 Poświęcając wszystko synowi zapominam o słodyczach, których nie znam i nie 
poznam nigdy.
 Kto by uwierzył, iŜ dla księŜnej de Cadignan Ŝycie streszcza się w lichej nocy 
poślubnej, wszystkie zaś przygody, jakie jej przypisują, w wyzwaniu rzuconym 
przez małą dziewczynkę dwom straszliwym namiętnościom?
 Nie, nikt...
 Dziś lękam się wszystkiego.
 Odepchnę z pewnością szczere uczucie, prawdziwą i świętą miłość, przez pamięć 
tylu fałszów, tylu nieszczęść, tak jak bogacze, zarwani przez hultajów udających
nieszczęście, odtrącają cnotliwą nędzę, zraŜeni juŜ do miłosierdzia.
 Wszystko to jest straszne, nieprawdaŜ?
 Ale wierzaj mi pan, to dzieje wielu kobiet.
 Te ostatnie słowa wypowiedziane były lekkim i Ŝartobliwym tonem, który 
przypominał kobietę wytworną i drwiącą.
 DArthez był ogłuszony.
 W jego oczach ludzie, których trybunały wysyłały na galery, jednego za to, Ŝe 
zabił, innego za kradzieŜ z włamaniem, owego, Ŝe się pomylił w podpisie co do 
nazwiska, byli świętymi w porównaniu do "wielkiego świata".
 Tę okrutną elegię, ukutą w arsenale kłamstwa i zanurzoną w wodach paryskiego 
Styksu, księŜna wyśpiewała z akcentem prawdy niepodobnym do naśladowania.
 Pisarz patrzał jakiś czas na tę czarującą kobietę zanurzoną w fotelu, której 
obie ręce opadały z poręczy fotela niby dwie krople rosy zwisające z kwiatu, 
wyczerpaną swym zwierzeniem, przytłoczoną nim i zdającą się przeŜywać w tym 
opowiadaniu wszystkie cierpienia swego Ŝycia, słowem, anioła melancholii.
 - I osądź - rzekła prostując się nagłym ruchem i podnosząc rękę, a zarazem 
strzelając błyskawicami z oczu, w których gorzało dwadzieścia lat rzekomej 
czystości - osądź, jakie wraŜenie musiała zrobić na mnie miłość pańskiego 
przyjaciela; ale przez okrutne szyderstwo losu...
 lub moŜe Boga...
 wówczas bowiem, wyznaję, męŜczyzna, ale męŜczyzna godny mnie, byłby mnie 
znalazł słabą, tak byłam spragniona szczęścia!
 i ot!
 umarł, i umarł ocalając Ŝycie komu?...
 panu de Cadignan!
 I dziwi się pan, iŜ zastajesz mnie zadumaną...
 To był ostatni cios.
 Biedny dArthez nie mógł się opanować, ukląkł i utopił głowę w rękach księŜnej, 
płakał owymi słodkimi łzami, jakie wylewałyby anioły, gdyby anioły płakały.

Strona 25

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Podczas gdy Daniel wtulił tak głowę, po wargach pani de Cadignan błądził 
złośliwy uśmieszek triumfu, ten uśmiech, który by miały małpy płatając jakąś 
przednią sztukę, gdyby małpy uśmiechały się.
 "No, trzymam go" - pomyślała; w istocie trzymała go dobrze.
 - AleŜ pani jesteś...
 - rzekł podnosząc swą piękną głowę i patrząc z miłością na księŜnę.
 - Dziewicą-męczennicą - odparła uśmiechając się z pospolitości tego starego 
konceptu, ale dając mu urocze znaczenie przez ten uśmiech pełen okrutnej 
wesołości.
 - JeŜeli widzisz, Ŝe się śmieję, to stąd, iŜ myślę o tej księŜnej, którą zna 
świat, o tej diuszesie de Maufrigneuse, której przypisują i de Marsaya, i 
bezecnego de Trailles, bandytę politycznego, i głuptaska dEsgrignon, i 
Rastignaka, Rubemprego, ambasadorów, ministrów, rosyjskich generałów, czy ja 
wiem kogo?
 Całą Europę!
 IleŜ nagadano o tym albumie, który kazałam zrobić wierząc, iŜ wszyscy, którzy 
mnie uwielbiali, byli mymi przyjaciółmi.
 Och!
 to straszne.
 Nie rozumiem, w jaki sposób cierpię męŜczyznę u swoich stóp: gardzić nimi, to 
powinno być moją religią!
 Podniosła się, podeszła ku oknu krokiem pełnym dostojeństwa.
 DArthez usiadł z powrotem, nie śmiejąc iść za księŜną, ale patrząc na nią; 
usłyszał, jak uciera nos: na pozór, oczywiście.
 KtóraŜ księŜna uciera nos?
 Diana próbowała niepodobieństwa, aby przekonać o swej uczuciowości.
 DArthez sądził, iŜ anioł jego płacze, podbiegł, objął ją wpół, przycisnął do 
serca.
 - Nie, zostaw mnie - szepnęła słabym głosem - za wiele jest we mnie zwątpienia,
aby moŜna coś ze mnie wykrzesać.
 Pogodzić mnie z Ŝyciem to zadanie nad siły męŜczyzny.
 - Diano, będę cię kochał za całe twoje zmarnowane Ŝycie.
 - Nie, nie mów tak do mnie - odparła.
 - W tej chwili jestem zawstydzona i drŜąca, jak gdybym popełniła największe 
występki.
 Wróciła całkowicie do niewinności małych dziewczynek, pozostając mimo to 
dostojną, wielką, wspaniałą jak królowa.
 Niepodobna opisać wraŜenia owej sztuczki tak zręcznej, iŜ sięgała szczerej 
prawdy, na duszy równie szczerej i świeŜej jak dArtheza.
 Wielki pisarz stał we framudze niemy z podziwu, bierny, czekając słowa, gdy 
księŜna czekała pocałunku; ale była mu nazbyt święta.
 Skoro księŜna zmarzła nieco, wróciła z powrotem na fotel, nogi miała 
skostniałe.
 "Tu będzie długa przeprawa" - pomyślała patrząc nań z wyniosłym czołem i głową 
promienną od cnoty.
 "Czy to kobieta?
 - pytał sam siebie ów głęboki znawca duszy ludzkiej.
 - Jak do niej przystąpić"?
 AŜ do drugiej w nocy spędzili czas na mówieniu głupstw, które kobiety genialne 
- jak księŜna - umieją zaprawić osobliwym czarem.
 Diana twierdziła, Ŝe jest zanadto zuŜyta, stara, zwiędła; dArthez dowodził jej,
o czym była przeświadczona, Ŝe ma skórę nieskończenie delikatną, rozkoszną w 
dotknięciu, nieporównanie białą, pachnącą: Ŝe jest młoda, w pełni rozkwitu.
 Spierali się o kaŜdy rys piękności, o jeden szczegół po drugim, za pomocą: - 
Czy wierzysz?
 - Pan jest szalony.
 - To z pragnienia!
 - Za dwa tygodnie będziesz mnie widział taką, jaką jestem.
 Ostatecznie, dochodzę czterdziestki.
 Czy moŜna kochać tak starą kobietę?
 DArthez rozwinął płomienną i studencką wymowę, upstrzoną najprzesadniejszymi 
epitetami.
 Słysząc tego niepospolitego pisarza mówiącego bzdurstwa godne podporucznika, 
księŜna słuchała go z twarzą skupioną, roztkliwiona, ale śmiejąc się w duchu.
 Kiedy dArthez znalazł się na ulicy, pytał sam siebie, czy nie powinien był 
okazać mniej szacunku.
 Przeszedł w myśli owe osobliwe zwierzenia, które, oczywiście, tutaj mocno 
skrócono; wymagałyby całej ksiąŜki, aby je oddać w ich miodopłynnej obfitości, z

Strona 26

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

grą sceniczną, która im towarzyszyła.
 Retrospektywna przenikliwość tego tak naturalnego i tak głębokiego człowieka 
dała się oszukać naturalności tego romansu, jego głębi, akcentowi księŜnej.
 "To prawda - mówił sobie nie mogąc usnąć - istnieją w świecie takie dramaty; 
świat hoduje podobne ohydy pod kwiatami elegancji, pod haftem potwarzy, pod 
dowcipem ploteczek.
 Nie wymyślimy nigdy nic ponad prawdę.
 Biedna Diana!
 Michał przeczuwał tę zagadkę; powiadał, Ŝe pod tą powłoką lodów są wulkany!
 I Bianchon, Rastignac mają słuszność: kiedy męŜczyzna moŜe skojarzyć wielkość 
ideału i rozkosze pragnienia w miłości kobiety wykwintnej, pełnej rozumu, 
delikatności, to musi być niewymowne szczęście"!
 I zgłębiał swą miłość, i wydawała mu się nieskończoną.
 Nazajutrz koło drugiej pani dEspard, która przeszło od miesiąca nie widziała 
księŜnej i nie otrzymała od niej ani słówka, przyszła, sprowadzona Ŝywą 
ciekawością.
 Nic ucieszniejszego nad rozmowę dwóch sprytnych gadzinek przez pierwsze 
dwadzieścia minut.
 Diana dUxelles strzegła się niby Ŝółtej sukni wspomnieć o dArthezie.
 Margrabina krąŜyła wokoło tej kwestii jak Beduin dokoła bogatej karawany.
 Diana bawiła się; margrabina była wściekła.
 Diana czekała, chciała uŜyć przyjaciółki niby psa myśliwskiego.
 Te dwie kobiety, tak głośne we współczesnym świecie, nie były równe co do siły.
 KsięŜna przerastała margrabinę o głowę, margrabina zaś uznawała w głębi tę 
wyŜszość.
 W tym moŜe mieściła się tajemnica ich przyjaźni.
 Słabsza tkwiła przyczajona w swym udanym przywiązaniu, śledząc godzinę, tak 
długo wyczekiwaną przez wszystkich słabych, gdy będzie mogła skoczyć do gardła 
silniejszej i wycisnąć tam ślad radosnego ukąszenia.
 Diana czytała w niej jasno.
 Cały świat dał się omamić serdecznościom tych dwóch kobiet.
 W chwili gdy księŜna spostrzegła pytanie na ustach przyjaciółki, rzekła: - A 
więc, moja droga, winna ci jestem szczęście zupełne, olbrzymie, nieskończone, 
niebiańskie.
 - Co chcesz powiedzieć?
 - Przypominasz sobie to, cośmy przetrawiały przed trzema miesiącami w tym 
ogródku, na ławce, w słońcu, pod jaśminem?
 Och!
 jedynie ludzie genialni umieją kochać.
 Zastosowałabym chętnie do mego wielkiego Daniela powiedzenie księcia Alby do 
Katarzyny Medycejskiej: "Głowa jednego łososia warta więcej niŜ głowy wszystkich
Ŝab".
 - Nie dziw, Ŝe juŜ cię nie widuję - rzekła pani dEspard.
 - Przyrzeknij mi, jeśli go zobaczysz, Ŝe mu nie powiesz ani słowa o mnie, moja 
najdroŜsza - rzekła księŜna ujmując rękę margrabiny.
 - Jestem szczęśliwa, och!
 ale to szczęśliwa nad wyraz, a wszak wiesz, jak daleko w naszym świecie posuwa 
się słówko, Ŝart...
 Jedno słowo zabija, tyle umieją włoŜyć jadu w jedno słowo!
 Gdybyś wiedziała, jak bardzo od tygodnia pragnęłam dla ciebie podobnego 
uczucia!
 Ach, tak, jaka to słodycz, jaki triumf dla nas, dokończyć swego kobiecego Ŝycia
dając się ukołysać miłości gorącej, czystej, oddanej, zupełnej, całkowitej, 
zwłaszcza kiedy się jej szukało tak długo.
 - Czemu prosisz mnie, abym dochowała wiary najlepszej przyjaciółce - rzekła 
pani dEspard.
 - UwaŜasz mnie tedy za zdolną do wyplatania ci niegodziwej sztuczki?
 - Kiedy kobieta posiada taki skarb, obawa postradania go jest zbyt naturalna...
 Jestem niedorzeczna, wybacz mi, droga.
 W chwilę potem margrabina wyszła; patrząc za odchodzącą, księŜna powiedziała 
sobie: "Jak ona mnie urządzi!
 ObyŜ mogła powiedzieć wszystko, co wie o mnie; ale aby jej oszczędzić trudu 
wyciągania stąd Daniela, poślę go jej".
 W kilka chwil później, o trzeciej, przybył dArthez.
 Wśród zajmującej rozmowy księŜna przerwała wpół słowa i połoŜyła mu piękną dłoń
na ramieniu.
 - Daruj, drogi przyjacielu - rzekła przerywając - ale zapomniałabym o rzeczy, 
która wydaje się głupstwem, a wszakŜe jest niezmiernej wagi.

Strona 27

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Nie pokazałeś się u pani dEspard od owego po tysiąckroć szczęśliwego dnia, w 
którym cię spotkałam; idź tam, nie dla siebie ani przez grzeczność, ale dla 
mnie.
 MoŜe zrobiłeś mi w niej wroga, jeśli się przypadkiem dowiedziała, Ŝe od czasu 
tego obiadu nie ruszyłeś się, moŜna powiedzieć, z mego domu.
 Zresztą, mój przyjacielu, nie byłabym rada, Ŝe dla mnie opuszczasz stosunki i 
świat, swoje zatrudnienia, dzieła...
 ZnowuŜ stałabym się przedmiotem potwarzy.
 CzegóŜ by nie mówiono?
 śe cię trzymam na pasku, Ŝe cię zagarniam, Ŝe lękam się porównań, Ŝe chcę 
jeszcze świat zaprzątać sobą, Ŝe dobrze się biorę do rzeczy, aby zachować 
zdobycz, wiedząc, Ŝe to juŜ ostatnia...
 Kto mógłby zgadnąć, Ŝe jesteś moim jedynym przyjacielem?
 Jeśli mnie kochasz tak, jak mówisz, dasz światu do poznania, Ŝe jesteśmy 
jedynie i po prostu bratem i siostrą.
 Mów dalej.
 Daniela podbiła na zawsze niewymowna słodycz, z jaką ta pełna wdzięku kobieta 
układała fałdy sukni, aby upaść z całą wytwornością.
 Było coś nieskończenie szlachetnego, delikatnego w tych słowach; rozczuliła go 
do łez.
 KsięŜna wyrastała ponad niegodne i mieszczańskie targi kobiet, które się 
spierają i prawują, kawałek po kawałku, po wszystkich kanapach; miała 
niesłychaną wielkość; nie potrzebowała tego mówić, związek ich miał w sobie coś 
szlachetnego, prostego.
 To nie było ani wczoraj, ani jutro, ani dziś; będzie, kiedy zechcą oboje, bez 
nieskończonych spowijań w to, co kobiety pospolite nazywają poświęceniem: wiedzą
widocznie, ile na tym muszą stracić, podczas gdy święto to jest triumfem dla 
kobiet pewnych, iŜ zyskują na nim.
 "W tym zdaniu wszystko było nieokreślone jak obietnica, słodkie jak nadzieja, a
mimo to pewne jak prawo.
 Przyznajmy to: tego rodzaju wielkości są przywilejem jedynie owych świetnych 
obłudnic; pozostają władczyniami jeszcze tam, gdzie inne kobiety stają się 
słuŜebnicami.
 DArthez mógł zmierzyć przepaść", jaka istnieje między tymi dwoma rodzajami 
kobiet.
 KsięŜna okazywała się zawsze godna i piękna.
 Tajemnica owej szlachetności leŜy moŜe w sztuce, z jaką wielkie damy umieją się
obnaŜyć ze swych zasłon; dochodzą w danej sytuacji do tego, iŜ są jak grecki 
posąg: gdyby zachowały bodaj szmatkę, byłyby bezwstydne.
 Mieszczka stara się zawsze w coś zawijać.
 Opancerzony czułością, podsycany najwspanialszą cnotą, dArthez usłuchał i 
poszedł do pani dEspard, która rozwinęła czarującą zalotność.
 Margrabina strzegła się wspomnieć bodaj słowo o księŜnej, zaprosiła go jedynie 
na obiad za kilka dni.
 Tego dnia dArthez zastał licznych gości: margrabina zaprosiła Rastignaka, 
Blondeta, margrabiego dAjuda-Pinto, Maksyma de Trailles, margrabiego dEsgrignon,
obu Vandenesse, du Tilleta, jednego z najbogatszych bankierów w ParyŜu; barona 
de Nucingen, Natana, lady Dudley, dwóch najbardziej kutych sekretarzy ambasady i
kawalera dEspard, jedną z najgłębszych osobistości tego salonu, spręŜynę 
polityki swej bratowej.
 Śmiejąc się Maksym de Trailles zagadnął dArtheza: - Bywa pan często u księŜnej 
de Cadignan?
 DArthez odpowiedział suchym skinieniem głowy; Maksym de Trailles był to 
rzezimieszek wysokiej klasy, bez czci i wiary, zdolny do wszystkiego, rujnujący 
kobiety, które się doń przywiązały, kaŜący im zastawiać dla siebie diamenty, ale
pokrywający to postępowanie błyszczącym pokostem, urokiem manier i piekielnym 
dowcipem.
 Budził w całym świecie jednaki lęk i wzgardę, ale poniewaŜ nikt nie był tak 
odwaŜny, aby mu okazać co innego niŜ najdworniejszą uprzejmość, nie mógł 
spostrzec się na tym lub udawał Ŝe się nie spostrzega.
 Hrabiemu de Marsay zawdzięczał ostatni szczebel kariery, jaki mógł osiągnąć.
 De Marsay, który znał Maksyma od dawna i na wylot, odgadł w nim talent do 
pewnych sekretnych i dyplomatycznych funkcji, które mu powierzał i z których 
tamten wywiązywał się znakomicie.
 DArthez był od pewnego czasu wmieszany na tyle w politykę, aby znać do gruntu 
tę osobistość, i on jeden miał moŜe dość charakteru, aby wyrazić głośno to, co 
wszyscy myśleli po cichu.
 - To dla niej z pewnością zaniedbujesz pan Izbę?

Strona 28

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - rzekł baron de Nucingen.
 - Och!
 KsięŜna jest niewątpliwie jedną z najniebezpieczniejszych osób, których próg 
męŜczyzna moŜe przestąpić - wykrzyknął z cicha margrabia dEsgrignon.
 - Jej to zawdzięczam zakałę mego małŜeństwa.
 - Niebezpieczna?
 - rzekła pani dEspard.
 - Proszę nie mówić w ten sposób o mojej najlepszej przyjaciółce.
 Nigdy nie słyszałam ani nie widziałam u księŜnej nic, co by nie płynęło z 
najpodnioślejszych uczuć.
 - NiechŜe pani pozwoli mówić margrabiemu!
 - zawołał Rastignac.
 - Kiedy ładny koń wysadzi kogo ze strzemion, zaraz szuka się w nim wad i 
sprzedaje się go.
 Dotknięty tym odezwaniem, margrabia spojrzał na Daniela i rzekł: - Nie jest 
pan, mam nadzieję, z księŜną w takich stosunkach, aby nas to miało krępować w 
rozmowie.
 DArthez milczał.
 DEsgrignon, który nie był pozbawiony dowcipu, nakreślił w odpowiedzi 
Rastignakowi apologetyczny portret księŜnej, który przyprawił cały stół o 
wesołość.
 PoniewaŜ koncept ten był dla dArtheza zupełnie niezrozumiały, nachylił się do 
pani de Montcornet, swej sąsiadki, i spytał o znaczenie tych Ŝartów.
 - AleŜ z wyjątkiem pana (wnosząc z dobrego mniemania, jakie pan ma o księŜnej) 
wszyscy biesiadnicy cieszyli się, jak słychać, jej względami.
 - Mogę panią upewnić, Ŝe nie ma cienia prawdy w tej opinii - odrzekł Daniel.
 - JednakŜe tu obecny pan dEsgrignon, szlachcic z Perche, doszczętnie zrujnował 
się dla niej przed dwunastu laty i z jej powodu omal nie poszedł na rusztowanie.
 - Znam tę sprawę - odpowiedział dArthez.
 - Pani de Cadignan ocaliła pana dEsgrignon od ławy oskarŜonych i oto jak się 
jej odwdzięcza.
 Pani de Montcornet popatrzyła na dArtheza ze zdumieniem i ciekawością bliską 
osłupienia, następnie zwróciła oczy na panią dEspard, pokazując go jej, jakby 
mówiła: "Urzeczony jest"!
 Przez czas tej krótkiej rozmowy pani dEspard występowała w obronie pani de 
Cadignan, ale obrona ta podobna była do piorunochronów, które ściągają gromy.
 Skoro dArthez wrócił do powszechnej rozmowy, usłyszał słówko rzucone przez 
Maksyma de Trailles: - U Diany zepsucie nie jest rezultatem, ale źródłem, i moŜe
temu właśnie zawdzięcza ona swą cudowną naturalność; nie szuka, nie kombinuje 
nic; najwymyślniejsze wyrafinowania ofiaruje niby natchnienie naiwnej miłości i 
niepodobna jej nie wierzyć.
 Zdanie to, jakby umyślnie przygotowane dla człowieka na miarę Daniela, było tak
silne, iŜ padło niby konkluzja.
 Porzucono temat, księŜna wydawała się dorŜnięta.
 DArthez popatrzył na Maksyma de Trailles i na dEsgrignona drwiąco.
 - Największą winą tej kobiety jest to, Ŝe wstępuje w ślady męŜczyzn - rzekł.
 - Trwoni jak oni rodowe dobra, wysyła swoich kochanków do lichwiarzy, poŜera 
posagi, rujnuje sieroty, topi w rękach stare zamczyska, podsuwa i popełnia moŜe 
inne zbrodnie, ale...
 Nigdy Ŝadna z dwóch osobistości, którym odpowiadał dArthez, nie słyszała nic 
równie silnego.
 Na to ale cały stół oniemiał, kaŜdy znieruchomiał z widelcem w powietrzu, z 
oczyma kolejno zwróconymi na odwaŜnego pisarza i na potwarców, oczekując w 
straszliwym milczeniu konkluzji.
 - Ale - rzekł dArthez drwiąco i lekko - księŜna de Cadignan ma nad męŜczyznami 
jedną przewagę: kiedyś ktoś naraził się dla niej na niebezpieczeństwo, ratuje go
i nie mówi źle o nikim.
 DlaczegóŜ na tyle kobiet nie miałaby się znaleźć jedna, która by się bawiła 
męŜczyznami, jak męŜczyźni bawią się kobietami?
 Czemu płeć piękna nie miałaby mieć od czasu do czasu odwetu?
 - Geniusz okazał się mocniejszy od dowcipu - rzekł Blondet do Natana.
 Ten deszcz szyderstwa był w istocie niby ogień armatni przeciw strzelaninie z 
fuzji.
 Rozmowa przeszła co rychlej na inny temat.
 Ani hrabia de Trailles, ani margrabia dEsgrignon nie kwapili się jakoś do zwady
z dArthezem.
 Kiedy podano kawę, Blondet i Natan podeszli do pisarza z Ŝywością, której nikt 
nie śmiał naśladować, tak trudno było pogodzić podziw zbudzony jego zachowaniem 

Strona 29

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

z obawą uczynienia sobie dwóch potęŜnych wrogów.
 - Nie od dziś wiemy, jak bardzo twój charakter stoi na wysokości talentu - 
rzekł Blondet.
 - Zachowałeś się przed chwilą juŜ nie jak człowiek, ale jak Bóg; nie dać się 
ponieść ani sercu, ani wyobraźni; nie wziąć w obronę ukochanej kobiety, którego 
to błędu oczekiwano po tobie i który dałby triumf temu światu, poŜeranemu 
zazdrością wobec aureoli pisarskiej...
 nie!
 pozwól sobie powiedzieć, to szczyt dyplomacji.
 - Och!
 pan jest męŜem stanu - rzekł Natan.
 - Równie zręcznym, jak trudnym jest pomścić kobietę nie broniąc jej.
 - KsięŜna jest jedną z bohaterek stronnictwa legitymistycznego, czyŜ nie jest 
obowiązkiem kaŜdego człowieka z honorem ochraniać ją mimo wszystko?
 - odparł chłodno dArthez.
 - To, co zrobiła dla swego króla, okupiłoby najszaleńsze Ŝycie.
 - Ostro się trzyma - rzekł Natan do Blondeta.
 - Zupełnie tak, jak by księŜna była tego warta - odparł Rastignac, który 
zbliŜył się do nich.
 DArthez poszedł do księŜnej, która czekała nań wydana na pastwę najŜywszych 
obaw.
 Wynik tej próby, którą Diana sama wyzwała, mógł być dla niej opłakany.
 Pierwszy raz w Ŝyciu ta kobieta cierpiała w sercu i oblewała się zimnym potem.
 Nie wiedziała, jak się zachować w razie, gdyby dArthez uwierzył światu, który 
mówił prawdę, miast wierzyć jej, która kłamała; nigdy bowiem równie piękny 
charakter, człowiek równie pełny, dusza tak czysta, umysł tak szczery nie 
nastręczały się jej oczom i dłoniom.
 JeŜeli utkała tak okrutne kłamstwa, popchnęła ją do tego chęć poznania 
prawdziwej miłości.
 Czuła tę miłość, jak wylęga się w jej sercu, kochała dArtheza, była skazana na 
oczekiwanie go, chciała bowiem zostać dlań ową wspaniałą postacią, której rolę 
grała w jego oczach.
 Kiedy usłyszała kroki Daniela, doświadczyła wzruszenia, drŜączki, która 
wstrząsnęła nią aŜ do szpiku.
 Odruch ten, którego nie doznała nigdy w czasie najbardziej awanturniczej - jak 
na kobietę jej stanowiska - egzystencji, przekonał ją w tej chwili, iŜ postawiła
na kartę swoje szczęście.
 Oczy jej, które spoglądały w przestrzeń, ogarnęły całego dArtheza; przejrzała 
go przez skórę, wyczytała w jego duszy: podejrzenie nie musnęło go nawet swym 
skrzydłem nietoperza.
 Po straszliwym odruchu trwogi nastąpiła reakcja, radość omal nie zdławiła 
szczęśliwej Diany; nie ma bowiem istoty, która by nie znalazła więcej siły dla 
zniesienia bólu, co dla oparcia się nadmiernemu szczęściu.
 - Danielu, spotwarzono mnie i ty mnie pomściłeś!
 - wykrzyknęła podnosząc się i otwierając mu ramiona.
 W głębokim zdumieniu, w jakie wprawiło go to odezwanie, którego korzenie były 
dlań niewidzialne, Daniel pozwolił ująć swą głowę pięknymi rękami, księŜna 
ucałowała go naboŜnie w czoło.
 - Jakim cudem pani wie...
 - O dudku genialny!
 CzyŜ nie widzisz, Ŝe kocham cię do szaleństwa?
 Od tego dnia nie było juŜ mowy o księŜnej de Cadignan ani o dArthezie.
 KsięŜna odziedziczyła po matce jakiś majątek, spędza lato z wielkim pisarzem w 
swojej willi w Genewie i wraca na kilka zimowych miesięcy do ParyŜa.
 DArthez pokazuje się tylko w Izbie, a utwory jego stały się niezmiernie 
rzadkie.
 Czy to rozwiązanie?
 Tak, dla ludzi umiejących czytać; nie dla tych, którzy chcą wszystko wiedzieć.

 
 SARRASINE.
 PrzełoŜył TADEUSZ śELENSKI-BOY.
 
 
 Panu Karolowi De Bernard Du Grailjardies, czerwiec 1839 .

 Byłem pogrąŜony w głębokiej zadumie, jaka ogarnia kaŜdego, nawet płochego 
człowieka pośród najhuczniejszej zabawy.

Strona 30

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Północ wybiła na wieŜy Elysee-Bourbon.
 Siedząc we framudze okna, ukryty za fałdami jedwabnej portiery, mogłem do woli 
przyglądać się ogrodowi pałacu, w którym spędzałem wieczór.
 Drzewa na wpół pokryte śniegiem odcinały się słabo na szarym tle chmurnego 
nieba, zaledwie pobielonego księŜycem.
 Oglądane na tle tej widmowej atmosfery, podobne były nieco do owych upiorów na 
wpół zawiniętych w swoje całuny; był to niby olbrzymi obraz słynnego tańca 
szkieletów.
 Następnie, obracając się w inną stronę, mogłem podziwiać taniec Ŝywych - 
wspaniały salon o ścianach złotych i srebrnych, o błyszczących świecznikach, 
jarzących się od świec.
 Tam kłębiły się, poruszały i bujały najpiękniejsze kobiety ParyŜa, najbogatsze,
najświetniej utytułowane, olśniewające, imponujące, migocące diamentami, z 
kwiatami na głowie, na piersi, we włosach, usianymi na sukni lub w girlandach u 
ich stóp.
 Lekki dreszcz rozkoszy, lubieŜne ruchy, od których drŜały koronki, blondyny, 
muśliny dokoła ich delikatnych bioder.
 Parę zbyt Ŝywych spojrzeń przebijało tu i tam, ćmiło światła, ogień diamentów i
podsycało jeszcze nazbyt juŜ płomienne serca.
 Widziało się skinienia głowy znaczące dla kochanków, a złowrogie dla męŜów.
 Podniesione głosy graczy przy kaŜdym nieprzewidzianym obrocie, dźwięk złota 
mieszały się z muzyką, ze szmerem rozmów, aby do reszty oszołomić ten tłum, 
upojony wszystkim, co moŜe być kuszącego na świecie.
 Opary perfum i atmosfera powszechnego szału draŜniły jeszcze rozigrane 
wyobraźnie.
 Tak więc po prawej ręce miałem posępny i milczący obraz śmierci, po lewej - 
salonowe bachanalie Ŝycia.
 Tu natura zimna, martwa, w Ŝałobie, tam ludzie w pełni radości.
 Ja, na granicy tych obrazów tak róŜnych, które, tysiąc razy powtarzając się na 
rozmaite sposoby, czynią ParyŜ miastem najzabawniejszym i najfilozoficzniejszym 
w świecie, przyrządzałem sobie moralną sałatkę, na wpół ucieszną, na wpół 
posępną.
 Jedną nogą wybijałem takt, drugą - zdawało mi się - tkwiłem w trumnie.
 Noga moja była w istocie skostniała od zimnego podmuchu koło okna.
 Rzecz dość częsta na balu: pół ciała marznie, gdy druga połowa odczuwa wilgotne
ciepło salonu.
 - Wszak to niedawno, jak pan de Lanty posiada ten pałac?
 - Owszem.
 Będzie juŜ blisko dziesięć lat, jak marszałek de Carigliano mu go sprzedał...
 - A!
 - Ci ludzie muszą posiadać olbrzymi majątek?
 - Oczywiście, Ŝe tak.
 - Co za bal!
 Bezczelny zbytek!
 - Czy pan myśli, Ŝe są tak bogaci jak Nucingen albo Gondre?
 AleŜ...
 czy pan tego nie wie?
 Wychyliłem głowę i poznałem rozmawiających; byli z tej plejady ciekawych, 
którzy w ParyŜu zajmują się ustawicznie owymi: Czemu?
 Jak?
 Kto to?
 Co to się stało?
 Co ona zrobiła?
 ZniŜyli głos i oddalili się, aby rozmawiać swobodniej na samotnej kanapce.
 Nigdy plotkarze i ciekawscy nie mieli bogatszej kopalni.
 Nikt nie wiedział, z jakich stron pochodzi rodzina de Lanty ani z jakiego 
handlu, z jakiej grabieŜy, z jakiego rozboju lub jakiego spadku pochodzi majątek
szacowany na wiele milionów.
 Wszyscy członkowie tej rodziny mówili po włosku, po francusku, po hiszpańsku, 
po angielsku i po niemiecku na tyle dobrze, aby pozwolić przypuszczać, Ŝe 
musieli długo przebywać w tych rozmaitych krajach.
 Cyganie?
 Przemytnicy?
 - Gdyby i diabły - powiadali młodzi wyjadacze - przyjmują cudownie.
 - Choćby hrabia de Lanty ograbił jakiego pohańca, oŜeniłbym się z jego córką!
 - wykrzyknął jakiś filozof.
 KtóŜ by się nie oŜenił z Marianiną, dziewczyną szesnastoletnią, której piękność
wcielała bajeczne sny wschodnich poematów?

Strona 31

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Jak córka sułtana w bajce o czarodziejskiej lampie, tak ona powinna by nosić 
zasłonę.
 Przy śpiewie jej bladły półtalenty wszystkich Malibran, Sontag, Fodor, u 
których jedna, dominująca zaleta zawsze niweczyła perfekcję całości, gdy 
Marianina umiała łączyć w równym stopniu czystość dźwięku, wraŜliwość, trafność 
gestu i akcentu, duszę i wiedzę, dokładność i uczucie.
 * Maria Felicia Garcia, zamęŜna Malibran (1818—1836) — córka słynnego tenora 
hiszpańskiego, śpiewaczka o ogromnej skali głosu, największe triumfy odnosiła w 
paryskim Teatrze Włoskim w „Otellu" i „Tankredzie" Rossiniego;
 * Henriette Sontag (1805—1854) — śpiewaczka niemiecka, debiutowała w ParyŜu w 
1826 r. i przez cztery lata była groźną rywalką Malibran, potem wyszła za hr. 
Rossi i na scenę powróciła dopiero w r. 1852;
 * Josephine Mainvielle-Fodor (1793—1870) — Włoszka, urodzona w ParyŜu; śpiewała
w ParyŜu w latach 1819 do 1822; gdy ukazała się tam znowu w r. 1825, w tytułowej
roli „Semiramidy" Rossiniego, nagle utraciła głos.
Dziewczyna ta była ideałem owej tajemnej poezji, wspólnego węzła wszystkich 
sztuk; poezji uchodzącej zawsze przed tymi, którzy jej szukają.
 Słodka i skromna, wykształcona i dowcipna, jeŜeli przy kim mogła gasnąć, to 
chyba przy matce.
 Czy spotkaliście kiedy owe kobiety, których triumfalna piękność urąga zębowi 
czasu i które, w trzydziestym szóstym roku, zdają się poŜądańsze, niŜ mogły być 
piętnaście lat wprzódy?
 Twarz ich jest niby namiętna dusza, iskrzy się; kaŜdy jej rys lśni 
inteligencją; kaŜda pora posiada swoisty blask, zwłaszcza w świetle.
 Ich uroczne oczy wabią, odtrącają, mówią lub milczą; chód ich jest niewinnie 
wyrafinowany, głos ich rozwija melodyjne bogactwa najzalotniej słodkich i 
tkliwych tonów.
 Pochwała ich, wsparta na porównaniach, głaszcze najdraŜliwszą próŜność.
 Drgnienie ich brwi, najlŜejszy błysk oka, ściągnięcie ust budzą grozę w tych, 
którzy w takiej kobiecie złoŜyli swoje Ŝycie i szczęście.
 Niedoświadczona w miłości, wraŜliwa na słowa młoda dziewczyna moŜe dać się 
uwieść, ale dla tego rodzaju kobiet męŜczyzna musi umieć, jak pan de Jaucourt, 
nie krzyczeć, kiedy, schowanemu w alkowie, pokojówka zmiaŜdŜy dwa palce 
drzwiami.
 Kochać te przemoŜne syreny czyŜ nie znaczy stawiać na kartę swoje Ŝycie?
 I oto moŜe czemu kochamy je tak namiętnie!
 Taką była hrabina de Lanty.
 Filippo, brat Marianiny, miał jak siostra cudowną urodę po matce.
 Aby wszystko zawrzeć w jednym słowie, młody ten człowiek był Ŝywym obrazem 
Antinousa, przy delikatniejszych formach.
 Ale jak te szczupłe i delikatne proporcje cudownie godzą się z młodością, kiedy
oliwkowa cera, energiczne brwi i płomień aksamitnego oka wróŜą męskie 
namiętności i górne myśli!
 JeŜeli Filippo Ŝył w sercu wszystkich młodych panien jako męŜczyzna, Ŝył znowu 
w pamięci wszystkich matek jako najlepsza partia we Francji.
 Uroda, majątek, inteligencja, wdzięk tych dwojga dzieci pochodziły wyłącznie od
matki.
 Hrabia de Lanty był mały, brzydki i wątły, posępny jak Hiszpan, nudny jak 
bankier.
 Uchodził zresztą za głębokiego polityka, moŜe dlatego, Ŝe się śmiał rzadko i Ŝe
zawsze cytował Metternicha albo Wellingtona.
 * Klemens ksiąŜę von Metternich (1773—1859) — austriacki dyplomata i mąŜ stanu,
wróg Francji i Napoleona, w latach 1809 do 1848 kierował zagraniczną i 
wewnętrzną polityką Austrii, popierając rządy absolutne i reakcyjne;
 * Arthur Wellesley ksiąŜę Wellington (1769—1852) — angielski wódz i mąŜ stanu, 
zwycięŜył pod Waterloo Napoleona.
Ta tajemnicza rodzina miała cały urok poematu lorda Byrona, którego zawiłości 
tłumaczyła kaŜda osoba wielkiego świata odmiennie: hymn ciemny i wzniosły w 
kaŜdej strofie.
 Dyskrecja, jaką oboje państwo de Lanty zachowywali co do swego pochodzenia, co 
do swej przeszłej egzystencji i swoich stosunków w czterech częściach świata, 
niedługo była w ParyŜu przedmiotem zdziwienia.
 Nigdzie moŜe nie urzeczywistnia się lepiej aksjomat Wespazjana.
 * Aksjomat Wespazjana — to słowa: pecunia non olet (pieniądz nie cuchnie), 
które cesarz rzymski Wespazjan miał wyrzec nakładając podatki na ustępy 
publiczne.
Tutaj nawet dukaty splamione krwią i błotem nie zdradzają nic, a wcielają 
wszystko.

Strona 32

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Byle wielki świat znał cyfrę twego majątku, umieści cię między sumami, które ci
są równe; nikt nie Ŝąda pokazania twoich pergaminów, poniewaŜ kaŜdy wie, jak 
mało one kosztują.
 W mieście, w którym problematy społeczne rozwiązują się za pomocą równań 
algebraicznych, awanturnicy mają wszelkie szansę.
 Gdyby nawet ta rodzina pochodziła z Cyganów, była tak bogata, tak urocza, Ŝe 
wielki świat mógł doskonale przebaczyć jej drobne sekrety.
 Ale, na nieszczęście, zagadkowa historia rodu Lanty stanowiła ustawiczny 
przedmiot ciekawości, dość podobny do romansów Anny Radcliffe.
 * Anna Radcliffe (1764—1823) — powieściopisarka angielska, przedstawicielka 
tzw. „powieści przeraŜającej", pełnej fantastyki i grozy, która wywarła wpływ na
twórczość Balzaka.
Obserwatorzy - owi ludzie, którym zaleŜy na wiadomości, w jakim magazynie 
kupujecie świeczniki, lub którzy was pytają o cenę komornego, kiedy się im 
podoba wasz apartament - dostrzegali od czasu do czasu, wśród zabaw, koncertów, 
balów, rautów wydawanych przez hrabinę, obecność dziwnej postaci.
 Był to męŜczyzna.
 Pierwszy raz pojawił się w pałacu podczas koncertu; rzekłbyś, Ŝe go ściągnął do
salonu czarodziejski głos Marianiny.
 - Od jakiejś chwili zimno mi jest - rzekła do sąsiadki dama siedząca blisko 
drzwi.
 Nieznajomy, który stał obok tej kobiety, odszedł.
 - To szczególne!
 Gorąco mi - rzekła ta kobieta po odejściu nieznajomego.
 - Weźmiesz to moŜe za szaleństwo, ale nie mogę się pozbyć myśli, Ŝe to mój 
sąsiad, ten czarno ubrany pan, który właśnie odszedł, był przyczyną tego zimna.
 Niebawem przesada zwyczajna ludziom z wielkiego świata zrodziła i nagromadziła 
najpocieszniejsze pomysły, najdziwaczniejsze określenia, najdziksze bajki na 
temat tajemniczej osobistości.
 Nie będąc, w ścisłym znaczeniu, wampirem, gulem, homunkulusem, rodzajem Fausta 
albo leśnego Puka, miał on, zdaniem ludzi zamiłowanych w fantastyczności, coś ze
wszystkich tych uczłowieczonych postaci.
 Zdarzał się tu i ówdzie jakiś Niemiec, który brał za rzeczywistość te sprytne 
Ŝarciki paryskiej plotki.
 Obcy był po prostu starcem.
 Wielu z tych młodych ludzi, nawykłych rozstrzygać co rano przyszłość Europy w 
paru dowcipnych powiedzeniach, chciało widzieć w nieznajomym wielkiego 
zbrodniarza, posiadacza olbrzymich skarbów.
 Romansopisarze opowiadali Ŝycie tego starca i podawali doprawdy ciekawe 
szczegóły okropności popełnionych przez niego w czasach, gdy był w słuŜbie 
księcia Mysory.
 * Mysore — angielska nazwa państwa Majsur w Dekanie.
 Bankierzy, ludzie bardziej pozytywni, komponowali swoją bajkę.
 - Ba!
 - powiadali wzruszając litościwym ruchem szerokimi ramionami - ten mały 
staruszek to głowa genueńska!
 - Proszę pana, jeśli to nie jest niedyskrecją, czy mógłby mi pan wytłumaczyć, 
co to pan rozumie pod głową genueńską?
 - To człowiek, na którego Ŝyciu zahipotekowane są olbrzymie kapitały i od 
którego zdrowia zaleŜą z pewnością dochody tej rodziny.
 Przypominam sobie, Ŝe słyszałem u pani dEspard magnetyzera, dowodzącego za 
pomocą bardzo osobliwych historycznych argumentów, Ŝe ten starzec włoŜony za 
szkło to słynny Balsamo, zwany Cagliostrem.
 Wedle tego nowoczesnego alchemika, awanturnik sycylijski uniknął śmierci i 
zabawiał się robieniem złota dla swoich wnuków.
 Wreszcie poseł de Ferette twierdził, Ŝe poznaje w tej szczególnej osobistości 
hrabiego de Saint Germain.
 * Hrabia de Saint-Germain — zmarły w r. 1784, głośny awanturnik francuski.
 Głupstwa te mówione dowcipnym tonem, z drwiącą miną, tak znamienną w naszej 
epoce dla społeczeństwa niedowiarków, podtrzymywały mglistą legendą rodziny de 
Lanty.
 Szczególnym zbiegiem okoliczności członkowie tej rodziny sami usprawiedliwiali 
domysły świata, odnosząc się w dość tajemniczy sposób do tego starca, którego 
Ŝycie umykało się niejako wszelkim dociekaniom.
 Ilekroć człowiek ten przekraczał próg apartamentu, który widocznie zajmował w 
pałacu Lanty, jego obecność sprawiała zawsze wielkie wraŜenie w rodzinie.
 Rzekłbyś, wydarzenie wielkiej doniosłości.
 Filippo, Marianina, pani de Lanty i stary słuŜący mieli wyłączny przywilej 

Strona 33

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

pomagać nieznajomemu iść, wstawać, siadać.
 KaŜdy czuwał nad jego najlŜejszym poruszeniem.
 Zdawałoby się, Ŝe to jakaś zaczarowana osoba, od której zaleŜy szczęście, Ŝycie
lub mienie wszystkich.
 Czy to była obawa, czy przywiązanie?
 Ciekawscy nie mogli stworzyć Ŝadnej hipotezy, która by im pomogła do 
rozwiązania tej zagadki.
 Ukryty całe miesiące w głębi nieznanego sanktuarium, ten genius loci wyłaniał 
się nagle jak gdyby ukradkiem, nieoczekiwany, i zjawiał się w salonach jak owe 
bajeczne wróŜki, które schodziły ze swych latających smoków, aby mącić 
uroczystość, na którą ich nie zaproszono.
 * Genius loci (łac.) — duch opiekuńczy danego miejsca.
 Jedynie najwytrawniejsi obserwatorzy mogli odgadnąć niepokój gospodarzy domu, 
którzy umieli skrywać swoje uczucia z osobliwą zręcznością.
 Ale czasami, biorąc udział w jakimś kadrylu, zbyt szczera Marianina rzucała 
wystraszone spojrzenie na starca, którego wciąŜ śledziła wzrokiem.
 To znów Filippo pomykał, ślizgając się, przez tłum, aby go dopaść, i stał przy 
nim tkliwy i baczny, jak gdyby zetknięcie z ludźmi lub najmniejszy powiew miały 
złamać tę dziwną postać.
 Hrabina starała się zbliŜyć do starca tak, aby nie znać było jej intencji; po 
czym obejściem i fizjonomią wyraŜając tyleŜ pokory, co tkliwości, tyleŜ 
uległości, co despotyzmu, mówiła parę słów, którym starzec prawie zawsze był 
posłuszny: znikał wyprowadzony lub - aby rzec lepiej - wyniesiony przez nią.
 JeŜeli pani de Lanty nie było w pobliŜu, hrabia uŜywał tysiąca sztuczek, aby 
się do niego zbliŜyć; robiło to wraŜenie, Ŝe z trudnością zyskuje posłuch, 
traktował go jak zepsute dziecko, którego kaprysom matka ulega w obawie dąsów.
 Kiedy ktoś niedyskretny pozwolił sobie zagadnąć niebacznie hrabiego de Lanty, 
zimny ten i sztywny człowiek zawsze udawał, Ŝe nie rozumie.
 ToteŜ po wielu usiłowaniach, obróconych wniwecz odpornością całej rodziny, nikt
nie próbował juŜ dochodzić tak dobrze strzeŜonej tajemnicy.
 Szpiedzy z wielkiego świata, ciekawscy i spryciarze, znuŜeni, doszli w końcu do
tego, Ŝe przestali się zajmować tą zagadką.
 Ale w tej chwili znajdował się moŜe w tych lśniących salonach jaki filozof, 
który, spoŜywając lody, sorbet lub stawiając na konsoli szklankę po wypitym 
ponczu, powiadał: - Nie zdziwiłbym się, gdyby się okazało, Ŝe ci ludzie to 
hultaje.
 Ten stary, który się kryje i pokazuje się jedynie na nowiu, wygląda mi na 
opryszka...
 - Albo na bankruta...
 - To mniej więcej jedno.
 Zabić majątek człowieka to niekiedy gorzej niŜ zabić jego samego.
 - Panie, ja postawiłem dwadzieścia ludwików, naleŜy mi się czterdzieści.
 - Na honor, zostało tylko trzydzieści na stole...
 - Ot, widzi pan, jakie tu mieszane towarzystwo.
 Nie moŜna tu grać.
 - To prawda.
 Ale to juŜ będzie niedługo pół roku, jak nie widzieliśmy Ducha.
 Czy pan myśli, Ŝe to Ŝywa istota?
 - Hehe!
 O tyle, o ile...
 Te ostatnie słowa wymienili dokoła mnie nieznajomi, którzy odeszli w chwili, 
gdy w ostatniej myśli streszczałem moje refleksje koloru białego i czarnego, 
koloru Ŝycia i śmierci.
 Moja szalona wyobraźnia zarówno jak moje oczy spoglądały kolejno i na zabawę 
dochodzącą szczytu, i na posępny obraz ogrodu.
 Nie wiem, jak długo dumałem nad tymi dwiema stronami ludzkiego medalu, ale 
nagle obudził mnie zdławiony śmiech młodej kobiety.
 Stanąłem w zdumieniu na widok, który nastręczył się moim oczom.
 Przez jeden z najrzadszych kaprysów natury półŜałobna myśl, którą toczyłem w 
mózgu, wyszła zeń, znajdowała się przede mną, ucieleśniona, Ŝywa, wytrysła jak 
Minerwa z głowy Jowisza; wielka i silna, miała równocześnie sto lat i 
dwadzieścia dwa lata, była Ŝywa i umarła.
 Wyrwawszy się ze swego pokoju jak wariat ze swej celi, starowina wśliznął się 
zręcznie za szpaler gości słuchających łakomie głosu Marianiny, która kończyła 
kawatynę z "Tankreda".
 * „Tankred" — opera Gioacchino Rossiniego, wystawiona po raz pierwszy w r. 1813
w Wenecji.
 Zdawało się, Ŝe wyszedł spod ziemi, poruszany jakimś teatralnym mechanizmem.

Strona 34

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Nieruchomy i posępny, stał chwilę patrząc na tę zabawę, której szmer doszedł 
moŜe jego uszu.
 Uwaga jego, niemal somnambuliczna, była tak skupiona na rzeczach, iŜ znajdował 
się pośród świata, nie widząc świata.
 Wyrósł bez ceremonii obok jednej z najbardziej czarujących kobiet w ParyŜu, 
młodej i wykwintnej tancerki o delikatnych kształtach, z twarzą tak świeŜą jak 
twarz dziecka, białą i róŜową, tak delikatną, tak przejrzystą, Ŝe spojrzenie 
męŜczyzny powinno by ją przebić, jak promienie słońca przenikają czysty lód.
 Stali przede mną, tuŜ przy sobie, tak ściśnięci, Ŝe nieznajomy ocierał się i o 
suknię z gazy, i o girlandy kwiatów, i o lekko sfalowane włosy, i o bujającą 
szarfę.
 Przyprowadziłem tę młodą kobietę na bal do pani de Lanty.
 PoniewaŜ była pierwszy raz w tym domu, darowałem jej ten zdławiony śmiech; ale 
dałem jej Ŝywo jakiś znak, który zmieszał ją i natchnął szacunkiem dla sąsiada.
 Siadła koło mnie.
 Starzec nie chciał juŜ opuścić tej rozkosznej istoty, do której przyczepił się 
z owym niemym i niewytłumaczonym na pozór uporem, do jakiego zdolni są ludzie 
bardzo starzy, podobni w tym do dzieci.
 Aby usiąść koło młodej damy, musiał wziąć fotel.
 W najmniejszym jego ruchu była owa zimna ocięŜałość, owo tępe niezdecydowanie, 
cechujące ruchy paralityka.
 Usiadł wolno, ostroŜnie, mamrocąc jakieś niezrozumiałe słowa.
 Jego starczy głos podobny był do szelestu, jaki wydaje kamień wpadając w 
studnię.
 Młoda kobieta uścisnęła Ŝywo moją rękę, jak gdyby się uczuła nad brzegiem 
przepaści, i zadrŜała, kiedy ten człowiek, na którego patrzała, obrócił na nią 
parę oczu bez ciepła, parę bladoniebieskich oczu, które moŜna było porównać 
jedynie z matową perłową masą.
 - Boję się - rzekła nachylając się do mnie.
 - MoŜe pani mówić - odparłem.
 - On bardzo źle słyszy.
 - Więc pan go zna?
 - Tak.
 I OdwaŜyła się wówczas na tyle, aby przyjrzeć się chwilę tej postaci bez nazwy 
w języku ludzkim, formie bez materii, istocie bez Ŝycia lub Ŝyciu bez ruchu.
 Była pod czarem owej trwoŜliwej ciekawości, która popycha kobiety do stwarzania
sobie niebezpiecznych wzruszeń, oglądania tygrysów na łańcuchu, przyglądania się
węŜom boa, w przeraŜeniu, Ŝe dzieli je od niego jedynie cienka bariera.
 Mimo Ŝe staruszek miał grzbiet zgięty jak grzbiet wyrobnika, znać było, Ŝe jest
normalnego wzrostu.
 Jego nadzwyczajna chudość, delikatność jego członków świadczyły, Ŝe zawsze 
musiał być smukły.
 Miał czarne, jedwabne spodnie, które wisiały na jego wychudłych udach niby 
opadły Ŝagiel.
 Anatom rozpoznałby z pewnością znamiona straszliwego wychudzenia patrząc na 
cienkie nóŜki podtrzymujące to dziwne ciało.
 Rzekłbyś, dwie kości złoŜone na krzyŜ na grobie.
 Serce ściskało się uczuciem głębokiego wstrętu do człowieka, kiedy się oglądało
schyłkowe znamiona tej machiny ludzkiej.
 Nieznajomy miał białą kamizelkę staromodnie haftowaną złotem; bielizna była 
lśniącej białości.
 śabot z angielskiej koronki nieco zrudziałej, ale której bogactwa 
pozazdrościłaby królowa, układał się w Ŝółtawych fałdach na jego piersi; ale na 
nim koronka ta zdawała się raczej łachem niŜ strojem.
 W Ŝabocie tym diament bez ceny błyszczał niby słońce.
 Ten antyczny zabytek, skarb bogaty i bez smaku, tym lepiej uwydatniał twarz 
dziwnej istoty.
 Rama godna portretu.
 Czarna twarz była koścista i zapadła na kaŜdy sposób.
 Broda była zapadła, skronie zapadłe; oczy gubiły się w Ŝółtych oczodołach.
 Szczęki, wystające wskutek tej nieopisanej chudości, znaczyły się wklęsłymi 
jamami na obu policzkach.
 Nierówności te, mniej lub więcej uwydatnione grą światła, tworzyły dziwne 
cienie i refleksy, które do reszty odejmowały owej twarzy cechy ludzkie.
 Przy tym wiek tak silnie przykleił do kości Ŝółtą i cienką skórę twarzy" Ŝe 
rysowała się ona wszędzie mnóstwem zmarszczek, albo okręŜnych jak kręgi wody 
zmąconej rzuconym przez dziecko kamieniem, albo gwiaździstych jak pęknięcie 
szyby, ale zawsze głębokich i gęstych jak kartki w ksiąŜce.

Strona 35

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Bywają starcy, którzy przedstawiają wstrętniejszy widok; ale co najbardziej 
upodabniało do sztucznego tworu tego zjawiającego się w salonie upiora, to róŜ i
blansz, od których błyszczał.
 Brwi jego maski nabierały w świetle lamp połysku, zdradzającego wybornie 
wykonaną malaturę.
 Szczęściem dla oczu osmuconych tyloma ruinami, trupia jego czaszka kryła się 
pod blond peruką, której niezliczone pukle świadczyły o niezwykłej pretensji.
 Zresztą, kobieca kokieteria tej fantastycznej osobistości dość wymownie 
znaczyła się zwisającymi z uszu złotymi kolczykami, pierścionkami, których 
cudowne kamienie błyszczały na kościstych palcach, i łańcuszkiem od zegarka 
migocącym jak ogniwa kolii na szyi kobiety.
 Wreszcie, to coś w rodzaju boŜka japońskiego miało na sinawych wargach wiecznie
zastygły śmiech, nieubłagany i drwiący niby śmiech trupiej głowy.
 Milczący, nieruchomy jak posąg, wydzielał piŜmowy zapach starych sukien, które 
spadkobiercy jakiejś księŜnej wyciągają z szuflady przy sporządzaniu inwentarza.
 Kiedy starzec obracał oczy na zebranych, zdawało się, Ŝe ruchy tych gałek 
niezdolnych odbijać blasku spełniają się mocą niedostrzegalnej mechaniki; kiedy 
zaś oczy zatrzymywały się, ten, kto na nie patrzał, wątpił w końcu, czy się 
poruszyły.
 Widzieć koło tych szczątków ludzkich młodą kobietę, której szyja, ramiona i 
biust były nagie i białe, której pełne i kwitnące pięknością kształty, której 
włosy wyrastające z alabastrowego czoła przyzywały miłość, której oczy nie 
chłonęły, ale rozlewały światło, której faliste pukle i wonny oddech zdawały się
zbyt cięŜkie, zbyt twarde, zbyt mocne dla tego cienia, dla tego człowieka 
obróconego w proch!
 Och, tak!
 To było Ŝycie i śmierć, moja myśl, kaprys wyobraźni, chimera do połowy 
wstrętna, powyŜej zaś cudownie kobieca.
 "Istnieją wszakŜe takie małŜeństwa i kojarzą się dość często w tym świecie" - 
rzekłem sobie.
 - Czuć go cmentarzem - wykrzyknęła młoda kobieta przeraŜona, przyciskając się 
do mnie jak gdyby dla zapewnienia sobie mojej opieki, a bezładne jej ruchy 
świadczyły, Ŝe bardzo się boi.
 - To straszna wizja - dodała - niepodobna mi tu zostać dłuŜej.
 Jeśli jeszcze będę nań patrzała, uwierzę, Ŝe to sama śmierć przyszła po mnie.
 Ale czy on Ŝyje?
 Dotknęła ręką tej zjawy z ową śmiałością, jaką kobiety czerpią w Ŝywości swoich
pragnień; ale zimny pot uperlił jej pory, skoro tylko bowiem dotknęła starca, 
usłyszała krzyk podobny do zgrzytu grzechotki.
 Ten ostry głos - o ile to był głos - wydarł się z gardła niemal wyschłego.
 Następnie, po tym krzyku, nastąpił Ŝywy kaszelek dziecinny, konwulsyjny i 
szczególnie donośny.
 Na ten głos Marianina, Filippo i pani de Lanty spojrzeli na nas, a spojrzenia 
ich były niby błyskawice.
 Młoda kobieta byłaby chciała znaleźć się na dnie Sekwany.
 Ujęła moje ramię i pociągnęła mnie do buduaru.
 MęŜczyźni, kobiety, wszyscy uczynili nam miejsce.
 Minąwszy apartamenty recepcyjne, weszliśmy do małego, półkolistego gabinetu.
 Towarzyszka moja rzuciła się na sofę, drŜąc z przeraŜenia, nie wiedząc, gdzie 
się znajduje.
 - Pani - rzekłem - pani oszalała.
 - AleŜ - odparła po chwili milczenia, przez którą podziwiałem ją - czy to moja 
wina?
 Czemu pani de Lanty pozwala błądzić upiorom po swoim pałacu?
 - Ech - odparłem - powtarza pani koncepty głupców.
 Bierze pani starowinę za widmo.
 - Cicho pan bądź - odparła z ową stanowczą i drwiącą minką, którą kobiety tak 
dobrze umieją przybierać, kiedy chcą mieć słuszność.
 - Co za śliczny buduarek!
 - wykrzyknęła spoglądając dokoła.
 - Błękitny atłas cudownie zawsze wygląda na obiciu.
 Jakie to świeŜe!
 Och!
 cudny obraz - dodała podnosząc się i stając przed wspaniale oprawnym płótnem.
 Staliśmy jakiś czas w kontemplacji tego cudu, który zdawał się dziełem jakiegoś
nadprzyrodzonego pędzla.
 Obraz przedstawiał Adonisa wyciągniętego na lwiej skórze.
 Lampa, zawieszona w środku buduaru w alabastrowej ampli, oświetlała w tej 

Strona 36

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

chwili to płótno łagodnym blaskiem, który pozwolił nam ogarnąć wszystkie 
piękności obrazu.
 - CzyŜ istnieje istota tak doskonała?
 - spytała oceniwszy, nie bez lubego uśmiechu zadowolenia, rozkoszny wdzięk 
linij, pozę, kolor włosów, słowem wszystko.
 Za piękny jest na męŜczyznę - dodała po egzaminie podobnym temu, jakiemu 
poddałaby rywalkę.
 , Och!
 Jak odczułem wówczas ukłucia owej zazdrości, o której istnieniu pewien poeta na
próŜno chciał mnie przekonać!
 Zazdrości o ryciny, o obrazy, o posągi, na których artyści przesadzają piękność
ludzką, pod wpływem zasady, która im kaŜe wszystko idealizować.
 - To portret - odparłem.
 - Stworzył go talent Viena.
 * Joseph-Marie Vien (1716—1809) — malarz francuski, tworzył przewaŜnie obrazy 
historyczne.
 Ale ten wielki malarz nigdy nie widział oryginału i podziw pani będzie mniej 
Ŝywy, kiedy się pani dowie, Ŝe ten akt namalowano z posągu kobiety.
 - Ale kto to jest?
 Zawahałem się.
 - Chcę wiedzieć - rzekła Ŝywo.
 - Sądzę - rzekłem - Ŝe ten Adonis przedstawia...
 pewnego...
 krewnego pani de Lanty.
 Patrzałem z bólem, jak ona tonie w kontemplacji tej twarzy.
 Siadła w milczeniu, ja siadłem koło niej i wziąłem ją za rękę: nie zauwaŜyła 
tego!
 Zapomniany dla portretu!
 W tej chwili lekki szmer kroków i szelest sukni kobiecej rozległy się w ciszy.
 Ujrzeliśmy młodą Marianinę, jeszcze strojniejszą swoim wyrazem niewinności niŜ 
wdziękiem i świeŜością toalety.
 Szła wolno i prowadziła z macierzyńskim staraniem, z troskliwością córki 
wystrojonego upiora, który nas wypłoszył z salonu.
 Prowadziła go, patrząc z odcieniem niepokoju, jak wolno stawia swoje wątłe 
nogi.
 Oboje dotarli z pewnym mozołem do drzwi ukrytych w obiciu.
 Marianina zapukała do nich lekko.
 Natychmiast zjawił się, jakby czarami, wysoki chudy człowiek, rodzaj domowego 
ducha.
 Nim powierzyła starca temu tajemniczemu stróŜowi, dziewczyna ucałowała z 
szacunkiem chodzącego trupa, a czysty jej pocałunek nie był wolny od owej 
wdzięcznej przymilności, której tajemnicę posiadło niewiele wybranych kobiet.
 - Addio, addio!
 - mówiła najczarowniejszym akcentem swego młodego głosu.
 * Addio (wł.) — Ŝegnaj.
 Dodała nawet do ostatniej sylaby tryl cudownie wykonany, ale z cicha, jak gdyby
chcąc dać poetyczny wyraz tkliwości swego serca.
 Starzec, raŜony nagle jakimś wspomnieniem, pozostał na progu tego tajemniczego 
schronienia.
 Usłyszeliśmy wówczas, dzięki głębokiej ciszy, cięŜkie westchnienie, które 
wyszło z jego piersi: ściągnął najpiękniejszy z pierścionków, które tkwiły na 
palcach jego szkieletu i złoŜył go na łonie Marianiny.
 Młoda wariatka zaczęła się śmiać, wsunęła pierścień przez rękawiczkę na palec i
pobiegła Ŝywo do salonu, gdzie rozległy się w tej chwili dźwięki kontredansa.
 Spostrzegła nas.
 - A, państwo byli tutaj!
 - rzekła rumieniąc się.
 Przyjrzawszy się nam pytająco, pobiegła do swego tancerza z kipiącą beztroską 
młodości.
 - Co to ma znaczyć?
 - spytała moja młoda towarzyszka.
 - Czy to jej mąŜ?
 Mam uczucie, Ŝe śnię.
 Gdzie ja jestem?
 - Pani - odparłem.
 - Ty, tak egzaltowana, która rozumiejąc tak dobrze niedostrzegalne drgnienia 
wzruszeń, umiesz hodować w sercu męŜczyzny najdelikatniejsze uczucia nie kalając
ich, nie łamiąc ich od pierwszej chwili; pani, która masz litość dla cierpień 

Strona 37

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

miłosnych i która z dowcipem paryŜanki łączysz namiętną duszę godną Włoch lub 
Hiszpanii...
 Zrozumiała, Ŝe słowa moje nabrzmiałe są gorzką ironią, za czym, niby to nie 
słuchając, przerwała mi: - Och!
 pan mnie dociąga do swego gustu.
 Szczególna tyrania!
 Chce pan, abym nie była sobą.
 - Och!
 ja nic nie chcę - wykrzyknąłem przeraŜony jej groźną postawą.
 - Czy przynajmniej prawdą jest, Ŝe pani lubi słuchać opowieści o silnych 
namiętnościach zrodzonych w sercach naszych przez owe czarodziejki Południa?
 - Owszem.
 A więc?
 - A więc przyjdę jutro wieczór około dziewiątej do pani i zdradzę pani tę 
tajemnicę.
 - Nie - odparła z dąsem - chcę natychmiast.
 - Nie dała mi pani jeszcze prawa usłuchania jej, kiedy pani mówi "Ja chcę".
 W tej chwili - rzekła z rozpaczliwą kokieterią - mam najgorętszą ochotę 
poznania tej tajemnicy.
 Jutro moŜe nie będę pana słuchała...
 Uśmiechnęła się i rozstaliśmy się; ona wciąŜ równie wyniosła, równie szorstka, 
ja wciąŜ równie śmieszny w tej chwili jak zawsze.
 Miała ten tupet, Ŝe puściła się walca z młodym adiutantem, a ja zostałem w 
miejscu, kolejno zagniewany, nadąsany, oczarowany, zakochany, zazdrosny.
 - Do jutra - rzekła opuszczając bal.
 - Do jutra około drugiej.
 "Nie pójdę - pomyślałem - i rzucam cię.
 Jesteś kapryśna, niesforna, tysiąc razy moŜe bardziej niŜ...
 moja wyobraźnia".
 Nazajutrz siedzieliśmy przy dobrym ogniu, w wytwornym saloniku, ona na kozetce,
ja na poduszkach prawie u jej nóg, z oczyma w jej oczach.
 Ulica była cicha.
 Lampa rzucała łagodne blaski.
 Był to jeden z owych rozkosznych wieczorów, jedna z owych chwil, których nie 
zapomina się nigdy, godzin spędzonych w ciszy i pragnieniu, których urok jest 
później wciąŜ przedmiotem Ŝalu, nawet kiedy jesteśmy bardziej szczęśliwi.
 Kto zdoła zatrzeć Ŝywy obraz pierwszych zabiegów miłości?
 - No - rzekła - słucham.
 - Ale bo - rzekłem - ja nie śmiem zacząć.
 Historia mieści ustępy nieco draŜliwe dla opowiadającego.
 Jeśli się zapalę zbytnio, zamknie mi pani usta.
 - Niech pan mówi.
 - Jestem posłuszny.
 - Ernest Jan Sarrasine był jedynym synem prokuratora we Franche-Comte - 
podjąłem po pauzie.
 - Ojciec jego zarobił dość uczciwie sześć do ośmiu tysięcy franków renty, 
majątek, który niegdyś na prowincji uchodził w jego zawodzie za olbrzymi.
 Stary Sarrasine, mając tylko jedno dziecko, nie zaniedbał niczego dla jego 
wychowania; myślał zrobić zeń sędziego i Ŝył dosyć długo, aby ujrzeć na stare 
lata, jak wnuk Mateusza Sarrasine, rolnika z Saint Die, zasiada na fotelu z 
liliami i drzemie na rozprawach ku chwale Trybunału.
 Ale niebo nie uŜyczyło prokuratorowi tego szczęścia.
 Młody Sarrasine, powierzony zawczasu jezuitom, okazał się naturą niezwykle 
burzliwą.
 Dzieckiem zdradzał temperament artysty.
 Uczył się tylko wtedy, kiedy miał ochotę, buntował się często i trwał niekiedy 
godziny całe zatopiony w mglistych dumaniach, zajęty to patrzeniem na zabawy 
kolegów, to uzmysławianiem sobie bohaterów Homera.
 Kiedy jemu samemu przyszła chętka do zabawy, rzucał się w nią bez opamiętania.
 W razie bójki między nim a jakim kolegą rzadko kończyło się bez rozlewu krwi.
 JeŜeli był słabszy, gryzł.
 Na przemian apatyczny i Ŝywy, tępy lub nadmiernie inteligentny; dziwny jego 
charakter budził lęk zarówno wśród nauczycieli, jak wśród kolegów.
 Zamiast uczyć się gramatyki greckiej, rysował wielebnego ojca, który objaśniał 
ustęp z Tucydydesa; szkicował nauczyciela matematyki, prefekta, słuŜących, 
korektora i zasmarowywał ściany swymi bazgrotami.
 Zamiast śpiewać na chwałę Pana w kościele, bawił się w czasie mszy rzeźbieniem 
ławki; to znów, skoro gdzie skradł kawałek drzewa, rzeźbił figurę jakiejś 

Strona 38

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

świętej.
 Jeśli mu brakło drzewa, kamienia lub ołówka, ucieleśniał swoje myśli za pomocą 
ośrodka chleba.
 Czy to kopiował figury z obrazów, które stroiły chór, czy improwizował je, 
zostawiał zawsze, na kaŜdym miejscu zabawne szkice, których wyuzdanie 
przywodziło do rozpaczy młodych ojców; złośliwi zaś twierdzili, Ŝe starzy 
jezuici uśmiechali się.
 W końcu, jeŜeli mamy wierzyć kronice szkolnej, wypędzono go za to, iŜ czekając 
swojej kolei przy konfesjonale w Wielki Piątek, wyrzeźbił wielkie polano w 
kształt Chrystusa.
 BezboŜność tego posąŜka była zbyt wyraźna, aby mogła nie ściągnąć kary na 
artystę.
 I miał to zuchwalstwo, iŜ umieścił tę dość cyniczną postać na tabernakulum.
 Sarrasine schronił się do ParyŜa przed groźbą ojcowskiego przekleństwa.
 Obdarzony silną wolą, która nie zna przeszkód, poszedł za nakazem swego talentu
i wstąpił do pracowni Bouchardona.
 * Edme Bouchardon (1698—1762) — rzeźbiarz francuski, autor wielu rzeźb w ParyŜu
i Wersalu.
 Pracował cały dzień, wieczorem zaś Ŝebrał na Ŝycie.
 Bouchardon, zachwycony postępami i inteligencją młodego artysty, odgadł rychło 
nędzę, w jakiej znajdował się jego uczeń; wspomógł go, przywiązał się doń, 
traktował go jak swoje dziecko.
 Następnie, skoro geniusz Sarrasinea objawił się jednym z owych dzieł, w których
przyszły talent zmaga się z nazbyt jawną młodością, szlachetny Bouchardon 
próbował wrócić chłopcu łaski starego prokuratora.
 Wobec powagi sławnego artysty gniew ojcowski ostygł.
 Całe Besancon było dumne, iŜ wydało przyszłą wielkość.
 W pierwszym upojeniu, w jakim pogrąŜyła go pogłaskana próŜność, skąpy 
kauzyperda dostarczył synowi środków na to, aby się mógł pokazać w świecie.
 Mozolne studia, jakich wymaga rzeźba, poskromiły na długo porywczy charakter i 
dziką naturę Sarrasinea.
 Bouchardon, przewidując siłę, z jaką namiętność buchnie w tej młodej duszy, z 
równie moŜe tęgiego kruszcu jak dusza Michała Anioła, dławił jej energię 
ustawiczną pracą.
 Zdołał utrzymać w pewnych granicach szalony temperament Sarrasinea, zabraniając
mu pracować, podsuwając mu rozrywki wówczas, gdy widział, Ŝe go ogarnia furia 
jakiegoś pomysłu, lub teŜ powierzając mu doniosłe prace w chwili, gdy chłopak 
gotów był rzucić się w rozpustę.
 Ale wobec tej gorącej duszy łagodność była zawsze najpotęŜniejszą bronią: 
jeŜeli mistrz zyskał wielki wpływ na swego ucznia, to jedynie tym, iŜ podsycał 
jego wdzięczność swą macierzyńską iście dobrocią.
 Mając dwadzieścia dwa lata Sarrasine z konieczności wydostał się spod 
zbawiennego wpływu, jaki Bouchardon miał na jego obyczaje.
 Dźwigał mozoły swego geniuszu, zdobywając nagrodę rzeźby, ufundowaną przez 
margrabiego de Marigny, brata pani de Pompadour, który tyle zrobił dla sztuki.
 Diderot ogłosił arcydziełem posąg stworzony przez ucznia Bouchardona.
 Nie bez głębokiego bólu nadworny rzeźbiarz królewski poŜegnał odjeŜdŜającego do
Włoch młodzieńca, którego z zasady utrzymywał w głębokiej nieświadomości spraw 
Ŝyciowych.
 Od pół roku Sarrasine jadał u Bouchardona.
Fanatyk swojej sztuki, jak później Canova, wstawał o świcie, szedł do pracowni, 
aby ją opuścić o zmierzchu; Ŝył tylko ze swą muzą.
 * Antonio Canova (1757—1822) — rzeźbiarz, najwybitniejszy przedstawiciel 
włoskiej rzeźby klasycystycznej.
 JeŜeli szedł do Komedii Francuskiej, to zaciągnięty tam przez swego mistrza.
 Czuł się tak zakłopotany u pani Geoffrin i w wielkim świecie, w który 
Bouchardon chciał go wprowadzić, Ŝe wolał Ŝyć samotnie, odtrącając uciechy tej 
rozwiązłej epoki.
 * Marie-Therese Geoffrin (1698—1777) — przyjaciółka encyklopedystów, skupiała w
swoim salonie literackim współczesnych artystów i uczonych; zaprzyjaźniona ze 
Stanisławem Augustem Poniatowskim, odwiedziła Warszawę w r. 1766.
Nie miał innej kochanki prócz rzeźby oraz Klotyldy, jednej ze sław Opery.
 A i ta miłostka nie trwała długo.
 Sarrasine był dość brzydki, zawsze licho odziany i z natury tak nieokiełzany, 
tak nieobliczalny, Ŝe znamienita nimfa, lękając się jakiej katastrofy, wróciła 
rzeźbiarza sztuce.
 Zofia Arnould zrobiła jakiś koncept na ten temat.
 * Sophie Arnould (1740—1802) — głośna śpiewaczka, znana z urody, dowcipu i 

Strona 39

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

swobody obyczajów.
 Zdziwiła się (mówiono), Ŝe jej koleŜanka mogła odnieść zwycięstwo nad posągami.
 Sarrasine wyjechał do Włoch w roku 1758.
 W czasie podróŜy gorąca jego wyobraźnia rozpłomieniła się jeszcze pod niebem z 
mosiądzu i na widok wspaniałych pomników, jakimi usiana jest ta ojczyzna Sztuki.
 Podziwiał posągi, freski, obrazy i oŜywiony szlachetną emulacją przybył do 
Rzymu, party Ŝądzą wpisania swego nazwiska między imionami Michała Anioła i pana
Bouchardon.
 ToteŜ przez pierwsze dni dzielił swój czas między pracownię a oglądanie dzieł 
sztuki, od których roi się w Rzymie.
 JuŜ dwa tygodnie spędził w ekstazie, która ogarnia wszystkie młode wyobraźnie 
na widok królowej ruin, kiedy jednego dnia wszedł do teatru "Argentina", przed 
którym cisnął się wielki tłum.
 Spytał o powód tego ścisku; odpowiedziano mu dwoma imionami: "Zambinella!
 Jomelli"!
 Wchodzi i siada na parterze, wciśnięty między dwóch abbati pokaźnej tuszy, ale 
na szczęście dosyć blisko sceny.
 * Abbati (wł.) — księŜa.
 Kurtyna się podnosi.
 Pierwszy raz w Ŝyciu usłyszał tę muzykę, której Jan Jakub Rousseau tak wymownie
sławił mu rozkosze w czasie kolacji u barona d'Holbach.
 * Paul-Henri d'Holbach (1723—1789) — filozof francuski, wyznawca ateizmu i 
materializmu, jeden z głównych współpracowników Encyklopedii.
Duszę młodego rzeźbiarza oczarował, rzec moŜna, cudowny śpiew Jomellego.
 Zmysłowa oryginalność tych włoskich głosów misternie splecionych z sobą 
pogrąŜyła go w rozkosznym zachwyceniu.
 Siedział niemy, bez ruchu, nie czując nawet, jak go gniotą dwaj księŜule.
 Dusza jego przeszła w uszy i w oczy.
 Miał uczucie, Ŝe słucha wszystkimi porami.
 Naraz oklaski, od których omal nie zawaliła się sala, powitały zjawienie się 
primadonny.
 Wysunęła się zalotnie na przód sceny i skłoniła się publiczności z 
nieskończonym wdziękiem.
 Światła, entuzjazm tłumu, iluzja sceny, urok toalety, która w epoce owej była 
dość wyzywająca, spotęgowały powab tej kobiety.
 Sarrasine wydawał okrzyki rozkoszy.
 Podziwiał oto idealną piękność, której do tej chwili wciąŜ szukał w naturze, 
Ŝądając od modelki, często plugawej, doskonałej linii nóg, od innej zarysów 
piersi, od innej białych ramion, biorąc wreszcie szyję jakiejś młodej 
dziewczyny, ręce jakiejś kobiety, gładkie kolano jakiegoś dziecka, nie znajdując
nigdy pod zimnym niebem ParyŜa upajających tworów staroŜytnej Grecji.
 Zambinella ukazała mu najdelikatniejsze zespolenie owych tak gorąco 
upragnionych, rozkosznych proporcji niewieścich, których rzeźbiarz jest 
równocześnie najsurowszym i najnamiętniejszym sędzią.
 Wymowne usta, miłosne oczy, cera olśniewającej białości!
 Do tych szczegółów, które byłyby oczarowały malarza, dodajcie wszystkie cudy 
Wener oddane poboŜnym dłutem Greków.
 Artysta w zapamiętaniu podziwiał niezrównany wdzięk, z jakim ramiona spływały 
się z szyją, cudowną krągłość szyi, harmonijne linie brwi, nosa, doskonały owal 
twarzy, czystość jej konturów, urok gęstych rzęs wieńczących szerokie i zmysłowe
powieki.
 To było więcej niŜ kobieta, to było arcydzieło.
 Była w tym nieoczekiwanym tworze miłość zdolna oczarować wszystkich męŜczyzn 
oraz piękności godne entuzjazmu krytyka.
 Sarrasine poŜerał oczyma posąg Pigmaliona, który dla niego zstąpił z 
piedestału.
 Kiedy Zambinella zaczęła śpiewać, to był szał.
 Artystę przebiegał mróz; następnie uczuł Ŝar, który zapłonął nagle w głębiach 
jego najtajniejszej istoty, tego, co dla braku wyraŜenia nazywamy sercem!
 Nie klaskał, nie rzekł nic, ale doznawał uczucia szaleństwa, istnego opętania, 
które zagarnia nas jedynie w owym wieku, w którym Ŝądza ma coś straszliwego, 
piekielnego.
 Sarrasine chciał rzucić się na scenę i chwycić tę kobietę.
 Siła jego ustokrotniona jakąś depresją moralną niepodobną do wytłumaczenia, 
gdyŜ te objawy zachodzą w sferze niedostępnej dla ludzkiej obserwacji, gotowa 
była trysnąć z bolesną gwałtownością.
 Widząc go, powiedziałoby się, Ŝe to człowiek zimny i tępy.
 Sława, wiedza, przyszłość, istnienie, laury, wszystko runęło.

Strona 40

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Być kochanym przez nią albo umrzeć, oto wyrok, jaki Sarrasine wydał na samego 
siebie.
 Był tak zupełnie pijany, Ŝe nie widział sali, publiczności, aktorów, nie 
słyszał juŜ muzyki.
 Więcej jeszcze, nie istniała juŜ odległość między nim a Zambinellą, posiadał 
ją, oczy jego wlepione w śpiewaczkę piły ją.
 Diaboliczna niemal siła pozwalała mu czuć tchnienie tego głosu, wdychać wonny 
puder, którym te włosy były napojone, widzieć płaszczyzny tej twarzy, liczyć 
błękitne Ŝyłki barwiące tę atłasową skórę.
 Wreszcie ten głos, zwinny, świeŜy o srebrnym brzmieniu, gibki jak nitka, którą 
najlŜejszy powiew kształtuje, którą zwija i rozwija, pędzi i unosi, głos ten 
przejmował tak Ŝywo jego duszę, Ŝe artysta raz po raz wydawał owe mimowolne 
krzyki wyrwane konwulsyjną rozkoszą, zbyt rzadko daną ludzkim namiętnościom.
 W końcu musiał wyjść z teatru.
 DrŜące nogi zaledwie mogły go unieść.
 Był złamany, słaby jak człowiek nerwowy, którego wypruł jakiś atak straszliwego
gniewu.
 Miał tyle przyjemności lub moŜe tyle wycierpiał, Ŝe Ŝycie jego spłynęło jak 
woda z naczynia, które ktoś wywrócił.
 Czuł w sobie pustkę, unicestwienie podobne do owej niemocy, która doprowadza do
rozpaczy ludzi wychodzących z cięŜkiej choroby.
 Ogarnięty niewytłumaczonym smutkiem, przysiadł na schodach jakiegoś kościoła.
 Tam, grzbietem wsparty o kolumnę, pogrąŜył się w zadumie mglistej niby sen.
 Namiętność spiorunowała go.
 Wróciwszy do domu, wpadł w paroksyzm energii, która zdradza obecność nowego 
elementu w naszym istnieniu.
 Szarpany ową pierwszą gorączką miłości, która tyleŜ ma z rozkoszy, co z bólu, 
pragnął oszukać swoją niecierpliwość i swoje szaleństwo rysując Zambinellę z 
pamięci.
 Była to niejako zmaterializowana medytacja.
 Na jednej ćwiartce papieru widniała Zambinella zimna i spokojna na pozór, w 
postawie ulubionej Rafaelowi, Giorgione i wszystkim wielkim malarzom.
 Na drugiej obracała głową subtelnie, kończąc tryl i zdając się słuchać samej 
siebie.
 Sarrasine naszkicował swą ukochaną we wszystkich pozach: bez zasłony, siedzącą,
stojącą, leŜącą, niewinną albo lubieŜną, urzeczywistniając, dzięki obłędowi 
swego ołówka, wszystkie bezładne myśli, jakie nawiedzają naszą wyobraźnię, kiedy
silnie myślimy o kochance.
 Ale jego oszalała myśl szła dalej niŜ rysunek.
 Widział Zambinellę, mówił do niej, błagał ją, wyŜywał z nią tysiąc lat Ŝycia i 
szczęścia, przymierzając ją we wszystkich moŜliwych sytuacjach, próbując z nią 
niejako przyszłości.
 Nazajutrz posłał lokaja, aby wynająć na cały sezon loŜę tuŜ przy scenie.
 Następnie, jak wszyscy młodzi ludzie obdarzeni bujną wyobraźnią, przecenił 
trudność swego przedsięwzięcia i dał swej namiętności jako pierwszy pokarm 
szczęście podziwiania kochanki bez przeszkód.
 Ten złoty wiek miłości, w którym rozkoszujemy się własnym uczuciem i w którym 
czujemy się niemal szczęśliwi sami Przez się, niedługo miał trwać u Sarrasinea.
 JednakŜe wypadki zaskoczyły go w chwili, gdy był jeszcze pod urokiem tej 
wiośnianej halucynacji, równie naiwnej, jak rozkosznej.
 Przez tydzień przeŜył całe Ŝycie, rano zajęty ugniataniem gliny, w której 
starał się skopiować Zambinellę mimo zasłon, spódnic, sznurówek i wstąŜek, które
mu ją przesłaniały.
 Wieczór, wcześnie w swej loŜy, sam, leŜąc na sofie, stwarzał sobie, podobny 
Turkowi pijanemu opium, szczęście tak płodne, tak bujne, jak sam pragnął.
 Oswoił się stopniowo z nazbyt Ŝywym wzruszeniem, o jakie go przyprawiał śpiew 
ukochanej; następnie oswoił swoje oczy z jej widokiem; w końcu mógł patrzeć na 
nią bez obawy głuchej wściekłości, jaka nim wstrząsała pierwszego dnia.
 Namiętność jego uspokajając się stała się głębsza.
 Poza tym dziki rzeźbiarz-odludek nie znosił, aby koledzy mącili jego samotność,
zaludnioną obrazami, strojną rojeniem nadziei i szczęścia.
 Kochał z całą siłą i tak naiwnie, Ŝe stał się pastwą wszystkich niewinnych 
skrupułów, jakie nas oblegają, kiedy kochamy po raz pierwszy.
 Kiedy sobie uświadamiał, Ŝe niebawem trzeba będzie działać, krzątać się, 
dowiadywać, gdzie mieszka Zambinella, czy ma matkę, wuja, opiekuna, rodzinę, 
kiedy myślał wreszcie o sposobach zobaczenia jej, mówienia z nią, czuł, Ŝe serce
wzdyma mu się tak silnie od tak śmiałych myśli, Ŝe odkładał te zabiegi na jutro,
szczęśliwy przez swe cierpienia fizyczne tyleŜ, co przez swoje rozkosze duchowe.

Strona 41

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - AleŜ - przerwała mi pani de Rochefide - nie widzę jeszcze ani Marianiny, ani 
jej staruszka.
 - Widzi go pani ciągle!
 - wykrzyknąłem zniecierpliwiony jak autor, któremu zepsują efekt.
 - Od kilku dni - podjąłem po pauzie - Sarrasine tak pilnie wysiadywał w swojej 
loŜy, a oczy jego wyraŜały tyle miłości, Ŝe jego szał dla śpiewu Zambinelli 
byłby plotką dla całego ParyŜa, gdyby rzeczy się działy w tym mieście; ale we 
Włoszech, proszę pani, w teatrze kaŜdy przeŜywa własne wraŜenia, własne 
namiętności z pasją, która wyklucza szpiegostwo lornetek.
 Bądź co bądź zacietrzewienie rzeźbiarza nie mogło długo ujść oczu śpiewaków i 
śpiewaczek.
 Pewnego wieczora Francuz spostrzegł, Ŝe się z niego śmiano w kulisach.
 Trudno zgadnąć, do jakiej by się posunął ostateczności, gdyby Zambinella nie 
weszła w tej chwili na scenę.
 Rzuciła na Sarranea owo wymowne spojrzenie, które często mówi więcej, niŜby 
kobieta chciała.
 To spojrzenie było całym objawieniem.
 Kocha go!
 "JeŜeli to jest tylko kaprys - myślał, juŜ oskarŜając swą kochankę o zbyt 
gorące serce - jeszcze ona nie wie, pod jaką moc popadnie.
 Jej kaprys będzie trwał, mam nadzieję, tyle co moje Ŝycie".
 W tej chwili trzy lekkie pukania do loŜy obudziły uwagę artysty.
 Otworzył.
 Stara kobieta weszła tajemniczo.
 - Młodzieńcze - rzekła - jeŜeli chcesz być szczęśliwy, bądź roztropny, zawiń 
się w płaszcz, spuść na oczy wielki kapelusz, następnie około dziesiątej wieczór
bądź na ulicy Corso przed pałacem Hiszpańskim.
 - Będę - rzekł wkładając dwa ludwiki w pomarszczoną dłoń starej.
 Wymknął się z loŜy, dawszy porozumiewawczy znak Zambinelli, która spuściła 
trwoŜliwie rozkoszne powieki, jak kobieta szczęśliwa, Ŝe ją nareszcie 
zrozumiano.
 Następnie pobiegł do domu, aby wyszukaną toaletą podnieść swe szansę.
 Kiedy wychodził z teatru, nieznajomy jakiś zatrzymał go.
 - UwaŜaj, panie Francuzie - szepnął.
 - To gra o Ŝycie.
 Kardynał Cicognara jest jej protektorem, a on nie zna Ŝartów.
 Gdyby czart pomieścił między Sarrasineem a Zambinellą otchłań piekła, w tej 
chwili rzeźbiarz byłby ją przebył jednym susem.
 Podobna rumakom bogów w eposie Homera, miłość jego przebyła w mgnieniu oka 
olbrzymie przestrzenie.
 - Gdyby śmierć miała mnie czekać na progu, szedłbym jeszcze prędzej - odparł.
 - Poverino!
 - wykrzyknął nieznajomy znikając.
 * Poverino (wł.) — biedaczysko.
 Mówiąc o niebezpieczeństwie zakochanemu - czyŜ to nie znaczy sprzedawać mu 
rozkosz?
 Nigdy lokaj Sarrasinea nie widział, aby pan jego tak się stroił.
 Najpiękniejszą szpadę, dar Bouchardona, szarfę, którą mu dała Klotylda, surdut 
naszywany w blaszki, kamizelkę ze srebrnej lamy, złotą tabakierkę, kosztowne 
zegarki, Wszystko wydobył z kufrów; wystroił się jak młoda dziewczyna, która 
spodziewa się spotkać na przechadzce swego pierwszego zalotnika.
 O oznaczonej godzinie pijany miłością, kipiący nadzieją, Sarrasine z twarzą 
zakrytą płaszczem pobiegł na miejsce wyznaczone przez starą.
 Duenna czekała.
 - Spóźnił się pan - rzekła.
 - Pójdź.
 Poprowadziła Francuza małymi uliczkami i zatrzymała się przed dość pokaźnym 
pałacykiem.
 Zapukała.
 Brama otwarła się.
 Powiodła Sarrasinea przez labirynt schodów, korytarzy i pokoi oświeconych 
jedynie mdłym blaskiem księŜyca; niebawem przybyli do drzwi, z których przez 
szpary przenikało Ŝywe światło i skąd dochodziły radosne śmiechy i głosy.
 Naraz Sarrasine stanął olśniony: na jedno słowo starej wpuszczono go do tego 
tajemniczego mieszkania.
 Ujrzał się w salonie wspaniale oświetlonym, bogato umeblowanym; na środku 
znajdował się stół zastawiony obficie, dźwigający czcigodne butelki, apetyczne 
flakony, migocące na kształt rubinów i diamentów.

Strona 42

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Poznał śpiewaków i śpiewaczki z teatru w towarzystwie uroczych kobiet, 
widocznie gotowych rozpocząć ucztę, z którą czekano tylko na niego.
 Sarrasine powściągnął uczucie zawodu, nadrabiając miną.
 Spodziewał się słabo oświeconego pokoju kochanki; ona sama koło kominka, 
zazdrośnik o dwa kroki, śmierć i miłość, zwierzenia wymieniane szeptem, z serca 
do serca, pocałunki igrające z niebezpieczeństwem, twarze tak bliskie, Ŝe włosy 
Zambinelli pieściłyby czoło jego brzemienne pragnieniem, płonące szczęściem.
 - Niech Ŝyje szaleństwo!
 - krzyknął.
 - Signori e belle donnę, pozwolicie mi później wziąć rewanŜ i okazać moją 
wdzięczność za sposób, w jaki przyjmujecie biednego rzeźbiarza.
 * Signori e belle donnę (wł.) — panowie i piękne panie.
 Przyjąwszy dość serdeczne słowa powitania od większości obecnych osób, które 
znał z widzenia, starał się zbliŜyć do berŜerki, na której spoczywała 
Zambinella, niedbale wyciągnięta.
 Och, jakŜe mu biło serce, kiedy spostrzegł maleńką nóŜkę, obutą w owe 
pantofelki, które, niech mi to pani pozwoli powiedzieć, dawały niegdyś nóŜce 
kobiecej wyraz tak zalotny, tak rozkoszny, Ŝe nie wiem, jak męŜczyźni mogli mu 
się oprzeć.
 Białe pończochy doskonale obcisłe, z zielonymi strzałkami, krótkie spódniczki, 
szpiczaste pantofelki na wysokich obcasach z czasu Ludwika XV przyczyniły się 
moŜe trochę do zepsucia Europy i kleru.
 - Trochę!
 - rzekła margrabina.
 - Więc pan nic nie czytał?
 ,- Zambinella - odparłem z uśmiechem - bezwstydnie załoŜyła nogę na nogę i 
kołysała dla zabawy tą, która była na wierzchu.
 Ta poza księŜniczki doskonale godziła się z jej urodą kapryśną i, moŜna rzec, 
obiecująco miękką.
 Przebrała się po teatrze; staniczek dobrze rysował jej smukłą kibić, którą 
uwydatniały jeszcze robrony i atłasowa suknia haftowana w błękitne kwiaty.
 Pierś, której skarby kryła przez zbytek kokieterii koronka, lśniła białością.
 Uczesana była mniej więcej tak, jak się czesała pani du Barry; twarz jej w 
obszernym czepeczku zdawała się jeszcze drobniejsza, a puder podnosił jej cerę.
 * Pani du Barry (1743—1793) — faworyta króla Ludwika XV; na portretach i 
rzeźbach ma włosy odczesane z czoła, w lokach opadające na tył głowy i szyję.
Widzieć ją tak, znaczyło ją ubóstwiać.
 Uśmiechnęła się wdzięcznie do rzeźbiarza.
 Sarrasine, jakkolwiek nierad, Ŝe nie moŜe z nią mówić bez świadków, usiadł 
grzecznie i zaczął rozmowę o muzyce chwaląc jej wspaniały talent; ale głos jego 
drŜał miłością, obawą i nadzieją.
 - Czego się pan obawia?
 - rzekł Vitagliani, najsłynniejszy śpiewak z trupy.
 - Wierzaj, nie potrzebujesz się tu lękać Ŝadnego rywala.
 Tenor uśmiechnął się milcząco.
 Uśmiech ten powtórzył się na wargach wszystkich gości, na których twarzach 
odbijała się jakaś ukryta złośliwość, niedostrzegalna dla zakochanego.
 Niedyskrecja ta była dla Sarrasinea niby cios sztyletu w piersi.
 Mimo Ŝe obdarzony siłą charakteru, tak iŜ nic w świecie nie mogło wpłynąć na 
jego miłość, nie pomyślał moŜe jeszcze, Ŝe Zambinella jest niemal kurtyzaną i Ŝe
nie moŜe zaznać równocześnie czystych rozkoszy, które czynią miłość młodej 
dziewczyny czymś tak słodkim, i płomiennych uniesień, którymi aktorka kaŜe 
kupować skarby swojej namiętności.
 Zrozumiał to i pogodził się z losem.
 Podano wieczerzę.
 Sarrasine i Zambinella siedli bez ceremonii przy stole.
 Do potowy kolacji artyści zachowali pewną miarę i rzeźbiarz mógł rozmawiać ze 
śpiewaczką.
 Wydała mu się dowcipna, subtelna, ale była bezgranicznie ciemna; zdała mu się 
teŜ słaba i zabobonna.
 Delikatność jej organów przebijała w jej umysłowości.
 Kiedy Vitagliani otworzył pierwszą butelkę szampana, Sarrasine wyczytał w 
oczach sąsiadki dość Ŝywy lęk na słaby wystrzał korka.
 Mimowolne drŜenie kobiecych nerwów wziął zakochany za oznakę nadzwyczajnej 
wraŜliwości.
 Słabość ta oczarowała Francuza.
 Miłość męŜczyzny kryje tyle opiekuńczości.
 "Moja siła będzie dla ciebie tarczą"!

Strona 43

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 CzyŜ to zdanie nie jest treścią wszystkich oświadczyn miłosnych?
 Sarrasine, zbyt namiętny, aby prawić komplementy pięknej Włoszce, był jak 
wszyscy kochankowie na przemian powaŜny, roześmiany albo skupiony.
 Mimo iŜ zdawał się słuchać obecnych, nie słyszał ani słowa; cały oddawał się 
rozkoszy jej.
 bliskości, dotknięcia jej ręki, obsługiwania jej.
 Pławił się w tajemnej rozkoszy.
 Mimo wymowy paru spojrzeń, zdziwiony był wstrzemięźliwością Zambinelli.
 Prawda, Ŝe pierwsza przycisnęła jego nogę i draŜniła go z filuternością kobiety
wolnej i zakochanej, ale naraz, słysząc, jak Sarrasine opowiada jakiś fakt 
świadczący o gwałtowności jego charakteru, przeobraziła się w skromną 
dzieweczkę.
 Kiedy kolacja zmieniła się w orgię, goście natchnieni winem zaczęli śpiewać.
 Następowały po sobie cudowne duety, kalabryjskie piosenki, hiszpańskie 
seguidille, neapolitańskie kanconety.
 Pijaństwo było we wszystkich oczach, w muzyce, w sercach i głosach.
 Buchnęła nagle upajająca Ŝywość, serdeczne wylanie, włoska dobroduszność, 
zupełnie niezrozumiała tym, którzy znają jedynie przyjęcia paryskie, rauty 
londyńskie i wiedeńskie wieczorynki.
 śarty i czułe słówka krzyŜowały się niby kule w bitwie, poprzez śmiechy, 
klątwy, bluźnierstwa, wezwania Najświętszej Panny lub Bambino.
 * Bambino (wł.) — Dzieciątko.
 Ktoś połoŜył się na sofie i zasnął.
 Młoda dziewczyna słuchała oświadczyn nie widząc, Ŝe leje wino na obrus.
 Pośród tego zamętu Zambinella, jak gdyby zdjęta grozą, milczała zamyślona.
 Nie chciała pić, jadła moŜe nieco za wiele; ale łakomstwo jest, powiadają, 
wdziękiem kobiety.
 Podziwiając wstydliwość kochanki, Sarrasine zastanawiał się powaŜnie nad 
przyszłością.
 "Chce z pewnością, aby się z nią oŜenić" - rzekł sobie w duchu.
 Za czym, oddał się rozkoszom tego związku.
 Całe Ŝycie nie wydawało mu się dość długie, aby wyczerpać źródło szczęścia, 
jakie znajdował w duszy.
 Vitagliani, jego sąsiad, dolewał mu gęsto, tak Ŝe koło trzeciej z rana, nie 
będąc zupełnie pijany, Sarrasine uczuł się bezbronny wobec swego szału.
 W chwili uniesienia porwał tę kobietę i uniósł ją do buduaru, ku którego 
drzwiom niejeden raz obrócił juŜ oczy.
 Włoszka była zbrojna w sztylet.
 - JeŜeli się zbliŜysz - rzekła - będę musiała utopić ci tę broń w sercu.
 Pogardzałbyś mną.
 Zbyt wiele powzięłam szacunku dla ciebie, aby się oddać w ten sposób.
 Nie chcę stać się niegodna uczucia, jakim mnie darzysz.
 - A!
 a!
 - rzekł Sarrasine - zły to sposób gaszenia miłości tym, Ŝe się ją podnieca.
 Czy jesteś juŜ tak zepsuta, stara sercem, Ŝe postępujesz jak młoda kurtyzana, 
zaostrzająca wzruszenia, którymi handluje?
 - AleŜ dziś piątek - odparła przeraŜona gwałtownością Francuza.
 Sarrasine, który nie był dewotem, zaczął się śmiać.
 Zambinella skoczyła jak młoda kózka i rzuciła się do jadalni.
 Kiedy Sarrasine pojawił się goniąc za nią, przywitał go piekielny śmiech.
 Ujrzał Zambinellę zemdloną na sofie.
 Była blada i jak by wyczerpana wysiłkiem, który uczyniła.
 Mimo Ŝe Sarrasine niewiele umiał po włosku, zrozumiał, jak mówiła po cichu do 
Vitaglianiego: - AleŜ on mnie zabije!
 Dziwna ta scena zmieszała rzeźbiarza.
 Ochłonął.
 Stał zrazu nieruchomy, następnie odzyskał mowę, siadł koło ukochanej i zapewnił
ją o swym szacunku.
 Znalazł siłę, aby pchnąć swą namiętność na inne tory, oświadczając się tej 
kobiecie w sposób najbardziej egzaltowany.
 Dla odmalowania swej miłości rozwinął skarby owej czarodziejskiej wymowy, 
której kobiety rzadko odmawiają wiary.
 W chwili gdy pierwszy brzask zaskoczył biesiadników, któraś z kobiet poddała, 
aby pojechać do Frascati.
 Wszyscy przyjęli Ŝywym oklaskiem myśl, aby spędzić dzień w Villa Ludovisi.
 Vitagliani poszedł wynająć powozy.
 Sarrasine miał to szczęście, Ŝe jechał z Zambinellą w faetonie.

Strona 44

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Skoro raz wydostali się z Rzymu, wesołość, zdławiona na chwilę walką, jaką 
kaŜdy toczył ze snem, obudziła się nagle.
 MęŜczyźni, kobiety, wszyscy byli zwyczajni owego szalonego Ŝycia, owych nie 
kończących się uciech, owej bujności artystów czyniących z Ŝycia ustawne święto,
wybuch śmiechu bez myśli o jutrze.
 Jedynie towarzyszka rzeźbiarza wydawała się przygnębiona.
 - Czy chora jesteś?
 - spytał Sarrasine.
 - Czy wolałabyś wrócić do domu?
 - Nie jestem dość silna, aby znosić te wybryki - odparła.
 - Potrzebuję się bardzo oszczędzać, ale przy panu czuję się tak dobrze!
 Bez pana nie byłabym została na tej wieczerzy; po nieprzespanej nocy tracę całą
świeŜość.
 - Jesteś taka delikatna - odparł Sarrasine patrząc na drobne rysy uroczej 
istoty.
 - Hulanki niszczą mi głos.
 - Teraz, kiedy jesteśmy sami - wykrzyknął artysta - i kiedy nie potrzebujesz 
się lękać wybuchów mojej namiętności, powiedz mi, Ŝe mnie kochasz.
 - Czemu - rzekła - na co?
 Podobałam się panu.
 Ale pan jest Francuz i to uczucie przejdzie panu.
 Och, pan by mnie nie kochał tak, jak ja bym chciała być kochaną.
 - Jak?
 - Bez tego, do czego zmierza pospolita miłość, niewinnie.
 Brzydzę się męŜczyznami bardziej jeszcze, niŜ nienawidzę kobiet.
 Potrzeba mi przyjaźni, w której czułabym się bezpieczna.
 Świat jest dla mnie pustynią.
 Jestem przeklęta istota, skazana na to, aby rozumieć szczęście, aby je czuć, 
aby go pragnąć i, jak tyle innych, zmuszona patrzeć, jak ono wciąŜ ucieka ode 
mnie.
 Niech pan pamięta, Ŝe ja pana nie oszukałam.
 Zabraniam ci kochać mnie.
 Mogę być dla ciebie oddanym przyjacielem, bo podziwiam twoją siłę i twój 
charakter.
 Potrzebuję brata, opiekuna.
 Bądź tym wszystkim dla mnie, ale niczym więcej.
 - Nie kochać cię!
 - wykrzyknął Sarrasine.
 - AleŜ, drogi aniele, jesteś moim Ŝyciem, moim szczęściem!
 - Gdybym powiedziała jedno słowo, odepchnąłbyś mnie ze wstrętem.
 - Kokietko, nic mnie nie zdoła przerazić!
 Powiedz mi, Ŝe dla ciebie zgubię mą przyszłość, Ŝe za dwa miesiące umrę, Ŝe 
pójdę do piekła za to, Ŝe cię raz pocałowałem!
 Uściskał ją mimo wysiłków, jakie czyniła Zambinella, aby uniknąć tego 
namiętnego pocałunku.
 - Powiedz mi, Ŝe jesteś czartem, Ŝe chcesz mego majątku, mego nazwiska, całej 
mojej sławy!
 Czy chcesz, abym przestał być rzeźbiarzem?
 Mów.
 - A gdybym ja nie była kobietą?
 - spytała nieśmiało Zambinella srebrnym i słodkim głosem.
 - Dobry Ŝart!
 - wykrzyknął Sarrasine.
 - Myślisz, Ŝe moŜna oszukać oko artysty?
 CzyŜ od dziesięciu dni nie poŜeram, nie zgłębiam, nie podziwiam twoich uroków?
 Tylko kobieta moŜe mieć to krągłe i miękkie ramię, te delikatne linie.
 Och, ty chcesz pochlebstw!
 Uśmiechnęła się smutno i szepnęła: - Nieszczęsna piękność!
 Podniosła oczy do nieba.
 W tej chwili w spojrzeniu jej odbijał się wstręt tak silny, tak Ŝywy, Ŝe 
Sarrasine zadrŜał.
 - Panie Francuzie - dodała - niech pan zapomni na zawsze tę chwilę szaleństwa.
 Szanuję pana, ale co się tyczy miłości, nie Ŝądaj jej ode mnie; to uczucie nie 
istnieje w moim sercu.
 Ja nie mam serca!
 - wykrzyknęła płacząc.
 - Teatr, w którym mnie pan widział, te oklaski, ta muzyka, ta sława, na jaką 
mnie skazano, to moje Ŝycie: nie mam innego.

Strona 45

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Za kilka godzin będzie pan na mnie patrzał innymi oczami, kobieta, którą 
kochasz, umrze.
 Rzeźbiarz nie odpowiedział.
 Głucha wściekłość orała mu serce.
 Potrafił tylko patrzeć na tę niezwykłą kobietę oczyma, które paliły płomieniem.
 Ten wątły głos, ta poza, wzięcie, gesty Zambinelli, nacechowane smutkiem, 
melancholią i zniechęceniem, wydobywały z jego duszy wszystkie skarby miłości.
 KaŜde słowo było ostrogą, w tej chwili przybyli do Frascati.
 Kiedy artysta podał rękę swej pani, aby jej pomóc wysiąść, uczuł, Ŝe cała drŜy.
 - Co tobie?
 Zabiłabyś mnie - wykrzyknął widząc, Ŝe blednie - gdybyś czuła najlŜejszy ból, 
którego ja byłbym nawet niewinną przyczyną.
 - WąŜ!
 - rzekła pokazując małego węŜyka, który pomykał wzdłuŜ rowu.
 - Boję się tych wstrętnych stworzeń.
 Sarrasine zgniótł nogą głowę węŜa.
 SARRASINE - Jaki pan odwaŜny!
 - rzekła Zambinella patrząc z widocznym przeraŜeniem na martwego płaza.
 - No i co - rzekł artysta z uśmiechem - czy ośmielisz się twierdzić, Ŝe nie 
jesteś kobietą?
 Połączyli się z towarzystwem i przechadzali się po lasach willi Ludovisi, 
naleŜącej wówczas do kardynała Cicognara.
 Ranek ten upłynął zbyt szybko dla zakochanego rzeźbiarza, ale wypełniło go 
mnóstwo wydarzeń, które mu odsłoniły kokieterię, słabość, czułostkowość tej 
miękkiej i wątłej duszy.
 Była to kobieta z nagłymi napadami lęku, nieumotywowanymi kaprysami, wybuchami 
przestrachu i odwagi, z kobiecą brawurą i uroczą delikatnością uczuć.
 W pewnej chwili, zapuszczając się w pole, gromadka wesołych śpiewaków ujrzała z
daleka paru ludzi uzbrojonych od stóp do głów i bynajmniej nie budzących 
zaufania.
 Na to słowo: "To zbójcy", kaŜdy przyśpieszył kroku, aby się schronić w willi 
kardynała.
 W tym krytycznym momencie Sarrasine spostrzegł po bladości Zambinelli, Ŝe nie 
ma siły iść; wziął ją w ramiona i niósł jakiś czas biegnąc.
 Kiedy się znalazł w pobliskiej winnicy, postawił swoją panią na ziemi.
 - Wytłumacz mi - rzekł - w jaki sposób ta bezmierna słabość, która u kaŜdej 
innej kobiety byłaby wstrętna, raziłaby mnie i której najmniejszy objaw 
wystarczyłby niemal, aby zgasić moją miłość, w tobie podoba mi się, czaruje 
mnie?
 Och, jak ja cię kocham - dodał.
 - Wszystkie twoje wady, twoje lęki, twoje małostki dodają ci jeszcze wdzięku.
 Czuję, Ŝe nienawidziłbym kobiety silnej, jakiejś Safony, odwaŜnej, pełnej 
energii, namiętności.
 O słodka i wątła istoto, jak mogłabyś być inna?
 Ten głos anioła, ten głos tak delikatny, byłby nonsensem, gdyby wychodził z 
innego ciała niŜ twoje.
 - Nie mogę - rzekła - dać panu Ŝadnej nadziei.
 Niech pan nie mówi do mnie w ten sposób, Ŝartowano by z pana.
 Niepodobna mi zabronić panu wstępu do teatru, ale jeśli mnie kochasz lub jeśli 
jesteś rozsądny, nie przyjdziesz więcej.
 Niech pan mnie posłucha - rzekła powaŜnym głosem.
 - Och, milcz - rzekł artysta upojony.
 - Przeszkody podsycają miłość w moim sercu.
 Zambinella stała bez ruchu, skromna i pełna wdzięku, ale zamilkła, jak gdyby 
raŜona jakąś złowróŜbną myślą.
 Kiedy trzeba było wracać do Rzymu, wsiadła do berlinki na cztery osoby, 
rozkazując z nieubłaganą minką rzeźbiarzowi, aby sam wrócił faetonem.
 Przez drogę Sarrasine postanowił wykraść Zambinellę.
 Cały dzień spędził na snuciu planów; jeden był szaleńszy niŜ drugi.
 o zmierzchu, w chwili gdy wychodził, aby spytać kogo, gdzie się znajduje willa 
jego ukochanej, spotkał w progu jednego z kolegów.
 - Mój drogi - rzekł mu ów - nasz ambasador prosi cię do siebie na dziś wieczór.
 Daje wspaniały koncert: kiedy usłyszysz, Ŝe będzie Zambinella...
 - Zambinella - wykrzyknął Sarrasine, nieprzytomny na dźwięk tego imienia.
 - AleŜ ja szaleję za nią!
 - Jak wszyscy - odparł kolega.
 - Słuchaj, jeŜeli jesteście mymi przyjaciółmi, ty, Vien, Lauterburg i 
Allegrain, uŜyczcie mi pomocy w zamachu, jaki chcę uczynić po zabawie.

Strona 46

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 * Philippe Lauterburg (1740—1812) — malarz-pejzaŜysta i rytownik;
 * Christophe-Gabriel Allegrain (1710—1795) — rzeźbiarz francuski.
- Nie chodzi o zabicie jakiego kardynała ani o...
 - Nie, nie - rzekł Sarrasine.
 - Nie Ŝądam od was nic, czego uczciwi ludzie nie mogliby zrobić.
 W parę sekund rzeźbiarz przygotował wszystko, aby zapewnić sukces swemu 
przedsięwzięciu.
 Przybył jeden z ostatnich do ambasadora, ale przybył w podróŜnej karecie 
zaprzęŜonej w tęgie konie a powoŜonej przez jednego z najśmielszych vetturinów w
Rzymie.
 Pałac ambasadora pełen był ludzi; nie bez trudu rzeźbiarz, nie znany nikomu z 
obecnych, zdołał dotrzeć do salonu w chwili, gdy Zambinella śpiewała.
 - To z pewnością przez wzgląd na kardynałów, biskupów i opatów, którzy są tutaj
- spytał Sarrasine - ona przebrana jest za męŜczyznę, ma siatkę na głowie, włosy
w puklach i szpadę przy boku?
 - Ona?
 Jaka ona?
 - odparł stary pan, do którego zwrócił się Sarrasine.
 - Zambinella.
 - Jaka Zambinella?
 - odparł rzymski ksiąŜę.
 - Czy pan Ŝartuje?
 Skąd pan przybywasz?
 Czy kiedy występowała kobieta w teatrze w Rzymie?
 I czy pan nie wie, jakiego rodzaju istoty grają role kobiece w państwie 
papieskim?
 To ja, drogi panie, dałem Zambinelli jego głos.
 Zapłaciłem wszystko temu ladaco, nawet nauczyciela śpiewu.
 I wiesz pan, tak mało się poczuwa do wdzięczności za usługę, jaką mu oddałem, 
Ŝe nie chce przestąpić mego progu.
 A przecieŜ jeŜeli zrobi majątek, mnie będzie go zawdzięczał.
 KsiąŜę Chigi mógł mówić długo.
 Sarrasine nie słuchał go.
 Okropna prawda wdarła się w jego duszę.
 Był jak gdyby raŜony gromem.
 Stał nieruchomo, z oczyma wlepionymi w rzekomego śpiewaka.
 Jego płomienne spojrzenie musiało magnetycznie podziałać na Zambinellę, bo 
musico obrócił nagle oczy na Sarrasinea: w tejŜe chwili jego niebiański głos 
zmącił się.
 ZadrŜał.
 * Musico (wł.) — muzyk.
 Mimowolny szmer wyrwał się zebraniu, które całe wisiało u jego warg.
 To go zmieszało do reszty; usiadł i przerwał arię.
 Kardynał Cicognara, który śledził spod oka kierunek, w jakim pobiegło 
spojrzenie jego protegowanego, spostrzegł wówczas Francuza, pochylił się do 
jednego ze swych duchownych adiutantów i widocznie spytał o nazwisko rzeźbiarza.
 Uzyskawszy odpowiedz, przyjrzał się bardzo uwaŜnie artyście i dał rozkazy 
księdzu, który znikł szybko.
 Tymczasem Zambinella, przyszedłszy do siebie, zaczął na nowo arię, którą 
przerwał tak nagle; ale wykonał ją licho i mimo nalegań wzbraniał się zaśpiewać 
cokolwiek innego.
 Pierwszy to raz objawił ową kapryśną tyranię, która później uczyniła go nie 
mniej sławnym niŜ talent i olbrzymi majątek, owoc - jak powiadano - zarówno jego
głosu, jak urody.
 - To kobieta - rzekł głośno Sarrasine, jak gdyby był sam.
 - Musi się pod tym kryć jakaś piekielna tajemnica.
 Kardynał Cicognara oszukuje papieŜa i cały Rzym!
 Natychmiast rzeźbiarz wyszedł z salonu, zebrał przyjaciół i posadził ich na 
czatach w dziedzińcu pałacowym.
 Kiedy Zambinella zyskał pewność, Ŝe Sarrasine odszedł, zdawało się, Ŝe odzyskał
nieco spokoju.
 Około północy, obszedłszy salony jak człowiek, który szuka wroga, musico 
opuścił zebranie.
 W chwili gdy przekraczał próg pałacu, pochwycili go zręcznie jacyś ludzie, 
którzy mu zakneblowali usta chustką i przenieśli go do powozu wynajętego przez 
Sarrasinea.
 Zdrętwiały ze strachu Zambinella wtulił się w kąt, nie śmiejąc się poruszyć.
 Widział przed sobą straszliwą twarz artysty, który zachowywał śmiertelne 

Strona 47

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

milczenie.
 Droga była krótka.
 Zambinella wyniesiony przez Sarrasinea znalazł się niebawem w ponurej i nagiej 
pracowni.
 Śpiewak, na wpół martwy, siedział na krześle, nie śmiejąc spojrzeć na posąg 
kobiety, w którym poznał swoje rysy.
 Nie wyrzekł słowa, ale zęby jego szczękały.
 Sarrasine przechadzał się wielkimi krokami.
 Naraz zatrzymał się przed Zambinellą.
 - Powiedz mi prawdę - rzekł głuchym i zmienionym głosem.
 - Jesteś kobietą?
 Kardynał Cicognara...
 Zambinella padł na kolana i odpowiedział jedynie spuszczeniem głowy.
 - Ha!
 jesteś kobietą - wykrzyknął artysta w szale - bo nawet...
 Nie dokończył.
 - Nie - podjął - nie byłby na tyle nikczemny...
 - Och, nie zabijaj mnie - wykrzyknął Zambinella zalewając się łzami.
 - Zgodziłem się zwodzić pana jedynie na prośby moich kolegów, którzy chcieli 
się pośmiać.
 - Pośmiać!
 - odparł rzeźbiarz głosem, który miał coś piekielnego.
 - Pośmiać, pośmiać!
 Tyś się waŜył igrać z uczuciem męŜczyzny, ty?
 - Och!
 łaski!
 - odparł Zambinella.
 - Powinien bym cię zgładzić - wykrzyknął Sarrasine dobywając szpady gwałtownym 
ruchem.
 - Ale - podjął z zimną wzgardą - drąŜąc twe wnętrzności sztyletem, czy 
znalazłbym tam uczucie, które bym mógł ugasić, zemstę, którą bym mógł nasycić?
 Jesteś niczym.
 Gdybyś był męŜczyzną czy kobietą, zabiłbym cię.
 Ale...
 Sarrasine uczynił gest wzgardy; odwracając głowę, musiał spojrzeć na posąg.
 " I to jest złudzenie!
 - wykrzyknął.
 Po czym odwracając się ku Zambinelli: - Serce kobiety było dla mnie 
schronieniem, ojczyzną.
 Czy masz siostry, które byłyby do ciebie podobne?
 Nie.
 więc umieraj!
 - wykrzyknął.
 - Ale nie, będziesz Ŝył.
 Zostawić ci Ŝycie czyŜ to nie znaczy skazać cię na coś gorszego niŜ śmierć?
 i Nie mojej krwi ani mego istnienia Ŝałuję, ale przyszłości i szczęścia i mego 
serca.
 Twoja wątła ręka zwaliła moje szczęście.
 Jaką nadzieję mogę ci wydrzeć za wszystkie nadzieje, któreś ty pokalał?
 Ściągnąłeś mnie aŜ do siebie.
 Kochać, być kochanym!
 To są odtąd słowa pozbawione sensu dla mnie, tak jak dla ciebie.
 Bez ustanku będę myślał o tej kobiecie urojonej, widząc kobietę rzeczywistą.
 - Wskazał posąg gestem rozpaczy.
 - Zawsze będę miał w pamięci niebiańską harpię, która będzie zatapiać szpony we
wszystkie moje męskie uczucia i która naznaczy wszystkie inne kobiety piętnem 
niedoskonałości.
 Potworze, ty, który nie moŜesz dać Ŝycia niczemu, ogołociłeś mi ziemię ze 
wszystkich kobiet!
 Sarrasine usiadł naprzeciw przeraŜonego śpiewaka.
 Dwie wielkie łzy wyszły z jego suchych oczu, potoczyły się po jego męskich 
policzkach i spadły na ziemię.
 Dwie łzy wściekłości, dwie łzy gorzkie i palące.
 - Nie ma juŜ miłości!
 Umarłem dla wszelkiej rozkoszy, dla wszystkich ludzkich wzruszeń.
 Przy tych słowach chwycił młot i cisnął nim w posąg z tak wściekłą siłą, Ŝe 
chybił.
 Sądził, iŜ zniszczył ten pomnik swego szaleństwa; wówczas chwycił szpadę i 

Strona 48

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

błysnął nią, aby zabić śpiewaka.
 Zambinella wydawał rozdzierające krzyki.
 W tej chwili weszli trzej ludzie i rzeźbiarz padł przeszyty trzema ciosami 
sztyletu.
 - W imieniu kardynała Cicognara - rzekł jeden z nich.
 - To dobrodziejstwo godne chrześcijanina - odparł Francuz oddając ducha.
 Posępni wysłannicy oznajmili Zambinelli o niepokoju jego protektora, który 
czekał u bramy w zamkniętym powozie, aby go zabrać, skoro tylko będzie wolny.
 - Ale - rzekła pani de Rochefide - jaki związek między tą historią a 
staruszkiem, którego widzieliśmy u państwa de Lanty?
 - Proszę pani, kardynał Cicognara zabrał posąg Zambinelli i dał go wykonać w 
marmurze.
 Znajduje się dzisiaj w muzeum Albani.
 Tam, w roku 1791, rodzina Lanty odnalazła posąg i poprosiła Viena, aby go 
skopiował.
 Portret, który pani ukazał Zambinellę w dwudziestym roku, w chwilę po ujrzeniu 
go stuletnim starcem, posłuŜył później do "Endymiona" Girodeta; mogła teŜ pani 
rozpoznać jego typ w Adonisie.
 - Ale ten czy ta Zambinella...?
 - MoŜe być, proszę pani, jedynie wujecznym dziadkiem Marianiny.
 Pojmuje pani teraz interes, jaki moŜe mieć pani de Lanty w tym, aby ukryć 
źródło majątku, który pochodzi...
 - Dosyć!
 - rzekła z rozkazującym gestem.
 Przetrwaliśmy chwilę pogrąŜeni w najgłębszym milczeniu.
 - I cóŜ?
 - rzekłem.
 - Och!
 - wykrzyknęła wstając i przechadzając się wielkimi krokami po pokoju.
 Podeszła, popatrzała na mnie i rzekła zmienionym głosem: - Obrzydził mi pan 
Ŝycie i miłość na długo.
 Mimo iŜ nie tak potwornie, czyŜ wszystkie uczucia ludzkie nie kończą się tak 
samo, okrutnym zawodem?
 Kiedy jesteśmy matkami, dzieci zabijają nas złym prowadzeniem lub chłodem.
 W małŜeństwie czeka nas zdrada.
 Jako kochanki, porzucają nas, opuszczają.
 Przyjaźń!
 Czy istnieje?
 Jutro zrobiłabym się dewotką, gdybym nie czuła, Ŝe potrafię zostać jak skała 
niedostępna pośród burz Ŝycia.
 JeŜeli przyszłość chrześcijanina jest równieŜ złudzeniem, przynajmniej pryska 
ono aŜ po śmierci.
 Niech mnie pan zostawi samą.
 - Och - rzekłem - pani umie karać.
 - CzyŜ nie mam racji?
 - Nie - odparłem zdobywając się na odwagę.
 - Kończąc tę historię, dość znaną we Włoszech, mogę pani dać lepsze pojęcie o 
postępie dzisiejszej cywilizacji.
 JuŜ się nie fabrykuje tych nieszczęśliwych istot.
 - ParyŜ - rzekła - jest krainą bardzo gościnną; przygarnia wszystko, i majątki 
haniebne, i majątki krwawe.
 Zbrodnia i bezeceństwo mają tu prawo schronienia, jedynie cnota nie ma tu 
swoich ołtarzy.
 Tak, czyste dusze mają ojczyznę w niebie!
 Nikt mnie nie Zna tutaj!
 Dumna z tego jestem.
 I margrabina zadumała się.
 paryŜ, listopad 1830 .

 
 Facino Cane.
 PrzełoŜył Tadeusz śelenski-boy.

 
 Mieszkałem wówczas przy małej ulicy, której z pewnością nie znacie, przy ulicy 
de Lesdisguieres; zaczyna się przy ulicy Świętego Antoniego na wprost studni, w 
pobliŜu placu Bastylii, a wychodzi na ulicę de la Cerisaie.
 śądza wiedzy wtrąciła mnie na poddasze, gdzie pracowałem w nocy, dzień zaś 

Strona 49

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

spędzałem w sąsiedniej bibliotece.
 śyłem oszczędnie, przyjąłem tryb klasztorny, jedyny dla ludzi pracy.
 Kiedy było ładnie, przechadzałem się trochę po bulwarze Bourdon.
 Jedna jedyna namiętność odrywała mnie od moich studiów: czyŜ i to nie było 
równieŜ studium?
 - chodziłem obserwować obyczaje przedmieścia, jego mieszkańców i ich 
charaktery.
 Równie nędznie odziany jak robotnicy, obojętny na formy, nie budziłem ich 
nieufności.
 Mogłem się swobodnie mieszać w ich gromadki, patrzeć, jak dobijają targów i jak
się kłócą z chwilą ukończenia pracy.
 Obserwacja stała się u mnie juŜ intuicyjna, wnikała w duszę nie zaniedbując 
ciała; lub raczej tak dobrze chwytała szczegóły zewnętrzne, Ŝe szła natychmiast 
poza nie; dawała mi zdolność Ŝycia Ŝyciem osobnika, który był jej przedmiotem, 
pozwalając mi wcielić się weń, jak derwisz z "Tysiąca i jednej nocy" przybiera 
ciało i duszę osób, nad którymi wymówi zaklęcie.
 Kiedy między jedenastą a dwunastą w nocy spotkałem robotnika i jego Ŝonę 
wracających z Ambigu-Comique, bawiło mnie iść za nimi od bulwaru Pontaux-Choux 
aŜ do bulwaru Beaumarchais.
 Poczciwi ludzie, pogadawszy najpierw o sztuce, którą oglądali, przechodzili, od
słowa do słowa, do swoich spraw; matka ciągnęła dziecko za rękę nie słuchając 
ani jego skarg, ani pytań; małŜonkowie liczyli pieniądze, które mieli otrzymać 
jutro, wydawali je na dwadzieścia sposobów.
 Zaczynały się szczegóły gospodarskie, utyskiwania na droŜyznę kartofli albo na 
długą zimę i podroŜenie torfu, drobiazgowe obliczanie rachunku piekarza, 
wreszcie sprzeczki, które stawały się coraz ostrzejsze i w których kaŜde z 
małŜonków zdradzało swoją naturę charakterystycznymi zwrotami.
 Słuchając tych ludzi mogłem wcielić się w ich Ŝycie, czułem ich łachy na 
grzbiecie, szedłem z nogami w ich dziurawych butach: ich pragnienia, ich 
potrzeby, wszystko przechodziło w moją duszę lub teŜ moja dusza przechodziła w 
nich.
 Był to niby sen na jawie.
 Oburzałem się wraz z nimi na pracodawców, którzy ich tyranizowali, lub na złych
klientów, którzy kazali im chodzić po kilka razy daremnie po zapłatę.
 Porzucać swoje nawyki, stawać się innym człowiekiem przez napięcie władz duszy,
uprawiać tę grę wedle ochoty to była moja rozrywka.
 Czemu zawdzięczam ten dar?
 Czy to jasnowidzenie?
 Czy to jedna z owych własności, których naduŜywanie wiodłoby do szaleństwa?
 Nigdy nie dochodziłem źródeł tej władzy: posiadam ją i posługuję się nią, oto 
wszystko.
 Wiedzcie tylko, Ŝe od owego czasu rozłoŜyłem składniki róŜnorodnej masy zwanej 
ludem, Ŝe zanalizowałem ją tak, iŜ mogłem ocenić jej przymioty i wady.
 Wiedziałem juŜ, na co mogłoby się zdać to przedmieście, to seminarium 
rewolucji, które mieści bohaterów, wynalazców, mędrców, łajdaków, zbrodniarzy, 
cnoty i przywary, wszystko zduszone nędzą, zdławione potrzebą, utopione w winie,
strawione wódką.
 Nie zdołalibyście sobie wyobrazić, ile nieznanych przygód, ile zapomnianych 
dramatów w tym mieście boleści!
 Ile okropnych i pięknych rzeczy!
 Wyobraźnia nigdy nie dorówna prawdzie, która się tam chowa i której nikt nie 
moŜe odkryć; trzeba zejść zbyt nisko, aby oglądać te cudowne sceny tragiczne lub
komiczne, arcydzieła zrodzone przez przypadek.
 Nie wiem, jakim cudem zamilczałem tak długo historię, którą wam opowiem; 
stanowi ona jedną z owych ciekawych powiastek pozostałych w worku, z którego 
pamięć wyciąga ją kapryśnie niby numer loterii.
 Mam wiele innych, równie osobliwych jak ta i równie zagrzebanych; ale przyjdzie
na nie kolej, zaręczam.
 Jednego dnia moja posługaczka, Ŝona robotnika, przyszła mnie prosić, abym 
zaszczycił swoją obecnością wesele jej siostry.
 Aby wam uzmysłowić, czym mogło być to wesele, muszę powiedzieć, Ŝe płaciłem dwa
franki miesięcznie tej biednej istocie, która przychodziła co rano posłać mi 
łóŜko, oczyścić ubranie, trzewiki, zamieść pokój i przyrządzić śniadanie; resztę
dnia kręciła korbą przy jakiejś maszynie i zarabiała tym cięŜkim rzemiosłem pół 
franka dziennie.
 MąŜ jej, stolarz, zarabiał cztery franki.
 śe jednak to małŜeństwo miało czworo dzieci, zaledwie starczało im na kawał 
chleba.

Strona 50

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Nie zdarzyło mi się spotkać rzetelniejszych ludzi niŜ ten człowiek i jego Ŝona.
 Kiedy opuściłem tę dzielnicę, pięć lat pani Vaillant przychodziła winszować mi 
imienin, przynosząc bukiet i pomarańcze, ona, która nie miała grosza 
oszczędności.
 Nędza zbliŜyła nas.
 Nigdy nie mogłem jej dać więcej niŜ dziesięć franków, które często musiałem 
poŜyczać w tym celu.
 To moŜe wytłumaczyć moją obietnicę przybycia na wesele; spodziewałem się 
wykąpać w radości tych biednych ludzi.
 Uczta, bal, wszystko to odbywało się u winiarza przy ulicy de Charenton, na 
pierwszym piętrze, w wielkim pokoju oświetlonym lampami z cynowymi reflektorami,
obitym zabrudzoną tapetą do wysokości stołów.
 Pod ścianą znajdowały się drewniane ławki.
 W tym pokoju osiemdziesiąt osób odświętnie wystrojonych, z bukietami i 
wstąŜkami, z rozpłomienionymi twarzami, tańczyło tak, jak by miał być koniec 
świata.
 NowoŜeńcy ściskali się ku powszechnemu zadowoleniu, rozlegały sięhehe!
 haha!
 jowialne, ale doprawdy mniej nieskromnie niŜ nieśmiałe oczkowania dobrze 
wychowanych panien.
 Ze wszystkich parowała jakaś gruba radość, która miała coś dziwnie 
udzielającego się.
 Ale ani fizjonomia gości, ani wesele, ani nic z tego świata nie ma związku z 
moją historią.
 Zapamiętajcie jedynie osobliwość ramy.
 wyobraźcie sobie plugawy sklep pomalowany czerwono, poczujcie zapach wina, 
usłyszcie wycia tej radości, wrośnijcie dobrze w to przedmieście, w ciŜbę tych 
robotników starców i tych biednych kobiet oddających się rozkoszy jednej nocy!
 Orkiestra składała się z trzech ślepców z Instytutu Ociemniałych: skrzypce, 
klarnet i flet.
 Wszystkich trzech zgodzono ryczałtem, siedem franków za noc.
 Za tę cenę, rzecz prosta, nie mogli dać Rossiniego, ani Beethovena; grali, co 
chcieli i co mogli, nikt nie robił im wymówek; urocza delikatność!
 Muzyka ich uderzała tak brutalnie w bębenki, Ŝe objąwszy wzrokiem zgromadzenie,
popatrzałem na to trio ślepców i od razu, widząc ich uniform, uczułem się 
skłonny do pobłaŜliwości.
 Artyści ci usadowili się we framudze okna; trzeba było podejść blisko nich, aby
rozróŜnić ich fizjonomie.
 Nie dotarłem tam od razu; ale kiedy się zbliŜyłem, nie wiem czemu, wszystko się
skończyło; wesele i muzyka znikły, ciekawość moja doszła do najwyŜszego 
napięcia, dusza moja bowiem przeszła w ciało klarnecisty.
 Skrzypek i flecista mieli twarze pospolite, ot, typowa fizjonomia ślepców, 
pełna skupienia, uwaŜna i powaŜna; ale twarz klarnecisty była jednym z tych 
zjawisk, które przykuwają artystę i filozofa.
 Wyobraźcie sobie gipsową maskę Danta, oświetloną blaskiem kinkietu i uwieńczoną
lasem srebrnobiałych włosów.
 Gorzki i bolesny wyraz tej wspaniałej głowy spotęgowany był ślepotą; martwe 
oczy odŜywały myślą, strzelał z nich jakiś palący blask, zrodzony z jednego, 
nieustannego pragnienia, energicznie wypisanego na sklepionym czole, pooranym 
zmarszczkami podobnymi do pęknięć starego muru.
 Ten starzec dmuchał na ślepo, nie zwracając Ŝadnej uwagi na takt ani na 
melodię; palce jego podnosiły się i opuszczały, poruszały machinalnie stare 
klawisze.
 Nie Ŝałował sobie "kiksów"; tancerze nie spostrzegali tego tak samo, jak dwaj 
towarzysze mego Włocha; uparłem się bowiem, aby to był Włoch, i był Włoch.
 Coś wielkiego i despotycznego widniało w tym starym Homerze, który krył w sobie
jakąś skazaną na zapomnienie Odyseję.
 Była w nim wielkość tak rzeczywista, Ŝe górowała nad jego upodleniem, siła 
ducha tak Ŝywa, Ŝe górowała nad ubóstwem.
 śadnej z potęŜnych namiętności, które wiodą człowieka do dobrego jak do złego, 
które zeń czynią zbrodniarza albo bohatera, nie brakowało tej szlachetnie 
rzeźbionej twarzy, bladej jak bywa u Włochów, ze szpakowatymi brwiami.
 Brwi te rzucały cień na głębokie bruzdy; budziły lęk, Ŝe się ujrzy w nich blask
myśli, tak jak człowiek się obawia, aby w otworze groty nie pojawiło się paru 
zbójców zbrojnych w pochodnie i sztylety.
 Był lew w tej klatce z ciała, lew, którego wściekłoś zuŜyła się daremnie na 
Ŝelaznych kratach.
 PoŜar rozpaczy zgasił w swoich popiołach, lawa ostygła, ale bruzdy, 

Strona 51

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

wstrząśnienia, resztka dymu świadczyły o gwałtowności wybuchu, o spustoszeniach 
ognia.
 Myśli te, obudzone na widok tego człowieka, były równie gorące w mojej duszy, 
jak były zimne na jego twarzy.
 Między kaŜdym kontredansem skrzypek i flecista, powaŜnie zajęci szklanką i 
butelką, zawieszali instrument na guziku zrudziałego surduta, sięgali ręką do 
małego stoliczka pomieszczonego pod oknem, gdzie znajdowała się ich kantyna, i 
ofiarowywali Włochowi pełną szklankę, której nie mógł wziąć sam, stół bowiem 
znajdował się za jego krzesłem.
 Za kaŜdym razem klarnecista dziękował im przyjaznym skinieniem.
 Ruchy ich miały tę precyzję, która zawsze zdumiewa u ślepców, dając złudzenie, 
Ŝe widzą.
 ZbliŜyłem się, aby się im przysłuchać: ale kiedy byłem blisko, zauwaŜyli mnie, 
nie uczuli zapewne we mnie robotnika i zamilkli.
 - Skąd wy jesteście, wy, co gracie na klarnecie?
 - Z Wenecji - odparł ślepy z lekkim akcentem włoskim.
 - Czyście się urodzili ślepi, czy teŜ oślepliście z...
 - Z przypadku - odparł Ŝywo - przeklęta jaskra.
 - Wenecja to piękne miasto, zawsze miałem ochotę tam pojechać.
 Fizjonomia starca oŜywiła się, zmarszczki jego drgnęły, zdawał się silnie 
wzruszony.
 - Gdybym ja tam z panem pojechał, nie straciłby pan swego czasu - rzekł.
 - Nie mówcie mu o Wenecji - rzekł do mnie skrzypek - bo nasz doŜa zacznie swoje
sztuki, a trzeba wiedzieć, Ŝe jaśnie ksiąŜę ma juŜ dwie butelki w Ŝondołku!
 - No, jazda, ojcze Canard - rzekł flecista.
 Wszyscy trzej zaczęli grać, ale przez czas trwania czterech kontredansów 
wenecjanin węszył mnie niejako, odgadywał moje niezwykłe zainteresowanie jego 
osobą.
 Fizjonomia jego straciła martwy wyraz smutku; jakaś nadzieja rozjaśniła 
wszystkie jego rysy, wśliznęła się niby błękitny płomień w jego zmarszczki.
 Uśmiechnął się.
 Wytarł sobie czoło, to harde i straszliwe czoło; wreszcie stał się wesoły jak 
człowiek, którego podłechtano w tkliwy punkt.
 Ile macie lat?
 - zapytałem.
 - Osiemdziesiąt dwa!
 - Od jak dawna jesteście ślepi?
 - Będzie niedługo pięćdziesiąt lat - odparł z akcentem świadczącym, Ŝe Ŝale 
jego tyczyły się nie tylko straty wzroku, ale jakiejś wielkiej władzy, z której 
go wyzuto.
 - Czemu nazywają was doŜą?
 - zapytałem.
 - Et, Ŝarty - rzekł - jestem patrycjuszem weneckim i mogłem był zostać doŜą jak
kaŜdy inny.
 - JakŜe się pan nazywa?
 - Tutaj, ojciec Canet.
 Nigdy mego nazwiska nie umieli inaczej wpisać w regestry; ale po włosku to 
Marco Facino Cane, ksiąŜę Varese.
 - Jak to, pan pochodzi od owego sławnego kondotiera Facino Cane, którego łupy 
przeszły na ksiąŜąt Mediolanu?
 - E vero - odparł.
 * E vero (wł.) — to prawda.
 - W owym czasie, aby nie być zabitym przez Viscontich, syn Canego schronił się 
do Wenecji i wpisał się do Złotej Księgi.
 Ale nie ma juŜ Cane, tak samo jak nie ma Księgi!
 -I uczynił gest przeraŜający swym wygasłym patriotyzmem i wstrętem do rzeczy 
ziemskich.
 - Ale skoro pan był senatorem weneckim, musiał pan być bogaty; w jaki sposób 
mógł pan postradać majątek?
 Na to pytanie podniósł głowę, jak gdyby po to, aby mi się przypatrzyć, ruchem 
istotnie tragicznym i odpowiedział: "Nieszczęścia"!
 Nie myślał juŜ o piciu, odsunął szklankę wina, którą mu w tej chwili podawał 
stary flecista, po czym spuścił głowę.
 Te szczegóły mogły jedynie podsycić mą ciekawość.
 W czasie kontredansa, którego odegrały te trzy automaty, patrzałem na starego 
weneckiego szlachcica z uczuciami, jakie poŜerają dwudziestoletniego młodzieńca.
 Widziałem Wenecję i Adriatyk, widziałem ją w ruinach na tej zrujnowanej twarzy.
 Przechadzałem się po tym mieście, tak drogim jego mieszkańcom; wędrowałem od 

Strona 52

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

Rialto do Wielkiego Kanału, od Riva Schiavoni do Lido, wracałem do katedry tak 
oryginalnej i wspaniałej, patrzałem na okna Casa dOro, z których kaŜde ma inny 
ornament, oglądałem stare pałace tak bogate w marmury, słowemf wszystkie te 
cudy, z którymi uczony sympatyzuje tym więcej, iŜ barwi je wedle ochoty i nie 
depoetyzuje swoich marzeń obrazem rzeczywistości.
 Odtwarzałem sobie bieg Ŝycia tego potomka największego z kondotierów, szukając 
w nim śladów jego nieszczęść oraz przyczyn tego głębokiego fizycznego i 
moralnego upadku, który jeszcze dodawał piękności iskrom dumy i szlachetności 
zbudzonym w tej chwili.
 Myśli nasze spotykały się z pewnością, sądzę bowiem, Ŝe ślepota czyni 
wraŜliwość ducha o wiele czulszą, nie pozwalając uwadze rozpraszać się na 
zewnętrzne przedmioty.
 Niedługo czekałem na dowód naszej wzajemnej sympatii.
 Facino Cane przestał grać, wstał, podszedł do mnie i rzekł: "Wyjdźmy"!
 Słowo to podziałało na mnie jak tusz elektryczny.
 Podałem mu ramię i wyszliśmy.
 Kiedyśmy się znaleźli na ulicy, rzekł: - Czy chce mnie pan zabrać z sobą do 
Wenecji, zawieźć mnie tam, czy chce mi pan zawierzyć?
 Będzie pan bogatszy niŜ dziesięciu najbogatszych bankierów Amsterdamu lub 
Londynu, bogatszy niŜ Rotszyldy, bogaty jak Krezus.
 Pomyślałem, Ŝe to wariat; ale była w jego głosie potęga, której się poddałem.
 Dałem się prowadzić; zawiódł mnie do fos Bastylii, tak jak gdyby miał oczy.
 Usiadł na kamieniu w miejscu bardzo samotnym, gdzie później zbudowano most, 
którym kanał Saint Martin łączy się z Sekwaną.
 Usiadłem na drugim kamieniu naprzeciw tego starca, którego białe włosy 
błyszczały jak srebrne nici w blasku księŜyca.
 Cisza, którą zaledwie mącił dochodzący nas gwar bulwarów, czysta noc, wszystko 
czyniło z tej sceny coś istotnie fantastycznego.
 - Mówisz pan młodemu człowiekowi o milionach i sądzisz, Ŝe wahałby się znieść 
tysiąc mąk, aby je zdobyć?
 Czy pan sobie nie Ŝartuje ze mnie?
 - Niech umrę bez spowiedzi - rzekł gwałtownie - jeŜeli to, co panu powiem, nie 
jest prawdą.
 Miałem dwadzieścia lat, jak pan dzisiaj; byłem bogaty, byłem piękny, 
szlachetnie urodzony i zaCząłem od pierwszego z szaleństw - od miłości.
 Kochałem tak, jak juŜ nie umieją kochać, do tego stopnia, aby się ukryć w 
kufrze i naraŜać się, Ŝe mnie tam zasztyletują, nie dostawszy w zamian nic poza 
obietnicą pocałunku.
 Umrzeć dla niej zdawało mi się Ŝyciem.
 W roku 1760 durzyłem się w niejakiej Venderamini, kobiecie osiemnastoletniej, 
Ŝonie niejakiego Segredo, jednego z najbogatszych senatorów, człowieka lat 
trzydziestu, kochającego swą Ŝonę do szaleństwa.
 Moja kochanka i ja byliśmy niewinni jak dwa cherubiny; kiedy sposo nas zastał 
rozprawiających o miłości, byłem bez broni, chybił mnie, skoczyłem nań, udusiłem
go własnymi rękami skręcając mu kark jak kurczakowi.
 * Sposo (wł.) — małŜonek.
 Chciałem uciec z Bianką, nie chciała iść za mną.
 Oto kobiety!
 Uciekłem sam, skazano mnie, dobra wzięto w sekwestr na rzecz spadkobierców, ale
zabrałem moje diamenty, pięć zwiniętych obrazów Tycjana i wszystko moje złoto.
 Udałem się do Mediolanu, gdzie mnie nie niepokojono: moja sprawa nie obchodziła
rządu.
 - Mała uwaga, zanim powiem resztę - rzekł po pauzie.
 - Czy zachcenia kobiece wpływają na dziecko, podczas gdy matka nosi je w łonie 
lub w chwili poczęcia - nie wiem; ale to fakt, Ŝe moja matka miała pasję do 
złota w czasie swojej ciąŜy.
 Ja mam na punkcie złota manię, której zadowolenie jest tak niezbędne do mego 
Ŝycia, Ŝe w Ŝadnej doli nie byłem nigdy bez złota; mam istny szał złota; kiedy 
byłem młody, zawsze nosiłem klejnoty i zawsze miałem przy sobie dwieście lub 
trzysta dukatów.
 To mówiąc, wydobył z kieszeni dwa dukaty i pokazał mi je.
 - Czuję złoto.
 Mimo Ŝe ślepy, zatrzymuję się przed sklepami jubilerów.
 Ta namiętność mnie zgubiła; zostałem graczem, aby się bawić złotem.
 Nie byłem oszustem, padłem ofiarą oszustów, zrujnowałem się.
 Kiedy nie miałem juŜ nic, ogarnęła mnie Ŝądza zobaczenia Bianki; wróciłem 
potajemnie do Wenecji, odszukałem ją, byłem szczęśliwy pół roku, ukryty przez 
nią, Ŝywiony przez nią.

Strona 53

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Byłbym z rozkoszą tak zakończył Ŝycie.
 Do Bianki zalecał się prowedytor; odgadł rywala, we Włoszech czuje się takie 
rzeczy: szpiegował nas, zeszedł nas w łóŜku, podły!
 Domyśla się pan, jak gwałtowna była walka: nie zabiłem go, zraniłem go cięŜko.
 Ta przygoda zniszczyła moje szczęście.
 Od tego dnia nigdy nie ujrzałem juŜ Bianki.
 Zaznałem wszystkich rozkoszy, Ŝyłem na dworze Ludwika XV wśród najsławniejszych
kobiet, nigdzie nie odnalazłem uroków, wdzięku, czułości mojej drogiej 
wenecjanki.
 Prowedytor miał ludzi, wezwał ich, otoczono pałac, wdarto się do środka: 
broniłem się, aby umrzeć w oczach Bianki, która pomagała mi zabić prowedytora.
 Niegdyś ta kobieta nie chciała uciec ze mną, ale po sześciu miesiącach 
szczęścia zapragnęła podzielić moją śmierć i otrzymała kilka ciosów.
 Schwycono mnie w wielki płaszcz, który zarzucono mi na głowę, zawinięto mnie, 
ciśnięto w gondolę i zawieziono do lochu w podziemiach.
 Miałem dwadzieścia dwa lata, trzymałem tak mocno ułamek mojej szpady, Ŝe aby go
wydrzeć, trzeba by mi było odciąć rękę!
 Szczególnym trafem, lub raczej natchniony myślą samozachowawczą, ukryłem ten 
kawałek Ŝelaza w kącie, jak gdyby mógł mi się przydać.
 Leczono mnie.
 śadna z ran nie była śmiertelna.
 W dwudziestym drugim roku człowiek wygrzebie się ze wszystkiego.
 Miałem umrzeć ścięty, udałem chorobę, aby zyskać na czasie.
 Sądziłem, Ŝe znajduję się w kaźni sąsiadującej z kanałem; zamiarem moim było 
wymknąć się przebijając mur i przepływając kanał wpław na ryzyko utonięcia.
 Oto na jakiej kombinacji wspierała się moja nadzieja.
 Za kaŜdym razem kiedy dozorca przynosił mi jeść, czytałem wskazówki wypisane na
ścianie: "Do pałacu", "Do kanału", "Do podziemi".
 Wyroiłem w końcu plan, którego sens niewiele mnie obchodził, ale który da się 
wytłumaczyć obecnym stanem pałacu ksiąŜęcego, wciąŜ nieukończonego.
 Z instynktem zbudzonym Ŝądzą odzyskania wolności, macając końcem palca 
powierzchnię kamienia, zdołałem wreszcie odczytać arabski napis, którym autor 
tej pracy uprzedzał swoich następców, Ŝe ochwiał dwa kamienie tuŜ przy ziemi i 
wyŜłobił jedenaście stóp korytarza.
 Aby prowadzić dalej jego dzieło, trzeba było wysypywać na podłogę kaźni ułamki 
kamienia i cementu wykruszone przy drąŜeniu.
 Gdyby nawet stróŜów lub inkwizytorów nie uspokajała budowa gmachu, który 
wymagał jedynie dozoru z zewnątrz, połoŜenie lochu, do którego schodziło się po 
kilku stopniach, pozwalało podnosić stopniowo grunt tak, aby się straŜnicy nie 
spostrzegli.
 Olbrzymia ta praca była daremna, przynajmniej dla tego, który ją rozpoczął; 
niedokończenie jej bowiem świadczyło o śmierci nieznajomego.
 Aby jego poświęcenie nie poszło na marne, trzeba było, aby jeniec umiał po 
arabsku; przypadkowo studiowałem języki wschodnie w klasztorze armeńskim.
 Kilka słów wypisanych za kamieniem mówiło o losie tego nieszczęśnika; zginął 
jako ofiara swych olbrzymich bogactw, które obudziły poŜądliwość Wenecji i które
teŜ zagarnęła.
 Trzeba mi było miesiąca, aby osiągnąć jakiś rezultat.
 Podczas gdy pracowałem i w chwilach gdy miaŜdŜyło mnie zmęczenie, słyszałem 
dźwięk złota, widziałem złoto przed sobą, olśniewały mnie diamenty!
 Och, czekaj pan!
 Jednej nocy stępiona stal trafiła na drzewo.
 Zaostrzyłem koniec szpady i zrobiłem dziurę w tym drzewie.
 Aby móc pracować, pełzałem na brzuchu jak wąŜ, rozbierałem się do naga, aby się
ryć jak kret, wysuwając ręce naprzód.
 Na dwie doby przed dniem, w którym miałem stanąć przed mymi sędziami, w nocy, 
spróbowałem uczynić ostatni wysiłek; przebiłem drzewo, Ŝelazo nie napotkało nic 
poza nim.
 Niech pan osądzi moje zdumienie, kiedy przyłoŜyłem oczy do dziury!
 Znajdowałem się we wnęce piwnicy, gdzie słabe światło pozwalało mi dostrzec 
kupę złota.
 DoŜa i jeden z Rady Dziesięciu byli w piwnicy; słyszałem ich głosy, rozmowa ich
pouczyła mnie, Ŝe tutaj znajduje się tajny skarb Republiki, dary doŜów oraz 
rezerwy łupu nazwanego "groszem "Wenecji" i chowanym z wojennych zdobyczy.
 Byłem ocalony!
 Kiedy przybył dozorca, namówiłem go, aby mi pomógł do ucieczki i aby uciekł ze 
mną unosząc wszystko, co zdołamy zabrać.
 Nie było się co wahać; zgodził się.

Strona 54

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Statek odpływał właśnie na Wschód, obmyśliliśmy wszystko; Bianka zgodziła się 
na plan, który dyktowałem memu wspólnikowi.
 Aby nie ściągać podejrzeń, miała przyłączyć się do nas aŜ w Smyrnie.
 W ciągu jednej nocy rozszerzyliśmy dziurę i weszliśmy do tajemnego skarbca 
Wenecji.
 Co za noc!
 Widziałem cztery beczki pełne złota.
 W sąsiedniej sali srebro leŜało w dwóch kupach, między którymi była przestrzeń 
wolna na tyle, aby móc minąć pokój, gdzie pod ścianą znajdował się zwał monet na
pięć stóp wysoki.
 Myślałem, Ŝe dozorca oszaleje; śpiewał, skakał, śmiał się, tarzał się w złocie;
zagroziłem mu, Ŝe go uduszę, jeśli będzie tracił czas lub narobi hałasu.
 W radości swojej nie dojrzał zrazu stołu, gdzie znajdowały się diamenty.
 Zabrałem się do nich dość zręcznie, aby napełnić kurtkę i kieszenie u spodni.
 Mój BoŜe!
 Nie wziąłem ani trzeciej części, pod tym stołem znajdowały się sztaby złota.
 Namówiłem mego towarzysza, aby napełnił złotem tyle worków, ile zdołamy unieść,
zwracając mu uwagę, Ŝe to jest jedyny sposób, aby nas nie odkryto na obczyźnie.
 Perły, diamenty, klejnoty zdradziłyby nas, rzekłem.
 Mimo całej naszej chciwości nie mogliśmy wziąć więcej niŜ dwa tysiące funtów 
złota, co wymagało sześciu wypraw z więzienia do gondoli.
 StraŜnika u bramy przekupiliśmy dziesięcioma funtami złota.
 Co się tyczy dwóch gondolierów, ci sądzili, Ŝe pracują w słuŜbie Republiki.
 O świcie odjechaliśmy.
 Skorośmy się znaleźli na pełnym morzu, kiedy sobie przypomniałem tę noc, kiedy 
sobie uprzytomniłem moje przeŜycia i ogarnąłem myślą ten olbrzymi skarbiec, w 
którym, wedle mego szacunku, zostawiłem trzydzieści milionów w srebrze, 
dwadzieścia milionów w złocie i nie wiadomo ile milionów w diamentach, perłach i
rubinach, uczułem jakiś dreszcz szaleństwa.
 Dostałem gorączki złota.
 Kazaliśmy się wysadzić na ląd w Smyrnie i puściliśmy się natychmiast do 
Francji.
 Kiedyśmy wsiadali na statek francuski, Bóg mi wyświadczył tę łaskę, Ŝe mnie 
uwolnił od mego wspólnika.
 W tej chwili nie myślałem o całej doniosłości tego zrządzenia, z którego 
cieszyłem się wielce.
 Byliśmy tak wyczerpani nerwowo, Ŝeśmy trwali w osłupieniu, nic nie mówiąc do 
siebie, czekając z wybuchami naszej radości, aŜ będziemy zupełnie bezpieczni.
 Nic dziwnego, Ŝe temu hultajowi zawróciło się w głowie.
 Zobaczy pan, jak mnie Bóg skarał.
 Uczułem się spokojny dopiero wówczas, gdy sprzedałem dwie trzecie moich 
diamentów w Londynie i w Amsterdamie oraz zmieniłem złoty piach na obligi 
handlowe.
 Pięć lat ukrywałem się w Madrycie; następnie w roku 1770 przybyłem do ParyŜa 
pod hiszpańskim nazwiskiem i Ŝyłem tam jak król.
 Bianka nie Ŝyła.
 W pełni moich rozkoszy, kiedy się cieszyłem majątkiem sześciu milionów, 
nawiedziła mnie ślepota.
 Jestem pewny, Ŝe ta ślepota była następstwem mojej kaźni, mojego rozmiłowania 
się w kamieniu, o ile w ogóle mój dar widzenia złota nie mieścił w sobie 
wybujałości wzroku, która mnie skazywała na jego utratę.
 W tej chwili kochałem pewną kobietę, z którą zamierzałem połączyć mój los.
 Zdradziłem jej tajemnicę mego nazwiska; rodzina jej była bardzo potęŜna, 
spodziewałem się wszystkiego po łasce, jaką mnie darzył Ludwik XV.
 PołoŜyłem zaufanie w tej kobiecie, która była przyjaciółką pani du Barry; 
poradziła mi, abym zasięgnął rady sławnego okulisty z Londynu; ale po kilku 
miesiącach pobytu w tym mieście kobieta ta opuściła mnie w Hyde Parku, obłupiła 
mnie z całego majątku, nie zostawiając mi Ŝadnych środków.
 Zmuszony kryć nazwisko, które wydawało mnie na pomstę Wenecji, nie mogłem 
wzywać niczyjej pomocy, lękałem się Wenecji.
 Bezsilność tę wyzyskali szpiegowie, których ta kobieta nasadziła na mnie.
 Oszczędzę panu opowieści przygód godnych Gil Blasa.
 * Gil Blas — bohater powieści „Przygody Idziego Blasa" Alain-Rene' Le-sage'a 
(1668—1747).
 Przyszła wasza rewolucja.
 Zmuszono mnie do wstąpienia do Instytutu dla Ociemniałych, gdzie mnie wtrąciła 
ta kobieta, przetrzymawszy mnie wprzód dwa lata w Bicetre jako wariata.
 Nie mogłem jej zabić; nie miałem oczu, byłem za biedny, aby kupić sobie ramię.

Strona 55

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Gdybym, zanim straciłem Benedetta Carpi, mego dozorcę, wypytał się go o 
połoŜenie owego lochu, byłbym mógł odszukać skarbiec i wrócić do Wenecji, kiedy 
Napoleon zniweczył republikę.
 Jednak mimo mej ślepoty jedźmy do Wenecji!
 Odnajdę bramę więzienia, ujrzę złoto przez mury, wyczuję je pod wodą, w której 
jest zagrzebane, wobec wypadków bowiem, które obaliły Wenecję, tajemnica tego 
skarbu musiała umrzeć z Venderaminem, bratem Bianki, doŜą, który - miałem tę 
nadzieję - byłby mnie pojednał z Radą Dziesięciu.
 Przesłałem memoriał Pierwszemu Konsulowi, proponowałem podział cesarzowi 
austriackiemu, wszyscy potraktowali mnie jak wariata!
 * Pierwszy konsul - był nim od 1799 do 1802 r. Napoleon Bonaparte.
 Chodź pan, jedźmy do Wenecji, jedźmy jako Ŝebracy, wrócimy milionerami; 
odkupimy moje dobra i będziesz moim spadkobiercą, będziesz księciem Varese.
 Oszołomiony tym zwierzeniem, które w mojej wyobraźni przybierało rozmiary 
poematu, na widok tej siwej głowy, w obliczu czarnej wody w fosach Bastylii - 
wody śpiącej jak w kanałach Wenecji - nie odpowiedziałem.
 Facino Cane uznał zapewne, Ŝe osądziłem go tak jak inni, ze wzgardliwą 
litością; uczynił gest, który wyraził całą filozofię rozpaczy.
 To opowiadanie przeniosło moŜe w szczęsne dni, do Wenecji; chwycił klarnet i 
zagrał melancholijnie piosenkę wenecką, barkarolę, w której odnalazł swój dawny 
talent, talent zakochanego patrycjusza.
 To było coś jak Super flumina Babylonis.
 * Super flumina Babylonis (łac.) — Nad brzegami Babilonu (początek psalmu 137).
 Oczy moje napełniły się łzami.
 JeŜeli jakiś zapóźniony przechodzień mijał bulwar Bourdon, bez wątpienia 
zatrzymał się, by posłuchać tej ostatniej modlitwy wygnańca, ostatniego Ŝalu 
straconego nazwiska, z którym łączyło się wspomnienie Bianki.
 Ale złoto wzięło niebawem górę i złowroga namiętność zgasiła ten błysk 
młodości.
 - Ten skarbiec - rzekł - widzę ciągle, na jawie i we śnie; krąŜę w nim, 
diamenty błyszczą, nie jestem tak ślepy, jak pan sądzi: złoto i diamenty 
rozświetlają moją noc, noc ostatniego Facino Cane, bo mój tytuł przechodzi na 
Memmich.
 Mój BoŜe!
 Kara mordercy zaczęła się bardzo wcześnie!
 Ave Maria...
 Odmówił kilka modlitw, których nie słyszałem.
 - Pojedziemy do Wenecji - zawołałem, kiedy wstał.
 - Znalazłem więc człowieka!
 - wykrzyknął z płonącą twarzą.
 Odprowadziłem go pod ramię; uścisnął mi rękę u bramy przytułku, w chwili gdy 
kilka osób z wesela wracało śpiewając na całe gardło.
 - Jedziemy jutro?
 - rzekł starzec.
 - Skoro tylko będziemy mieli trochę pieniędzy.
 - AleŜ moŜemy iść pieszo, będę Ŝebrał jałmuŜny...
 Jestem silny, a człowiek jest młody, kiedy widzi złoto przed sobą.
 Facino Cane umarł owej zimy przechorowawszy dwa miesiące.
 Biedny człowiek miał katar płuc.
 ParyŜ, marzec 1836 .

 
 Piotr Grassou.
 PrzełoŜył Tadeusz śelenski-boy.
 
 
 PUŁKOWNIKOWI ARTYLERII PERIOLLAS - W DOWÓD GŁĘBOKIEGO SZACUNKU AUTORA.

 Za kaŜdym razem, kiedy wam się zdarzyło wybrać na wystawę rzeźby i malarstwa, 
taką, jaka istnieje od rewolucji roku 1830, czyŜ nie ogarniało was uczucie 
niepokoju, nudy, smutku na widok długich, przepełnionych galerii?
 Od roku 1830 Salon juŜ nie istnieje.
 Po raz drugi Luwr został wzięty szturmem przez lud artystów, który się w nim 
utrzymał.
 Dając niegdyś elitę dzieł sztuki, Salon był największym zaszczytem dla prac, 
które tam wystawiono.
 Wśród dwustu wybranych publiczność wybierała jeszcze: wieniec dawały arcydziełu
nieznajome ręce.

Strona 56

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Wszczynały się namiętne dyskusje z powodu jednego płótna.
 Zniewagi, jakie wycierpieli Delacroix lub Ingres, nie mniej przyczyniły się do 
ich rozgłosu niŜ pochwały i fanatyzm stronników.
 * Eugene Delacroix (1799—1863) — jeden z najznakomitszych przedstawicieli 
francuskiej szkoły romantycznej;
 * Dominique Ingres (1780—1867) — wybitny malarz francuski, zwolennik klasycyzmu
Rafaela, przeciwnik szkoły romantycznej.
Dzisiaj ani tłum, ani krytyka nie pasjonują się produktami tego bazaru.
 Zmuszone czynić wybór, którego dokonywało dawniej jury, wyczerpują swoją uwagę 
na tę pracę; a kiedy jest ukończona, wystawę się zamyka.
 Przed 1817 przyjęte obrazy nie przekraczały nigdy dwóch pierwszych kolumn 
długiej galerii, w której znajdują się dzieła starych mistrzów; w tym zaś roku 
wypełniły, ku wielkiemu zdziwieniu publiczności, całą tę przestrzeń.
 Obrazy historyczne, malarstwo tak zwane rodzajowe, malarstwo sztalugowe, 
pejzaŜ, kwiaty, zwierzęta, akwarela, tych siedem specjalności nie moŜe wydać 
więcej niŜ dwadzieścia obrazów godnych wzroku publiczności, która nie moŜe 
uŜyczyć uwagi większej ilości dzieł.
 Im bardziej liczba artystów rosła, tym bardziej jury powinno było okazać się 
wymagające.
 Wszystko przepadło z chwilą, gdy Salon rozlał się w galerii.
 Salon powinien był pozostać miejscem okręŜnym, ograniczonym, o niewzruszonych 
wymiarach, gdzie kaŜdy rodzaj wystawiłby swoje arcydzieła.
 Dziesięcioletnie doświadczenie dowiodło dobroci dawnej instytucji.
 W miejsce turnieju macie tumult; w miejsce zaszczytnej wystawy macie hałaśliwy 
bazar; w miejsce wyboru macie wszystko.
 Co z tego wynika?
 Wielki artysta traci na tym.
 "Kawiarnia turecka", "Dzieci przy źródle" i "Józef" Decampsa więcej 
przyczyniłyby się do jego sławy, wszystkie trzy w wielkim Salonie, wystawione 
wraz ze stoma dobrymi obrazami z tego roku, niŜ jego dwadzieścia płócien 
zgubionych wśród trzech tysięcy dzieł, zmieszanych w sześciu galeriach.
 * Alexandre-Gabriel Decamps (1803—1860) — malarz francuski, zdolny kolorysta, 
malował m.in. krajobrazy i wielkie kompozycje na tematy biblijne i antyczne.
Przez osobliwy kaprys, od czasu gdy otwarto bramy wszystkim, wiele mówi się o 
zapoznanych geniuszach.
 Kiedy dwanaście lat wprzódy "Kurtyzana" Ingresa i takaŜ Sigalona, "Meduza" 
Gericaulta, "Rzeź w Scio" Delacroix "Chrzest Henryka IV" Eugeniusza Deveria, 
dopuszczone przez sławy pomawiane o zazdrość, objawiły światu, mimo wzdragań się
krytyki, istnienie młodych i bujnych twórców, nie podnosiły się Ŝadne skargi.
 * Theodore Gericault (1791—1824) — pierwszy wielki romantyk w malarstwie 
francuskim;
 * Eugene Deveria (1805—1865) — malarz historyczny.
Obecnie, kiedy najmizerniejszy knociarz moŜe posłać swoje dzieło, słyszy się 
wciąŜ o ludziach niezrozumianych.
 Tam, gdzie nie ma juŜ sądu, nie ma rzeczy osądzonej.
 Co bądź by czynili artyści, wrócą do oceny, zalecającej ich dzieła podziwowi 
tłumu, dla którego pracują.
 Bez wyboru Akademii nie będzie juŜ Salonu, a bez Salonu sztuka moŜe zginąć.
 Od czasu jak katalog stał się grubą ksiąŜką, mieści się tam wiele nazwisk, 
które pozostają w cieniu, mimo listy dziesięciu lub dwunastu obrazów, która im 
towarzyszy.
 "Wśród tych nazwisk najbardziej nieznane moŜe jest nazwisko artysty Piotra 
Grassou, przybyłego z Fougeres i zwanego po prostu w świecie artystycznym 
Fougeres.
 Malarz ten zajmuje dziś sporo miejsca i on to nasuwa gorzkie refleksje, którymi
zaczyna się szkic jego Ŝycia, mający zastosowanie i do innych osobników z 
plemienia artystów.
 W roku 1832 Fougeres mieszkał przy ulicy de Navarin, na czwartym piętrze 
jednego z owych wysokich i wąskich domów, które podobne są do luksorskiego 
obelisku.
 Domy te mają sień, wąskie, ciemne schody o niebezpiecznych zakrętach, mieszczą 
nie więcej niŜ trzy okna na kaŜdym piętrze, wewnątrz zaś znajduje się 
dziedziniec lub, aby rzec ściślej, kwadratowa studnia.
 Nad trzema czy czterema pokojami mieszkania zajmowanego przez pana Grassou de 
Fougeres rozciągała się jego pracownia z widokiem na Montmartre.
 Pracownia pomalowana na kolor ceglasty, podłoga starannie pociągnięta na 
brązowo i wywoskowana, kaŜde krzesło opatrzone dywanikiem z obszewką, kanapa, 
prosta zresztą, ale schludna jak kanapa w sypialni kupcowej, wszystko zdradzało 

Strona 57

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

mizerne Ŝycie małego człowieczka oraz zapobiegliwość biedaka.
 Była tam komoda na chowanie przyborów malarskich, stół do śniadania, kredens, 
sekretarzyk, wreszcie utensylia malarskie, utrzymane we wzorowym porządku.
 Piec odznaczał się holenderską schludnością, tym widoczniejszą, iŜ białe i 
jednostajne północne światło napełniało swoim ostrym i zimnym blaskiem ten 
olbrzymi pokój.
 Fougeres, prosty malarz rodzajowy, nie potrzebuje owych olbrzymich machin, 
które rujnują malarzy historycznych; nigdy nie czuł w sobie dość talentu, aby 
się porywać na wielkie kompozycje; trzymał się jeszcze sztalugi.
 Z początkiem grudnia tego roku, w epoce, w której mieszczuchy paryskie 
periodycznie poczynają ucieszny pomysł uwiecznienia swojej fizys, dość juŜ 
natrętnej bez tego, Piotr Grassou, wstawszy wcześnie rano, przyrządzał paletę, 
zapalał w piecu, jadł bułkę zmoczoną w mleku i czekał z rozpoczęciem pracy, aŜ 
odtajałe szyby przepuszczą światło.
 Było sucho i ładnie.
 W tej chwili artysta, który jadł z ową cierpliwą i zrezygnowaną miną wyraŜającą
tyle rzeczy, poznał krok człowieka, który miał na jego Ŝycie wpływ, jaki tego 
rodzaju ludzie mają na Ŝycie prawie wszystkich artystów.
 Był to Eliasz Magus, handlarz obrazów, lichwiarz płócien.
 W istocie, Eliasz Magus zaszedł malarza w tej czyściutkiej pracowni w chwili, 
gdy ów miał się wziąć do roboty.
 - Co słychać, stary hultaju?
 - rzekł malarz.
 Fougeres dostał krzyŜ Legii, Eliasz kupował od niego obrazy po dwieście lub 
trzysta franków, toteŜ malarz przybierał tony wielce artystyczne.
 - Handel idzie źle - odparł Eliasz.
 - Macie wszyscy teraz wielkie pretensje, zaraz śpiewacie dwieście franków, 
skoroście wyłoŜyli farby za sześć groszy...
 Ale pan jest dzielny chłopak, pan jest bardzo stateczny, toteŜ przychodzę do 
pana z dobrym interesem.
 Timeo Danaos et dona jerentef" - rzekł Fougeres.
 * Timeo Danaos... (łac.) — boję się Danaów (tj. Greków), nawet przynoszących 
dary; zdanie z „Eneidy" Wergiliusza.
Rozumiesz pan po łacinie?
 - Nie.
 - Więc to znaczy, Ŝe Grecy nie proponują dobrych interesów Trojanom bez tego, 
Ŝeby na tym czegoś nie zarobić.
 Dawniej oni mówili: "Weź mego konia"!
 Dzisiaj my mówimy: "Weź moją ciotkę"!
 CzegóŜ chcesz, Ulissesie Eliaszu Magusie?
 Te słowa dają miarę umiarkowania i dowcipu, z jakimi Fougeres posługiwał się 
tym, co malarze nazywają kawałami.
 - KtóŜ to wie, czy mi pan nie zrobi dwóch obrazów gratis.
 - Och!
 Och!
 - Zostawiam panu swobodę, nie Ŝądam ich.
 Pan jest uczciwym artystą.
 - Do rzeczy!
 - A więc przyprowadzam ojca, matkę i córkę jedynaczkę.
 - Wszystko jedynacy!
 - Dalibóg, tak!...
 i których portrety są do zrobienia.
 Mieszczuchy te, szalejące za sztuką, nigdy nie odwaŜyły się zapuścić do 
pracowni.
 Córka ma sto tysięcy franków posagu.
 MoŜe pan wymalować tych ludzi.
 To będą moŜe dla pana portrety rodzinne.
 Ten stary kościany dziadek, uchodzący za człowieka i nazywający się Eliasz 
Magus, przerwał sobie suchym śmiechem, którego dźwięk przestraszył malarza.
 Miał wraŜenie, Ŝe słyszy Mefista.
 - Portrety będą płatne po pięćset franków sztuka, moŜe mi pan zrobić trzy 
obrazy.
 - Owszem, owszem - rzekł wesoło Fougeres.
 - A jeśli pan się oŜeni z panną, nie zapomni pan o mnie.
 - śenić się, ja?
 - wykrzyknął Piotr Grassou.
 - Ja, który ma zwyczaj sypiać samotnie, wstawać wcześnie, który mam Ŝycie 
uporządkowane...

Strona 58

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - Sto tysięcy franków - rzekł Magus - i panna łagodna o złocistych tonach, 
prawdziwy Tycjan!
 - CóŜ to za ludzie?
 - Byli kupcy: w tej chwili, miłośnicy sztuki, mają dom w Ville-dAvray i 
dziesięć do dwunastu tysięcy renty.
 - W czym robili?
 - W butelkach.
 -Nie wymawiaj tego słowa, mam uczucie, Ŝe słyszę ucinanie korków, i zęby mi 
cierpną...
 -Czy mam ich przyprowadzić?
 - Trzy portrety, wywalę ich w Salonie, będę mógł się przerzucić na portret.
 Dobrze!
 Stary Eliasz poszedł po rodzinę Vervelle.
 Aby ocenić, do jakiego stopnia propozycja musiała poruszyć malarza i jakie 
wraŜenie musieli nań wywrzeć imć pan Vervelle i jego połowica, uwieńczeni 
jedynie córką, trzeba nam rzucić okiem na poprzednie Ŝycie Piotra Grassou de 
Fougeres.
 Jako uczeń Fougeres studiował rysunek u Servina, który uchodził w świecie 
akademickim za wielkiego rysownika.
 Potem udał się do Schinnera, aby podchwycić sekret potęŜnego i wspaniałego 
koloru, jaki cechuje tego mistrza.
 Mistrz i uczniowie wszyscy byli tam dyskretni.
 Piotr nic nie podchwycił.
 Stamtąd Fougeres przeszedł do sławnego Sommervieux, aby się oswoić z gałęzią 
sztuki nazwaną kompozycją; ale kompozycja była dlań nieprzystępna i sroga.
 Potem próbował wykraść Granetowi i Drollingowi tajemnicę ich wnętrz.
 * Francois-Marius Granet (1775—1849) — malarz francuski, uczeń Davida, członek 
Instytutu i konserwator muzeum w Wersalu za Ludwika Filipa;
 * Michel Drolling (1786—1851) — francuski malarz historyczny.
Ci dwaj mistrzowie nie dali sobie nic wykraść.
 Wreszcie Fougeres dokończył edukacji u Duvala Lecamusa.
 * Pierre Duval-Lecamus (1790—1854) — francuski malarz rodzajowy, uczeń Davida.
 Podczas tych studiów i tych rozmaitych transformacji Fougeres wiódł tryb Ŝycia 
spokojny i regularny, dostarczając tematu do Ŝartów rozmaitym pracowniom, w 
których przebywał, ale wszędzie rozbroił kolegów swoją skromnością, 
cierpliwością i łagodnością jagnięcia.
 Mistrzowie nie czuli Ŝadnej sympatii do tego poczciwego chłopca; mistrzowie 
lubią uczniów świetnych, temperamenty nieokiełznane, wesołe i impetyczne lub teŜ
posępne i skupione, które zdradzają przyszły talent.
 W Piotrze wszystko zwiastowało jego Herność.
 Jego przydomek Fougeres, przydomek malarza w sztuce Balantinea, był źródłem 
mnóstwa dokuczliwości; tymczasem malarz wziął po prostu nazwisko od miasteczka, 
w którym ujrzał światło dzienne.
 * Sztuka Fabre d'Balantine'a (1750—1794) — to „Intrigue epistolaire" (Intryga 
listowna), wystawiona w teatrze Palais-Royal w r. 1791, w której występuje 
malarz Fougeres.
Grassou - pochodzi od grat, tłusty.
Ów de Fougeres podobny był do swego nazwiska.
 Pulchny, średniego wzrostu, miał cerę mdłą, ciemne oczy, czarne włosy, nos w 
kształcie trąbki, dosyć szerokie usta i długie uszy.
 Wyraz jego, łagodny, bierny i ograniczony, niewiele dodawał charakteru tej 
fizjonomii, pełnej zdrowia, ale martwej.
 Nie musiały go dręczyć ani ów nadmiar krwi, ani ów napór myśli, ani werwa 
komiczna, po jakich poznaje się wielkich artystów.
 Ten młody człowiek, zrodzony, aby być uczciwym mieszczuchem, przybyły ze swoich
stron, aby być subiektem u handlarza farb, pochodzący z Mayenne, został malarzem
siłą uporu właściwego Bretończykom.
 Co wycierpiał, jak Ŝył w czasie swoich studiów, sam Bóg to wie!
 Wycierpiał tyleŜ, ile cierpią wielcy ludzie, kiedy ich Ŝre nędza i kiedy ich 
szczuje, niby dzikie zwierzęta, sfora ludzi miernych oraz zgraja mściwych 
próŜności.
 Z chwilą gdy się uczuł na siłach, aby latać o własnych skrzydłach, Fougeres 
wynajął pracownię na wyŜynach ulicy des Martyrs, gdzie zaczął knocić.
 Debiut jego przypada na rok 1819.
 Pierwszy obraz, który przedstawił sędziom na wystawę Luwru, wyobraŜał wesele 
wiejskie, dosyć mozolnie skopiowane z Greuzea.
 * Jean-Baptiste Greuze (1725—1805) — malarz scen rodzajowych i portrecista.
 Odrzucono obraz.

Strona 59

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Kiedy Fougeres dowiedział się o smutnym wyroku, nie wpadł w ową wściekłość ani 
w ów szał epileptycznej miłości własnej, jakim oddają się harde dusze kończąc 
niekiedy wyzwaniem na pojedynek dyrektora albo sekretarza muzeum lub pogróŜką 
morderstwa.
 Fougeres odebrał spokojnie swoje płótno, okrył je chustką do nosa i odniósł do 
pracowni przysięgając sobie, Ŝe zostanie wielkim malarzem.
 Umieścił swój obraz na sztaludze i udał się do swego dawnego mistrza, człowieka
olbrzymiego talentu, Schinnera, artysty łagodnego i cierpliwego, który odniósł 
pełny sukces w ostatnim Salonie.
 Poprosił go, aby przyszedł skrytykować odrzucone dzieło.
 Wielki malarz rzucił wszystko i przybył.
 Kiedy biedny Fougeres postawił go na wprost dzieła, Schinner od pierwszego 
rzutu oka uścisnął rękę Piotra.
 - Ty jesteś zacny chłopak, masz złote serce, nie trzeba cię oszukiwać.
 Słuchaj, ziściłeś wszystkie nadzieje, jakie budziłeś u mnie w szkole.
 Kiedy się ma tyle do powiedzenia, mój dobry Fougeres, lepiej zostawić farby 
kupcowi i nie kraść płótna innym.
 Wracaj wcześnie do domu, włóŜ na noc szlafmycę, wal się spać o dziewiątej; 
rano, o dziesiątej idź do jakiegoś biura, gdzie wystarasz się o miejsce.
 Ale daj pokój sztuce.
 - Drogi mistrzu - rzekł Fougeres - ten obraz juŜ odrzucono; ja teŜ nie o wyrok 
proszę, ale o motywy.
 - A więc malujesz brudno i ciemno; widzisz naturę przez krepę; rysunek masz 
cięŜki i zamazany; kompozycja ściągnięta jest z Greuzea, okupującego swoje wady 
przymiotami, których tobie brakuje.
 Wyszczególniając błędy obrazu Schinner ujrzał na twarzy Piotra wyraz tak 
głębokiej rozpaczy, Ŝe wyciągnął go na obiad i starał się go pocieszyć.
 Nazajutrz o siódmej Fougeres przy swojej sztaludze pracował na nowo nad 
odrzuconym obrazem; ocieplał jego kolor, robił poprawki wskazane przez 
Schinnera, przerysowywał figury.
 Następnie, zbrzydzony swoją paćkaniną, zaniósł ją do Eliasza Magusa.
 Eliasz Magus, rodzaj Holando-Belgo-Flamanda, miał trzy przyczyny zostania tym, 
czym został: bogaczem i skąpcem.
 Przybyły z Bordeaux, zaczynał wówczas swą karierę paryską: handlował obrazami i
mieszkał przy bulwarze Bonne-Nouvelle.
 Fougeres, który liczył na swoją paletę, Ŝe go potrafi wyŜywić, jadał męŜnie 
chleb i orzechy albo chleb i mleko, albo chleb i wiśnie, albo chleb i ser, 
zaleŜnie od pory roku.
 Eliasz Magus, któremu Piotr przyniósł swoje pierwsze płótno, przyglądał mu się 
długo i ofiarował piętnaście franków.
 - Z piętnastoma frankami dochodu rocznie a tysiącem franków wydatku - rzekł 
Fougeres z uśmiechem - moŜna zajść daleko.
 Eliasz Magus strzepnął palcami i ugryzł się w język, pomyślawszy, Ŝe byłby mógł
dostać obraz za pięć franków.
 Przez kilka dni co rano Fougeres schodził w dół ulicą des Martyrs, krył się w 
tłumie po przeciwnej stronie bulwaru na wprost sklepu Magusa i zatapiał oko w 
obrazie, który nie ściągał spojrzeń przechodniów.
 Pod koniec tygodnia obraz znikł.
 Fougeres wrócił kawałek, Przeszedł się po bulwarze i skierował się w stronę 
sklepu antykwarza, ot tak, od niechcenia.
 śyd był na progu.
 - No i cóŜ, sprzedał pan mój obraz?
 - Oto jest - rzekł Magus - daję mu ramkę, aby go wpakować komuś mającemu 
złudzenie, Ŝe się zna na malarstwie.
 Fougeres nie śmiał juŜ wrócić na bulwar, poszedł do domu i zabrał się do nowego
obrazu.
 Pracował nad nim dwa miesiące, Ŝywiąc się jak mysz, a pracując jak galernik.
 Pewnego wieczora zaszedł aŜ na bulwar, nogi zaniosły go same pod sklep Magusa, 
nie dojrzał swego obrazu nigdzie.
 - Sprzedałem pański obraz - rzekł kupiec.
 - Za ile?
 - Odzyskałem kapitał z małym procentem.
 Niech mi pan zrobi wnętrza flamandzkie, "Lekcję anatomii", zapłacę - rzekł 
Eliasz.
 Fougeres byłby uściskał Magusa; patrzał nań jak na ojca.
 Wrócił z radością w sercu: wielki malarz Schinner pomylił się więc!
 W tym olbrzymim ParyŜu były tedy serca, które biły zgodnie z jego sercem!
 Talent jego zrozumiano, oceniono.

Strona 60

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Biedny chłopiec w dwudziestym siódmym roku miał naiwność szesnastolatka.
 Inny, jeden z owych artystów nieufnych i twardych, byłby zauwaŜył diaboliczny 
wyraz Eliasza Magusa, byłby zauwaŜył drŜenie jego brody, ironię jego wąsów, ruch
ramion, zwiastujący zadowolenie Shylocka.
 Fougeres przechadzał śię po bulwarach w upojeniu radości, która dawała jego 
fizjonomii wyraz dumy.
 Podobny był do studenta, który opiekuje się kobietą.
 Spotkał Józefa Bridau, swego kolegę, jeden z owych niepospolitych, niezwykłych 
talentów, przeznaczonych do sławy i nieszczęścia.
 Józef Bridau, który - jak mówił - miał parę groszy w kieszeni, zaciągnął Piotra
do Opery.
 Fougeres nie widział baletu, nie słyszał muzyki, tworzył w duszy obrazy, 
malował.
 Opuścił Józefa w połowie wieczorni, pobiegł do siebie, robił szkice przy 
lampie, począł trzydzieści obrazów pełnych reminiscencyj, czuł się geniuszem.
 Nazajutrz kupił farb, płócien rozmaitej wielkości, ustawił na stole chleb i 
ser, i wodę w dzbanku, zrobił zapas drew na opał; następnie, wedle wyraŜenia 
pracownianego, zaczął knocić: postarał się o modelów, Magus poŜyczył mu, 
materyj.
 Po dwóch miesiącach dobrowolnego uwięzienia Bretończyk skończył cztery obrazy.
 Znów poprosił o radę Schinnera, któremu przydał Józefa Bridau.
 Dwaj mistrze ujrzeli w tych obrazach niewolnicze naśladownictwo pejzaŜów 
holenderskich, wnętrz Metzu, w czwartym zaś kopię "Lekcji anatomii" Rembrandta.
 * Gabriel Metzu albo Metsu (1629—1667) — holenderski malarz wnętrz i scen 
rodzajowych z Ŝycia mieszczaństwa.
- Zawsze pastisze - rzekł Schinner.
 - Och, Piotrowi cięŜko przyjdzie być oryginalnym.
 - Powinien byś wziąć się do czego innego niŜ malarstwo - rzekł Bridau.
 - Do czego?
 - spytał Fougeres.
 - Rzuć się w literaturę.
 Fougeres spuścił głowę jak owca w deszcz.
 Następnie zadał im parę pytań, uzyskał parę poŜytecznych rad i poprawił obrazy 
przed odniesieniem ich Eliaszowi.
 Eliasz zapłacił za kaŜdy obraz dwadzieścia pięć franków.
 Przy tej cenie Fougeres nie zarabiał nic, ale nie tracił, zwaŜywszy jego 
wstrzemięźliwość.
 W jakiś czas zaszedł pod sklep, aby zobaczyć, co się dzieje z jego obrazami.
 Miał osobliwą halucynację: płótna jego, tak wykończone, tak schludne, 
odznaczające się twardością blachy i połyskiem emalii, były jak gdyby zasnute 
mgłą, podobne były do starych obrazów.
 PoniewaŜ Eliasz wyszedł, Fougeres nie mógł uzyskać Ŝadnego wyjaśnienia tego 
cudu.
 Zdawało mu się, Ŝe go wzrok omylił.
 Malarz wrócił do pracowni, aby tam sporządzać nowe stare płótna.
 Po siedmiu latach ustawicznej pracy Fougeres osiągnął to, Ŝe komponował i 
malował znośne obrazy.
 Malował nie lepiej i nie gorzej niŜ wszyscy artyści drugiego rzędu.
 Eliasz kupował i sprzedawał wszystkie obrazy biednego Bretończyka, który 
zarabiał z trudem jakieś dwa tysiące franków rocznie, a wydawał nie więcej niŜ 
tysiąc dwieście.
 Na wystawie roku 1829 Leon de Lora, Schinner i Bridau, wszyscy trzej na 
świeczniku i na czele nowych prądów, wzruszyli się wytrwałością i ubóstwem swego
starego kolegi: postarali się o przyjęcie na wystawę do wielkiego Salonu obrazu 
Piotra.
 Obraz piekielnie interesujący, który miał coś z Vignerona w sentymencie, coś z 
pierwszej maniery Dubufea w technice, przedstawiał młodego człowieka, któremu w 
celi więziennej golono kark.
 * Vigneron - zapewne chodzi o Klaudiusza Vignon z Tours (1593—1670), który był 
uczniem Caravaggia i malował przede wszystkim obrazy o treści religijnej.
 * Claire-Marie Dubufe (1790—1864) — malarz rodzajowy i portrecista, uczeń 
Davida.
Z jednej strony ksiądz, z drugiej stara i młoda kobieta we łzach.
 Pisarz czytał wyrok.
 Na ubogim stole widać było posiłek, którego nikt nie tknął.
 Światło wnikało przez kraty wysokiego okna.
 Całość zdolna była przyprawić o dreszcz mieszczucha, toteŜ mieszczuchy drŜały.
 Fougeres ściągnął po prostu swój obraz z arcydzieła Gerarda Dow, odwrócił grupę

Strona 61

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

"Kobiety chorej na puchlinę" ku oknu, zamiast ją pokazać wprost.
 * Gerard Dow albo Dou (1613—1675) — malarz holenderski, twórca realistycznych 
scen z Ŝycia mieszczaństwa.
Umierającą zastąpił skazańcem; ta sama bladość, to samo spojrzenie, ten sam apel
do Boga.
 W miejsce flamandzkiego lekarza wsadził zimną i urzędową postać pisarza 
ubranego czarno; w zamian dodał postać starej kobiety koło młodej dziewczyny 
poŜyczonej od Gerarda Dow.
 Okrutnie dobroduszna postać kata dominowała nad grupą.
 Plagiat ten, bardzo zręcznie ukryty, nie wyszedł na jaw.
 Katalog objaśniał: 510, Grassou de Fougeres (Piotr), ulica de Navarin 2 .
 Ostatnie chwile szuana skazanego na śmierć w roku 1809 .
 Obraz, mimo iŜ mierny, miał ogromne powodzenie, przypominał bowiem sprawę 
powstańców z Mortagne.
 * Mortagne w Wandei było około r. 1794 jednym z ognisk rokoszu rojalistycznego 
przeciw Republice.
Codziennie był tłok przed modnym obrazem: sam Karol X zatrzymał się przy nim.
 KsięŜna pani, dowiedziawszy się o wytrwałej nędzy biednego Bretończyka, 
zapaliła się do niego.
 * KsięŜna pani - mowa o księŜnej de Berri.
 KsiąŜę Orleański spytał o cenę płótna.
 KsięŜa powiedzieli następczyni tronu, Ŝe obraz jest "bardzo dobrze myślący"; 
panował w nim w istocie duch dostatecznie religijny.
 Następca tronu podziwiał kurz na posadzce: gruby błąd, poniewaŜ Fougeres 
utrzymał obraz w zielonkawych tonach, świadczących o wilgoci murów.
 KsięŜna pani kupiła obraz za tysiąc franków, następca tronu zamówił inny.
 Karol X dał krzyŜ Legii synowi chłopa, który niegdyś bił się za sprawę króla w 
roku 1799 .
 Józef Bridau, wielki malarz, nie dostał krzyŜa.
 Minister spraw wewnętrznych zamówił u Piotra dwa obrazy kościelne.
 Ten Salon był dla Piotra Grassou całą jego fortuną, jego sławą, jego 
przyszłością, jego Ŝyciem.
 Tworzyć w kaŜdej rzeczy - to umierać na wolnym ogniu; kopiować - to Ŝyć.
 Odkrywszy Ŝyłę złota, GrassOu de Fougeres wprowadził w czyn część tej 
piekielnej zasady, której społeczeństwo zawdzięcza owe bezcenne miernoty, mające
dziś wybierać elitę we wszystkich klasach społeczeństwa; oczywiście wybierają 
same siebie i wydają zaciętą wojnę prawdziwym talentom.
 Zasada wyboru stosowana do wszystkiego jest fałszywa, Francja porzuci ją.
 Bądź co bądź skromność, prostota, zdziwienie poczciwego i cichego Piotra 
uciszyły krzyki zawiści.
 Miał zresztą za sobą takie same miernoty juŜ triumfujące i solidarne z 
miernotami przyszłości.
 Ci i owi, ujęci wytrwałością człowieka, którego nic nie zdołało zrazić, mówili 
o Domenichinie i powiadali: "Trzeba nagradzać pracę w sztuce!
 * Domenichino (Domenico Zampieri, 1581—1641) — malarz i architekt włoski, 
świetny kolorysta.
 Grassou zasłuŜył na swój sukces!
 Dziesięć lat haruje, nieborak"!
 Epitet nieboraka obstał za połowę sympatii i powinszowań, jakie otrzymał 
malarz.
 Litość wynosi tyleŜ miernot, ile zawiść poniŜa wielkich artystów.
 Dzienniki nie szczędziły krytyk, ale kawaler Fougeres strawił je, tak jak 
strawił rady przyjaciół, z anielską cierpliwością.
 Posiadając w tej chwili piętnaście tysięcy franków cięŜko zapracowanych, 
urządził sobie mieszkanie i pracownię przy ulicy Navarin; zrobił tam obraz 
zamówiony przez następcę tronu i dwa obrazy kościelne zamówione przez 
ministerium na termin, z regularnością rozpaczliwą dla kasy ministerium, 
przywykłej do innych manier.
 Ale podziwiajcie szczęście ludzi, którzy umieją się rządzić.
 Gdyby się był spóźnił, Grassou, zaskoczony przez rewolucję lipcową, nie byłby 
dostał ani grosza.
 DoŜywszy trzydziestu siedmiu lat, Fougeres sfabrykował dla Eliasza Magusa około
dwustu obrazów, zupełnie nieznanych, ale dzięki którym doszedł do tej Poprawnej 
maniery, do tego wykończenia, na którego widok artysta wzrusza ramionami, ale 
które lubi publiczność.
 Przyjaciele cenili Piotra za jego prawość, koleŜeństwo, uczynność, rzetelność; 
o ile nie mieli Ŝadnego szacunku dla jego pędzla, kochali człowieka, który go 
dzierŜył.

Strona 62

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - Co za nieszczęście, Ŝe Fougeres ma nałóg malowania!
 - poddali koledzy.
 Mi to Grassou dawał doskonałe rady, podobny do owych felietonistów niezdolnych 
napisać ksiąŜki, ale wiedzących bardzo dobrze, czym jakaś ksiąŜka grzeszy.
 Ale między krytykami literackimi a Piotrem była jedna róŜnica; był on 
niezmiernie wraŜliwy na piękno, wyczuwał je; przy tym rady jego były nacechowane
uczuciem sprawiedliwości, które sprawiało, Ŝe przyjmowano słuszne jego uwagi.
 Od rewolucji lipcowej Fougeres nadsyłał na kaŜdą wystawę jakiś dziesiątek 
obrazów, z których jury przyjmowało cztery lub pięć.
 śył z najściślejszą oszczędnością, słuŜba jego składała się z jednej baby.
 Za całą rozrywkę odwiedzał przyjaciół, chodził oglądać dzieła sztuki, pozwalał 
sobie na małe wycieczki po Francji i zamierzał jechać po natchnienie do 
Szwajcarii.
 Haniebny ten artysta był wybornym obywatelem: wypełniał obowiązki gwardzisty, 
chodził na rewie, płacił komorne i Ŝył z najbardziej mieszczańską regularnością.
 Spędziwszy Ŝycie w pracy i nędzy, nigdy nie miał czasu na miłość.
 Wytrwawszy dotąd w kawalerstwie i biedzie, nie miał ochoty komplikować swojej 
tak prostej egzystencji.
 Niezdolny wymyślić nic dla pomnoŜenia swego majątku, nosił co kwartał do 
rejenta, pana Cardot, swoje oszczędności i zarobki kwartalne.
 Kiedy uzbierało się tysiąc talarów, rejent umieszczał je gdzieś na pierwszej 
hipotece, z zabezpieczeniem na prawach Ŝony, o ile dłuŜnik był Ŝonaty.
 Rejent sam odbierał procenty i dołączał je do regularnych wkładek Piotra 
Grassou.
 Malarz czekał szczęsnej chwili, aŜ jego lokaty osiągną imponującą cyfrę dwóch 
tysięcy franków renty, aby sobie uŜyczyć otium cum dignitate artysty i malować 
obrazy!
 * Otium cum dignitate (łac.) — swoboda połączona z poczuciem godności.
 Ale ba, obrazy!
 Nareszcie prawdziwe obrazy!
 Obrazy wykończone, cacane, cymes!
 Jego przyszłość, jego marzenie, szczyt jego rojeń, chcecie wiedzieć?
 - to było wejść do Instytutu i otrzymać rozetkę oficera Legii.
 Usiąść obok Schinnera i Leona de Lora, wejść do Akademii" przed Józefem Bridau!
 Mieć rozetkę w dziurce od klapy!
 CóŜ za marzenie!
 Jedynie ludzie mierni umieją myśleć o wszystkim.
 Słysząc kroki kilkorga osób w korytarzu, Fougeres poprawił sobie włosy, zapiął 
zieloną aksamitną kurtkę i zdziwił się niemało na widok twarzy zwanej pospolicie
w pracowniach melonem.
 Owoc ten usadowiony był na dyni obleczonej w niebieskie sukno, strojnej 
pakietem dźwięczących breloków.
 Melon sapał jak miech, dynia kroczyła na marchewkach, niewłaściwie nazwanych 
nogami.
 Prawdziwy malarz byłby zrobił karykaturę z tego handlarza butelek i byłby go 
wyprawił za drzwi oświadczając, Ŝe nie maluje jarzyn.
 Fougeres popatrzył na klienta powaŜnie, poniewaŜ pan Vervelle miał w koszuli 
brylant reprezentujący tysiąc talarów.
 Fougeres spojrzał na Magusa i rzekł: - Czuć forsę!
 - posługując się Ŝargonem modnym wówczas w pracowniach.
 Słysząc to odezwanie, pan Vervelle zmarszczył brwi.
 BurŜuj ten ciągnął za sobą inną kombinację jarzyn w osobie swojej Ŝony i córki.
 śona miała twarz bejcowaną na mahoń; podobna była do kokosowego orzecha 
uwieńczonego głową i ściśniętego paskiem.
 Raczej toczyła się, niŜ szła, w swojej sukni Ŝółtej w czarne paski.
 Ukazywała dumnie nieprawdopodobne mitenki na rękach pulchnych jak kiełbaski.
 Pióra - istny pogrzeb pierwszej klasy - bujały na zdumiewającym kapeluszu.
 Ramiona strojne w koronki jednako wysklepiały się z tyłu jak z przodu: tak więc
kształt sferyczny kokosa był zupełny.
 Nogi z rodzaju tych, które malarze nazywają stęporami, były urozmaicone wałkiem
ciała na sześć linij nad lakierowaną skórą trzewików.
 * Linia - drobna miara długości (7« cala).
 Jak te nogi weszły w trzewiki?
 Nie wiadomo.
 Za tą parą posuwał się młody szparag, zielony i Ŝółty dzięki swojej sukni, na 
której mieściła się mała główka zdobna włosami zaczesanymi w gładkie pasemka; 
włosy o kolorze marchwi, które miałyby powodzenie w Rzymie, patykowate ramiona, 
piegi na dość białej cerze, wielkie, niewinne oczy, białe rzęsy, mało brwi, 

Strona 63

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

słomkowy kapelusz z dwiema uczciwymi, atłasowymi kokardami, ręce cnotliwie 
czerwone, a nogi matczyne.
 Tych troje istot miało oglądając pracownię wyraz szczęścia, który zwiastował 
godny szacunku zapał dla sztuki.
 - Więc to pan, szanowny panie, wykona nasze podobizny?
 - rzekł rezolutnie ojciec.
 - Tak, panie - odparł Grassou.
 - MęŜusiu, on ma Legię - rzekła cicho Ŝona do męŜa, gdy malarz się odwrócił.
 - CzyŜ ja bym dał robić nasze portrety artyście bez Legii?...
 - rzekł eks-handlarz butelek.
 Eliasz Magus skłonił się rodzinie Vervelle i wyszedł, Grassou przeprowadził go 
do sieni.
 - Ty jeden zdolny jesteś wyłowić podobne ananasy.
 - Sto tysięcy posagu!
 - Tak, ale co za rodzina!
 - Trzysta tysięcy franków sperandy, dom przy ulicy Boucherat, willa na wsi w 
Ville-dAvray.
 - Boucherat, butelki, szelki, pętelki, karmelki - rzekł malarz.
 , - Będzie pan jak pączek w maśle do końca Ŝycia - rzekł Eliasz.
 Ta myśl wdarła się w głowę Piotra Grassou, jak gdyby światło poranku zabłysło 
nad jego poddaszem.
 Sadowiąc do pozowania ojca młodej osoby, inaczej juŜ nań patrzał: spodobała mu 
się ta krwista i zaŜywna twarz.
 Matka i córka kręciły się koło malarza, dziwując się wszystkim tym 
przygotowaniom; patrzyły nań jak na bóstwo.
 To widoczne uwielbienie spodobało się Piotrowi.
 Złoty cielec ubarwił tę rodzinę swym fantastycznym odblaskiem.
 - Musi pan zarabiać szalone pieniądze?
 Ale pewnie wydaje pan tak, jak pan zarabia - rzekła matka.
 - Nie, pani - odparł malarz - nie wydaję, nie mam czasu się bawić.
 Rejent lokuje moje pieniądze, ma moje rachunki, skoro raz mu oddam pieniądze, 
juŜ o nich nie myślę.
 - Mówiono mi - wykrzyknął stary Vervelle - Ŝe artyści to wszystko dziurawe 
worki.
 - Kto jest pańskim rejentem, jeśli wolno zapytać?
 - rzekła pani Vervelle.
 - Porządny człowiek, gładki w interesach, Cardot.
 - Haha, a to heca - rzekł Vervelle - to i nasz rejent.
 - NiechŜe się pan nie rusza - rzekł malarz.
 - SiedźŜe spokojnie, Antenorze - rzekła Ŝona.
 - Zepsujesz panu robotę.
 Gdybyś mógł patrzeć, jak pan pracuje, zrozumiałbyś.
- Mój BoŜe, czemu mnie rodzice nie uczyli sztuk pięknych!
 - rzekła panna Vervelle.
 - Wirginio - wykrzyknęła matka - młoda panienka nie moŜe się uczyć pewnych 
rzeczy.
 Kiedy będziesz zamęŜna, niechta!
 Ale do tej pory nie zawracaj sobie głowy.
 W czasie tego pierwszego seansu rodzina Vervelle niemal zŜyła się z poczciwym 
artystą.
 Mieli wrócić w dwa dni później.
 Wychodząc rodzice powiedzieli Wirginii, aby poszła naprzód; mimo to pochwyciła 
słowa, które musiały obudzić jej ciekawość: - Dekorowany, trzydzieści siedem 
lat...
 artysta, który ma obstalunki, który lokuje pieniądze.
 Poradźmy się Cardota.
 Hm, nazywać się pani de Fougeres!...
 I nie wygląda na złego człowieka!...
 Powiesz mi: kupiec!...
 Ale kupiec, dopóki się nie wycofa z interesów, nigdy nie wiadomo, co z nim 
będzie, jaki los czeka naszą córkę!
 Podczas gdy artysta, oszczędny...
 Przy tym my kochamy sztukę...
 Ostatecznie!...
 Podczas gdy rodzina Vervelle analizowała artystę, Piotr Grassou analizował w 
duchu rodzinę Vervelle.
 Niepodobna mu było wysiedzieć w pracowni; przechadzał się po bulwarze, patrzał 
na przechodzące rude kobiety!

Strona 64

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Snuł najdziwaczniejsze myśli: złoto jest najpiękniejszym z metali, kolor Ŝółty 
wyobraŜa złoto.
 Rzymianie lubili kobiety rude, on staje się Rzymianinem...
 Po dwóch latach małŜeństwa któryŜ męŜczyzna troszczy się o kolor włosów swojej 
Ŝony?
 Piękność mija...
 brzydota zostaje!
 Pieniądz jest połową szczęścia.
 Wieczorem, gdy układał się do snu, Wirginia Vervelle zdawała się malarzowi 
urocza.
 Kiedy rodzina Vervelle weszła następnego dnia do pracowni, artysta przyjął ją z
czarującym uśmiechem.
 Hultaj ogolił się, wdział świeŜą bieliznę; utrefił sobie włosy, wybrał spodnie 
bardzo twarzowe oraz czerwone pantofle w szpic.
 Rodzina odpowiedziała uśmiechem równie pochlebnym jak uśmiech artysty, Wirginia
przybrała kolor swoich włosów, spuściła Oczy i odwróciła głowę oglądając szkice.
 Piotrowi Grassou wydały się te minki czarujące.
 Wirginia miała wdzięk; nie wdała się ani w ojca, ani w matkę; w kogo się ona 
wdała?...
 "Aha!
 mam juŜ - powiedział sobie w duchu.
 - Matka musiała się na kogoś zapatrzyć zza lady".
 W czasie pozowania nastąpiła wymiana Ŝarcików między rodziną a artystą, który 
odwaŜył się winszować staremu Vervelle dowcipu.
 Pochlebstwo to otworzyło artyście na ościeŜ serce całej rodziny.
 Darował jeden rysuneczek Wirginii, jeden szkic matce.
 - Za darmo?
 - spytały.
 Piotr Grassou nie mógł się wstrzymać od uśmiechu.
 - Nie trzeba tak rozdawać swoich obrazów, to pieniądze - rzekł Vervelle.
 Na trzecim seansie stary Vervelle wspomniał o pięknej galerii obrazów, jakie 
miał u siebie na wsi w Ville-dAvray: Rubensy, i Gerardy Dow, Mierisy, Terburgi, 
Rembrandty, Tycjany, Pottery I etc.
 - MąŜ robił istne szaleństwa - rzekła pompatycznie pani Vervelle - ma obrazów 
za sto tysięcy franków.
 - Kocham sztukę - rzekł eks-handlarz butelek.
 Kiedy malarz zaczął malować panią Vervelle, portret męŜa był prawie skończony: 
entuzjazm rodziny nie miał granic.
 Rejent wyraził się o malarzu jak najpochlebniej: Piotr Grassou (mówił) jest to 
najzacniejszy chłopak w świecie, wcielenie statku; uciułał juŜ zresztą 
trzydzieści sześć tysięcy franków, dni jego nędzy minęły, zarabia po dziesięć 
tysięcy rocznie, kapitalizuje procenty, słowem, niezdolny byłby unieszczęśliwić 
kobietę.
 Ostatnie zdanie przewaŜyło szalę.
 Przyjaciele państwa Vervelle wciąŜ tylko słyszeli o sławnym Fougeres.
 W dniu, w którym Fougeres zaczął portret Wirginii, był juŜ in petto zięciem.
 * In petto (wł.) — w sercu, w duszy.
 Rodzina Vervelle kwitła w tej pracowni, którą przywykła uwaŜać za jedną ze 
swoich rezydencji; było dla nich coś szczególnie pociągającego w tym lokalu 
schludnym, czystym, wdzięcznym, artystycznym.
 Abyssus abyssum, mieszczuch przyciąga mieszczucha.
 * Abyssus abyssum [invocat] (łac.) — przepaść [przyciąga] przepaść.
 Pod koniec posiedzenia coś zatupotało na schodach, drzwi otwarły się brutalnie,
wszedł Józef Bridau; był wzburzony, włosy miał w nieładzie, ukazał swą wielką, 
pooraną twarz, mignął dokoła błyskawicami spojrzeń, pokręcił się po pracowni i 
podszedł nagle do Piotra, usiłując zapiąć surdut, ale nadaremnie, gdyŜ guzik 
wymknął się z sukiennej pochewki.
 - Drzewo zdroŜało - rzekł do Piotra.
 - A!
 - Anglicy następują mi na pięty.
 A, ty malujesz te rzeczy?
 - Cicho Ŝe bądź!
 - Aha!
 Rodzina Vervelle, mocno zgorszona tym dziwnym zjawiskiem, przeszła od swej 
zwyczajnej czerwieni do kolorów wiśni.
 - To daje pieniąŜki - rzekł Józef.
 - Są ryby w saku?
 - Ile ci trzeba?

Strona 65

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - Pięćset...
 Ściga mnie kupiec z rasy dogów: tacy, skoro raz wpiją zęby, nie popuszczą.
 Co za plemię!
 - Dam ci słówko do mego rejenta...
 - Ty masz rejenta?
 - Tak...
 - To mi tłumaczy, czemu ty robisz jeszcze policzki róŜowym kolorem, wyborne na 
afisze perfumerii.
 Grassou zaczerwienił się mimo woli, malował Wirginię.
 - BierzŜe naturę, jak jest!
 - ciągnął wielki malarz.
 - Panienka jest ruda.
 No i cóŜ, czy to grzech śmiertelny?
 Wszystko jest wspaniałe na płótnie.
 WalŜe cynobru na paletę, podgrzej mi te pyski, wydobądź te piegi, nie Ŝałuj 
omasty!
 Chcesz być inteligentniejszy od Natury?
 - Masz - rzekł Fougeres - weź za mnie pędzel, gdy będę pisał.
 Vervelle potoczył się do stołu i nachylił się do ucha Piotra.
 - AleŜ ten pacykarz wszystko zepsuje - rzekł.
 - Gdyby chciał zrobić portret panny Wirginii, wart byłby tysiąc razy więcej od 
mego - odparł Fougeres oburzony.
 Słysząc te słowa, mieszczuch zrejterował łagodnie ku Ŝonie, zdumionej 
wtargnięciem dzikiej bestii i niezbyt uspokojonej tym, Ŝe Przybysz bierze udział
w portrecie córki.
 - Idź tą drogą - rzekł Bridau oddając paletę i biorąc list.
 - Nie dziękuję ci!
 Mogę wrócić do zamku dArtheza, któremu maluję Jadalnię.
 Leon de Lora robi supraporty, arcydzieła!
 Przyjedziesz Zobaczyć?
 Odszedł nie kłaniając się, tak dalece miał juŜ dość widoku Wirginii.
 - Co to za człowiek?
 - spytała pani Vervelle.
 - Wielki artysta - odparł Grassou.
 Chwila ciszy.
 - Czy pan jest pewny - rzekła Wirginia - Ŝe on nie przyniósł nieszczęścia memu 
portretowi?
 Przestraszył mnie.
 - Tylko dobrze mu zrobił - odparł Grassou.
 - JeŜeli to jest wielki artysta, wolę wielkiego artystę, który jest podobny do 
pana - rzekła pani Vervelle.
 - Och, mamo, pan Piotr jest o wiele większy malarz, zrobi mnie z nogami!
 - wtrąciła Wirginia.
 Skrzydła geniuszu spłoszyły statecznych mieszczuchów.
 Zaczynała się owa faza jesieni, tak ładnie nazwana latem świętego Marcina.
 Z nieśmiałością neofity wobec genialnego człowieka Vervelle zaryzykował 
zaproszenie do swojej willi na wsi na przyszłą niedzielę: wiedział, Ŝe 
mieszczański domek mało przedstawia powabów dla artysty.
 - Wy artyści - rzekł - wam trzeba wzruszeń!
 Wielkich teatrów, balów, samej inteligencji!
 Ale będzie dobre wino i liczę na moją galerię, Ŝe nie pozwoli panu się znudzić 
w towarzystwie kupców.
 Bałwochwalstwo to, które głaskało na kaŜdym kroku ambicję malarza, oczarowało 
biednego Piotra Grassou, tak mało przywykłego do podobnych komplementów.
 Zacny artysta, ta bezecna miernota, to złote serce, to uczciwe Ŝycie, ten 
rysownik bez talentu, ten dzielny chłopak, ozdobiony królewskim krzyŜem Legii 
Honorowej, przywdział pełny rynsztunek, aby się ucieszyć ostatnimi pięknymi 
dniami w Ville-dAvray.
 Malarz przybył skromnie dyliŜansem i nie mógł się wstrzymać od podziwu widząc 
piękną willę handlarza butelek, ukrytą w pięciomorgowym parku na szczycie 
Ville-dAvray, w najpiękniejszym punkcie.
 OŜenić się z Wirginią, mieć kiedyś tę piękną willę!
 Rodzina Vervelle przyjęła go z entuzjazmem, z radością, z cięŜką mieszczańską 
serdecznością, która go zawstydziła.
 Był to dzień triumfu.
 Oprowadzano przyszłego zięcia po alejach koloru nankinu, wygracowanych tak, jak
się naleŜało na cześć wielkiego człowieka.
 Nawet drzewa zdawały się uczesane, trawniki były skoszone.

Strona 66

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Czyste wiejskie powietrze przynosiło zapachy z kuchni niezmiernie obiecujące.
 Wszystko w domu powiadało: "Mamy wielkiego artystę".
 Ojciec Vervelle toczył się jak jabłko po swoim parku, córka fyrtała się jak 
węgorz, matka podąŜała z miną szlachetną i godną.
 Wszyscy troje nie opuszczali Piotra ani na chwilę przez siedem godzin.
 Po obiedzie, równie długim jak wspaniałym, państwo Vervelle przeszli do 
głównego punktu uroczystości: do otwarcia galerii, oświeconej specjalnymi 
lampami.
 Trzej sąsiedzi, eks-kupcy, jeden ciepły wujaszek, zaproszeni na cześć wielkiego
artysty, stara panna Vervelle oraz inni goście, wszyscy podąŜyli za Piotrem do 
salonu, ciekawi usłyszeć jego sąd o sławnej galerii starego Vervelle, który ich 
zanudzał bajeczną wartością swoich obrazów.
 Rzekłbyś, iŜ handlarz butelek chce rywalizować z królem Ludwikiem Filipem i z 
galerią wersalską.
 Obrazy, wspaniale oprawne, miały etykietki, na których czytało się czarnymi 
głoskami na złotym tle: RUBENS "Taniec faunów i nimf", REMBRANDT "Wnętrze sali 
sekcyjnej", "Doktor Tromp wykładający swoim uczniom" etc.
 Było tam sto pięćdziesiąt obrazów, pięknie wylakierowanych, okurzonych; 
niektóre były zasłonięte zielonymi firaneczkami, których nie odsuwało się w 
obecności młodych osób.
 Artysta stał jak słup, z otwartymi ustami, bez słowa, poznając połowę swoich 
obrazów w tej galerii: to on był Rubens, Potter, Mieris, Metzu, Gerard Dow!
 On sam był dwoma tuzinami wielkich mistrzów.
 - Co panu?
 Pan blednie!
 - Córko, szklankę wody!
 - krzyknęła pani Vervelle.
 Malarz chwycił pana Vervelle za guzik i zaciągnął go w kąt pod pozorem 
obejrzenia Murilla.
 Hiszpańskie obrazy były wówczas w modzie.
 - Pan kupił te obrazy u Eliasza Magusa?
 - Tak, wszystko oryginały.
 - Tak, między nami, po czemu panu sprzedał te, które ja panu pokaŜę?
 Obeszli we dwóch dokoła galerię.
 Goście byli zachwyceni powagą, z jaką artysta odbywał w towarzystwie gospodarza
przegląd arcydzieł.
 - Trzy tysiące franków - rzekł po cichu Vervelle dochodząc do ostatniego - ale 
mówię czterdzieści tysięcy.
 - Czterdzieści tysięcy franków za Tycjana?
 - podjął głośno artysta.
 - AleŜ to byłoby za darmo.
 - Mówiłem wam, mam za trzysta tysięcy obrazów - wykrzyknął Vervelle.
 - To ja robiłem wszystkie te obrazy, sprzedałem je wszystkie razem nie droŜej 
niŜ za dziesięć tysięcy...
 - Dowiedź mi pan tego - rzekł butelkarz - a zdwoję posag córki, bo w takim 
razie pan jest Rubensem, Rembrandtem, Terburgiem, Tycjanem!
 - A Magus kapitalnym handlarzem!
 - rzekł malarz, który zrozumiał staroŜytny wygląd swoich obrazów oraz wartość 
tematów, jakich odeń Ŝądał antykwarz.
 Pan de Fougeres (rodzina bowiem wytrwale nazywała go w ten sposób) nie tylko 
nie postradał szacunku swego admiratora, ale przeciwnie, urósł tak, Ŝe zrobił 
gratis portrety rodziny i ofiarował je oczywiście swemu teściowi, teściowej i 
Ŝonie.
 Dzisiaj Piotr Grassou, który nie opuszcza ani jednej wystawy, uchodzi w 
mieszczańskich kołach za dobrego portrecistę.
 Zarabia koło dwunastu tysięcy franków rocznie i psuje za pięćset franków 
płótna.
 śona jego dostała sześć tysięcy renty w posagu.
 Państwo Piotrowie mieszkają u rodziców.
 Vervelleowie i Grassou, którzy rozumieją się doskonale, mają powóz i Ŝyją 
najszczęśliwiej pod słońcem.
 Piotr Grassou nie wychodzi ze sfery mieszczańskiej, gdzie uwaŜają go za jednego
z największych artystów epoki.
 Nie robi się ani jednego portretu rodzinnego między rogatką du Tróne a ulicą de
Tempie, który by nie był pędzla tego wielkiego malarza w cenie co najmniej 
pięciuset franków.
 Wielki argument mieszczuchów w wyborze tego artysty jest: "Mówcie o nim, co 
chcecie, on lokuje dwadzieścia tysięcy franków rocznie u swego rejenta".

Strona 67

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 PoniewaŜ Grassou zachował się bardzo przyzwoicie w czasie rozruchów 12 maja, 
zrobiono go oficerem Legii.
Jest majorem Gwardii Narodowej.
 * Rozruchy 12 maja - w początkach maja 1839 r. w okresie
długiego kryzysu ministerialnego, tajne stowarzyszenie „Pór roku", obejmujące 
przeszło tysiąc republikanów, wszczęło pod dowództwem Barbesa i Blanquiego 
powstanie przeciw rządowi Ludwika Filipa.
 Muzeum w Wersalu nie mogło nie zamówić obrazu batalistycznego u tak wybornego 
obywatela, który obchodził cały ParyŜ, aby spotkać swoich dawnych kolegów i 
powiedzieć im niedbale: - Król zamówił u mnie bitwę!
 Pani de Fougeres ubóstwia męŜa, któremu dała dwoje dzieci.
 Ten malarz, dobry ojciec i dobry mąŜ, nie moŜe wszelako pozbyć się nieszczęsnej
myśli: artyści drwią sobie z niego, nazwisko jego jest w pracowniach obelgą, 
krytycy nie zajmują się jego dziełami.
 Ale pracuje ciągle i kandyduje do Akademii, i wejdzie do niej.
 Wreszcie - zemsta, od której rośnie mu serce!
 - kupuje obrazy od sławnych malarzy, kiedy są w kłopotach, i zastępuje kicze z 
galerii Ville-dAvray prawdziwymi arcydziełami nie swojej roboty.
 Bywają miernoty szkodliwsze i złośliwsze niŜ mierność Piotra Grassou, poza tym 
człowieka, który robi wiele dobrego po cichu i jest wzorem uczynności.
 Grudzień, 1839 .

 
 GAUDISSART II.
 PrzełoŜył JULIAN ROGOZINSKI.
 
 
 KSIĘśNEJ KRYSTYNIE DE BELGIOJOSO Z DOMU TRIVULZIO.
 
 Umieć sprzedawać, móc sprzedawać i sprzedawać!
 Publiczność nie domyśla się nawet, ile ze swojej świetności ParyŜ zawdzięcza 
trzem obliczom jednego i tego samego problemu.
 Wspaniałość sklepów, równie bogatych jak salony szlacheckie sprzed roku 1789, 
wspaniałość kawiarń zaćmiewająca często i z wielką łatwością blask neoWersalu, 
poemat wystaw niszczony co wieczór i odbudowywany kaŜdego ranka, elegancja i 
wdzięk młodych ludzi porozumiewających się ze sprzedawczyniami, pikantne liczka 
i toalety dziewcząt mające przyciągać nabywców, na koniec zaś, ostatnio, 
głębiny, bezmierne przestrzenie i babiloński przepych galeryj, gdzie kupcy 
monopolizują róŜne specjalności, skupiając je w swym ręku, wszystko to nic 
jeszcze!
 Nadal rzecz w tym jedynie, by schlebiać organowi najbardziej łakomemu i 
zblazowanemu, jaki rozwijał się u człowieka od czasów społeczeństwa rzymskiego, 
organowi, którego wymagania stały się bezgraniczne dzięki wysiłkom najbardziej 
wyrafinowanej cywilizacji pod słońcem.
 Ów organ, to oko ParyŜanina.
 Oko to Ŝywi się ogniami bengalskimi za sto tysięcy franków, pałacami 
zbudowanymi z kolorowych szkieł, mierzącymi po dwa kilometry długości na 
sześćdziesiąt stóp wysokości, feerią czternastu teatrów co wieczór, 
odradzających się panoram, nie ustających wystaw arcydzieł, widokiem świata 
zgryzot i świata radości przechadzającego się po bulwarach albo włóczącego się 
po ulicach; widokiem encyklopedii łachmanów w karnawale, dwudziestu dzieł 
ilustrowanych rocznie, tysiąca karykatur, dziesięciu tysięcy winiet, litografii 
i rycin.
 Oko to chłepcze co wieczór morze gazu Za piętnaście tysięcy franków; wreszcie, 
aby je zaspokoić, magistrat ParyŜa wydaje rokrocznie parę milionów urządzając 
miejsca, skąd podziwiać moŜemy efektowne pejzaŜe, wykosztowuje się sadząc drzewa
i kwiaty.
 Lecz i to nic jeszcze!...
 To dopiero materialna strona problemu.
 Tak, to według nas niewiele jeszcze w porównaniu i z wysiłkami inteligencji, z 
fortelami godnymi Moliera, jakie stosuje sześćdziesiąt tysięcy subiektów i 
czterdzieści tysięcy panien sklepowych rozszarpując zajadle sakiewkę nabywcy, 
jak tysiące drobnych rybek rozszarpują kawałek chleba pływający po Sekwanie.
 Gaudissart osiadły dorównuje co najmniej zdolnościami, sprytem, i trafnością 
Ŝartu, filozofią słynnemu komiwojaŜerowi, który stał się symbolem owego klanu.
 JeŜeli opuści swój sklep, swoją branŜę, robi się podobny do przekłutego 
balonika; talent swój czerpie li j tylko z otaczających go towarów, podobnie jak
aktor zadziwia tylko na scenie.

Strona 68

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 ChociaŜ w porównaniu z innymi subiektami państw europejskich subiekt francuski 
ma więcej wykształcenia - moŜe w potrzebie rozprawiać o asfalcie, o tańcach u 
Mabillea, o polce, literaturze, ksiąŜkach ilustrowanych, kolejach Ŝelaznych, 
polityce, parlamencie i rewolucji - jest nad wyraz głupi, kiedy opuści swoją 
trampolinę, czyli odłoŜy łokieć i zapomni o wdziękach, które ma na pokaz; ale 
tu, kiedy stoi za kontuarem jak linoskoczek, z gotowym zdaniem na wargach, z 
okiem wbitym w klienta, z szalem w ręce, zapędza w kozi róg wielkiego 
Talleyranda; jest dowcipniejszy niŜ Desaugiers, subtelniejszy niŜ Kleopatra, to 
Monrose podszyty Molierem.
 * Mabille - popularny w okresie monarchii lipcowej i Drugiego Cesarstwa 
rozrywkowy lokal w ParyŜu; załoŜony w r. 1840 przez tancerza Mabille, przetrwał 
do r. 1875 .
 * Marc-Antoine Desaugiers (1772—1827) — wodewilista i piosenkarz.
 * Chudel Barizain, zwany Monrose (1784—1843) — aktor, od r. 1815 w Komedii 
Francuskiej, wyspecjalizowany w rolach słuŜących w dawnej komedii.
U siebie w domu Talleyrand ograłby Gaudissarta; ale w swoim sklepie Gaudissart 
ograłby Talleyranda.
 Wytłumaczmy ten paradoks za pomocą faktu.
 Dwie śliczne księŜne szczebioczą obok owego sławnego księcia, zachciało im się 
bransoletki.
 Oczekują subiekta z bransoletami, którego ma przysłać najsławniejszy jubiler 
paryski.
 Zjawia się taki Gaudissart zaopatrzony w trzy bransolety, trzy cuda, obie zaś 
damy wahają się, którą wybrać.
 Wybór!
 To błysk inteligencji.
 Wahacie się?...
 Wszystko juŜ wiadome, popełniłyście błąd.
 Dobry smak nie ma dwóch źródeł natchnienia.
 Wreszcie, po dziesięciu minutach, radzą się księcia; widzi dwie księŜne omotane
gęstą siecią niepewności, pochylające się nad dwoma najwykwintniejszymi z owych 
trzech bransolet; gdyŜ od razu jeden z klejnotów odrzucono.
 KsiąŜę nie odkłada lektury, nie patrzy na bransolety, obserwuje subiekta.
 - Którą z nich - pyta - wybrałbyś pan dla swojej przyjaciółeczki?
 - Młodzieniec wskazuje jeden z dwóch klejnotów.
 - W takim razie weź tamtą, a uszczęśliwisz dwie kobiety - powiada ów 
najchytrzejszy ze współczesnych dyplomatów - a ty, młody człowieku, sprawisz w 
moim imieniu radość swojej przyjaciółeczce.
 - Uśmiechają się dwie śliczne kobiety, subiekt wychodzi usatysfakcjonowany 
zarówno podarkiem od księcia, jak i dobrą opinią, którą ksiąŜę powziął o nim.
 Na ulicy Vivienne, przed jednym ze wspaniałych sklepów, gdzie sprzedają szale, 
pewna dama wysiada z eleganckiego ekwipaŜu; towarzyszy jej druga dama.
 Kobiety niemal zawsze na ekspedycję tego rodzaju wyruszają parami.
 Wszystkie w podobnych okolicznościach wstępują do dziesięciu sklepów, zanim 
powezmą decyzję; w drodze zaś od jednego sklepu do drugiego szydzą z komedyjek, 
jakie przed nimi odgrywają subiekci.
 Zbadajmy, kto gra lepiej swoją rolę: kupująca czy sprzedawca?
 Kto z nich dwojga jest górą w tym małym wodewilu?
 Skoro trzeba odmalować najdonioślejszy fakt handlu paryskiego, SprzedaŜ, 
winniśmy stworzyć postać charakterystyczną, streszczającą cały ów problem.
 A w tym względzie szal czy łańcuszek za tysiąc dukatów dostarczy silniejszych 
emocyj aniŜeli sztuka batystu czy suknia za trzysta franków.
 Lecz, o cudzoziemcy ze Starego i Nowego Świata, wiedzcie, jeśli kiedykolwiek 
przeczytacie tę fizjologię rachunku, wiedzcie, Ŝe scena ta rozgrywa się w 
magazynie nowości, Ŝe chodzi o wełenkę po dwa franki lub o drukowany muślin po 
cztery franki za metr!
 JakŜe mogłybyście nie ufać, księŜne lub mieszczki, temu ślicznemu 
młodzieniaszkowi o brzoskwiniowej cerze, o naiwnym oku, młodzieniaszkowi 
odzianemu z prawie takim samym gustem, jak wasz...
 wasz...
 kuzynek, a wyposaŜonemu w głos miękki jak runo, które rozwija przed wami?
 Jest takich ze czterech.
 Jeden czarnooki, z miną stanowczą, powiada wam tonem władczym: "Proszę"!
 Drugi niebieskooki, o nieśmiałych manierach i pokornym wysłowieniu; Powiada się
o nim: "Biedny dzieciak!
 Nie do handlu on stworzony"!
 Trzeci, jasny szatyn, oko złotawe i wesołe, dowcip na zawołanie, energia i 
dobry humor południowca.

Strona 69

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Czwarty, rudy jak marchew, z brodą ułoŜoną w wachlarz, surowy niczym komunista,
powaŜny, nakazujący szacunek, lakoniczny, nosi obrzydliwe halsztuki.
 Subiekt więc dzieli się na rozmaite gatunki - kaŜdy z nich odpowiada któremuś z
zasadniczych gatunków kobiety - i jest prawą ręką pryncypała: pryncypał to 
pyzaty i rumiany grubas, łysawy, brzuchaty jak poseł z partii rządowej, czasem 
dekorowany Legią Honorową za dbałość o wysoki poziom francuskiego Rzemiosła - o 
figurze w miarę krągłej, Ŝonaty, dzieciaty, właściciel drobnej posiadłości 
wiejskiej i konta w banku.
 Osobistość ta pojawia się na arenie, niby deus ex machina, kiedy nazbyt 
zagmatwana intryga Ŝąda nagłego rozwiązania.
 * Deus ex machina (łac.) — nagła i niespodziana interwencja bóstwa w 
rozwiązaniu jakiejś sytuacji.
 Tak to kobiety otacza dobroduszność, młodość, uprzejmość, uśmiech i Ŝart, i to 
w ogóle, co Ludzkość cywilizowana daje najprostszego i najbardziej zwodnego - i 
wszystko to jeszcze uładzają odcienie przystosowane do wszelkich gustów.
 Słowo na temat efektów naturalnych optyki, architektury i dekoracji; słowo 
krótkie, decydujące, groźne; słowo będące historią tworzącą się na miejscu.
 KsiąŜkę, w której czytacie te pouczające stronice, moŜna kupić na ulicy 
Richelieugo 76, w eleganckim sklepiku, biało-złotym, obitym czerwonym aksamitem;
nad sklepikiem tym była antresola, dokąd światło przedostawało się w całości z 
ulicy Menars, światło jak w pracowni malarskiej, śmiałe, czyste, ostre i zawsze 
równomierne.
 KtóŜ ze spacerowiczów nie podziwiał Persa, owego króla Azji, który rozpiera się
na rogu ulicy de la Bourse i ulicy Richelieugo, jak by miał mówić urbi et orbi: 
"Władam tu spokojniej, aniŜeli w Lahore".
 * Urbi et orbi (łac.) — miastu i światu (formuła błogosławieństwa papieskiego, 
udzielanego mieszkańcom Rzymu i katolikom na całym świecie).
Za pięćset lat ta rzeźba z ulicznego rogu zdoła, gdyby nawet nie ta 
nieśmiertelna analiza, zająć archeologów i stać się przedmiotem wielotomowego 
dzieła in quarto z ilustracjami (jak praca pana Quatremere o Jowiszu 
Olimpijskim), gdzie by wykazano, Ŝe Napoleon będąc w którejś ze wschodnich 
krain, zanim został cesarzem Francuzów, parał się nieco sufizmem.
 * Dzieło in quarto (łac.) — w formacie czwartej części arkusza.
JakoŜ ów bogaty sklep długo przypuszczał szturm do biednej antresoli; i 
zawładnął nią w końcu za pomocą banknotów.
 "Komedia ludzka" ustąpiła miejsca komedii kaszmirowej.
 Pers poświęcił kilka diamentów ze swojej korony, aby uzyskać owo tak niezbędne 
światło.
 Ten promień słońca wzmaga sprzedaŜ o sto procent, wpływając na grę kolorów; 
uwydatnia wszelkie kuszące zalety szalów - to światło przemoŜne, promień złoty!
 Osądźcie z tego faktu dekorację, wszystkich sklepów paryskich!
 Wracajmy do naszych młodzieńców, do naszego dekorowanego czterdziestolatka, 
którego król Francuzów sadza przy swoim stole, a takŜe do rudobrodego subiekta o
manierach autokraty.
 Wytrawni ci Gaudissartowie pasują się przez cały tydzień z tysiącami kaprysów, 
znają wszelkie wibracje "kaszmirowej struny" w sercach kobiet.
 Kiedy pojawia się gryzetka, matrona, młoda matka, lwica, księŜna, zacna 
mieszczka, bezczelna tancerka, naiwna panienka lub nazbyt naiwna cudzoziemka, 
kaŜda z nich podlega natychmiast analizie ze strony owych kilku męŜczyzn, którzy
zgłębili ją juŜ w momencie, kiedy kładła rękę na klamce sklepu, czuwają bowiem w
oknach, przy kontuarze, po kątach czy pośrodku sklepu, wyglądając tak, jak by 
dumali nad uciechami swoich wyuzdanych niedziel; obserwując ich zastanawiamy się
nawet: "O czym teŜ myśleć mogą"?
 W tym momencie sakiewka kobiety, jej pragnienia, zamiary i kaprysy podlegają 
ściślejszej rewizji niŜ ta, jakiej celnicy poddają na stacji granicznej 
podejrzany ekwipaŜ, przetrzymując go siedem kwadransów.
 Inteligentni dziarscy chłopcy, powaŜniejsi niŜ ojcowie rodów, dostrzegli 
wszystko: szczegóły stroju, niewidoczny ślad błota na trzewiczku, 
nienajmodniejszy kapturek, wstąŜkę u kapelusza brudną czy źle dobraną, krój i 
fason sukni, świeŜość rękawiczek, suknię skrajaną inteligentnymi noŜycami 
Wiktoryny IV, klejnot od Froment-Meuricea, modny fatałaszek, słowem to wszystko,
co u kobiety moŜe zdradzić jej kondycję, stan majątkowy i charakter.
 * Wiktoryna IV - zapewne trzecia następczyni Wiktoryny Pierrard, sławnej 
krawcowej, której pracownia mieściła się przy ulicy Hasard;
 * Desire-Francois Froment, zwany Froment-Meurice (1802—1855) — uwaŜany był 
przez współczesnych za odnowiciela francuskiej sztuki złotniczej; wzorów dla 
swoich dzieł szukał w sztuce późnego średniowiecza i Renesansu.
DrŜyjcie!

Strona 70

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Nigdy nie myli się ten sanhedryn Gaudissartów pod przewodnictwem pryncypała.
 Następnie subiekci przesyłają sobie wyniki swoich obserwacyj z szybkością 
telegraficzną, spojrzeniami, tikami nerwowymi, uśmiechami, poruszeniami warg, 
tak iŜ przyglądając się temu pomyślałbyś o błyskawicznym systemie oświetlenia 
głównej alei Pól Elizejskich, kiedy to gaz przefruwa z kandelabra na kandelabr, 
jak tu pomysł rozpala źrenice - od subiekta do subiekta.
 Niech na przykład wejdzie Angielka: występuje Gaudissart tajemniczy, posępny i 
złowieszczy, niby romantyczna postać z lorda Byrona.
 Jeśli to mieszczka, delegują do niej najstarszego z subiektów; w kwadrans 
pokaŜe jej tysiąc szali, upoi ją barwami, deseniem; mija pół godziny i zacna 
mieszczka oszołomiona juŜ i sama nie wiedząc, co wybrać, mile połechtana we 
wszelkich swoich ambicjach, zdaje się na subiekta, który stawia ją między młotem
a kowadłem dylematu - między dwoma szalami o jednako kuszących powabach.
 - Ten ze wszech miar polecałbym łaskawej pani: jasnozielony to kolor modny; ale
moda się zmienia, podczas gdy tamten (czarno-biały, trzeba go wypchnąć czym 
prędzej) jest nie do zdarcia i będzie pasował do kaŜdej toalety.
 Oto abecadło rzemiosła.
 - Nie uwierzylibyście nawet, ile trzeba elokwencji w tej psiej branŜy - 
powiadał ostatnio najpierwszy z Gaudissartów do dwóch swoich przyjaciół, 
Duroncereta i Bixiou, którzy z całym zaufaniem przyszli kupić szal.
 - Słuchajcie, jesteście ludzie dyskretni, artyści, moŜna więc wam powiedzieć o 
szalbierstwach mojego pryncypała, a to na pewno łeb, jakiegom jeszcze w Ŝyciu 
nie widział.
 Nie mówię, Ŝe jako fabrykant, bo nikt nie dorówna panu Fritot, ale jako 
sprzedawca: wynalazł "szal-Selim", szal nie do sprzedania, który sprzedajemy 
niezawodnie.
 Przechowujemy w cedrowej szkatułce, niby to zwyczajnej, lecz wyściełanej 
atłasem, szal wartości pięciuset, najwyŜej sześciuset franków, jako jeden z 
owych szalów, które Selim przesłał cesarzowi Napoleonowi.
 * Sułtan Selim III (1761—1808) — zawarł z Francją w r. 1806, za pośrednictwem 
ambasadora francuskiego, generała Sebastianiego, przymierze obronne przeciw 
Anglii i Rosji.
Ten szal to nasza Gwardia Cesarska i tylko w ostateczności wysyłamy ją w bój: 
sprzedaje się i nie umiera.
 W tymŜe momencie jakaś Angielka wysiadła z najętej karety i ukazała się niby 
piękny ideał flegmy właściwej Albionowi i ponoć wszystkim jego Ŝyjącym 
produktom.
 Powiedziałbyś, Ŝe to posąg Komandora zbliŜa się w podrygach bezwdzięku 
fabrykowanego w Londynie w kaŜdej familii, z narodową pieczołowitością.
 - Angielka - szepnął panu Bixiou na ucho - to nasze Waterloo.
 Bywają kobiety, co wyślizgują się nam z rąk jak węgorze, ale i tak doganiamy je
w drzwiach; gryzetki przekomarzają się z nami, to i my śmiejemy się teŜ, 
trzymając je w garści - kredytem; nieodgadnione cudzoziemki, do których zanosi 
się po kilka szali, a z którymi dogadujemy się sypiąc pochlebstwa; ale z 
Angielką to tak, jak by ktoś chciał nadgryźć spiŜowy pomnik Ludwika XIV...
 Angielki targują się z obowiązku, dla przyjemności...
 KaŜą nam odgrywać, a niech je!...
 Wystąpił subiekt romantyczny.
 - Łaskawa pani chciałaby zapewne szal indyjski lub francuski, w cenie wysokiej,
lub...
 - Zobaczę.
 , - Jaką sumę zamierza łaskawa pani poświęcić?
 - Zobaczę.
 Odwracając się, by wziąć szale i rozpostrzeć je na wieszaku, subiekt rzucił 
kolegom znaczące spojrzenie (co za nudziara), któremu towarzyszył ledwie 
dostrzegalny ruch ramion.
 - Oto najpierwszy gatunek indyjski, jaki mamy: szale niebieskie, indygo, 
pomarańczowe, po dziesięć tysięcy franków...
 Te po pięć tysięcy, a tamte po trzy.
 Angielka z posępną obojętnością rozejrzała się wokół siebie przez lorgnon, po 
czym spojrzała, nie odejmując lorgnon od oka, na trzy egzemplarze, nie 
zdradziwszy ani zadowolenia, ani niezadowolenia.
 - A nie ma pan innych?
 - spytała.
 - Mam, proszę łaskawej pani; ale czy łaskawa pani jest naprawdę zdecydowana, by
kupić szal?
 - Ooo!
 Jak najbardziej.

Strona 71

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Subiekt poszedł więc po szale tańsze; lecz rozpostarł je z namaszczeniem, 
zdając się mówić jakby: "Uwaga: wspaniałości"!
 - Te są znacznie droŜsze - powiedział.
 - Nie było ich jeszcze w sprzedaŜy; przesłane specjalną pocztą, a zakupione na 
miejscu, u fabrykantów w Lahore.
 - No tak, no tak - odrzekła - i podobają mi się o wiele więcej.
 Subiekt zachował kamienny spokój, choć go diabli brali, co udzielało się 
Duronceretowi i Bixiou.
 Angielka, nadal zimna jak Ŝaba, zdawała się uszczęśliwiona własną flegmą.
 - W jakiej cenie?
 - zagadnęła wskazując lazurowy szal pokryty ptakami gnieŜdŜącymi się w 
pagodach.
 - Siedem tysięcy.
 Wzięła szal, spowiła się nim, przejrzała się w lustrze i rzekła zwracając go: -
Nie, nie podoba mi się.
 Na bezowocnych próbach minął dobry kwadrans.
 - Nie mamy juŜ nic innego, łaskawa pani - powiedział subiekt zerkając na 
pryncypała.
 - Szanowna pani jest wymagająca, jak wszystkie osoby z dobrym smakiem - ozwał 
się pryncypał nadchodząc z ową sklepową gracją, stanowiącą przyjemny melanŜ 
lizusostwa i pretensjonalności.
 Angielka ujęła lorgnon i zmierzyła fabrykanta od stóp do głów, nie chcąc 
zrozumieć, Ŝe to człek obieralny i Ŝe obiaduje w Tuileriach.
 - Pozostał mi juŜ tylko jeden szal, ale nie pokazuję go nikomu - podjął - bo i 
nikomu jeszcze nie przypadł on do gustu, taki jest oryginalny; i dziś rano 
zamierzałem juŜ obdarzyć nim moją Ŝonę; mamy go od 1805 roku; spadek po 
cesarzowej Józefinie.
 - Niech pan pokaŜe.
 - Idź pan po ten szal - rzekł pryncypał do subiekta.
 - Jest u mnie...
 - Bardzo będę rada go zobaczyć - mówi Angielka.
 Odpowiedź ta była triumfem, bo spleeniczna dama zabierała się juŜ do odejścia.
 Udając, Ŝe dostrzega tylko szale, strzygła obłudnie okiem ku subiektowi i dwom 
nabywcom, przysłoniwszy źrenice oprawką lorgnon.
 - W Turcji, łaskawa pani, kosztował on sześćdziesiąt tysięcy franków.
 - Ooo!
 - Jest to jeden z siedmiu szalów, które Selim, zanim poniósł klęskę, przesłał 
cesarzowi Napoleonowi.
 Cesarzowa Józefina, Kreolka, jak milady wiadomo, osoba bardzo grymaśna, 
zamieniła go na jeden z szali przywiezionych przez ambasadora tureckiego, a 
który to szal nabył mój poprzednik; ale nigdy nie zdołałem go sprzedać, bo we 
Francji nasze damy nie są zbyt bogate, nie tak jak w Anglii...
 Ten szal jest wart siedem tysięcy franków, które sięgnęłyby zapewne czternastu,
a nawet piętnastu tysięcy przy procencie składanym...
 - Z czego składanym?
 - spytała Angielka.
 - Oto on, łaskawa pani.
 I pryncypał z ostroŜnością, jaką zachwyciliby się demonstratorzy z drezdeńskiej
Griines Gewolbe, otworzył malusieńkim kluczykiem czworokątną cedrową szkatułkę, 
której kształt i prostota wywarły na Angielce głębokie wraŜenie.
 * Griines Gewolbe - zbiory cennych okazów jubilerstwa, szkła, porcelany z epoki
renesansu, baroku i rokoko, mieszczące się do r. 1945 w zamku królewskim w 
Dreźnie.
Z owej szkatułki wyściełanej czarnym atłasem dobył szal wartający najwyŜej 
tysiąc pięćset franków, złocisty w czarny deseń, nad którym, pod względem 
świetności, mogłyby górować tylko najoryginalniejsze pomysły indyjskie.
 - Splendid!
 - powiedziała Angielka.
 - Naprawdę piękny...
 Oto mój ideał szala, it is very magnificent*...
 * Splendid (ang.) — olśniewający;
 * it is very magnificent (ang.) — jest bardzo wspaniały.
Reszta zatraciła się w pozie Madonny, którą przybrała, Ŝeby pokazać swoje 
wyblakłe oczy, uwaŜając je za prześliczne.
 - Cesarz Napoleon lubił go bardzo, posługiwał się nim...
 - Bardzo - powtórzyła.
 Wzięła szal, udrapowała go na sobie, przejrzała się w lustrze.
 Pryncypał odebrał od niej szal, zmiął go przy oknie i manipulując nim, wydobył 

Strona 72

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

zeń cały blask; grał na tym szalu, jak Liszt na fortepianie.
 - To very fine, beautiful, sweet - wyrzekła z jak największym spokojem.
 * Very fine, beautiful, sweet (ang.) — bardzo ładny, piękny, słodki.
 Duronceret, Bixiou i subiekci wymienili radosne spojrzenia, które mówiły: "Szal
sprzedany".
 No i jakieŜ, łaskawa pani?
 - zagadnął kupiec, gdyŜ Angielka zapadła w rodzaj zadumy przedłuŜającej się w 
nieskończoność.
 - Stanowczo wolę powóz!...
 - odparła.
 Milczący i uwaŜni subiekci drgnęli wszyscy w ten sam sposób, niby poraŜeni 
prądem elektrycznym.
 - Mam, łaskawa pani, powóz bardzo piękny - odrzekł spokojnie pryncypał - od 
pewnej rosyjskiej księŜnej, księŜnej Narzikow, która zostawiła go jako naleŜność
za dostawy; zachwyciłby panią, gdyby zechciała go pani zobaczyć; nowy, nie 
jeździł nawet dziesięciu dni, nie masz podobnego cacka w całym ParyŜu.
 Głęboki podziw zatriumfował nad zdumieniem subiektów.
 - Dobrze - odpowiedziała.
 - Niech łaskawa pani nie zdejmuje tego szala - doradził kupiec - zobaczymy, czy
będzie pasował do powozu.
 I poszedł po kapelusz i rękawiczki.
 - Czym się to skończy?...
 - ozwał się pierwszy subiekt widząc, jak pryncypał podaje ramię Angielce 
zmierzając do najętej karety.
 Stało się to dla Duroncereta i Bixiou tak interesujące, jak zakończenie 
opowieści, pominąwszy szczególną ciekawość, jaką budzi w nas wszelka walka, 
choćby najbłahsza, między Anglią a Francją.
 Pryncypał wrócił po dwudziestu minutach.
 - Pójdzie pan do hotelu Lawson, tu masz bilet wizytowy: Mistress Noswell.
 Zaniesiesz pan rachunek, który juŜ wypisuję, będzie sześć tysięcy franków do 
odebrania.
 - Ale jak pan tego dokonał?
 - spytał Duronceret kłaniając się owemu królowi rachunku.
 - E, miły panie, poznałem naturę tej ekscentrycznej kobiety: lubi, Ŝeby ją 
dostrzegano; zorientowawszy się, Ŝe wszyscy patrzą na szal, powiedziała mi: 
"Zdecydowałam się, Ŝe nie biorę powozu, proszę pana, biorę szal".
 Kiedy pan Bigorneau - tu wskazał subiekta romantycznego - rozwijał szale, 
badałem moją klientkę; zerkała wciąŜ na pana, ciekawa, jakie na tobie robi 
wraŜenie, bardziej zajęta tobą aniŜeli szalami.
 Angielki mają osobliwy dyzgust (bo gustem nazwać tego nie moŜna), nigdy nie 
wiedzą, czego chcą, towar zaś, o który się targują, decydują się brać powodowane
raczej jakimiś przypadkowymi okolicznościami niŜ chęcią.
 Rozpoznałem jedną z tych kobiet znudzonych męŜem i bębnami, cnotliwych ku 
własnemu Ŝalowi, polujących na wraŜenia i zawsze upozowanych na wierzbę 
płaczącą...
 - Oto - słowo w słowo - co powiedział pryncypał.
 Dowodzi to, Ŝe w kupcu wszelkich innych krajów siedzi li tylko kupiec, 
natomiast we Francji, a zwłaszcza w ParyŜu, kupiec to wychowanek kolegium 
królewskiego, człek wykształcony, amator sztuk pięknych, rybołówstwa albo 
teatru, albo teŜ człek Ŝarty ambicją, by zająć miejsce pana Cunin-Gridaine albo 
Ŝeby zostać pułkownikiem Gwardii Narodowej, członkiem Rady Departamentu Sekwany 
lub sędzią Trybunału Handlowego.
 * Laurent Cunin-Gridaine (1778—1859) — deputowany, od r. 1827 naleŜał do 
opozycji doktrynerów, po rewolucji 1831 przeszedł do tzw. partii Oporu; był 
ministrem handlu od 1839—1840, a potem od 1840 do 1848 .
- Panie Adolfie - rzekła pryncypałowa do jasnowłosego subiekcika - zamów u 
ebenisty nową cedrową szkatułkę.
 - A my - powiedział pierwszy subiekt odprowadzając do drzwi Duroncereta i 
Bixiou, którzy nabyli szal dla pani Schontz - wybierzmy spośród starych szalów 
nowego "Selima".
 ParyŜ, listopad 1844 .

 
 MAŁOMIESZCZANIE.
 PrzełoŜył JULIAN ROGOZINSKI.
 
 
 KONSTANCJI WIKTORII.

Strona 73

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 * Konstancja Wiktoria - tymi symbolicznymi imionami oznacza Balzac Ewelinę 
Hańską, z którą, owdowiałą w r. 1841, oŜenił się w r. 1850, na cztery miesiące 
przed swoją śmiercią.

Oto, łaskawa Pani, jedno z tych dzieł, które nie wiadomo skąd biorą się w myśli 
autora i przypadają mu do smaku, zanim zdoła przewidzieć, jak przyjmie je 
publiczność - wielki, chwilowy sędzia.
 Niemal pewien Ŝyczliwości, jaką darzysz Pani mój zapał, dedykuję Ci tę ksiąŜkę:
czyŜ nie powinna ona przynaleŜeć Pani, jak ongi dziesięcina przynaleŜała 
Kościołowi, przez pamięć dla Boga, dzięki któremu wszystko kiełkuje i dojrzewa 
zarówno na polach, jak w umyśle?
 Resztkami gliny, jakie Molier zostawił pod gigantyczną figurą Świętoszka, 
zawładnęła tu ręka bardziej zuchwała niŜ wprawna; ale choć wielka odległość mnie
dzieli od najznakomitszego z satyryków, rad będę spoŜytkować te okruchy zebrane 
z proscenium jego komedii, ukazując teraźniejszy fałsz w momentach działania.
 Do tego trudnego przedsięwzięcia najbardziej zachęciło mnie to, Ŝe z uwagi na 
Panią, tak naboŜną, mogłem uniknąć tu wszelkiej kwestii religijnej, i to, co 
pewien wielki pisarz nazwał obojętnością w rzeczach wiary.
 * „Obojętność w rzeczach wiary" - taki tytuł nosi dzieło księdza Felicite - 
Robert de Lamennais (1784—1854).
ObyŜ podwójny sens imienia Pani okazał się dobrą wróŜbą dla tej ksiąŜki!
 Racz, Pani, uwaŜać ją za wyraz wdzięczności pełnej szacunku, jaką Cię darzy 
ten, który ośmiela się mienić Twoim najwierniejszym sługą.
 - H. De BALZAC.
 
 
 Kołowrót Świętego Jana - którego opis wydał się w swoim czasie okropnie nudny 
(na początku studium pod tytułem "Podwójna rodzina" - patrz "Sceny z Ŝycia 
prywatnego"), ów naiwny zabytek starego ParyŜa, przetrwał juŜ tylko w druku.
 Budowa Ratusza, w jego dzisiejszym stylu, zmiotła całą dzielnicę.
 W roku 1830 przechodnie mogli oglądać jeszcze ów kołowrót wymalowany na 
szyldzie sklepu z winem, ale potem i ten dom zburzono.
 Przypomnieć ową usługę, to zapowiedzieć inną, podobną.
 Niestety!
 Dawny ParyŜ niknie z zastraszającą szybkością.
 Tu i tam w naszym dziele zachowa się albo typowa siedziba średniowieczna, jak 
dom opisany na początku "Kota z Rakietką" - skądinąd pozostało tu kilka wzorów -
albo teŜ kamieniczka przy ulicy du Fouarre (mieszka tam sędzia Popinot), mogąca 
słuŜyć za wzór starej budowy mieszczańskiej.
 Gdzie indziej szczątki domu Fulberta albo nabrzeŜe Sekwany ze swoimi 
urządzeniami z czasów Karola IX.
 Niczym nowy Old Mortality, dlaczegóŜ by historyk społeczeństwa francuskiego nie
miał ratować tych ciekawych pamiątek przeszłości, jak ów starzec u Waltera 
Scotta odnawiał groby?
 * Old Mortality — postać z powieści Walter Scotta „Purytanie szkoccy".
 To prawda, Ŝe od jakich lat dziesięciu nawoływania literatury nie idą na marne:
sztuka zaczyna maskować kwiatami szkaradne fasady tak zwanych w ParyŜu domów 
rentownych, które Wiktor Hugo porównuje wesoło do komód.
 Podkreślmy tu, Ŝe w Mediolanie działa od dwunastego wieku Miejska komisja del 
ornamento, nadzorująca architektury fasad, a której kaŜdy właściciel obowiązany 
jest przedstawić swój plan.
 * Ornamento (wł.) — ozdoba, zdobnictwo.
 KtóŜ więc nie zauwaŜył w tej ślicznej stolicy owoców, jakie wydał Patriotyzm 
mieszczan i szlachty, rozmiłowanych w swoim mieście - zachwycając się tu 
budowlami pełnymi charakteru i oryginalności?...
 Ohydna, niepohamowana spekulacja, która z roku na rok obniŜa piętra, wykrawa 
mieszkania na przestrzeni, którą dawniej zajmował salon, niweczy ogrody, 
wyciśnie piętno na obyczajach ParyŜa.
 Niedługo będziemy zmuszeni przebywać więcej poza domem niŜ w domu.
 GdzieŜ więc się podziała świętość Ŝycia prywatnego, wolność własnego kąta?
 Zaczynają się one od pięćdziesięciu tysięcy franków renty wzwyŜ.
 ChociaŜ milionerzy, co prawda nieliczni, pozwalają sobie na ów zbytek, jakim 
jest pałacyk odgrodzony od ulicy dziedzińcem, a od ciekawości ludzkiej - 
cieniami ogrodu.
 Z niwelacją stanu majątkowego paragraf kodeksu rządzący sukcesją wyprodukował 
owe falanstery z kamienia budulcowego, które mieszczą po trzydzieści rodzin 
kaŜdy i dają po sto tysięcy franków dochodu.
 Tak więc za pięćdziesiąt lat ParyŜ będzie się składał z kamienic podobnych do 

Strona 74

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

tej, gdzie mieszkała rodzina Thuillier w momencie, kiedy zaczyna się nasza 
opowieść; domowi temu, naprawdę ciekawemu, przysługuje zaszczyt drobiazgowego 
opisu - choćby po to, Ŝeby porównać mieszczaństwo dawne z dzisiejszym.
 PołoŜenie i wygląd owego domu, stanowiącego ramę niniejszego obrazu obyczajów, 
tchną atmosferą właściwą małomieszczaństwu, która moŜe przyciągnąć lub 
odstręczyć uwagę, stosownie do waszych upodobań.
 Przede wszystkim dom Thuillierów nie naleŜał ani do pana, ani do pani, lecz do 
panny Thuillier - starszej siostry pana Thuillier.
 Ów dom nabyty w pierwszych miesiącach po rewolucji lipcowej przez pannę Marię 
Joannę Brygidę Thuillier, stoi mniej więcej w połowie ulicy Saint 
Dominique-dEnfer, po prawej stronie od ulicy zwanej Piekiełkiem - skutkiem czego
główna część budynku, gdzie mieszkają Thuillierowie, ma "wystawę południową".
 Ruch progresywny, jakim ludność paryska przenosi się na prawy brzeg Sekwany i 
podąŜając w górę rzeki opuszcza brzeg lewy, utrudniał juŜ od dawna sprzedaŜ 
nieruchomości w Dzielnicy Łacińskiej; a jednak pewne racje, które wyłoŜymy 
później w związku z charakterem i nawykami pana Thuillier, skłoniły ostatecznie 
jego siostrę do nabycia domu: kupiła go za cenę minimalną - czterdzieści sześć 
tysięcy franków w zasadzie; koszta dodatkowe nie przekroczyły sześciu tysięcy: 
razem pięćdziesiąt dwa tysiące franków.
 Szczegółowy opis posiadłości sporządzony w stylu ogłoszeń i relacja o wynikach 
zabiegań pana Thuillier wytłumaczą, dlaczego w lipcu 1830 roku tyle fortun 
wzrosło i tyle jednocześnie upadło.
 Dom ów miał front otynkowany, pełen zacieków od deszczu; murarz poŜłobkował 
tynk w poprzeczne rowki: wyobraŜało to jakoby kamień ciosowy.
 Fasady tego rodzaju są tak szpetne i tak w ParyŜu pospolite, Ŝe miasto powinno 
wyznaczyć premie dla tych, co wznoszą domy z nagiego kamienia, zdobiąc go tylko 
rzeźbą.
 Dom ten o fasadzie szarawej - po siedem okien w rzędzie - był trzypiętrowy, nie
licząc mansard pokrytych dachówką.
 Brama prymitywna, solidna świadczyła samym swoim stylem i gustem, Ŝe dom 
wzniesiono za Cesarstwa, by częściowo wykorzystać dziedziniec obszernej i 
starodawnej siedziby - w okresie kiedy dzielnicy zwanej Piekłem dopisywało 
niejakie powodzenie.
 Z jednej strony mieściła się stróŜówka, z drugiej wejście na schody budynku 
frontowego.
 W dwóch częściach przylepionych bokami do sąsiednich kamienic były ongi 
wozownie, stajnie i pomieszczenia dla czeladzi, przynaleŜne do oficyn 
wznoszących się w głębi podwórza; ale w roku 1830 obrócono je na składy.
 Prawą stronę wynajmował kupiec papieru, grosista, pan Metivier-siostrzeniec; 
lewą - księgarz nazwiskiem Barbet.
 Biura obu rzeczonych negocjantów rozpościerały się nad ich składami, przy czym 
księgarz zajmował pierwsze piętro, a papiernik - drugie, od ulicy.
 Metivier-siostrzeniec, o wiele bardziej komisant w branŜy papierniczej niŜ 
kupiec, i Barbet, o wiele bardziej eskonter aniŜeli księgarz, zamykali w owych 
obszernych składach - jeden partie papieru zakupywane u bankrutujących 
fabrykantów, drugi - nakłady ksiąŜek dawanych w zastaw, za poŜyczkę.
 Rekin księgarstwa i szczupak papiernictwa Ŝyli za pan brat, operacje ich zaś 
pozbawione owej Ŝywości, jakiej wymaga handel detaliczny, sprowadzały tak 
niewiele pojazdów na dziedziniec zazwyczaj spokojny, Ŝe stróŜ musiał wydłubywać 
trawę spośród płyt brukowych.
 Panowie Barbet i Metivier - naleŜący tu zaledwie do kategorii statystów - z 
rzadka tylko składali wizyty gospodarzom, ale Ŝe płacili czynsz nadzwyczaj 
punktualnie, zaliczali się do dobrych lokatorów; w oczach sosjety Thuillierów 
uchodzili za ludzi nader uczciwych.
 Na trzecim piętrze od frontu były dwa mieszkania: jedno zajmował pan Dutocq, 
pisarz w sądzie pokoju, a zarazem emerytowany urzędnik, bywalec salonu 
Thuillierów; drugie - bohater niniejszej Sceny: toteŜ na razie określimy tylko 
cyfrą wysokość komornego, jakie płacił - siedemset franków - i pozycję, którą 
zajął w punkcie centralnym na trzy lata przed momentem, kiedy kurtyna pójdzie w 
górę, odsłaniając ten dramat domowy.
 Pisarz, stary kawaler lat pięćdziesięciu, zajmował z dwóch mieszkań na trzecim 
piętrze lokal znaczniejszy; miał kucharkę, płacił tysiąc franków czynszu.
 Po dwóch latach ów dom, który dawny właściciel odremontował wewnątrz, ozdobił 
perkalowymi firankami i lustrami nie zdoławszy ani go sprzedać, ani wynająć, 
przynosił pannie Thuillier siedem tysięcy dwieście franków dochodu; a 
Thuillierowie, jak się przekonamy niebawem, mieszkając wspaniale, cieszyli się w
dzielnicy jednym z najpiękniejszych ogrodów, którego drzewa ocieniały pustą 
uliczkę Neuve-Sainte-Catherine.

Strona 75

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Dom ich wznosił się w głębi podwórza; na tyłach miał ogród.
 Powstał chyba na skutek zachcianki mieszczanina, który wzbogacił się za Ludwika
XIV; słuŜył za siedzibę prezydentowi trybunału albo jakiemuś spokojnemu 
uczonemu.
 Piękny kamień ciosowy, nadgryziony juŜ zębem czasu, cechuje tu pewien rodzaj 
wielkości Ludwicjańskiej - wybaczcie barbaryzm; kamień łączony z cegłą 
przypomina wersalskie stajnie, okna z kamiennymi łukowatymi obramowaniami zdobią
po dwa maszkarony, jeden u góry, a drugi - symetrycznie - u dołu.
 Na koniec przez drzwi, w dolnej części masywne, w górnej opatrzone kwadratowymi
szybkami, widać ogród - a są to drzwi w stylu zacnym, bezpretensjonalnym, jakie 
spotykamy często w pawilonach słuŜących zamkom królewskim za odźwiernie.
 Ów pałacyk dwupiętrowy - po pięć okien w rzędzie - zaleca się szpiczastym 
dachem kształtu ostrosłupa: na szczycie kurek, poniŜej piękne wysmukłe kominy i 
okrągłe okienka.
 MoŜe to pozostałość jakiegoś wielkiego pałacu; zajrzawszy jednak do planów 
starego ParyŜa nie znaleźliśmy nic na potwierdzenie tych domniemań; a zresztą 
tytuły własności będące dziś w posiadaniu panny Thuillier wskazują, Ŝe za 
Ludwika XIV pałacyk ów naleŜał do pana Petitot, sławnego malarza porcelany, 
który nabył całą tę posesję od prezydenta Lecamus.
 Zapewne prezydent mieszkał tu, budując sobie wspaniały pałac przy ulicy 
Thorigny.
 A więc przeszedł tędy zarówno wysoki Urząd, jak Sztuka.
 JakoŜ wnętrze pałacyku świadczy o szerokim zrozumieniu i praktycznych potrzeb, 
i przyjemności!
 Na prawo od wejścia do czworokątnej salki, słuŜącej za przedpokój, widnieją 
kamienne schody zbudowane z rozmachem, a pod nimi drzwi do piwnicy; na lewo - 
drzwi do salonu o dwóch oknach wychodzących na ogród i drzwi do jadalni, która 
ma okna od podwórza.
 Jadalnia przylega do kuchni, a kuchnia do składów Barbeta.
 Za schodami, od strony ogrodu, mamy wspaniały dwuokienny gabinet, bardziej 
długi aniŜeli szeroki.
 Na obu piętrach znajdują się samodzielne apartamenty, słuŜba zamieszkuje 
poddasze, na co wskazują okrągłe okienka.
 Wspaniały piec stanowi ozdobę obszernego przedpokoju, oświetlonego parą 
oszklonych drzwi, umieszczonych naprzeciw siebie.
 Ów przedpokój, wyłoŜony w szachownicę płytami z białego i czarnego marmuru, 
zwraca uwagę belkowanym stropem, ongi malowanym i złoconym; lecz, oczywiście za 
Cesarstwa, strop ów zaciągnięto grubą warstwą białej farby.
 Naprzeciw pieca - fontanna z czerwonego marmuru.
 Ponad trojgiem drzwi - do gabinetu, jadalni i salonu - widnieją owalne 
supraporty, których malowidła czekają tylko, by je odrestaurowano: sprawa nie 
cierpiąca zwłoki.
 Stolarka tu przy cięŜka, lecz ornamentom nie brak pewnych zalet.
 Salon, w całości wykładany drzewem, przypomina świetną epokę Ludwika XIV, tak 
dzięki kominkowi z langwedockiego marmuru, jak sufitowi ze sztukateriami po 
rogach i stylowym oknom, równieŜ opatrzonym kwadratowymi szybkami.
 Jadalnia, dokąd wchodzimy z salonu drzwiami dwuskrzydłowymi, ma kamienną 
posadzkę, boazerie z litego dębu bez jakichkolwiek malowideł; starą tapiserię 
zastąpiono tu szkaradną, nowoczesną tapetą.
 W powale z kasztanowca uszanowano kasetony.
 Gabinet, zmodernizowany przez Thuilliera, uzupełnia swoim wyglądem całą tę 
dysharmonię.
 W salonie złoto i biel sztukaterii tak wyblakły, Ŝe w miejscu złota widać tylko
czerwone kreski, a biel zŜółkła i spękana wykrusza się powoli.
 Nigdy jeszcze słowa łacińskie Otium cum dignitate nie były w oczach poety 
piękniejszym komentarzem dla tej szlachetnej siedziby.
 Kowana poręcz schodów jest godna, pod względem rysunku, dygnitarza lub artysty;
ale Ŝeby odnaleźć ślad tegoŜ rysunku w balustradach balkonów pierwszego piętra, 
wśród resztek owej majestatycznej dawności, konieczne są dziś oczy 
poety-obserwatora.
 Thuillierowie, jak równieŜ ich poprzednicy, częstokroć bezcześcili ów klejnot 
patrycjatu róŜnymi małomieszczańskimi nawykami i pomysłami.
 Spójrzcie tylko na krzesła z ciemnego orzecha, kryte włosiem, na stół mahoniowy
z ceratą, na mahoniowe kredensy, na dywan kupiony okazyjnie, rozpostarty pod 
stołem, metalowe lampy, którym fabrykant nadał połysk mory, na lichą tapetę z 
czerwonym szlaczkiem, obrzydliwe czarne ryciny, firanki z kalikotu obszyte 
czerwonym galonem - i to wszystko w jadalni, gdzie biesiadowali przyjaciele i 
znajomi pana Petitot...

Strona 76

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Zrozumiecie teraz, jakie wraŜenie sprawiają w salonie portrety pana, pani i 
panny Thuillier, dzieło Piotra Grassou, malarza mieszczuchów; stoliki do kart 
mające za sobą dwadzieścia lat słuŜby, empirowe konsole, stolik do herbaty z 
grubą lirą miast nogi, jakiś mebelek z sękatego mahoniu przystrojony serwetą z 
czekoladowego aksamitu, w coś tam pomalowaną; na kominku zegar wyobraŜający 
Bellonę Cesarstwa i kandelabry o Ŝłobkowanych kolumienkach, portiery z 
wełnianego adamaszku i muślinowe haftowane firanki podtrzymywane z boków 
rozetami z tłoczonej miedzi...
 Na posadzce rozpościera się dywan kupiony okazyjnie.
 W pięknym owalnym przedsionku stoją pluszowe ławeczki, płaskorzeźby na ścianach
zasłaniają szafy z najrozmaitszych epok - Thuillierowie zwieźli je tu ze 
wszystkich swoich poprzednich mieszkań.
 Marmurowy basen przykryto deską, na której stoi lampa z roku 1815.
 Wreszcie strach, to ohydne bóstwo, kazał wstawić Thuillierom, zarówno od 
podwórza jak od ogrodu, podwójne drzwi okute blachą, na dzień otwierane i tym 
sposobem szpecące mur, a na noc - zamykane.
 Łatwo wyjaśnić, czemu Ŝycie prywatne dziewiętnastego wieku profanowało tak 
Ŝałośnie ową pamiątkę siedemnastowiecznego Ŝycia prywatnego.
 Z początkiem Konsulatu pewien mistrz mularski, nabywca owego pałacyku, 
postanowił moŜe wyzyskać teren sąsiadujący bezpośrednio z ulicą i zburzył 
zapewne piękną bramę mającą z obu stron pawiloniki, które tworzyły całość z tą 
piękną siedzibą; tak to praktyczność kamienicznika paryskiego skaziła ten 
wykwint, jak gazeta i jej drukarnie, fabryka i jej magazyny, handel i jego 
kantory wypierają arystokrację rodową i urzędniczą, patrycjat i wysoką 
finansjerę, gdziekolwiek roztoczyłyby one swoją świetność.
 JakieŜ ciekawe studium napisałby ten, kto by w ParyŜu zajął się tytułami 
własności!
 Na ulicy des Batailles, tam gdzie rycerz Piotr Bayard du Terrail miał swoją 
siedzibę, stanął szpital; stan trzeci przebił ulicę tam, gdzie ongi wznosił się 
pałac Neckerów.
 Stary ParyŜ odchodzi w ślad za królami, którzy juŜ odeszli.
 Pewna polska księŜna uratowała jedno z arcydzieł architektury, ileŜ jednak wali
się pałacyków - jak siedziba pana Petitot - dostawszy się w ręce przeróŜnym 
Thuillierom.
 * mowa tu o księŜnie Czartoryskiej, która kupiła w r. 1843 i kazała 
odrestaurować pałac Lambert.
 A oto jak panna Thuillier stała się właścicielką rzeczonego domu.
 Z upadkiem gabinetu Villelea pan Ludwik Hieronim Thuillier, mający wtedy za 
sobą dwadzieścia sześć lat słuŜby w finansach, awansował na zastępcę naczelnika 
wydziału; nie zdąŜył jednak nacieszyć się tą podrzędną władzą, którą niegdyś 
zaliczał do najmniejszych ze swoich ambicyj, gdyŜ wypadki lipcowe w 1830 roku 
zmusiły go, by podał się do emerytury.
 * Hrabia Joseph de Villele (1773—1854) — reakcyjny polityk, przywódca skrajnego
odłamu rojalistów, premier w latach 1821—1827 (do 3 stycznia 1828).
Wykalkulował nader chytrze, iŜ krok ten spotka się z uznaniem i Ŝe w ministerium
załatwią mu sprawę od ręki, uszczęśliwieni zwalniającym się miejscem, i nie 
pomylił się; dostał tysiąc siedemset franków emerytury.
 Kiedy nasz przezorny urzędnik wspomniał, Ŝe zamierza wycofać się z 
administracji, siostra, będąca mu bardziej od Ŝony towarzyszką Ŝycia, zadrŜała o
jego przyszłość.
 I Co się stanie z Hieronimem?...
 - debatowały z przeraŜeniem pani i panna Thuillier, zamieszkałe podówczas na 
trzecim piętrze : przy ulicy Argenteuil; mieszkanko było aŜ nazbyt skromne.
 - Jakiś czas będzie się krzątał koło emerytury, to go zajmie - orzekła panna 
Thuillier - ale ja myślę teraz, w jaki sposób ulokować oszczędności tak, Ŝeby go
usadzić...
 Owszem, administrować posesją to niemal pracować w administracji.
 - Ocaliłabyś mu Ŝycie, moja siostro!
 - zawołała pani Thuillier.
 - O, ja zawsze myślałam, Ŝe ten kryzys w Ŝyciu Hieronima nastąpić musi - rzekła
stara panna protekcjonalnym tonem.
 Panna Thuillier słyszała zbyt często, jak brat jej mawiał: "Umarł taki i taki!
 Nawet dwa lata nie wytrzymał na emeryturze"!
 słyszała zbyt często, jak mawiał Colleville, najserdeczniejszy przyjaciel 
Thuilliera, urzędnik jak i on, Ŝartując niby na temat owego okresu 
klimakterycznego u biurokratów: "My takŜe tam pójdziemy"!
 - aby nie miała traktować na serio niebezpieczeństwa groŜącego Hieronimowi.
 Przejście od pracy na emeryturę stanowi rzeczywiście okres krytyczny dla 

Strona 77

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

urzędnika.
 Ci z emerytów, którzy nie umieją lub nie mogą zastąpić czymś pełnionych dotąd 
funkcji, zmieniają się w szczególny sposób: jedni umierają; wielu poświęca się 
rybołówstwu - rozrywce, której czczość przypomina, owszem, pracę biurową; inni, 
przebiegli, stają się akcjonariuszami, tracą oszczędności i radują się 
otrzymawszy zatrudnienie w pierwszym lepszym przedsiębiorstwie, co juŜ po 
pierwszej plajcie i po pierwszej likwidacji zaczyna dobrze prosperować w rękach 
innych, zręczniejszych, które na nie czyhały; wtedy urzędnik zaciera ręce, 
całkiem puste, powiadając sobie: "A przewidziałem, Ŝe z tego interesu będzie 
guzik, co?"...
 Ale prawie wszyscy walczą ze swoimi zastarzałymi nawykami.
 - Jednych - jak utrzymywał Colleville - zŜera spleen (wymawiał spien) właściwy 
urzędnikom: umierają od niestrawionych cyrkularzy, tęsknota za kartonowym pudłem
zastępuje solitera.
 Ilekroć mały Poiret spojrzał na białe kartonowe pudło z niebieską obwódką, 
zmieniał się w oczach: z zielonego robił się Ŝółty.
 panna Thuillier uchodziła za geniusz czuwający nad braterstwem; nie brakło jej 
ani sił, ani decyzji, jak to wykaŜe w swoich osobistych dziejach.
 Ta wyŜszość, skądinąd tylko w stosunku do najbliŜszych, pozwalała jej 
sprawiedliwie sądzić brata, choć go wielbiła.
 Zawiodły co prawda nadzieje, jakie pokładała w swoim boŜyszczu, ale teŜ w 
uczuciach jej było zbyt wiele macierzyństwa, by mogła się łudzić co do walorów 
socjalnych naszego urzędnika.
 Ojciec Hieronima i Brygidy był pierwszym woźnym w ministerium finansów.
 Krótki wzrok ocalił Hieronima od wszelkich moŜliwych rejestracji wojskowych i 
branek.
 Ambicją ojca było zrobić syna urzędnikiem.
 Z początkiem naszego stulecia było aŜ nazbyt wiele wakansów w armii, Ŝeby mogło
zbywać na nich i w urzędach, toteŜ brak niŜszych urzędników dozwolił grubemu 
papie Thuillier wepchnąć syna na pierwsze stopnie hierarchii administracyjnej.
 Woźny zmarł w roku 1814, kiedy Hieronim miał akurat zostać zastępcą naczelnika,
i za cały majątek zostawił mu ową nadzieję.
 Gruby Thuillier i jego Ŝona, zmarła w roku 1810, Ŝyli od roku 1806 juŜ tylko z 
emerytury, wszystkie bowiem oszczędności wydali na doraźną edukację Hieronima, a
takŜe na pomoc dla niego i jego siostry.
 Wiemy, jak wielki wpływ wywarła Restauracja na biurokrację.
 Z czterdziestu jeden skasowanych departamentów powróciło mnóstwo wyŜszych 
urzędników, którzy domagali się jakichkolwiek posad, choćby niŜszych.
 Do tych praw nabytych dołączyły się prawa rodzin wygnanych i zrujnowanych przez
rewolucję.
 Dostawszy się między te dwa prądy, Hieronim rad był niezmiernie, Ŝe pod jakimś 
błahym pozorem nie stracił posady.
 DrŜał do tego dnia, w którym przypadkowo został zastępcą naczelnika - bo wtedy 
był juŜ pewien przyzwoitej emerytury.
 Krótka ta relacja wyjaśnia, jak niewielką wiedzę i znaczenie miał pan 
Thuillier.
 Tyle umiał matematyki, łaCiny, historii i geografii, ile nauczono go w 
internacie; ale poprzestał na tak zwanej drugiej klasie, gdyŜ ojciec nie 
zaniedbał okazji, Która pozwoliła mu wsadzić syna do ministerium: zachwalił jego
geniusz kaligraficzny.
 JakoŜ mały Thuillier, będąc autorem pierwszych wpisów do Księgi Głównej, nie 
ukończył ani retoryki, ani filozofii.
 Znalazłszy się w trybach machiny ministerialnej, czytał mało, a jeszcze mniej 
zajmował się sztuką; zdobył wiadomości szablonowe, związane ściśle z zakresem 
pracy; a kiedy za Cesarstwa miał sposobność przedostać się do wyŜszych sfer 
urzędniczych, nabrał tam czysto powierzchownej ogłady, która zamaskowała w nim 
syna woźnego, lecz pod względem umysłowym nie wyrobił się ani trochę.
 Nieuctwo nauczyło go milczenia - i zyskał na tym: wdroŜywszy się za rządów 
cesarskich do biernego posłuszeństwa, które tak bardzo podoba się przełoŜonym, 
miał tej cnocie zawdzięczać późniejszy swój awans.
 Rutyna stała się znakomitym doświadczeniem, maniery i milkliwość pokryły brak 
edukacji.
 To zero nabierało wartości, kiedy potrzebowano zer.
 Ktoś zląkł się, Ŝe rozdraŜni oba stronnictwa w Izbie, kaŜde z nich bowiem kogoś
tam protegowało, a minister wybrnął z kłopotu stosując prawo starszeństwa.
 Oto jak Thuillier został zastępcą naczelnika wydziału.
 Panna Thuillier, wiedząc, Ŝe brat jej brzydzi się lekturą i Ŝe niczym nie zdoła
mu zastąpić krętaniny biurowej, mądrze postanowiła dostarczyć mu trosk 

Strona 78

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

posesjonata: niech uprawia ogród, niech się trapi nieskończenie małymi troskami 
mieszczańskiego bytowania, niech się miesza w intrygi sąsiadów.
 Transplantacja gospodarstwa z ulicy Argenteuil na ulicę Saint Dominique-dEnfer,
zajęcia - jak to przy nabyciu nieruchomości, wyszukanie odpowiedniego stróŜa, 
ściągnięcie lokatorów, wszystko to zaprzątało Thuilliera w latach 1831-1832 .
 Kiedy dokonał się fenomen owej transplantacji i siostra przekonała się, Ŝe brat
operację wytrzymał, znalazła mu nowe zajęcia, o których mowa później, Ŝe jednak 
dostosowała je do charakteru Hieronima, warto charakter ów opisać.
 Thuillier, choć syn woźnego z ministerium, był pięknym męŜczyzną w całym 
znaczeniu tego słowa; smukły, wzrostu powyŜej średniego, twarz miał dość 
przyjemną - ale w okularach, bez nich bowiem była przeraŜająca, jak u większości
krótkowidzów: nawyk spoglądania przez szkła zasnuł mu źrenice rodzajem mgiełki.
 Między osiemnastym a trzydziestym rokiem Ŝycia młody Thuillier miał powodzenie 
u kobiet, które ustaliło się raz na zawsze w sferach małomieszczańskich, nie 
sięgając wyŜej naczelnikowych wydziału; ale jak wiadomo, za Cesarstwa wojny 
przerzedziły nieco towarzystwo paryskie, zabierając ludzi energicznych na pole 
bitwy, i w tym moŜe, tak twierdzi pewien znakomity lekarz, przyczyna gnuśności 
pokolenia, któremu przynaleŜy pierwsza połowa dziewiętnastego wieku.
 Thuillier był zmuszony zwrócić na siebie uwagę zaletami innymi aniŜeli zalety 
umysłu, tak więc wybornie nauczył się róŜnych tańców, a wśród nich walca, Ŝe 
stawiano go za przykład; nazywany pięknym Thuillierem, grał bezbłędnie w bilard,
umiał wycinać sylwetki, a Colleville, przyjaciel, tak postawił mu głos, Ŝe mógł 
wyśpiewywać modne romance.
 Z tej uboŜuchnej wiedzy Ŝyciowej wynikły owe pozorne sukcesy, co tak mylą 
kaŜdego młodzieńca i zaciemniają jego oczom obraz przyszłości.
 W latach 1806- 1814 panna Brygida wierzyła w swojego brata, jak córa domu 
Orleanów wierzy dziś w Ludwika Filipa; szczyciła się Hieronimem, widziała w nim 
przyszłego dyrektora departamentu, a to dzięki powodzeniu, jakie w tych czasach 
otwarło przed nim kilka salonów, dokąd nigdy by się nie dostał, gdyby nie 
okoliczności, które za Cesarstwa uczyniły towarzystwo czymś na kształt sałatki z
przeróŜnych owoców czy jarzyn.
 Ale triumfy pięknego Thuilliera były na ogół krótkotrwałe: kobietom nie 
zaleŜało, Ŝeby go zatrzymywać, on zaś nie dbał o stałość ich względów: mógłby 
dostarczyć tematu do komedii zatytułowanej "Don Juan mimo woli".
 Rzemiosło pięknisia sfatygowało go tak dalece, Ŝe aŜ się zestarzał; twarz, 
pomarszczona jak u sędziwej kokietki, była o dwanaście lat starsza, niŜ głosiła 
metryka.
 Z okresu powodzeń został mu nawyk ustawicznego spoglądania w lustro; lubił teŜ 
podpierać się pod boki, gdyŜ uwydatniało to mu talię, i przybierać pozy dansera;
w ten sposób prolongował bez pokrycia dzierŜawę przymiotów, dla których zwano go
pięknym Thuillierem.
 Prawda z roku 1806 po dwudziestu latach zmieniła się w Ŝart.
 Zachował ten i ów szczegół ubioru elegantów Cesarstwa, niezgorzej skądinąd 
pasujący do godnej miny eks-naczelnika.
 Nosił więc biały, gęsto plisowany halsztuk, spod którego nie widać brody, dwa 
końce groŜą przechodniom z prawej i lewej strony, ukazując węzeł w miarę 
zalotny, ongi dzieło pięknych rączek.
 Obserwując modę z daleka, przystosowuje ją do swojej postury: zsuwa cylinder do
tyłu, latem nosi trzewiki i cieniutkie pończochy; długi jego surdut przypomina 
lewitkę z czasów Cesarstwa; nie porzucił jeszcze przyszywanych Ŝabotów i białych
kamizelek; stale bawi się laseczką z roku 1810, pręŜy się i kryguje.
 Widząc Thuilliera kroczącego bulwarami, anibyś pomyślał, Ŝe ojciec jego 
przyrządzał w ministerium finansów drugie śniadania dla urzędników i za Ludwika 
XVI paradował w liberii królewskiej; pan Hieronim przypomina cesarskiego 
dyplomatę lub sędziwego prefekta.
 JakoŜ panna Brygida nie tylko eksploatowała nader niewinnie feblik brata 
podsycając w nim dbałość o wygląd - było to przecieŜ kontynuacją jej kultu - 
lecz równieŜ dostarczyła mu wszelkich rozkoszy rodzinnych, transplantując do 
nowej posesji pewne małŜeństwo, którego istnienie stanowi jak by odrośl 
istnienia Thuillierów.
 Mowa tu o panu Colleville, najserdeczniejszym z przyjaciół Hieronima; zanim 
jednak odmalujemy Piladesa, musimy, konieczność to absolutna, wykończyć 
wizerunek Oresta, objaśniając, czemu Thuillier, piękny Thuillier, nie miał 
rodziny, gdyŜ rodzina bez dzieci w ogóle nie istnieje; i tutaj ukaŜe się chcąc 
nie chcąc jedna z owych głębokich tajemnic ukrytych pod złoŜami Ŝycia 
prywatnego, tajemnic, których cechy wydobywają się na powierzchnię, kiedy 
bolesność maskowanej sytuacji staje się zbyt piekąca; chodzi o Ŝycie pani i 
panny Thuillier, gdyŜ jak dotąd oglądaliśmy tylko Ŝycie, w pewnym sensie 

Strona 79

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

publiczne, pana Hieronima.
 Marię Joannę Brygidę Thuillier, o cztery lata starszą od brata, poświęcono dlań
bez reszty; łatwiej było dać kondycję Hieronimowi niŜ posag Brygidzie.
 Dla pewnych natur nieszczęście to latarnia, która oświeca im podłe i ciemne 
partie Ŝycia społecznego.
 PrzewyŜszając brata zarówno energią, jak inteligencją, Brygida zaliczała się do
owych charakterów, co pod młotem niepowodzeń tęŜeją, stają się zwarte i nader 
odporne, by nie powiedzieć - niezłomne.
 Ceniąc nad wyraz własną niezaleŜność, nie zechciała podporządkować się Ŝyciu w 
odźwierni, pragnęła zostać panią swojego losu.
 W czternastym roku Ŝycia przeprowadziła się na mansardę, nie opodal ministerium
finansów, które mieściło się przy ulicy Vivienne, niedaleko ulicy de la 
Vrilliere, gdzie rozsiadł się Bank Francuski.
 Jęła z odwagą parać się rzemiosłem mało znanym - dzięki protektorom ojca 
uzyskawszy patent - a polegało ono na szyciu worków dla banku, dla Skarbu i dla 
najznaczniejszych domów handlowych.
 Po trzech latach miała trzy robotnice.
 Lokując oszczędności na Księdze Głównej, dorobiła się w roku 1814 - czyli w 
ciągu piętnastu lat - trzech tysięcy sześciuset franków renty.
 Wydawała niewiele, prawie co dzień jadała obiady u ojca - póki Ŝył, a wiadomo 
skądinąd, Ŝe kiedy Cesarstwo drgało w agonii, obligacje państwowe były po 
czterdzieści parę franków: stąd ów rezultat, na pozór wyolbrzymiony, chociaŜ aŜ 
nazbyt zrozumiały.
 Po śmierci eks-woźnego Brygida i Hieronim - jedno liczące lat dwadzieścia 
siedem, a drugie dwadzieścia trzy - połączyli swoje losy.
 Rodzeństwo darzyło się wzajemnie uczuciem aŜ przesadnym.
 Ilekroć Hieronim, a był to okres jego powodzeń, nie miał pieniędzy, siostra, z 
palcami zrogowaciałymi od nici, odziana w grubą wełnę, wtykała mu zawsze parę 
ludwików.
 W oczach Brygidy Hieronim był najpiękniejszym i najbardziej uroczym męŜczyzną w
cesarstwie francuskim.
 Prowadzić gospodarstwo brata, znać sekrety tego Lindora i don Juana, być jego 
słuŜką, pudlem - oto marzenie Brygidy; unicestwiała się niemal miłośnie dla 
bóstwa, którego egoizm miał wzrastać, przez nią uświęcany; za piętnaście tysięcy
franków sprzedała klientelę najstarszej ze swoich robotnic i osiadła na ulicy 
Argenteuil, u brata, czyniąc się matką, opiekunką i sługą tego "pieścidełka 
pięknych dam".
 * Lindor - w „Cyruliku sewilskim" Rossiniego imię to przybiera hrabia Almaviva,
starający się o względy pięknej Rozyny.
Wiedziona roztropnością naturalną u kogoś, kto zawdzięczał wszystko własnej 
przezorności i pracy, zataiła przed nim swoje bogactwa; lękając się zapewne 
rozrzutności kobieciarza, wkładała w gospodarstwo tylko sześćset franków, które 
razem z pensją Hieronima (tysiąc osiemset franków) pozwalały co roku wiązać 
koniec z końcem.
 JuŜ od pierwszych dni owego przymierza Hieronim słuchał siostry jak wyroczni, 
zasięgał jej rady w najdrobniejszej sprawie, nie miał przed nią Ŝadnych 
tajemnic; tak to dzięki niemu zasmakowała w owocach władzy, która stała się 
później słabostką jej charakteru.
 Wszystko więc poświęciłaby dla brata - wszelkie swoje uczucia ulokowała w jego 
sercu, Ŝyła tylko nim.
 Wpływ Brygidy na Hieronima umocnił się szczególnie dzięki mariaŜowi, jaki 
sprokurowała mu około roku 1814 .
 Widząc, z jaką gwałtownością przybysze Restauracji napierają na biura, widząc 
zwłaszcza, Ŝe dawna społeczność, powracając, spycha mieszczaństwo na drugi plan,
Brygida pojęła, tym łacniej, iŜ wytłumaczył jej to Hieronim, kryzys natury 
socjalnej, w którym wygasały wspólne ich nadzieje.
 Piękny Thuillier nie zdoła juŜ odnieść Ŝadnych triumfów u szlachty, która 
zajęła miejsce parweniuszów Cesarstwa!
 Thuillier miał za słabą głowę, by wyrobić sobie jakiekolwiek poglądy 
polityczne, ale czuł, jak i jego siostra, konieczność wykorzystania resztek 
młodości w godziwym celu.
 W tej sytuacji osoba tak zazdrosna jak Brygida chciała i musiała oŜenić brata, 
tyleŜ ze względu na siebie, co na niego, ona jedna bowiem mogła uczynić go 
szczęśliwym, a pani Thuillier byłaby tylko dodatkiem koniecznym dla urodzenia, 
powiedzmy, dwojga dzieci.
 ChociaŜ wola górowała u niej nad inteligencją, choć nie odebrała Ŝadnego 
wykształcenia, Brygida miała co najmniej instynkt władzy, szła prosto przed 
siebie z uporem natur przywykłych do zwycięstw.

Strona 80

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Miała geniusz gospodarski, zmysł oszczędności, zrozumienie dla Ŝycia i 
upodobanie w pracy.
 Pojęła więc, Ŝe nigdy jej się nie uda znaleźć Hieronimowi Ŝony ze sfer 
wyŜszych, gdzie rodziny szczegółowo wywiadywałyby się o nich i mogłyby się 
niepokoić, znalazłszy tam juŜ panią domu; szukała więc wśród niŜszych warstw 
społecznych, między ludźmi, których potrafiłaby olśnić, i znalazła nie opodal 
stosowną dla Hieronima partię.
 Najstarszy z woźnych banku, nazwiskiem Lemprun, miał córkę jedynaczkę imieniem 
Celesta.
 Panna Celesta Lemprun miała odziedziczyć po matce, jedynej córce podparyskiego 
rolnika, majątek w postaci kilku morgów ziemi, z których starzec ciągnął 
nieprzerwany profit; czekał ją równieŜ spadek po przezacnym panu Lemprun, który 
pracował najpierw u Thzlussona, potem u Kellera, a na koniec przeszedł do Banku 
Francuskiego, gdy tylko bank ów załoŜono.
 Będąc podówczas nadzorcą niŜszego personelu, cieszył się estymą i szacunkiem 
dyrektora naczelnego i wicedyrektorów.
 Rada bankowa na wieść, Ŝe Celesta wychodzi za godnego urzędnika z finansów, 
przyrzekła sześć tysięcy franków gratyfikacji.
 Dzięki tej sumie, połączonej z dwunastoma tysiącami franków od papy Lemprun i 
drugimi dwunastoma tysiącami od imć Galarda, badylarza z Auteuil, posag 
zaokrąglił się do trzydziestu tysięcy.
 Stary Galard i rodzice panny byli zachwyceni tym aliansem; Lemprun znał pannę 
Thuillier jako jedną z najgodniejszych i najrzetelniejszych osób w ParyŜu.
 Brygida błysnęła zresztą swoimi wpisami na Księgę Główną, zwierzając się panu 
Lemprun, Ŝe nigdy za mąŜ nie wyjdzie - lecz ani Lemprun, ani jego Ŝona, ludzie 
starej daty, nie waŜyliby się nigdy sądzić panny Thuillier: oszołomiła ich nade 
wszystko pozycja pięknego Thuilliera i mariaŜ zawarto, jak mówi się potocznie, 
ku ogólnej radości.
 Naczelny dyrektor i sekretarz słuŜyli za świadków pannie młodej, świadkami 
Thuilliera byli panowie de La Billardiere - dyrektor departamentu, i Rabourdin -
naczelnik wydziału.
 W tydzień po ślubie stary Lemprun padł ofiarą zuchwałej kradzieŜy, o której 
rozpisywały się podówczas gazety, lecz o której szybko zapomniano wskutek 
wypadków roku 1815 .
 Złodzieje umknęli, Lemprun chciał pokryć skradzioną sumę, chociaŜ bank zapisał 
ją na straty, i biedny starzec umarł z Ŝalu, jakim napełniła go ta przygoda; 
potraktował ów rabunek jako zamach na swoją siedemdziesięcioletnią uczciwość.
 Pani Lemprun przekazała cały swój spadek po męŜu córce, pani Thuillier, i 
osiedliła się w Auteuil, u ojca; stary zmarł w roku 1817, na skutek jakiegoś 
wypadku.
 Przeraziwszy się, Ŝe będzie musiała uprawiać albo puszczać w dzierŜawę 
odziedziczone pola i mokradła, poprosiła Brygidę, będąc entuzjastką jej 
uzdolnień i rzetelności, o pomoc przy sprzedaŜy majątku po zacnym Galardzie; 
pokierowała tak sprawami, by córka, wziąwszy wszystko, zapewniła jej tysiąc 
pięćset franków renty i zostawiła domek w Auteuil.
 Parcelacja i sprzedaŜ gruntów starego rolnika przyniosły trzydzieści tysięcy 
franków.
 TyleŜ wynosił spadek po papie Lemprun, obie te sumy dołączone do posagu 
stanowiły w roku 1818 dziewięćdziesiąt tysięcy franków.
 Posag ulokowano w akcjach banku, kiedy płacono za nie po dziewięćset franków.
 Brygida umieściła sześćdziesiąt tysięcy franków w obligacjach państwowych, co 
dało pięć tysięcy franków renty, gdyŜ od sześćdziesięciu tysięcy płacono pięć 
procent, i sporządziła dla wdowy Lemprun, jako uŜytkowniczki, wpis na piętnaście
tysięcy franków.
 Tak to z początkiem roku 1818 pensja w wysokości sześciuset franków wypłacana 
przez Brygidę, tysiąc osiemset franków z posady Hieronima, trzy i pół tysiąca 
franków renty Celesty i dywidenda od trzydziestu czterech akcji bankowych dawały
w sumie jedenaście tysięcy franków dochodu, którymi administrowała samowładnie 
panna Thuillier.
 NaleŜało się nam tu przede wszystkim zająć kwestią finansową nie tylko dlatego,
by uprzedzić obiekcje, lecz równieŜ po to, Ŝeby uwolnić od niej nasz dramat.
 Na samym początku Brygida dawała bratu pięćset franków miesięcznie i tak 
sterowała łodzią, by pięcioma tysiącami franków opędzić wszelkie wydatki domowe;
przyznała bratowej pięćdziesiąt franków miesięcznie, zaznaczając, Ŝe sama 
kontentuje się czterdziestoma.
 Aby zapewnić sobie władzę potęgą pieniądza, ciułała nadwyŜki od swoich rent; w 
biurze mówiono, Ŝe poŜycza na lichwiarski procent za pośrednictwem brata, który 
miał opinię eskontera.

Strona 81

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Jeśli nawet w latach 1815-1830 Brygida zgromadziła sześćdziesiąt tysięcy 
franków, moŜna wytłumaczyć istnienie tej kwoty spekulacjami na samej rencie 
(której oprocentowanie waha się w granicach czterdziestu), nie uciekając się do 
mniej lub więcej uzasadnionych oskarŜeń, przez to bowiem opowieść nasza nie 
stanie się bardziej interesująca.
 JuŜ w pierwszych dniach Brygida dosiadła i ujeździła nieszczęsną panią 
Thuillier, nie szczędząc ostrogi i okrutnie ściągając cugle.
 Zbyteczny był ów nadmiar tyranii, ofiara podporządkowała się od razu.
 Brygida trafnie osądziła Celestę: bratowa, według niej, pozbawiona inteligencji
i wykształcenia, domatorka nawykła do spokojnej atmosfery, odznaczała się 
nadmierną słodyczą charakteru; była naboŜna w najszerszym znaczeniu tego słowa; 
wyznaczyłaby sobie srogą pokutę, wyrządziwszy niechcący krzywdę bliźniemu.
 Nie wiedziała nic o Ŝyciu, obsługiwała ją bowiem matka, sama zajmująca się 
gospodarstwem, ruch był jej niemal wzbroniony, gdyŜ na skutek limfatycznej 
konstytucji męczyła się najlŜejszą pracą; była typowym dzieckiem ludu 
paryskiego: dzieci te rzadko cechuje uroda, są przecieŜ produktem nędzy, 
nadmiernej pracy, chowają się w mieszkaniach dusznych, nie znają ani wolności, 
ani Ŝadnych udogodnień Ŝyciowych.
 Młoda męŜatka była więc kobietą drobną, jasnowłosą i białą aŜ do mdłości, 
tłustą, powolną i zachowującą się nader głupio.
 Czoło jej, za szerokie i nazbyt wypukłe, przywodziło na myśl hydrocefala, pod 
ową zaś kopułą, Ŝółtawą jak wosk, twarz przykrótka kończyła się spiczasto, niby 
mysi pyszczek; spoglądając na nią, weselni goście powzięli obawę, Ŝe prędzej czy
później Celesta zwariuje.
 Oczy jasnoniebieskie, wargi, z których uśmiech prawie nigdy nie schodził, nie 
przeczyły tym domniemaniom.
 W ów dzień uroczysty miała minę i ruchy skazańca, który Ŝyczy sobie, by co 
prędzej poprowadzono go na śmierć.
 - Trochę niuńkowata!...
 - powiedział Colleville do Thuilliera.
 Brygida, ów nóŜ, który miał wejść w tę bezbronną naturę, stanowiła najŜywszy 
jej kontrast.
 Zwracała uwagę urodą prawidłową, poprawną, którą wyniszczyła doszczętnie praca:
naginała się od dzieciństwa do zajęć przykrych, niewdzięcznych, zmuszała się do 
sekretnych wyrzeczeń, byle tylko gromadzić mamonę.
 Płeć jej, za młodu i tak szarawa, nabrała teraz odcieni stalowych.
 Oko jej Piwne okalały czarne, a raczej sine obwódki; górną wargę zdobił 
brunatny puszek, zarysowując się jakby smuŜką dymu; usta miała drobne, nad 
władczym czołem piętrzyły się włosy ongi czarne, ale dziś nabierające koloru 
szynszyli.
 Trzymała się prosto, niby piękna blondyna, a wszystko świadczyło u niej o 
trzydziestoletniej mądrości i stłumionych ogniach: ponosiła koszta sądowe - 
jakby powiedział komornik.
 Celesta była dla niej majątkiem do wzięcia, matką, którą naleŜało poskromić, 
jeszcze jednym poddanym w imperium.
 Wkrótce poczęła jej zarzucać bezwolność - jedno z haseł ze słownika Brygidy - i
ta zazdrosna osoba, co wpadłaby w rozpacz napotkawszy aktywność u bratowej, 
doznawała dzikiej rozkoszy pobudzając energię w tym wątłym stworzeniu.
 Celesta wstydząc się, Ŝe Brygida wkłada w zajęcia gospodarskie końskie siły, 
próbowała jej pomagać; zachorowała; wtedy Brygida stała się uosobieniem 
drobiazgowej troskliwości, pielęgnowała panią Thuillier niby najukochańszą 
siostrę, powiadając w obecności Hieronima: "Nie masz sił, no to nie rób nic, 
moja mała!"...
 I tak uwydatniała nieudolność Celesty, sypiąc jak z rękawa pocieszeniami, które
umie wynaleźć kobieta, by zachwalić samą siebie.
 JednakŜe pełna litości dla cierpień fizycznych - cecha to kaŜdego despoty 
lubiącego znajdować ujście dla swoich sił - tak czule doglądała bratową, Ŝe 
zadowoliła nawet jej matkę, kiedy pani Lemprun raz i drugi odwiedziła Celestę.
 Kiedy pani Thuillier przyszła do siebie, Brygida znów mówiła o niej głośno "ta 
niezguła" lub "to nicpotem".
 Celesta słysząc to wypłakiwała się w swoim pokoju, a mąŜ, jeśli wszedł 
niespodzianie, kiedy ocierała łzy, usprawiedliwiał siostrę powiadając: - Ona 
jest dobra jak anioł, tylko prędka; kocha cię na swój sposób; mnie traktuje tak 
samo.
 Celesta, wspominając chwile macierzyńskiej opieki, przebaczała szwagierce.
 Brygida traktowała zresztą brata niby króla domowego: zachwalała go Celeście, 
przedstawiała jako autokratę, jakiegoś Władysława, nieomylnego papieŜa.
 Pani Thuillier, nie mając juŜ ojca i dziadka i niemal opuszczona przez matkę, 

Strona 82

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

co odwiedzała ją kaŜdego czwartku, a do której cała rodzina jeździła latem w 
kaŜdą niedzielę, mogła kochać tylko męŜa, przede wszystkim dlatego, Ŝe był jej 
męŜem, a następnie pozostał dla niej pięknym Thuillierem.
 PrzecieŜ odnosił się czasem do niej jak do Ŝony, toteŜ wielbiła go, zsumowawszy
te względy.
 Wydawał się Celeście tym doskonalszy, Ŝe brał ją często w obronę, wymyślając 
siostrze - nie z uczucia dla Ŝony, ale z egoizmu, bo chciał mieć spokój w domu, 
w rzadkich momentach, kiedy tam bywał.
 Piękny Thuillier zjawiał się bowiem na obiad, po czym znikał -wracał bardzo 
późno; sam balował i odwiedzał znajomych, jak za kawalerskich czasów.
 ToteŜ obie kobiety przebywały wciąŜ ze sobą.
 Celesta nie wiedzieć kiedy wpadła w kompletną bierność i zgodnie z Ŝyczeniami 
szwagierki stała się helotką.
 Naszą królową ElŜbietę na uŜytek domowy, sytą juŜ władzy, zdjęła swoista litość
dla tej wiecznie zadręczanej ofiary.
 Jęła w końcu miarkować wyniosłe miny, ostre i apodyktyczne słowa, wzgardliwy 
ton, przekonawszy się, Ŝe niestrudzonym nękaniem złamała juŜ bratową.
 Celesta zaznała więc lepszej doli, kiedy Brygida poczęła troszczyć się o nią 
jak o mebel, spostrzegłszy siniaki, którymi obroŜa naznaczyła jej szyję.
 Porównując początki z chwilą obecną, Celesta nabrała pewnego sentymentu dla 
swojego kata.
 Ale teŜ biedną helotkę los pozbawił jedynej szansy, która tchnęłaby w nią 
energię i siłę do obrony, pozwoliłaby Celeście stać się kimś pośród tego stadła,
co zasilone jej majątkiem - o czym nie wiedziała - nie dawało jej nic, proch 
okruchów ze stołu.
 Przez sześć lat Celesta nie miała dziecka.
 Bezpłodność ta - co miesiąc zalewała się z jej powodu łzami - długo podsycała 
wzgardę Brygidy, która zarzucała Celeście, Ŝe nie nadaje się do niczego, nawet 
do rodzenia dzieci.
 Stara panna od dawna obiecywała sobie, Ŝe będzie kochać bratanka jak własne 
dziecko, i dopiero w roku 1820 przestała jęczeć nad przyszłością rodzinnej 
fortuny, którą, jak mawiała, "odziedziczy rząd".
 Kiedy zaczyna się nasza opowieść, to znaczy w roku 1839, 
czterdziestosześcioletnia Celesta przestała juŜ płakać, nabrawszy smutnej 
pewności, Ŝe nigdy matką nie będzie.
 Szczególna rzecz!
 Po dwudziestu pięciu latach spędzonych pod jednym dachem ofiara w końcu 
stępiła, złamała nóŜ: Brygida pokochała Celestę tak samo, jak Celesta kochała 
Brygidę.
 Czas, dobrobyt, proces ustawicznego tarcia, jakie zachodzi w Ŝyciu domowym, 
zaokrąglił, rzecz naturalna, kanty i zrównał wyboje - rezygnacja i ewangeliczna 
słodycz Celesty sprowadziły pogodną jesień.
 Obie kobiety łączyły się zresztą w jednym oŜywiającym je uczuciu: uwielbiały 
szczęśliwego egoistę Thuilliera.
 Na koniec obie te kobiety bezdzietne pokochały cudze dziecko - zjawisko 
pospolite u wszystkich kobiet, co daremnie pragną potomstwa.
 Owo macierzyństwo sztuczne, lecz potęgą uczucia dorównujące prawdziwemu, wymaga
wyjaśnień, które zaprowadzą nas do serca tej sceny i wytłumaczą, dlaczego panna 
Thuillier wynalazła dla brata aŜ taki nadmiar zajęć.
 Thuillier otrzymał był posadę jako nadetatowiec w tymŜe czasie, co i 
Colleville, jego serdeczny przyjaciel, o którym była juŜ tu mowa.
 Natura socjalna, tworząc kontrasty, przeciwstawiła jak by ponure i beznadziejne
stadło Thuillierów stadłu Collevillea, a skoro nie sposób nie zaznaczyć, iŜ ów 
przypadkowy kontrast odnosi się nieco do psychiki ludzkiej, trzeba dodać, Ŝe 
zanim wyciągniemy wnioski, dobrze byłoby sięgnąć aŜ do dna tego dramatu, nazbyt 
na nieszczęście prawdziwego, za który zresztą historyk nie ponosi 
odpowiedzialności.
 Ów Colleville był jedynym synem utalentowanego muzyka, który grywał, jako 
pierwszy skrzypek w Operze, za Francoeura i Rebela.
Póki Ŝył, lubił co najmniej sześć razy na miesiąc opowiadać anegdoty o próbach 
"WróŜa wiejskiego"; naśladował Jana Jakuba Rousseau odmalowując go znakomicie.
 * Francois Francoeur (1698—1767) i Francois Rebel (1709—1775) — komponowali 
wspólnie opery, a w latach 1751—1767 byli współdyrektorami Królewskiej Akademii 
Muzycznej.
 * „WróŜ wiejski" („Devin de Village") — opera komiczna J. J. Rousseau, 
wystawiona po raz pierwszy w r. 1752 na dworze królewskim w Fontaine-bleau, a w 
r. 1753 w ParyŜu, w Akademii Muzycznej.
Colleville i Thuillier byli nierozłącznymi przyjaciółmi, nie mającymi dla siebie

Strona 83

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

tajemnic; przyjaźń ta, zrodzona, kiedy obaj mieli po lat piętnaście, w roku 1839
nie zaznała jeszcze ani jednej chmurki.
 Colleville zaliczał się do urzędników zwanych szyderczo w biurze kumulantami.
 Urzędnicy tacy zalecają się wyjątkową przemyślnością.
 Colleville, dobry muzyk, zawdzięczał nazwisku i stosunkom ojca miejsce 
pierwszego flecisty w Operze Komicznej, a póki się nie oŜenił, często wspierał 
Thuilliera po przyjacielsku w biedzie, będąc nieco bogatszym od niego.
 Ale, w przeciwieństwie do Hieronima, Colleville oŜenił się z miłości, 
poślubiając pannę Flawię, naturalną córkę słynnej tancerki z Opery.
 Ojcem Flawii był ponoć du Bourguier, jeden z podówczas najbogatszych dostawców,
który po swoim bankructwie w roku 1800 tym łacniej zapomniał o córce, Ŝe nie 
zdołał wyzbyć się wątpliwości co do obyczajów jej znakomitej matki.
 Wychowanie i środowisko pokierowałyby na pewno Flawię ku dość smutnemu 
rzemiosłu, gdyby nie pokochał jej i nie poślubił Colleville, który bywał często 
u nader zamoŜnej primabaleriny.
 KsiąŜę Galation, we wrześniu 1815 roku protektor naszej sławnej tancerki, 
której świetna kariera miała się juŜ wtedy ku końcowi, wywianował Flawię 
dwudziestoma tysiącami franków, a matka dołoŜyła wspaniałą wyprawę.
 Znajomi i przyjaciele tancerki oraz koleŜanki z Opery obdarzyli Flawię 
biŜuterią i srebrami stołowymi, toteŜ młodzi małŜonkowie bardziej opływali w 
zbytkowne przedmioty niŜ w pieniądze.
 Wychowana w bogactwie, Flawia otrzymała przede wszystkim urocze mieszkanko, 
które umeblował i urządził tapicer jej matki - i królowała tutaj owa młoda 
kobieta, przepadająca za sztuką, za artystami i za swoistym wykwintem.
 Pani Colleville była ładna i pikantna, wesoła, dowcipna, pełna wdzięku i, jak 
się to mówi, dawała się lubić.
 Tancerka zeszła w czterdziestym trzecim roku Ŝycia z desek scenicznych, 
zamieszkała na wsi i pozbawiła córkę pomocy, jakiej udzielała jej dotąd, będąc 
bogatą i rozrzutną zarazem.
 Dom pani Colleville był bardzo przyjemny, lecz i wymagał olbrzymich wkładów.
 W latach 1816- 1826 pani Flawia urodziła pięcioro dzieci.
 Colleville muzykował wieczorami, a od siódmej do dziewiątej rano prowadził 
ksiąŜki pewnego kupca.
 O dziesiątej był juŜ w biurze.
 Tak to kaŜdego wieczoru dmuchając w kawałek drzewa, a rankiem prowadząc 
podwójną buchalterię, wyrabiał siedem do ośmiu tysięcy na rok.
 Pani Colleville odgrywała rolę kobiety z towarzystwa; przyjmowała w kaŜdą 
środę, raz na miesiąc urządzała koncert, a raz na dwa tygodnie proszony obiad.
 Widywała męŜa tylko przy obiedzie i około północy, kiedy wracał do domu.
 Nie zawsze jednak zastawał ją o tej porze.
 Bywała często na spektaklach, gdyŜ dawano jej loŜę; zapowiadała krótko męŜowi, 
Ŝeby przyszedł po nią do tych lub innych znajomych, u których tańczyła albo 
wieczerzała.
 Pani Colleville jadało się wybornie, przyjmowała towarzystwo mieszane, lecz 
nadzwyczaj zabawne; bywały u niej sławne aktorki, bywali malarze, literaci i 
niektórzy bogacze.
 Wykwint pani Colleville nie ustępował w niczym wykwintowi Tullii, primabaleriny
z Opery - obie panie widywały się bardzo często; ale choć Collevilleowie 
przejadali swój kapitał i nieraz pod koniec miesiąca było im cięŜko, Flawia nie 
zadłuŜała się nigdy.
 Colleville był bardzo szczęśliwy, kochał Ŝonę - miała w nim najlepszego 
przyjaciela.
 Zawsze witała go serdecznym uśmiechem, pełna udzielającej się radości, był więc
bezbronny wobec jej wdzięku i zachowania, w którym taił się przemoŜny urok.
 Zajadła energia, jaką wkładał w trzy swoje zatrudnienia, godziła się zresztą z 
jego charakterem i temperamentem.
 Był to poczciwy grubas, rumiany, jowialny, rozrzutny i pełen fantazji.
 Przez dziesięć lat ani razu nie pokłócił się z Ŝoną.
 W biurze uchodził za szaławiłę, jak wszyscy artyści - podobno - a ludzie 
powierzchowni brali jego ustawiczny pośpiech człowieka pracowitego za próŜną 
krętaninę wartogłowa.
 Colleville udawał świetnie głupca; zachwalał swoje szczęście małŜeńskie i pocił
się nad wymyślaniem anagramów, aby ową rzekomą namiętnością mydlić oczy.
 Urzędnicy z wydziału Collevillea, naczelnicy, a nawet dyrektorzy departamentu 
chodzili na jego koncerty; od czasu do czasu i zawsze w porę wsuwał im bilety na
spektakl, gdyŜ potrzebował wyjątkowego pobłaŜania, wciąŜ ulatniając się z biura.
 Próby zabierały mu połowę godzin urzędowania; ale wiedza muzyczna, dość istotna
i dość głęboka, jaką przekazał mu ojciec, pozwalała bywać Collevilleowi jedynie 

Strona 84

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

na próbach generalnych.
 Dzięki zaś stosunkom pani Colleville teatr i ministerium okazywały przychylność
dla wymogów pozycji godnego kumulanta, który zresztą podhodowywał sobie pewnego 
młodzieńca: ten przyszły wirtuoz, gorąco rekomendowany przez panią Flawię, 
zastępował go czasem w orkiestrze - z obietnicą sukcesji.
 Rzeczywiście, kiedy w roku 1827 Colleville podał się do dymisji, ów młodzieniec
został pierwszym klarnecistą.
 Cała krytyka dotycząca Flawii zawierała się w tych oto słowach: "Pani 
Colleville jest odrobinę zbyt zalotna"!
 Najstarszy z Collevilleów, urodzony w roku 1816, był Ŝywym portretem ojca.
 W roku 1818 pani Colleville przenosiła ponad wszystko kawalerię - nawet ponad 
sztuki piękne, wyróŜniając młodego i bogatego Karola de Gondreville, 
podporucznika dragonów z Saint Chamans, który zginął potem w kampanii 
hiszpańskiej; mając juŜ wtedy drugiego syna, przeznaczyła mu karierę wojskową.
 W roku 1820 boŜyszczem jej był wielki Keller, znakomity mówca, poczytywał 
bowiem bank za piastunkę przemysłu i podporę państwa; trzeciemu więc, 
narodzonemu wtedy synkowi, Franusiowi, przeznaczyła stan kupiecki, jako Ŝe nigdy
nie zbrakłoby mu protekcji Kellera.
 Pod koniec roku 1820 Thuillier, najpoufalszy przyjaciel obojga Collevilleów i 
zarazem wielbiciel Flawii, uczuwszy potrzebę wynurzeń, wylał swoją boleść na 
łono tej przezacnej kobiety, opowiadając o swoich nieszczęściach małŜeńskich: od
sześciu lat dokłada wszelkich starań, aby mieć dzieci, lecz Bóg nie błogosławi 
jego wysiłkom, a biedna Celesta daremnie odprawia nowenny; pielgrzymowała nawet 
do Notre Dame de Liesse!
 A kiedy odmalował Celestę na wszelkie sposoby, z warg pani Colleville, równieŜ 
skądinąd dość zasmuconej, wyrwały się słowa: "Biedny pan Hieronim"!
 nie hołdowała akurat Ŝadnym poglądom i przelała swoje troski w serce 
Thuilliera.
 Wielki Keller, ów bohater Lewicy, okazał się człowiekiem nader małostkowym; 
obejrzała podszewkę jego sławy, poznała głupie intryŜki bankowe, jak równieŜ 
oschłość owego trybuna.
 Mówca mówił jak naleŜy tylko w parlamencie, z nią zaś postępował szkaradnie; 
Thuillier był oburzony.
 "Tylko głupcy umieją kochać, pokochaj mnie"!
 Zaczęto więc gadać, Ŝe piękny Thuillier zaleca się troszeńkę do pani Colleville
- bo i atentował ją, jak mawiano za Cesarstwa.
 - Aha, zaczepiasz moją Ŝonę!
 - powiedział śmiejąc się Colleville.
 - UwaŜaj tylko, Ŝeby nie puściła cię kantem, jak innych.
 Słowa te, dość chytre, uratowały Collevilleowi w biurze jego MęŜowską godność.
 W latach 1820-1821 Thuillier powoływał się na tytuł "przyjaciela domu", aby 
wspomagać Collevillea, który dawniej wspierał go tak często - i przez półtora 
roku poŜyczył małŜonkom blisko dziesięć tysięcy franków, nie zamierzając 
wspominać nigdy o tej wierzytelności.
 Wiosną 1821 roku pani Colleville powiła zachwycającą córeczkę, którą trzymali 
do chrztu państwo Tuillier; małej dano zatem cztery imiona: Celesta Ludwika 
Karolina Brygida.
 Panna Thuillier zapragnęła bowiem przekazać jej jedno ze swoich imion.
 Imię Karoliny było tu miłym ukłonem w stronę Collevillea.
 Babcia Lemprun podjęła się umieścić dziecko u mamki, w Auteuil, tak aby stale 
miała je na oku, a Celesta ze szwagierką odwiedzały maleństwo dwa razy na 
tydzień.
 Wróciwszy do zdrowia, pani Colleville oznajmiła Thuillierowi otwarcie i na 
serio: - Drogi przyjacielu, jeśli chcesz, abyśmy pozostali przyjaciółmi, bądź 
juŜ tylko naszym przyjacielem.
 Mój mąŜ bardzo cię lubi, a mnie dość jednego męŜa w domu.
 - Wytłumacz mi pani - powiedział wtedy Thuillier do tancerki Tulii, która 
gościła akurat u pani Colleville - dlaczego Ŝadna kobieta nie chce związać się 
ze mną?
 Nie mówię, Ŝem Apollo Belwederski, ale w końcu nie jestem teŜ i Hefajstosem; 
ujdę przecie w tłoku; jestem dowcipny, wierny...
 * Hefajstos - w mitologii greckiej brzydki i kulawy bóg ognia i rzemiosła 
kowalskiego, syn Hery i Zeusa, mąŜ Afrodyty.
- Chcesz się pan dowiedzieć prawdy?
 - odparła Tulia.
 - Chcę - oznajmił piękny Thuillier.
 - No, to wiedz pan, Ŝe jeśli czasem moŜemy pokochać gbura, Ŝadna z nas nie 
pokocha nigdy durnia.

Strona 85

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Słowa te dobiły Thuilliera, nie podniósł się więcej; od tego momentu popadł w 
melancholię i oskarŜał kobiety o dziwactwa.
 - A nie uprzedzałem cię?...
 - powiedział mu Colleville.
 - Nie jestem Napoleonem, mój drogi, i nawet byłoby mi przykro, gdybym nim był; 
ale mam Józefinę...
 a to perła!
 Przypisawszy kiedyś Klemensowi des Lupeaulx, sekretarzowi generalnemu 
ministerium, więcej wpływów, niŜ miał ich naprawdę, pani Colleville mawiała o 
nim później: "Była to jedna z moich pomyłek"...
 - des Lupeauk uświetniał bowiem przez jakiś czas jej salon; ale Ŝe nie miał 
dość władzy, by dać Collevilleowi awans przenosząc go do departamentu pana 
BoisLevant, Flawia, jak zawsze rozsądna, obraziła się o względy, jakimi des 
Lupeaulx darzył panią Rabourdin, Ŝonę naczelnika wydziału, lafiryndę, która nie 
tylko nigdy jej nie zapraszała, lecz, impertynentka, dwa razy nie przyszła do 
niej na koncert.
 Panią Colleville ugodziła w samo serce śmierć młodego Gondrevillea; była 
niepocieszona; dotknął ją, jak mawiała, palec BoŜy.
 W roku 1824 ustatkowała się, rozprawiała na temat oszczędności, skasowała 
przyjęcia, zajęła się dziećmi, chciała odmienić się w zacną matronę; przyjaciele
nie zauwaŜyli, by miała podówczas jakiegoś faworyta - poczęła za to bywać w 
kościele, nosić się inaczej, suknie wyłącznie popielate, i rozprawiała na temat 
katolicyzmu lub konwenansów; produktem owego mistycyzmu był w roku 1825 
czarujący chłopczyk, któremu dała imię Teodor, czyli BoŜy dar.
 Tak to w roku 1826 - piękne czasy Kongregacji - Colleville dostał awans na 
zastępcę naczelnika wydziału w departamencie Clergeota, a po dwóch latach został
poborcą okręgu paryskiego.
 * Kongregacja - religijno-dobroczynna organizacja Kościoła katolickiego, 
załoŜona w r. 1801, nabrała szybko tajnego charakteru reakcyjno-politycznego; 
szczególnie aktywna i potęŜna była za panowania Karola X.
Otrzymał krzyŜ Legii Honorowej, dzięki czemu córka jego miała zapewnioną 
edukację w Saint Denis.
 Połowę stypendium, o którą Keller wystarał się dla Karola, najstarszego z 
Collevilleowych dziatek, odziedziczył w roku 1823 drugi z synów; Karol, 
uzyskawszy pełne stypendium, kształcił się w gimnazjum Ludwika Świętego, a 
trzeci z synów, protegowany następczyni tronu, otrzymał trzy czwarte stypendium 
u Henryka IV.
 W roku 1830 Colleville - a miał to szczęście, Ŝe wyŜyły mu wszystkie dzieci - 
musiał, z przywiązania do zdetronizowanej linii Burbonów, poprosić o dymisję; 
ale Ŝe starczyło mu dowcipu, by droŜyć się w pewnym sensie, wydębił dwa tysiące 
czterysta franków emerytury, naleŜnych mu zresztą za przepracowane lata, 
dziesięć tysięcy franków odszkodowania od swojego następcy i godność oficera 
Legii Honorowej.
 Niemniej znalazł się w trudnym połoŜeniu, toteŜ panna Thuillier doradziła mu w 
roku 1832, aby przeprowadził się do nich, napomykając, Ŝe mógłby otrzymać posadę
w merostwie; dostał ją po dwóch tygodniach - z tysiącem dukatów pensji.
 Karol Colleville rozpoczął właśnie studia w Szkole Morskiej.
 Kolegia, gdzie wychowywano dwóch młodszych jego braci, były w tejŜe dzielnicy.
 Seminarium Świętego Sulpicjusza, dokąd zamierzał wstąpić najmłodszy, mieściło 
się o dwa kroki od Ogrodu Luksemburskiego.
 Tak więc Thuillier i Colleville mieli razem dokonać dni swoich.
 W roku 1833 pani Colleville, licząca wtedy trzydzieści pięć lat, przeprowadziła
się z Celestą i małym Teodorkiem na róg Piekiełka i ulicy Dwóch Kościołów.
 Colleville miał tyleŜ drogi do merostwa, co na ulicę Świętego Dominika.
 I tak oto ci małŜonkowie, którzy wiedli kolejno Ŝywot świetny, rozrzutny, pełen
zabaw, stateczny i spokojny, musieli pogrąŜyć się w mieszczańskich mrokach, 
mając za całą fortunę pięć tysięcy czterysta franków.
 Celesta ukończyła podówczas dwanaście lat i była ładna; naleŜały jej się lekcje
od prywatnych nauczycieli: miało to kosztować co najmniej dwa tysiące franków 
rocznie.
 Matka pojęła konieczność umieszczenia jej pod okiem chrzestnych rodziców.
 Przyjęła tedy propozycje, jakŜe zresztą mądre, panny Brygidy, która, nie 
zaciągając Ŝadnych zobowiązań, dała pani Colleville dość jasno do zrozumienia, 
Ŝe cały majątek rodziny Thuillierów jest przeznaczony dla Celesty.
 Do siódmego roku Ŝycia dziewczynka mieszkała w Auteuil, wielbiona przez 
poczciwą babcię Lemprun, która umarła w roku 1829, zostawiając dwadzieścia 
tysięcy franków oszczędności i dom sprzedany później za olbrzymią sumę 
dwudziestu ośmiu tysięcy franków.

Strona 86

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Mała trzpiotka rzadko widywała matkę, natomiast bardzo często panią i pannę 
Thuillier.
 Od roku 1829 - kiedy zamieszkała w domu rodzicielskim, aŜ do roku 1833, mała 
Celesta znajdowała się pod absolutną władzą matki, która usiłując podówczas 
dobrze spełniać swoje obowiązki, wpadła w przesadę, jak to kaŜda kobieta nękana 
wyrzutami.
 Flawia, nie będąc złą matką, trzymała córkę bardzo krótko; pomna na własną 
edukację, poprzysięgła sobie w duchu, Ŝe wychowa Celestę nie na lekką, lecz na 
uczciwą kobietę.
 Regularnie więc prowadziła ją na mszę, a do pierwszej komunii przygotowywał 
Celestę pewien proboszcz paryski, który później został biskupem.
 Celesta stawała się tym naboŜniejsza, Ŝe pani Thuillier, jej matka chrzestna, 
była świątobliwa; a dziecko uwielbiało matkę chrzestną; czuło, Ŝe ta biedna, 
opuszczona kobieta kocha je więcej niŜ rodzona matka.
 W latach 1833-1839 odebrała najświetniejszą edukację, w pojęciu mieszczańskim.
 Tak więc najlepsi metrowie wyuczyli ją niezgorzej muzyki; umiała bez błędów 
namalować akwarelkę; tańczyła prześlicznie; poznała gramatykę francuską, 
historię, geografię, język angielski i włoski, słowem wszystko, co składa się na
edukację panienki z dobrego domu.
 Średniego wzrostu, tęgawa, krótkowzroczna, ani ładna, ani brzydka, płeć miała 
białą, oŜywioną rumieńcem.
 O dystynkcji manier lepiej nie mówmy.
 Cechowała ją wielka, choć hamowana uczuciowość; Hieronim, Brygida, pani 
Thuillier i ojciec panienki zgadzali się, Ŝe Celesta jest zdolna do 
przywiązania: wielka to pociecha dla matek.
 Do zalet jej urody naleŜały przepyszne złote włosy, delikatne, o popielatym 
odcieniu; ale ręce i stopy zdradzały pochodzenie mieszczańskie.
 Celesta zalecała się szacownymi przymiotami: była dobra, prosta, pozbawiona 
Ŝółci; kochała rodziców, oddałaby za nich Ŝycie.
 Zarówno panna Thuillier, która kazała się nazywać Celeście ciocią Brygidą, jak 
pani Thuillier matka, znów ostatnio coraz bliŜsza staremu galantowi z czasów 
Cesarstwa, wychowały ją w głębokiej admiracji dla pana Hieronima; toteŜ Celesta 
powzięła o nim jak najwyŜsze mniemanie.
 Pałacyk na ulicy Świętego Dominika budził w niej takie emocje, jakich pałac 
Tuileryjski dostarcza dworzanom świeŜo upieczonej dynastii.
 Thuillier nie oparł się walcowni, jaką jest machina administracyjna: 
rozpłaszcza ona człowieka w stosunku wprost proporcjonalnym do masy.
 Sfatygowany nudną pracą, podobnie jak sukcesy miłosne sfatygowały w nim 
męŜczyznę, nasz eks-urzędnik sprowadził się na ulicę Świętego Dominika, 
stępiawszy juŜ na amen; ale ta znuŜona twarz, pełna zawsze nadętej arogancji, 
która mieszała się z pewnym zadowoleniem - przypominało to wszystko 
pyszałkowatość właściwą wyŜszym urzędnikom - wywarła Ŝywe wraŜenie na Celeście.
 Ją jedną zachwycało to blade lico.
 I potrafiła stać się radością tego domu.
 Collevilleowie z dziećmi stali się, rzecz naturalna, osią towarzystwa, jakie 
panna Thuillier miała ambicję zgrupować wokół swojego brata.
 Były poborca i były zastępca naczelnika łacno wypatrzyli na pierwszej rewii 
pana Phellion, dowódcę batalionu Gwardii Narodowej, który od lat trzydziestu 
mieszkał w Dzielnicy Świętego Jakuba, naleŜąc tu do ludzi najbardziej 
powaŜanych.
 Miał on córkę, eks-damę klasową na pensji panien Lagrave, poślubioną panu 
Barniol, nauczycielowi z ulicy Świętego Jacentego.
 Starszy syn Phelliona nauczał matematyki w którymś z gimnazjów królewskich; 
dawał lekcje prywatne, udzielał korepetycji i poświęcał się, jak mawiał jego 
ojciec, matematyce czystej.
 Phellion młodszy był w Szkole Dróg i Mostów.
 Phellion-ojciec miał dziewięćset franków emerytury, a prócz tego ładnych 
dziewięć tysięcy franków renty, stanowiącej owoc trzydziestoletniej pracy, 
oszczędności i wyrzeczeń obojga Phellionów.
 Posiadał zresztą domeczek z ogrodem w zaułku Panien Bernardynek, i tu mieszkał.
 Dutocq, pisarz sądu pokoju, był niegdyś urzędnikiem ministerium; ofiara jednej 
z owych konieczności, jakie trafiają się czasami w ustroju parlamentarnym, 
zgodził się w krytycznej chwili zostać kozłem ofiarnym, co wynagrodzono mu 
potajemnie sumą, dzięki której mógł nabyć urząd pisarza.
 Ów człowiek, niezbyt skądinąd zasługujący na szacunek, szpieg biurowy, nie był 
przez Thuillierów przyjmowany tak, jak mu się to w jego własnym mniemaniu 
naleŜało; ale chłód gospodarzy utwierdzał go w składaniu im wizyt.
 Był starym kawalerem i miał pewne narowy; ukrywał starannie swoje Ŝycie, za 

Strona 87

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

pomocą pochlebstw umiał utrzymać się w bliskości przełoŜonych.
 Sędzia pokoju bardzo lubił Dutocqa.
 Thuillierowie tolerowali tego łajdaka u siebie, potrafił im bowiem schlebiać 
nisko i trywialnie, co nigdy nie chybia celu.
 Znał na wylot Ŝycie Thuilliera, jego stosunki z panem, a zwłaszcza z panią 
Colleville; lękano się jego straszliwego języka - tak więc Thuillierowie 
cierpieli go, nie dopuszczając do poufałości.
 Natomiast ozdobą salonu Thuillierów stała się rodzina pewnego biednego 
urzędniczyny, który niegdyś budził w biurze ogólne politowanie.
 Przyciśnięty biedą, porzucił w roku 1827 administrację i jął się handlu, gdyŜ 
wpadł na pewien pomysł.
 Minard dostrzegł sposób zrobienia majątku w jednej z owych szalbierczych 
machinacji, które, choć kompromitują handel francuski, nie zostały jeszcze, 
około roku 1827, napiętnowane przez prasę.
 Zakupiwszy transport herbaty, pomieszał ją z herbatą raz juŜ parzoną, a potem 
wysuszoną; następnie począł jakimiś chemikaliami fałszować czekoladę tak, aby 
sprzedawać ją taniej.
 Ów handel towarami kolonialnymi, rozpoczęty w Dzielnicy Świętego Marcelego, 
uczynił Minarda przemysłowcem; załoŜył fabrykę, a będąc człowiekiem 
ustosunkowanym, dotarł do źródła surowców; w branŜy, do której wdarł się 
podstępem raczej chamskim, został godnym grosistą.
 Wybudował równieŜ gorzelnię, spekulował na hurcie wiktuałów, w roku 1835 
uchodził za najbogatszego handlowca w dzielnicy Maubert.
 Kupił jeden z najpiękniejszych domów przy ulicy des Macons-Sorbonne; został 
zastępcą mera, a w roku 1839 merem któregoś okręgu i sędzią Trybunału 
Handlowego.
 Miał powóz, majątek ziemski pod Lagny; Ŝona jego zjawiała się na balach 
dworskich obwieszona diamentami, on zaś pysznił się rozetką oficera Legii 
Honorowej, tkwiącą w butonierce.
 Minardowie byli zresztą ludźmi nad wyraz dobroczynnymi.
 MoŜe chcieli zwrócić biedakom cząstkę tego, co kradli społeczeństwu.
 Phellion, Colleville i Thuillier spotkali się z Minardem przy wyborach, a 
wynikła z tego między nimi znajomość tym zaŜylsza, Ŝe pani Zelia Minard 
oświadczyła z zachwytem, iŜ poznajomiłaby swoją panieneczkę z Celestyną 
Colleville.
 Na wielkim tedy balu u Minardów Celesta weszła w świat, miała rok siedemnasty, 
wystrojono ją stosownie do jej imienia, które miało okazać się dla niej w Ŝyciu 
jak by proroczym.
 Uszczęśliwiona, Ŝe zaprzyjaźniła się z panną Minard, starszą od niej o cztery 
lata, skłoniła Hieronima i ojca, by zawarli serdeczne stosunki z domem Minardów,
który opływał w dostatki, gdzie salony były złocone i gdzie spotykało się stale 
kilka znakomitości politycznych ze stronnictwa umiarkowanych: bywał więc tam pan
Popinot, późniejszy minister handlu; Cochin - późniejszy baron Cochin; dawny ten
urzędnik departamentu Clergeota w ministerium finansów, lokując znaczne kapitały
w hurtowni materiałów aptecznych, stał się wespół z panem Anzelmem Popinot 
wyrocznią Dzielnicy Lombardzkiej i Bourdonnais.
 Minarda, adwokat, był tu geniuszem domowym: upatrzył sobie sukcesję po 
adwokatach, co w roku 1830 rzucili trybunał dla polityki; rodzice natomiast 
upatrywali dlań głównie bogatej partii.
 Zelia Minard, dawna wyrobnica-kwiaciarka, wielbiła namiętnie wyŜsze sfery 
społeczne i pragnęła dostać się do nich drogą mariaŜów córki i syna, podczas gdy
Minard, mądrzejszy od małŜonki i niby przesycony siłą klas średnich, którą 
rewolucja lipcowa wsączyła w mięśnie władzy, myślał tylko o majątku.
 Bywał często w salonie Thuillierów, aŜeby zebrać tam dane dotyczące fortuny, 
jaką Celesta zgromadzić by mogła.
 Znał jak Dutocq i Phellion plotki wywołane niegdyś romansem Thuilliera z Flawią
i w okamgnieniu dostrzegł kult, jakim Thuillierowie otaczali chrześniaczkę.
 Dutocq podlizywał się bezwstydnie Minardowi, by uzyskać wstęp do jego domu.
 Kiedy Minard, ów Rotszyld dzielnicy, zjawił się u Thuillierów, porównał go 
niemal subtelnie do Napoleona, widząc, jak z mizernego i bladego urzędniczyny 
stał się rumianym i zdrowym grubasem: "W departamencie La Billardierea byłeś pan
niby Napoleon przed 18 brumairea, a teraz jesteś jak cesarz Napoleon"!
 * 18 brumaire'a VIII roku Republiki, czyli 9 listopada 1799 r., po przewrocie 
państwowym, rozpoczęła się dyktatura Napoleona Bonaparte.
Minard przywitał się zimno z Dutocqiem i bynajmniej go nie zaprosił; toteŜ w 
jadowitym sadowniku zyskał śmiertelnego wroga.
 Państwo Phellion, aczkolwiek nader godni, nie umieli powstrzymać się od 
wyliczeń i wyrzec nadziei; ich zdaniem Celesta naleŜała się nauczycielowi; aby 

Strona 88

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

więc wzmocnić swoje stronnictwo w salonie Thuillierów, przyprowadzili zięcia, 
pana Barniol, człeka powaŜanego w Dzielnicy Świętego Jakuba, a takŜe pana 
Laudigeois, który był ich serdecznym przyjacielem.
 Panu Laudigeois, zatrudnionemu juŜ od lat dwudziestu w merostwie, Colleville 
sprzątnął w pewnym sensie posadę sprzed nosa, gdyŜ ów urzędnik spodziewał się za
tak dawne wysługi kierownictwa sekretariatu, które dostało się Collevilleowi.
 JakoŜ Phellionowie utworzyli falangę złoŜoną z siedmiu osób, mniej więcej sobie
wiernych; ród Collevilleów nie ustępował im liczebnością, bywały więc niedziele,
kiedy w salonie Thuillierów gromadziło się trzydzieści osób.
 Thuillier odnowił znajomość z Saillardami, Baudoyerami i braćmi Falleix: byli 
to notable z okolic placu Królewskiego i często zapraszano ich na obiad.
 Pani Colleville była w tym światku najbardziej dystyngowaną z kobiet, jak 
Minard-syn i profesor Phellion byli tu luminarzami; reszta bowiem, bez 
horyzontów i wykształcenia, wywodziła się ze sfer niŜszych - i kaŜdy odznaczał 
się cechami i śmiesznostkami typowymi dla małomieszczaństwa.
 ChociaŜ nie ma raczej parweniusza bez utajonych zalet, Minard przypominał 
napuchnięty balon.
 Wysławiał się z łykowatą emfazą, a biorąc uniŜoność za dobre maniery i banał za
dowcip, sypał komunałami z pewnością siebie i potoczystością, które traktowano 
jak elokwencję.
 Słowa, które nic nie mówią, będąc odpowiedzią na wszystko, jak postęp, para, 
asfalt, Gwardia Narodowa, porządek, element demokratyczny, duch solidarności, 
legalność, ruch oporu, zastraszenie przeciwnika - wydawały się w kaŜdym okresie 
politycznym wynalazkami robionymi na uŜytek Minarda, który rozwijał poglądy 
swojej gazety.
 Julian Minard, młody adwokat, cierpiał tyleŜ nad ojcem, ile ów ojciec cierpiał 
nad swoją Ŝoną.
 Zelia bowiem obrastając w pierze nabierała pretensyj, choć nie nauczyła się 
wysławiać poprawnie; roztyła się i w kaŜdej okoliczności przypominała kucharkę, 
którą poślubił chlebodawca.
 Phellion, wzór mieszczanina, miał tyleŜ cnót, co śmiesznostek.
 SłuŜbista przez cały okres Ŝycia w biurokracji, szanował hierarchię społeczną.
 ToteŜ milczał w obecności Minarda.
 Wytrzymał w zadziwiający sposób i na własny rachunek krytyczny czas emerytury, 
oto dlaczego Ów człek przezacny i godny nigdy nie mógł poświęcić się swoim 
upodobaniom.
 Kochał miasto ParyŜ, interesował się upiększaniem domów i wytyczaniem ulic, 
naleŜał do tych, co zatrzymują się przed kamienicą w rozbiórce.
 Mogłeś go zastać, jak tkwił nieruchomo, nieustraszenie, z nosem zadartym do 
góry, pilnując, aby spadł kamień, który murarz, stojąc gdzieś wysoko na murze, 
podwaŜa lewarem: Phellion nie opuści stanowiska, póki kamień nie spadnie; a 
kiedy kamień juŜ spadnie, odchodzi uszczęśliwiony, niby członek Akademii obecny 
przy klapie sztuki romantycznej.
 Phellion, Laudigeois i im podobni, jako prawdziwi figuranci tej komedii 
socjalnej, pełnią funkcje chóru antycznego.
 Płaczą, kiedy płakać naleŜy, śmieją się, kiedy śmiać się trzeba, wyśpiewują 
refreny na temat powodzeń i niepowodzeń krajowych, triumfując w swoim kącie 
wespół z triumfatorami z Algieru, z Constantine, z Lizbony i z Uluans - lub teŜ 
opłakując katastrofalne i złowróŜbne wypadki w Saint Merry i na ulicy 
Transnonain, śmierć Napoleona, jak równieŜ innych sławnych a nieznanych im 
ludzi.
 * Triumfatorzy z Algieru - mowa o wyprawie francuskiej w r. 1830 na Algier, 
która zapoczątkowała podbój tego kraju;
 * Constantine - miasto w Algierze, zdobyte przez Francuzów w r. 1836;
 * w Lizbonie w r. 1831 eskadra francuska wymogła na królu don Miguelu zupełne 
zadośćuczynienie dla osiadłych w Portugalii obywateli francuskich, którzy 
doznawali tam prześladowania;
 * Sanjuan de Ulua — twierdza w Meksyku w pobliŜu Veracruz, zdobyta w r. 1847 
przez Francuzów.
 * Wypadki... na ulicy Transnonain — 13 kwietnia 1834 wybuchło w ParyŜu 
powstanie republikanów paryskich jako odpowiedź na krzywdzące prawa wydane przez
rząd; zostało ono okrutnie stłumione; jeden z najkrwawszych epizodów, 
wymordowanie kobiet i dzieci w domu przy ulicy Transnonain, uwiecznił w swej 
słynnej litografii Daumier.
Tylko Ŝe Phellion to człek podwójnego oblicza: bliskie mu są zarówno argumenty 
opozycjonistów, jak rządu.
 Kiedy się biją na ulicach, Phellion ma odwagę wypowiadać swoje zdanie wobec 
sąsiadów; po czym idzie na plac Świętego Michała, uŜala się nad rządem, spełnia 

Strona 89

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

obowiązek.
 Przed rozruchami i podczas rozruchów przemawia za dynastią, dziełem Lipca; ale 
kiedy zaczynają się procesy polityczne, zwraca się ku oskarŜonym.
 Ta zwrotność, raczej niewinna, zawiera się w jego poglądach politycznych; 
wysuwa zawsze na pierwszy plan kolosa Północy i rodzaj materializmu 
angielskiego.
 Anglia to dla niego jak dla starego "Constitutionnela" dwulicowa kumoszka; to 
makiawelski Albion, to kraj wzorowy; makiawelski, gdy w grę wchodzą interesa 
uraŜonej Francji i Napoleona; wzorowy, gdy w grę wchodzą błędne posunięcia 
rządu.
 Godzi się, powtarzając za swoją gazetą, z elementem demokratycznym, ale w 
rozmowie protestuje przeciw jakiemukolwiek paktowaniu z duchem republikańskim.
 Duch republikański to rok 1793, rozruchy, Terror, prawo agrarne.
 Element demokratyczny to rozwój małomieszczaństwa, panowanie Phelliona.
 Ów zacny starzec nosi się zawsze z godnością; w godności streszcza się jego 
Ŝycie.
 Godnie wychował dzieci, pozostał w ich oczach ojcem, zaleŜy mu, Ŝeby w domu go 
czczono, jak on czci władzę i swoich przełoŜonych.
 Nigdy nie zaciągnął ani grosza długu.
 Zasiadając na ławie przysięgłych, zlewa się w swoim sumieniu krwawym potem, 
podczas obrad sądowych nie śmieje się nigdy, chociaŜ cały sąd, obrona i 
prokurator wybuchają śmiechem.
 Nadzwyczaj uczynny, nie szczędzi dla bliźniego trudów ani czasu, da wszystko, 
prócz pieniędzy.
 Feliks Phellion, jego syn-nauczyciel, to dla niego boŜyszcze; Ŝywi przekonanie,
Ŝe uzdolnionego Feliksa czeka Akademia Nauk.
 Między agresywną nicością Minarda i skończoną głupotą Phelliona Thuillier 
stanowi jakby substancję neutralną, mającą jednak z nimi coś wspólnego dzięki 
swoim melancholijnym doświadczeniom.
 Maskuje pustogłowie banałami, jak Ŝółte ciemię przykrywają mu nitkowate fale 
siwawych włosów, które grzebień fryzjera zaczesuje w arcykunsztowne "poŜyczki".
 - Na kaŜdym innym urzędzie - powiadał mówiąc o administracji - zrobiłbym zgoła 
inną karierę.
 Dostrzegał korzyści, moŜliwe w teorii, lecz niemoŜliwe w praktyce, wnioski 
sprzeczne z przesłankami; opowiadał o nieprawościach, intrygach, o sprawie 
Rabourdina.
 - Teraz moŜna juŜ wierzyć we wszystko, albo w nic nie wierzyć - mawiał.
 - A tak, administracja to dziwna historia i jestem bardzo rad, Ŝe nie mam syna,
który zabiegałby na jakimś urzędzie o awanse.
 Colleville, zawsze wesół, pulchny, dobroduszny, mający w zanadrzu facecje i 
anagramy, zawsze zajęty, był typowym mieszczuchem uzdolnionym i kpiącym ze 
wszystkiego, ale Ŝe jego zdolności nie wydały owoców, a zajadła praca - 
rezultatów, miał w sobie mnóstwo jowialnej rezygnacji; dowcip Collevillea nie 
sięgał daleko, sztuka nie przynosiła poŜytku, gdyŜ ów doskonały muzyk grywał juŜ
tylko dla córki.
 Salon ten był więc rodzajem salonu prowincjonalnego, a jednak padał tu blask 
nigdy nie gasnącej paryskiej łuny: przeciętność jego i płaskość płynęły na 
wzburzonej fali stulecia.
 Modne hasło i rzecz modna, bo w ParyŜu hasło i rzecz są niby koń i jeździec, 
docierały tu stale rykoszetem.
 Oczekiwano zawsze pana Minard, Ŝeby dowiedzieć się prawdy o jakichś wielkich 
wydarzeniach.
 Panie były za jezuitami; panowie bronili nauczania świeckiego; lecz na ogół 
panie przysłuchiwały się tylko.
 Gdyby człek inteligentny potrafił znieść nudę tych wieczorów, uśmiałby się tu 
jak na komedii Moliera, dowiadując się po długich debatach takich oto rzeczy: 
"Czy w roku 1789 nie moŜna było jednak uniknąć rewolucji?
 Czy długi Ludwika XIV nie zapowiadały jej?
 Ludwik XV, egoista, człowiek sztuczny.
 (Powiedział przecieŜ: "Gdybym był namiestnikiem Policji, zakazałbym jeździć 
kariolkami").
 Ludwik XV, król rozwiązły, słyszeliście o Jelenim Parku, mocno się do niej 
przyczynił.
 Rozpętał ją właściwie pan de Necker, genewczyk, człowiek nieŜyczliwy.
 Cudzoziemcy zawsze źle Ŝyczyli Francji.
 Maksimum wyrządziło wiele szkód rewolucji.
 * Maksimum - tak zwano uchwalony przez Konwent w r. 1793 dekret o wprowadzeniu 
stałych cen na Ŝywność, wyroby przemysłowe i surowce, skierowany przeciw 

Strona 90

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

spekulantom.
Prawnie, Ludwik XVI nie powinien był zostać skazany; sąd przysięgłych byłby go 
uniewinnił.
 Bonaparte kazał strzelać do paryŜan i opłaciła mu się ta bezczelność.
 Ludwik Filip oparł się na tym przykładzie.
 Skąd upadek Karola X?
 Napoleon to wielki człowiek, a szczegóły, które tego dowodzą, naleŜą do 
historii anegdotycznej: zaŜywał pięć niuchów tabaki na minutę, a nosił ją w 
specjalnych kieszeniach kamizelki, podszytych skórą.
 Sam płacił dostawcom wszelkie rachunki; chodził na ulicę Świętego Dionizego, 
wywiadywać się o ceny.
 Przyjaźnił się z Talmą; Talma wyuczył go swoich gestów; a jednak nigdy nie 
chciał Talmie dać orderu.
 Cesarz, widząc kiedyś, jak wartownik usnął, zastąpił wartownika, Ŝeby go nie 
rozstrzelano.
 Dla tych i jeszcze innych powodów Ŝołnierze go wielbili.
 Ludwik XVIII, człek nie pozbawiony dowcipu, okazał się jednak niesprawiedliwym 
wobec Napoleona, nazywając go panem de Buonaparte.
 Błąd obecnego rządu polega na tym, Ŝe pozwala się prowadzić, miast prowadzić.
 Obrał sobie miejsce zbyt nisko.
 Boi się (Minard) ludzi energicznych; winien był podrzeć traktaty z roku 1815 i 
zaŜądać od Europy - Renu.
 W rządzie ludzie zmieniają się często, lecz wciąŜ ci sami".
 - Dość juŜ tych filozofowań - mówiła panna Thuillier - ołtarz gotów, siadajcie 
do partyjki.
 Tymi słowy stara panna ucinała zawsze dyskusję, którą nudziły się damy.
 Bez tych wszystkich antecedencyj i ogólników, które stanowią ramę i tło 
niniejszej Sceny, dając pojęcie o duchu, jaki panował w tym towarzystwie, 
ucierpiałaby moŜe akcja dramatu.
 Szkic nasz odznacza się skądinąd wiernością prawdziwie historyczną i 
przedstawia od strony obyczajowej warstwę społeczeństwa o pewnym znaczeniu, 
zwłaszcza jeśli pomyśleć, Ŝe system polityczny linii młodszej obrał ją sobie za 
punkt oparcia.
 Zima 1839 roku stanowiła niejako moment, kiedy salon Thuillierów zabłysnął 
najpełniejszymi splendory.
 Minardowie przychodzili prawie co niedziela, a jeśli mieli na ten wieczór inne 
zaproszenie i tak wprzódy spędzali godzinę u Thuillierów; w takim wypadku Minard
najczęściej zostawiał tu Ŝonę, zabierając ze sobą córkę i syna-adwokata.
 O tej gorliwości Minardów zdecydowało spotkanie, dość zresztą późne, między 
panami Barbetem, Metivierem i Minardem, w pewien wieczór, kiedy ci dwaj waŜni 
lokatorzy przeciągnęli nieco swoją wizytę, gawędząc z panną Thuillier.
 Minard dowiedział się od Barbeta, Ŝe stara panna co piąty lub szósty miesiąc 
kupuje odeń papiery wartościowe na jakich trzydzieści tysięcy franków - po 
siedem i pół procent rocznie, a Ŝe na taką sumę bierze równieŜ walory od 
Metiviera, powinna więc mieć co najmniej sto osiemdziesiąt tysięcy franków zysku
od róŜnych manipulacyj.
 - Eskontuję księgarzy na dwanaście procent, biorąc tylko dobre walory.
 Tak mi najwygodniej - zakończył Barbet.
 - Powinna mieć sto osiemdziesiąt tysięcy franków, gdyŜ bank przyjmuje tylko 
weksle z terminem trzymiesięcznym.
 - CzyŜby więc miała konto bankowe?
 - zagadnął Minard.
 - Chyba tak!
 - powiedział Barbet.
 Zaprzyjaźniony z jednym z członków rady zawiadowczej banku, Minard dowiedział 
się, Ŝe panna Thuillier ma tam rachunek na jakieś dwieście tysięcy, 
zagwarantowany depozytem czterdziestu akcyj.
 Owa gwarancja była ponoć zbyteczna; bank miał względy dla osoby dobrze mu 
znanej, prowadzącej interesa Celesty Lemprum, córki urzędnika, który liczył 
sobie podówczas tyle lat słuŜby, ile bank liczył lat istnienia.
 Panna Thuillier ani razu zresztą przez lat dwadzieścia nie przekroczyła 
wysokości swojego kredytu.
 Wysyłała regularnie co miesiąc weksle na sześćdziesiąt tysięcy franków, płatne 
w terminie kwartalnym, co czyniło mniej więcej sto sześćdziesiąt tysięcy 
franków.
 Akcje, złoŜone w depozycie, wartały około stu dwudziestu tysięcy franków, bank 
więc nie ponosił Ŝadnego ryzyka, gdyŜ weksle i tak zawsze były warte 
sześćdziesiąt tysięcy franków.

Strona 91

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - ToteŜ - powiedział inspektor - choćby nam w trzeCim miesiącu przysłała weksli
na sto tysięcy franków, nie odrzucilibyśmy ani jednego.
 Ma dom własny, z czystą hipoteką, wart ponad sto tysięcy.
 A zresztą wszystkie jej weksle pochodzą od Barbeta i Metiviera, kaŜdy ma cztery
podpisy, w tym jej oczywiście.
 - Po co panna Thuillier tak się morduje?
 - spytał Minard Metiviera.
 - Po to z pewnością, Ŝeby wywianować Celestę.
 - AleŜ to powinno panu odpowiadać - rzekł Minard.
 - E, ja tam lepiej zrobię oŜeniwszy się z jedną z moich kuzynek; stryj 
powierzył mi swoje interesa; ma sto tysięcy franków renty i tylko dwie córki.
 ChociaŜ panna Thuillier, skryta jak rzadko, nie wspominała o swoich lokatach 
nikomu, nawet Hieronimowi, chociaŜ włączyła w ów kapitał oszczędności pochodzące
z majątku pani Thuillier i swoje własne, byłoby trudno, aby snop światła nie 
przedostał się spod korca, pod którym chowała swój skarb.
 Dutocq, częsty gość u Barbeta, którego przypominał zresztą pod niejednym 
względem zarówno z charakteru jak cech zewnętrznych, określił dokładniej niŜ 
Minard majątek Thuillierów - na sto pięćdziesiąt tysięcy franków, w roku 1838 - 
i mógł potajemnie śledzić dalsze ich dochody, dzięki pomocy Barbeta, mądrego 
wekslarza.
 - Celesta dostanie od nas dwieście tysięcy gotowizną - rzekła kiedyś 
konfidencjonalnie stara panna do Barbeta - a moja bratowa chce jej zapisać swój 
majątek, bez prawa uŜytkowania.
 Sporządziłam juŜ testament.
 Mój brat będzie korzystał ze wszystkiego, póki Ŝycia, Celesta jest moją 
spadkobierczynią - z tym właśnie zastrzeŜeniem.
 Wykonawcą testamentu wyznaczyłam pana Cardot, mojego rejenta.
 Panna Thuillier nakłoniła w tym czasie brata, by odnowił dawną znajomość z 
Saillardami, Baudoyerami i braćmi Falleix, którzy gdzie indziej, w Dzielnicy 
Świętego Antoniego - pan Saillard był tam merem - zajmowali pozycję analogiczną 
do pozycji Thuillierów i Minardów.
 Rejent Cardot przedstawił swojego pretendenta: był nim następca Dervillea, 
adwokat Godeschal, męŜczyzna lat trzydziestu sześciu, uzdolniony, który wziąłby 
z ochotą dwieście tysięcy franków posagu, zapłaciwszy za swoją kancelarię sto 
tysięcy.
 Minard kazał odprawić Godeschala informując pannę Thuillier" Ŝe Celesta miałaby
za szwagierkę słynną Mariettę z Opery.
 - Wyszła stamtąd - powiedział Colleville robiąc aluzję do Ŝony - nie po to, 
Ŝeby tam wracać.
 - A zresztą pan Godeschal jest za stary dla Celesty - zauwaŜyła Brygida.
 - A wreszcie - wtrąciła nieśmiało pani Thuillier - czy nie powinniśmy jej 
pozwolić, Ŝeby wyszła za mąŜ według własnej skłonności, Ŝeby była szczęśliwa?
 Biedna kobieta dostrzegła w młodym Phellionie prawdziwą miłość do Celesty, 
miłość, o jakiej nie mogła marzyć biedna kobieta miaŜdŜona przez Brygidę i 
obraźliwie traktowana przez męŜa, który bardziej troszczył się o słuŜącą niŜ o 
nią: miłość w sercu śmiałą, lękliwą na pozór, pewną siebie i bojaźliwą zarazem, 
dla wszystkich ukrytą, rozkwitającą w niebiosach.
 Feliks Phellion liczył dwadzieścia trzy lata, był młodzieńcem łagodnym i 
naiwnym, jak kaŜdy uczony, który uprawia naukę dla nauki.
 Ojciec wychował go w bojaźni BoŜej: biorąc wszystko na serio, przytaczał synowi
tylko dobre przykłady, opatrując je trywialnymi komentarzami.
 Nasz młodzieniec wzrost miał średni, włosy jasnokasztanowate, oczy szare, na 
twarzy mnóstwo piegów, głos urzekający, zachowywał się spokojnie, unikając 
gestów, był marzycielski, wypowiadał słowa tylko rozumne, nie spierał się z 
nikim, a zwłaszcza nie znał, co to myśl brudna i rachunek egoistyczny.
 "Oto jakiego pragnęłabym męŜa"!
 - myślała często pani Thuillier.
 Zimą roku 1839 i 1840 w salonie Thuillierów zbierały się więc rozmaite 
osobistości, których sylwetki naszkicowaliśmy właśnie.
 Luty miał się ku końcowi.
 Barbet i Metivier - kaŜdy z nich miał poprosić pannę Brygidę o trzydzieści 
tysięcy franków - grali w wista z panami Minardem i Phellionem.
 Przy stoliku obok siedział Julian Minard, młody adwokat, z panią Colleville, 
panem Barniol i panią Phellion.
 Bouillotte po pięć centymów za szton pochłaniała panią Minard, nie umiejącą 
grać w nic innego, dwóch Collevilleów, starego papę Saillarda i jego zięcia, 
Baudoyera; wychodzącymi byli Laudigeois i Dutocq.
 Panie Phellion, Baudoyer, Barniol i panna Minard grały w bostona, a Celesta 

Strona 92

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

siedziała obok Prudencji Minard.
 Młody Phellion słuchał, popatrując na Celestę, wywodów pani Thuillier.
 Po drugiej stronie kominka siedziała w głębokim fotelu, przypominającym tron, 
królowa ElŜbieta tej rodziny, ubrana z taką samą prostotą jak przed trzydziestu 
laty, ani bowiem zamoŜność, ani zbytek nie skłoniły jej do zmiany przyzwyczajeń.
 Na swoich szynszylowych włosach miała czepek z czarnej gazy, przystrojony 
sztuczną pelargonią - ulubiony kwiat Karola X; suknia jej ciemnofioletowa, 
wełniana, z wsadzką, kosztowała piętnaście franków; haftowany kołnierzyk za 
sześć franków ledwie zakrywał głęboką bruzdę między dwoma mięśniami łączącymi 
głowę z kręgosłupem.
 Monvel, odgrywając na stare lata rolę cesarza Augusta, nie miał profilu 
ostrzejszego niŜ ta autokratka robiąca na drutach skarpetki dla brata.
 * Jacques-Marie Boutet de Monvell (1745—1811) — aktor Komedii Francuskiej, 
ojciec słynnej aktorki panny Mars.
Przed kominkiem straŜował Thuillier, zawsze w pogotowiu, by podąŜyć naprzeciw 
nadchodzących, a przy nim stał młodzieniec, który pierwszą swoją wizytą wzbudził
wielką sensację, kiedy stróŜ, odziany co niedziela w swój najlepszy surdut, 
pełnił bowiem w ów dzień funkcje lokaja, oznajmił jego nazwisko: pan Oliwier 
Vinet.
 Przyczyną tej wizyty była poufna wiadomość, jaką Cardot przekazał słynnemu 
prokuratorowi generalnemu, ojcu młodego sadownika.
 Oliwier Vinet przeszedł był z trybunału w Arcis do trybunału Sekwany, jako 
podprokurator królewski.
 Rejent Cardot wydał u siebie obiad dla Thuilliera i obu Vinetów - wszystko 
przemawiało więc za tym, Ŝe prokurator generalny zostanie ministrem 
sprawiedliwości.
 W obecnej chwili Cardot szacował majątek, jaki miał ogółem przypaść Celeście, 
co najmniej na siedemset tysięcy franków.
 Vinet młodszy wydawał się zachwycony, iŜ co niedziela drzwi Thuillierów stawały
dlań otworem.
 Dla grubego posagu ludzie strzelają dziś bez cienia wstydu grube głupstwa.
 Po dziesięciu minutach inny młodzieniec, który gawędził z Thuillierem, nim 
nadszedł substytut, podniósł głos rozpaliwszy dyskusję polityczną i zmusił 
sadownika, by za jego przykładem wziął w niej udział, tak mocno się oŜywiła.
 Tematem jej było głosowanie, którym Izba Poselska obaliła gabinet z 12 maja, 
odmawiając dotacji, jakiej zaŜądano dla księcia de Nemours.
 * Dotacji... dla księcia de Nemours — jednego z synów Ludwika Filipa, w 
wysokości pół miliona franków, Ŝądało ministerstwo Soulta; wniosek odrzucono 
większością głosów.
- Naturalnie - mówił młodzieniec - daleki jestem od tego, by aprobować politykę 
dynastyczną, i daleki jestem- od aprobaty dla faktu, Ŝe mieszczaństwo doszło do 
władzy.
 Mieszczaństwo nie powinno, jak dawniej arystokracja, utoŜsamiać się z państwem.
 Ale w końcu mieszczaństwo francuskie wzięło na siebie utworzenie nowej 
dynastii, monarchii dla siebie, i oto jak je traktuje owa monarchia!
 Kiedy lud pozwolił Napoleonowi wynieść się na wyŜyny, stworzył tym sposobem coś
wspaniałego, monumentalnego; szczycił się swoją wielkością, szlachetnie nie 
szczędził krwawego potu, by zbudować gmach Cesarstwa.
 Między świetnością tronu arystokratycznego a świetnością purpury cesarskiej, 
między wielmoŜami a ludem mieszczaństwo wydaje się kimś małostkowym: ściąga ku 
sobie władzę, zamiast wznieść się do niej.
 Oszczędza w swoich kantorach na nędznym ogarku i takąŜ oszczędność stosuje do 
monarchów.
 To, co w sklepie jest cnotą, tam jest błędem i zbrodnią.
 Zrobiłbym wszystko dla ludu, lecz nie obciąłbym dziesięciu milionów z nowej 
listy cywilnej.
 Skoro mieszczaństwo i Francja to dziś niemal jedno, winniśmy spodziewać się po 
nim szczęścia ludu, splendorów pozbawionych szychu i arystokracji bez 
przywilejów.
 Ojciec Oliwiera Vinet był jednym z przywódców koalicji: teka ministra 
sprawiedliwości, o której marzył, spóźniała się jakoś.
 Młody substytut nie wiedząc tedy, co odpowiedzieć, pomyślał, Ŝe najlepiej 
będzie rozwinąć jeden z punktów zagadnienia.
 - Ma pan rację - ozwał się młody sadownik.
 - Mieszczaństwo jednak, nim zacznie paradować, musi wypełnić wobec Francji 
pewne obowiązki.
 Zbytek, o którym pan wspomniał, iść winien po obowiązkach.
 To, co wydaje się panu aŜ tak godnym potępienia, stanowiło chwilową 

Strona 93

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

konieczność.
 Izbie daleko jeszcze do udziału w sprawach państwa; ministrowie są nie tyle dla
Francji, ile dla Korony, a parlament Ŝyczy sobie, Ŝeby gabinet miał, jak w 
Anglii, swoją własną, a nie zapoŜyczoną siłę.
 W dniu kiedy gabinet zacznie działać sam z siebie i reprezentować Izbę w 
organach władzy Wykonawczej, jak Izba reprezentuje cały kraj, parlament okaŜe 
się dla Korony nader hojny.
 Tu tkwi problem, przedstawiam go nie dodając własnych komentarzy, a decydują o 
tym moje powinności urzędowe: w polityce winienem Koronie coś na kształt 
lojalności wasala.
 - Pomijając kwestię polityczną - odparł młodzieniec, którego akcent wskazywał 
Prowansalczyka - mieszczaństwo tak czy inaczej źle zrozumiało swoją misję; 
widujemy w omnibusach prokuratorów generalnych, prezesów sądu, parów Francji, 
widujemy sędziów Ŝyjących tylko ze swojej pensji, prefektów nie posiadających 
Ŝadnego majątku i zadłuŜonych ministrów; tymczasem zaś mieszczaństwo, 
zawładnąwszy tymi godnościami i urzędami, winno honorować je, jak dawniej 
honorowała arystokracja, miast zajmować je dla zbijania fortuny, jak to wykazały
skandaliczne procesy, zajmować je, wydając dochody...
 "KtóŜ to taki?
 - zastanawiał się Vinet słuchając tych wywodów.
 - Krewniak?
 Cardot powinien był mi tu towarzyszyć na pierwszej wizycie".
 - KtóŜ to taki ten panek?
 - zagadnął Minard pana Barbet.
 - Widzę go tu nie po raz pierwszy.
 - To lokator - odrzekł Metivier rozdając karty.
 - Adwokat - dodał szeptem Barbet.
 - Zajmuje mieszkanko na trzecim, od frontu...
 E, taki nic waŜnego, golec.
 - Jak nazwisko tego młodzieńca?
 - spytał Oliwier Vinet Thuilliera.
 - Teodozjusz de la Peyrade, adwokat - szepnął Thuillier substytutowi na ucho.
 W tejŜe chwili panie - tak samo jak panowie - spojrzały na dwóch młodych ludzi,
a pani Minard nie wytrzymała i rzekła do Collevillea: - Bardzo dystyngowany 
młodzieniec.
 - UłoŜyłem jego anagram - odparł ojciec Celesty - z nazwiska de la Peyrade i z 
trzech imion, Charles-Marie-Theodose, wynika taka oto wróŜba: Eh, monsieur 
payera, de la dot, des oies e le char*...
 * Eh, monsieur... (fr.) — E, ten pan z posagu zapłaci za gęsi i za wóz.
 A więc pilnuj się, droga mamo Minard, nie dawaj mu córki.
 - Więcej tu chwalą tego młodzieńca niŜ mojego syna - powiedziała pani Phellion 
do pani Colleville.
 - I cóŜ pani na to?
 - O, co do strony fizycznej - odparła pani Colleville - kobieta winna by rzecz 
dobrze rozwaŜyć, zanim dokona wyboru.
 W tym akurat momencie Vinet pomyślał obserwując ów salon pełen małomieszczan, 
iŜ okaŜe się dyplomatą, jeśli zacznie wychwalać mieszczaństwo; oznajmił więc 
basując młodemu Prowansalczykowi, Ŝe ludzie zaszczyceni zaufaniem rządu winni 
naśladować króla, którego dwór prześcignął, i to mocno, pod względem przepychu 
dwór dawny; Ŝe oszczędzać na pensjach to głupota i Ŝe zresztą czyŜ to moŜliwe, 
zwłaszcza w ParyŜu, gdzie koszty utrzymania wzrosły trzykrotnie, gdzie sadownik,
na przykład, płaci za apartament tysiąc dukatów komornego!...
 - Mój ojciec - zakończył - daje mi tysiąc dukatów rocznie; dołoŜywszy do tego 
moją pensję, z wielką trudnością mogę Ŝyć na stopie, jakiej wymaga moje 
stanowisko.
 Upędzając się po błotnistych drogach, na które Prowansalczyk tak chytrze go 
wciągnął, substytut wymienił - czego nikt nie zauwaŜył - przelotne spojrzenie z 
Dutocqiem, wracającym właśnie do kart.
 - A tylu trzeba posad - ozwał się pisarz - Ŝe juŜ mówi się o utworzeniu dwóch 
sądów grodzkich na okrąg, by powiększyć liczbę pisarzy o dwunastu...
 Jak by moŜna było jeszcze godzić w nasze prawa, w nasz urząd, od którego 
płacimy kolosalne podatki!
 - Jak dotąd nie miałem przyjemności słuchać pańskich przemówień w trybunale - 
zwrócił się substytut do pana de la Peyrade.
 - Bo jestem adwokatem biednych, występuję tylko w sądzie grodzkim - 
odpowiedział Prowansalczyk.
 Słuchając teorii młodego sadownika na temat konieczności wydawania swoich 
dochodów, panna Thuillier zrobiła minę ceremonialną, której znaczenie pojmował 

Strona 94

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

dość dobrze zarówno młody Prowansalczyk, jak Dutocq.
 Vinet wyszedł w towarzystwie obu panów Minard, toteŜ plac boju przed kominkiem 
pozostał dla de la Peyradea i Dutocqa.
 - Patrycjat - powiedział Dutocq do Thuilliera - będzie zachowywał się tak, jak 
niegdyś arystokracja.
 Szlachta uganiała się za posaŜnymi pannami, Ŝeby swobodnie trwonić swoje 
włości, a nasi dzisiejsi parweniusze łowią posagi, Ŝeby siąść na pieniądzach.
 - To właśnie pan Thuillier mówił mi dziś rano - odpalił Prowansalczyk.
 - Tatuś - podjął Dutocq - oŜenił się z panną de Chargeboeuf i przejął się 
poglądami szlachty; trzeba mu pieniędzy za wszelką cenę, bo Ŝona prowadzi 
królewski tryb Ŝycia.
 - E - powiedział Thuillier, gdyŜ obudziła się w nim zawiść, jaką jedni 
mieszczanie Ŝywią wobec drugich - zabierzcie tym ludziom stanowiska, a wpadną 
znów tam, skąd się wydobyli...
 Panna Thuillier tak szybko robiła na drutach, jakby wspomagała ją machina 
parowa.
 - Teraz pan, panie Dutocq - rzekła pani Minard podnosząc się z krzesła.
 - Zmarzły mi nogi - dodała zbliŜając się do ognia, w którym złoto jej turbanu 
zaiskrzyło się niby fajerwerk, tak nikły blask rzucały świece, usiłując daremnie
rozproszyć mrok olbrzymiego salonu.
 - To jakiś niewart i mamin synek, ten substytut!
 - rzekła pani Minard spoglądając na pannę Thuillier.
 - Mamonin synek, chciałaś pani powiedzieć?
 - zagadnął Prowansalczyk.
 - To bardzo dowcipne!...
 - O, juŜ dawno znamy języczek łaskawej pani - ozwał się piękny Thuillier.
 Pani Colleville obserwując Prowansalczyka porównywała go z młodym Phellionem, 
który gawędził z Celestą, zapomniawszy o BoŜym świecie.
 Oto sposobny moment, by odmalować tę dziwaczną osobistość, co tak wielką rolę 
miała odegrać u Thuillierów, a zasługuje ona z pewnością na miano znakomitego 
artysty.
 Istnieje w Prowansji, a zwłaszcza w okolicy Awinionu, gatunek ludzi o włosach 
złotych lub kasztanowatych, jasnej cerze i oczach niemal rozmarzonych, których 
wejrzenie jest raczej łagodne, spokojne lub tęskne, a nie Ŝywe, płomienne i 
bystre, jakie, rzecz dość naturalna, spotykamy u południowców.
 ZauwaŜmy mimochodem, Ŝe wśród Korsykan, ludzi porywczych i skorych do 
najbardziej niebezpiecznego gniewu, widujemy często blondynów na pozór 
flegmatycznych.
 Ludzie ci, bladolicy, tęgawi, o niebieskim lub zielonym i jakby zmętniałym oku,
to zaraza Prowansji - a Karol Maria Teodozjusz de la Peyrade zaliczał się do 
najpiękniejszych okazów owego gatunku, którego cechy konstytucyjne zasługiwałyby
na szczegółowe zbadanie tak ze stanowiska medycyny, jak fizjologii 
filozoficznej.
 Jeśli tylko poruszy się w nich rodzaj Ŝółci, gorzkiej wilgotności, uderza ona 
do głowy, czyniąc takiego człowieka zdolnym do postępków okrutnych, dokonywanych
z pozoru na zimno, a które wynikają z oszołomienia wewnętrznego, stanowiącego 
całkowitą niespodziankę przy powłoce cielesnej jak gdyby limfatycznej, przy 
spokojności naiwnego spojrzenia.
 Nasz młody Prowansalczyk, urodzony pod Awinionem, był wzrostu średniego, budowy
proporcjonalnej, bardzo dobrej tuszy; skórę miał bez połysku, ani białą, ani 
matową, ani krwistą, lecz galaretowatą, w ten bowiem tylko sposób moŜna 
odmalować konsystencję tej miękkiej i mdłej powłoki, pod którą kryły się mięśnie
nie tyle jędrne, ile w pewnych określonych przypadkach zdolne stawić 
niewiarygodny opór.
 Z oczu bladoniebieskich i zimnych sączyła się zwykle zwodnicza melancholia, 
pełna, niewątpliwie, ogromnego uroku dla kobiet.
 Czołu, ładnie sklepionemu, nie zbywało na szlachetności, a tworzyły z nim 
harmonijną całość włosy jedwabiste, rzadkie, jasnokasztanowate, układające się 
nad uszami i karkiem w lekkie, naturalne pukle.
 Nos - ni mniej, ni więcej tylko jak u psa myśliwskiego: mięsisty, przedzielony 
na końcu, wścibski, dociekliwy i węszący bez przerwy, ale nie było w nim psiej 
dobroduszności, lecz ironia i drwina; niemniej Ŝadna z owych cech charakteru 
nigdy nie wychodziła na jaw, chyba Ŝe nasz młodzieniec, przestając baczyć na 
siebie, wpadał we wściekłość; wtedy tryskał sarkazmem, ział jak na zawołanie 
piekielną drwiną.
 Usta wygięte w kącikach, o wcale przyjemnym rysunku, szkarłatne jak pęknięty 
granat, zdawały się wymarzonym organem dla głosu w tonach średnich niemal 
słodkiego, jakim Teodozjusz przemawiał zawsze - głosu, który jednak w tonach 

Strona 95

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

wysokich wibrował w uszach, niczym uderzenie gongu.
 Falset ów był głosem jego zdenerwowania i złości.
 Twarz miał owalną, bez wyrazu: kwestia wewnętrznego opanowania.
 Na koniec maniery, stosownie do kapłańskiego spokoju twarzy, miał nader 
powściągliwe i konwencjonalne, ale w charakterze ich była więź i ciągłość, nie 
zniŜając się bowiem do pochlebstw, nasz Prowansalczyk umiał czarować - czego 
nikt nie mógł zrozumieć, skoro tylko zamknęły się za nim drzwi.
 Jeśli urok ma źródło w sercu, pozostawia głębokie ślady; urok sztuczny święci, 
podobnie jak elokwencja, triumfy tylko przelotne; usiłuje osiągnąć rezultaty za 
wszelką cenę.
 IluŜ jednak spotykamy w Ŝyciu prywatnym filozofów zdolnych porównać oba te 
rodzaje uroku?
 Zawsze niemal, jak to mówią, nim połapią się ludzie prości, kuglarzowi fortel 
się uda.
 Wszystko u tego dwudziestosiedmioletniego młodzieńca harmonizowało z obecnym 
jego usposobieniem; szedł za głosem powołania, uprawiając filantropię: w tych 
jedynie słowach moŜna wyjaśnić, dlaczego ktoś jest filantropem.
 Teodozjusz kochał lud, bo swoją miłość dla ludzkości podzielił na kawałki.
 Podobnie jak ogrodnik wyróŜnia goździki, dalie, róŜe czy pelargonie, nie 
zwracając najmniejszej uwagi na inne gatunki i kierując się tu jedynie kaprysem,
ów nowy La Rochefoucauld-Liancourt poświęcił się robotnikom, proletariuszom, 
biedocie z Przedmieścia Świętego Jakuba i Saint Marceau.
 * Francois La Rochefoucauld-Liancourt (1747—1827) — filantrop i polityk 
francuski.
 Odpychał natomiast od miłosiernego łona ludzi silnych, geniuszy przyciśniętych 
potrzebą, biedaków ze sfer mieszczańskich, dla których nędza jest upokorzeniem.
 U kaŜdego maniaka serce przypomina szkatułkę z przegródkami, gdzie układa się 
pastylki, wedle gatunku; suum cuique tribuere, oto dewiza tych maniaków, co 
dozują sobie kaŜdy obowiązek.
 * Suum cuique tribuere (łac.) — przyznać kaŜdemu, co mu się naleŜy.
 Istnieją więc filantropi, którzy rozczulają się li tylko wadami skazańców.
 PróŜność to z pewnością fundament filantropii; lecz u naszego młodego 
Prowansalczyka było to wyrachowanie, obrana rola, hipokryzja liberalna czy 
demokratyczna odgrywana z perfekcją, do jakiej nie doszedłby Ŝaden aktor.
 Nie atakował bogatych, udawał, Ŝe ich nie rozumie - wystarczało mu to, był 
wobec nich tolerancyjny; kaŜdy, według niego, winien się cieszyć tym, co 
zdziała; był, jak powiadał, zapalonym uczniem Saint Simona, ale ten błąd naleŜy 
przypisać jego bardzo wczesnej młodości: nowoczesne społeczeństwo moŜe mieć 
tylko dziedziczenie majątku za podstawę.
 Gorący katolik, jak wszyscy ludzie z Komtatu, chadzał skoro świt na mszę, tając
swoją poboŜność.
 * Komtat - Ŝyzna i bogata kraina w południowo-wschodniej Francji, dziś tworzy 
część departamentu Vaucluse.
Podobny niemal wszystkim filantropom, odznaczał się brudnym sknerstwem, dawał 
biednym tylko swój czas, rady, elokwencję i pieniądze, które dla nich wydzierał 
bogaczom.
 Odziewał się w grube buty i w czarne sukno, nosząc je, póki całkiem nie 
wyświeciło się w szwach.
 Natura wiele zrobiła dla Teodozjusza, nie darząc go ową męską i delikatną urodą
południową, gdyŜ dar taki wywołuje w imaginacji bliźnich stan oczekiwania, które
zaspokoić jest rzeczą bardziej niŜ trudną, gdy tymczasem on umiał podobać się 
towarzystwu tanim kosztem.
 Teodozjusza uwaŜano więc wedle jego własnej chęci za przystojnego lub za nader 
przeciętnego młodzieńca.
 Tego wieczoru odwaŜył się po raz pierwszy u Thuillierów podnieść głos i zająć 
pozycję tak zasadniczą, jaką obrał wobec Oliwiera Vinet; ale teŜ Teodozjusz de 
la Peyrade nie miał zapewne do siebie pretensji, Ŝe tym razem wyszedł z cienia, 
gdzie ukrywał się dotąd; następnie musiał za wszelką cenę pozbyć się młodego 
sadownika, jak Minard uprzednio skompromitował Godeschala.
 Podobny wszystkim umysłom wyŜszym, gdyŜ nie zbywało mu na wyŜszości, substytut 
nie zniŜył się aŜ do punktu, skąd widać nici tych mieszczańskich pajęczyn, i 
wpadł jak mucha, głową naprzód, w sieć niemal niedostrzegalną, ku której 
Teodozjusz pokierował go jednym z owych przebiegów, na jakie złapaliby się 
sprytniejsi od Oliwiera.
 Aby wykończyć ten wizerunek adwokata biednych, warto opowiedzieć o jego 
pierwszych krokach u Thuillierów.
 Teodozjusz zjawił się pod koniec 1837 roku; od pięciu lat był juŜ licencjatem 
prawa, odbywał w ParyŜu staŜ mający wprowadzić go do adwokatury; lecz nieznane 

Strona 96

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

okoliczności, o których historia milczy, przeszkodziły mu wpisać się na listę 
paryskich adwokatów; był więc nadal aplikantem.
 Musiał jednak wprowadzić się do mieszkanka na trzecim piętrze, posiadając juŜ 
meble nieodzowne dla swojej szlachetnej profesji: wymaga tego zresztą Izba 
Adwokacka, nie dopuszczając, aby nowy kolega nie miał odpowiedniego gabinetu z 
biblioteką - i rzecz tę sprawdza na miejscu.
 JakoŜ zainstalowawszy się u Thuillierów, Teodozjusz de la Peyrade został 
adwokatem przy trybunale królewskim w ParyŜu.
 Poświęciwszy cały rok 1838 owym zmianom w swojej sytuacji, wiódł Ŝywot jak 
najbardziej regularny.
 Przed południem, aŜ do obiadu, uczył się w domu, zachodząc do sądu na co 
waŜniejsze procesy.
 Zdaniem Dutocqa był wielce nietowarzyski, dotyczyło to jednak samego tylko 
Dutocqa.
 Wyświadczył przysługę kilku biedakom z Dzielnicy Świętego Jakuba, których 
Dutocq polecił jego miłosierdziu, broniąc ich w trybunale; zastępował tutaj 
adwokatów, którzy, jak nakazuje statut Izby Adwokackiej, z urzędu bronią kolejno
ubogich - a biorąc tylko sprawy całkiem czyste, wygrywał je zawsze.
 Zawarłszy znajomość z paroma adwokatami, dał się dzięki owym chwalebnym 
uczynkom poznać w palestrze i fakty te miały wpływ decydujący: przyjęto go 
najpierw do zrzeszenia aplikantów, po czym wpisano na listę adwokatów 
przysięgłych.
 Tak to w roku 1839 stał się tytularnym adwokatem ubogich: występował w sądzie 
okręgowym i nadal bronił interesów ludu.
 Klienci Teodozjusza wyraŜali po stróŜówkach swoją wdzięczność i podziw, choć 
młody adwokat sprzeciwiał się temu, a stamtąd niektóre o nim wiadomości 
docierały do kamieniczników.
 JakoŜ wymienionego juŜ roku Thuillierowie, zachwyceni, Ŝe mają tak miłosiernego
i godnego lokatora, zapragnęli ściągnąć go na swoje salony; jęli więc informować
się u Dutocqa.
 Pisarz wypowiedział się tak, jak to czynią wszyscy zawistnicy: oddając 
młodzieńcowi całkowitą sprawiedliwość, oznajmił, Ŝe cechuje go wyjątkowe 
skąpstwo, "ale moŜe to skutki ubóstwa - dodał.
 - Zasięgnąłem o nim zresztą języka.
 Prawdziwy to de la Peyrade: stary ród z Komtatu awiniońskiego.
 Przyjechał tu, Ŝeby dowiedzieć się o stryja, dość jakoby majętnego.
 Odszukał na koniec mieszkanie stryja, ale w trzy dni po jego śmierci.
 SprzedaŜ mebli pokryła zaledwie koszty pogrzebu i długi.
 Przyjaciel nieboszczyka podarował biednemu młodzieńcowi sto ludwików, 
zobowiązując go, by skończył prawo i poszedł na drogę sądową; suma ta urządziła 
go jakoś na trzy lata w ParyŜu, bo Ŝył jak mnich; ale nie zdoławszy juŜ ani 
zobaczyć się z nieznanym protektorem, ani go odszukać, w roku 1833 biedny 
student znalazł się w nędzy, bo do ParyŜa przybył zimą 1829.
 "Zajmował się wtedy, jak i kaŜdy licencjat, literaturą i polityką, a jakiś czas
biedował strasznie, nie mogąc liczyć na Ŝadną pomoc rodziny: ojciec jego, 
młodszy brat owego zmarłego stryja z ulicy Wróblej, ma do wyŜywienia 
jedenaścioro dzieci; siedzi to wszystko w Les Canquoelles, jego wioszczynie.
 "Dostał się wreszcie do gazety rządowej, której redaktorem był słynny Cerizet, 
głośny z prześladowań, jakich zaznał za Restauracji z powodu swojej wierności 
liberałom, tak jak dziś nowa lewica nie moŜe mu darować, Ŝe stanął po stronie 
rządu; a Ŝe władze opowiadają się nader miękko w obronie swoich najoddańszych 
sług, przykładem sprawa Gisqueta.
 W końcu republikanie przywiedli Cerizeta do ruiny.
 Mówię to, Ŝeby wyjaśnić państwu, jak się stało, Ŝe Cerizet jest kancelistą w 
moim sekretariacie.
 "OwóŜ w czasach, kiedy kwitł jako redaktor gazety inspirowanej przez ministra 
Periera do walki z dziennikarzami podburzającymi społeczeństwo, jak na przykład 
"Tribune", nasz Cerizet, chłopak mimo wszystko porządny, choć kobieciarz, 
smakosz i hulaka, świadczył znaczne przysługi Teodozjuszowi, prowadzącemu w 
piśmie dział polityczny; i gdyby nie śmierć Casimir Periera, nasz młodzieniec 
zostałby podprokuratorem w którymś z trybunałów paryskich.
 * Casimir Perier (1777—1832) — bankier i polityk, za Restauracji deputowany i 
przywódca liberalnej opozycji, za monarchii lipcowej był premierem i ministrem 
spraw wewnętrznych.
W latach 1834 i 1835 znów podupadł, mimo swoich uzdolnień, bo zaszkodziła mu 
praca w gazecie rządowej.
 "Gdybym nie był taki wierzący - powiedział mi wtedy - rzuciłbym się do Sekwany.
" Na koniec chyba przyjaciel jego stryja dowiedział się o tych kłopotach i 

Strona 97

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

podratował go na tyle, Ŝeby mógł wstąpić do adwokatury; ale do dziś nie wie, ani
jak się ów tajemniczy protektor nazywa, ani gdzie mieszka.
 Tak czy inaczej, w tych okolicznościach moŜna zrozumieć jego skąpstwo, a trzeba
mieć nie byle jaki charakter, Ŝeby nie przyjmować ani grosza od biedaków, dla 
których wygrywa procesy.
 To niegodne człowieka spekulować na tym, Ŝe ubodzy nie mogą wpłacać zaliczek na
koszta sprawy, którą wytoczono im niesłusznie.
 O, zrobi on jeszcze karierę; nie zdziwię się ujrzawszy tego chłopca w świetnej 
sytuacji; jest wytrwały, uczciwy i odwaŜny!
 Uczy się, to mól ksiąŜkowy".
 Mimo wielkiej Ŝyczliwości, z jaką został przyjęty, de la Peyrade zrazu rzadko 
bywał u Thuillierów.
 Zbesztany jednak za tę powściągliwość, jął zachodzić częściej, a w końcu bywać 
co niedziela.
 Nie pomijano go przy Ŝadnym proszonym obiedzie i tak się zadomowił, Ŝe jeśli 
wstąpił około czwartej, by pomówić z Thuillierem, musiał zjeść "po gospodarsku" 
- co Bóg da.
 Panna Thuillier powiadała: - W taki sposób mamy pewność, Ŝe biedne chłopaczysko
zje porządny obiad!
 Zjawisko natury ogólnej, z pewnością dostrzeŜone, lecz jak dotąd nie 
zdefiniowane lub - jeśli wolicie - nie opisane, choć zasługujące na baczniejszą 
uwagę, to u niektórych ludzi, co w czasach młodości wznieśli się nad przyrodzoną
sobie kondycję, powrót na starość do dawnych przyzwyczajeń, manier, dróg 
myślenia.
 Tak więc Thuillier stał się znowu, w sensie psychicznym, synem woźnego; 
powtarzał teraz facecje i Ŝarty swojego ojca, słowem - na powierzchnię jego 
Ŝycia wypłynęło trochę osadu z najmłodszych lat.
 Ze sześć razy na miesiąc, kiedy smakowała mu tłusta zupa, powiadał z miną 
odkrywcy, kładąc łyŜkę na pustym talerzu: "Dobra zupa nie jest zła, idzie w nogi
jak wino!"...
 Usłyszawszy te Ŝartobliwe słowa po raz pierwszy, Teodozjusz nie zdołał utrzymać
powagi i roześmiał się tak szczerze, iŜ Thuilliera, pięknego Thuilliera, 
połechtało to w próŜności, jak rzadko.
 Od tej chwili Teodozjusz przyjmował juŜ zawsze ów Ŝart z subtelnym uśmieszkiem.
 Drobny szczegół, który wyjaśni, czemu rankiem tego dnia, kiedy Teodozjusz 
stoczył potyczkę z młodym podprokuratorem, nasz adwokat, przechadzając się w 
towarzystwie Thuilliera po ogrodzie - oglądali obaj ślady po nocnym przymrozku -
mógł powiedzieć: - Jesteś pan o wiele dowcipniejszy, niŜbyś sądził!
 Na co padła taka oto odpowiedź: - Na kaŜdej innej drodze, mój miły przyjacielu,
zrobiłbym świetną karierę - alem skręcił kark, kiedy Cesarz upadł.
 - Jest czas jeszcze - zapewnił młody adwokat.
 - Co na przykład zrobił takiego ten trefniś Colleville, Ŝe dostał order?
 Tutaj chytry de la Peyrade dotknął rany, którą Thuillier tak starannie ukrywał 
przed ludzkimi oczyma, Ŝe nie wiedziała o niej nawet jego siostra; ale nasz 
młodzieniec, zainteresowany w sondowaniu wszystkich tych mieszczan, domyślił 
się, jaka to sekretna zawiść Ŝre serce eks-urzędnika.
 - Gdybyś pan, mimo swojej niezwykłej eksperiencji, zechciał uczynić mi zaszczyt
stosując się do moich rad (pod warunkiem, Ŝe nigdy nikomu nie wspomnisz o naszym
pakcie, nawet pannie Brygidzie, osobie cnót niezwykłych - chyba Ŝe zgodziłbym 
się na to), tak pokierowałbym sprawą, Ŝe otrzymałbyś order przy aplauzie całej 
dzielnicy.
 - O, gdyby nam się to udało - zawołał Thuillier - nie wiesz pan nawet, kogo 
miałbyś we mnie...
 Tłumaczy to, dlaczego Thuillier tak się nadął, kiedy przed chwilą Teodozjusz 
ośmielił się wyłoŜyć mu swoje poglądy.
 W sztuce - a kto wie, czy Molier nie umieścił hipokryzji w rzędzie sztuk 
pięknych, zaliczywszy raz na zawsze Tartuffea do aktorów - istnieje pewien punkt
doskonałości znajdujący się powyŜej talentu, a dokąd sięga tylko geniusz.
 Tak nieznaczna róŜnica odgranicza dzieło talentu od dzieła geniuszu, Ŝe tylko 
człowiek genialny moŜe oszacować dystans między Rafaelem a Correggiem, Tycjanem 
a Rubensem.
 Więcej: pospólstwo się tu myli.
 Geniusz cechują pewne pozory łatwości.
 Słowem, dzieło jego moŜe się wydać na pierwszy rzut oka trywialne, tyle w nim 
naturalności, nawet kiedy odnosi się do najwznioślejszych tematów.
 Niejedna chłopka trzyma na rękach dziecko w tenŜe sposób, co słynna Madonna 
Drezdeńska.
 OtóŜ taki siłacz jak Teodozjusz tworzy arcydzieła postępując tak, by mówiono 

Strona 98

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

później: "KaŜdy złapałby się na to"!
 ZauwaŜył, Ŝe w salonie Thuillierów zaczyna rodzić się opozycja, przejrzawszy 
zaś Collevillea, dostrzegł w nim naturę poronionego artysty wcale bystrą i 
krytyczną.
 Nasz adwokat wiedział, Ŝe Colleville go nie znosi, w okolicznościach zaś, 
których przytaczać tu nie warto, Collevilleowi opłaciła się wiara w naukę o 
anagramach.
 śaden z jego anagramów nie chybił.
 Szydzono zeń w biurze, kiedy na prośbę kolegów ułoŜył anagram ubogiego Minarda:
Auguste-Jean-Francois Minard = Jamassai une si grandę fortunę; po dziesięciu 
latach wypadki wykazały trafność owego anagramu.
 * J'amassai une si grandę fortunę (fr.) — zgromadziłem tak wielką fortunę.
 Lecz anagram Teodozjusza był fatalny.
 ZadrŜał kiedyś ułoŜywszy anagram własnej Ŝony i nie wyjawił go nikomu, bowiem 
Flavie Minoret Colleville dawała: La vieille C, nom fletri, vole.
 * La vieille C. (fr.) — stara C, imię zhańbione, kradnie.
 Teodozjusz kilkakroć juŜ nadskakiwał jowialnemu sekretarzowi merostwa, spotykał
się jednak z odpychającym chłodem, niezbyt naturalnym u człowieka tak 
towarzyskiego.
 Kiedy skończono grać w bouillotte, Colleville zaciągnął Thuilliera pod okno i 
powiedział: - Za bardzo pozwalasz panoszyć się tutaj temu adwokatowi; rej wodził
w rozmowie.
 - Dziękuję ci, mój kochany, znając niebezpieczeństwo, moŜna się mieć na 
baczności - odparł Thuillier szydząc w duchu z Collevillea.
 Teodozjusz, gawędząc tymczasem z panią Colleville, nie spuszczał obu przyjaciół
z oka: wodząc za nimi wzrokiem z jednego kąta salonu w drugi odgadł - miał 
bowiem dar przeczuwania, właściwy kobietom, które wiedzą, kiedy i w jakim sensie
mówi się o nich - Ŝe Colleville próbuje mu szkodzić u Thuilliera, człeka o 
słabym umyśle.
 - Wierz mi, łaskawa pani - szepnął dewotce na ucho - Ŝe tu ja jeden szacuję cię
we właściwy sposób.
 Jesteś pani perłą, co spadła w błoto; nie masz czterdziestu dwóch lat, bo 
kobieta ma tyle lat, na ile wygląda, i wiele kobiet trzydziestoletnich nie umywa
się do pani, rade by mieć twoją figurę i tę prześliczną twarz, na której 
tylekroć malowała się miłość, nigdy cię nie zaspokoiwszy.
 Poświęciłaś się pani Bogu - wiem o tym, sam jestem zbyt religijny, by chcieć 
zostać czymś innym jak twoim przyjacielem; ale poświęciłaś mu się, boś nigdy nie
znalazła męŜczyzny siebie godnego.
 No tak, kochano panią, lecz nigdy nie czułaś się wielbiona, odgadłem to...
 Toć małŜonek nie umiał dla ciebie stworzyć pozycji odpowiadającej twoim 
zaletom; nienawidzi mnie, jak by się domyślał, Ŝe cię kocham, niemniej powiem i 
tak, Ŝe znalazłem sposób, by przenieść panią do sfer, dla których się 
urodziłaś...
 Nie, łaskawa pani - ozwał się głośno, wstając - to nie ksiądz Gondrin będzie 
miał w poście rekolekcje w naszym uboŜuchnym kościele Saint Jacques du Haut-Pas,
ale ksiądz dEstival, mój krajan, który poświęcił się misji kaznodziejskiej wśród
klas ubogich; usłyszysz pani jednego z najbardziej złotoustych kaznodziejów, 
jakich znam, ksiądz to niezbyt miłej powierzchowności, ale co za dusza!...
 - Stanie się więc zadość moim pragnieniom - rzekła biedna pani Thuillier - bom 
nigdy nie zdołała zrozumieć tych renomowanych kaznodziejów.
 Uśmiech przemknął po wąskich wargach panny Thuillier, a takŜe po wargach paru 
innych osób.
 - Zaprzątają się zbytnio dowodami teologicznymi, dawno juŜ jestem tego zdania -
oznajmił Teodozjusz.
 - Ale nie mówię nigdy na temat religii i gdyby nie pani d e Colleville...
 - To w teologii istnieją dowody?
 - zagadnął naiwnie i znienacka profesor matematyki.
 - Nie sądzę - podchwycił Teodozjusz spoglądając na Feliksa Phellion - Ŝebyś 
pytał pan na serio.
 - Mój syn - wtrącił stary Phellion nadciągając cięŜko z odsieczą, dostrzegł był
bowiem na bladej twarzy pani Thuillier wyraz boleści - mój syn dzieli religię na
dwie kategorie: rozwaŜa ją z punktu widzenia boskiego i z punktu widzenia 
ludzkiego, tradycja i rozum.
 - CóŜ za herezja, proszę pana!
 - oburzył się Teodozjusz.
 - Religia jest jedna i Ŝąda nade wszystko wiary.
 Stary Phellion, przygwoŜdŜony tym zdaniem, popatrzył na Ŝonę: - JuŜ czas, moja 
duszko...

Strona 99

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 I wskazał zegar.
 - O, panie Feliksie - szepnęła Celesta naiwnemu matematykowi na ucho - czyŜ nie
jesteś, jak Bossuet i Pascal, naboŜny i uczony zarazem?...
 * Jean-Benigne Bossuet (1627—1704) — biskup i kapelan królewski, słynny 
kaznodzieja i pisarz;
 * Blaise Pascal (1623—1662) — matematyk, fizyk, filozof i pisarz, w „Myślach" 
występował jako apologeta chrześcijaństwa.
Phellipnowie, wychodząc jak jeden mąŜ, pociągnęli za sobą Collevilleów; niebawem
w salonie pozostał juŜ tylko Dutocq, Teodozjusz i gospodarze.
 Pochlebstwa, jakimi Teodozjusz obsypał Flawię, mają charakter banałów; zauwaŜmy
jednak, ze względu na naszą opowieść, iŜ adwokat Ŝył w najbliŜszym sąsiedztwie 
tych pospolitych umysłów; Ŝeglował po ich wodach, zwracał się do nich w ich 
języku.
 Ulubionym jego malarzem był Piotr Grassou, a nie Józef Bridau; ulubioną ksiąŜką
- "Paweł i Wirginia", największym ze współczesnych poetów - Casimir Delavigne; w
jego oczach posłannictwem sztuki była nade wszystko uŜyteczność.
Parmentier, autor kartofla, war tał trzydziestu Rafaelów; pan w granatowej 
pelerynce wydawał mu się siostrą miłosierdzia.
 * „Paweł i Wirginia" — powieść Bernarda de Saint-Pierre'a, napisana w r. 1787;
 * Casimir Delavigne (1793—1843) — poeta i dramaturg, zajmujący pośrednie 
stanowisko między klasykami a romantykami.
 * Antoine-Augustin Parmentier (1737—1813) — agronom i ekonomista, propagował we
Francji uprawę ziemniaków.
 * Pan w granatowej pelerynce — to Edme Champion (1764—1852), sierota 
przygarnięty z litości, zrobił potem majątek na jubilerstwie i poświęcił się 
dobroczynności, osobiście rozdając na ulicach jałmuŜnę, odzieŜ i zupę. Podobno 
czynił to chcąc zyskać popularność i zostać deputowanym, ale podczas wyborów w 
r. 1848 poniósł poraŜkę.
Były to odezwania Thuilliera - Teodozjusz przytaczał je często.
 - Ten młody Phellion to typowy uczony naszych czasów, produkt wiedzy, która 
odsunęła Boga.
 O BoŜe!
 DokądŜe my idziemy?
 Tylko religia mogłaby ocalić Francję, gdyŜ tylko strach przed piekłem chroni 
nas od kradzieŜy, jakich dopuszcza się po naszych domach o kaŜdej porze słuŜba; 
a kradzieŜ ta podkopuje najsolidniejsze fortuny.
 W łonie kaŜdej rodziny toczy się wojna.
 Po tej zręcznej tyradzie, która wywarła silne wraŜenie na Brygidzie, powiedział
trojgu Thuillierom dobranoc i wyszedł, a z nim Dutocq.
 - To młodzieniec z wielką przyszłością - oznajmił sentencjonalnie Thuillier.
 - O tak, na pewno - zgodziła się Brygida, gasząc lampy.
 - I bardzo religijny - rzekła pani Thuillier, wychodząc pierwsza.
 Nie doszedłszy do Szkoły Górniczej, Phellion upewnił się, czy są sami na ulicy,
i rzekł do Collevillea: - Mam zwyczaj, panie łaskawy, porównywać moje 
spostrzeŜenia ze spostrzeŜeniami innych, muszę więc zauwaŜyć, Ŝe ten młody 
adwokat rządzi się w salonie naszych przyjaciół Thuillierów.
 - Według mnie - odparł Colleville, a szedł obok Phelliona, za nimi zaś, 
skupione w stadko, kroczyły dwie panie i Celesta - to jezuita, a ja takich panów
nie lubię...
 Najlepszy z nich to nic dobrego.
 Dla mnie jezuita to oszustwo, oszustwo dla oszukiwania; oszukują dla samej 
przyjemności oszukiwania i, jak to mówią, Ŝeby nie tracić wprawy.
 Oto mój pogląd, nie owijam w bawełnę...
 - Rozumiem łaskawego pana - odpowiedział Phellion biorąc Collevillea pod rękę.
 - Nie, mój panie - wtrąciła piskliwie Flawia - nie rozumiesz mojego męŜa, ale 
ja wiem dobrze, co chciał powiedzieć, i dobrze zrobi, jak na tym poprzestanie...
 Takich tematów nie porusza się na ulicy, o jedenastej wieczór, i to przy młodej
osobie.
 - Racja, moja Ŝono - ozwał się Colleville.
 Przy ulicy Dwóch Kościołów, w którą Phellion miał skręcić, towarzystwo 
powiedziało sobie dobranoc; wtedy Feliks Phellion rzekł do Collevillea: - Proszę
pana, pański syn Franciszek mógłby się dostać do Szkoły Politechnicznej, gdyby 
przepchnąć go z energią; jeśli pan sobie Ŝyczy, przygotuję go w tym roku do 
egzaminów.
 - Tego się nie odmawia, o nie!
 Dziękuję, drogi przyjacielu - odparł Colleville.
 - Zastanowimy się nad tym.
 - Doskonale!

Strona 100

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - rzekł Phellion do syna.
 - Owszem, zręczne posunięcie!
 - ucieszyła się pani Phellion.
 - A czegóŜ wy się w tym dopatrujecie?
 - zagadnął Feliks.
 - No, przecieŜ jednasz sobie rodziców Celesty.
 - NiechŜe nie rozwiąŜę mojego zadania, jeśli myślałem o tym!
 - zawołał młody uczony.
 - Rozmawiając z małymi Collevilleami spostrzegłem u Franka duŜe zdolności 
matematyczne, poczytałem więc sobie za obowiązek uwiadomić o tym jego ojca...
 - Doskonale, mój synu - powtórzył Phellion - nie chciałbym cię innym.
 Prośby moje zostały wysłuchane: mój syn to, tak jak sobie Ŝyczyłem, wcielenie 
rzetelności, honoru, cnót obywatelskich i domowych.
 Kiedy Celesta poszła spać, pani Colleville rzekła do męŜa: - Mój drogi, nie 
wypowiadajŜe się tak ostro o ludziach, nie znając ich do gruntu.
 Kiedy mówisz o jezuitach, wiem, Ŝe myślisz o księŜach: bądź tedy łaskaw 
zachowywać swoje poglądy na religię dla siebie, ilekroć znajdziesz się w 
obecności naszej córki.
 Wolno nam skazać na potępienie własną duszę, nie wolno skazać duszy naszego 
dziecka.
 Czy chciałbyś mieć za córkę jakieś bezboŜne stworzenie?...
 Bo teraz, mój kotku, kiedy jesteśmy zdani na ludzką łaskę, mając do upchania 
czworo dzieci, czy moŜesz powiedzieć, Ŝe tego lub owego dnia nie będzie ci 
potrzebny ten pan lub ta pani?
 Nie rób więc sobie wrogów, skoro ich nie masz: jesteś brat łata i dzięki tej 
zalecie, która u ciebie ma niewątpliwy wdzięk, radziliśmy sobie dotąd nieźle!...
 - Przestań, przestań!
 - odparł Colleville rzuciwszy frak na krzesło i rozwiązując halsztuk.
 - Strzelam bąki, a ty zawsze masz rację, moja piękna Flawio.
 - Przy pierwszej sposobności, mój tłusty baranku - rzekła szczwana kumoszka 
klepiąc męŜa w policzki - postarasz się wyświadczyć temu adwokacinie jakąś 
grzeczność; to chytrus, musi być naszym stronnikiem.
 Gra komedię?
 No to co?
 Graj z nim razem; daj mu się na pozór oszukiwać, a jeśli ma on talent, jeśli ma
przyszłość przed sobą, zostań jego przyjacielem.
 Czy ci się zdaje, Ŝe chciałabym, abyś jeszcze długo siedział w merostwie?
 - Chodź, moja Ŝonko - powiedział śmiejąc się dawny klarnecista z Opery 
Komicznej i plasnął się w kolano, by wskazać Flawii miejsce: Ŝyczył sobie, aby 
tu siadła - ogrzejmy łapki i pogadajmy.
 Patrząc na ciebie, coraz bardziej utwierdzam się w przekonaniu, Ŝe młodość 
kobiety mieści się w jej figurze...
 - I w sercu...
 - W jednym i w drugim - podjął Colleville - figurka lekka, serce cięŜkie...
 - Nie, głuptasku!...
 głębokie.
 - Masz tę zaletę, Ŝe zachowałaś białość, nic a nic nie utywszy!...
 O proszę!...
 MoŜna wyczuć kosteczki...
 Wiesz, Flawio, Ŝe gdybym miał zacząć Ŝycie od nowa, nie chciałbym innej Ŝony.
 - I ty wiesz dobrze, Ŝem cię zawsze wolała od innych.
 Co za nieszczęście, Ŝe Ekscelencji się zmarło!
 Bo wiesz, czego chciałabym dla ciebie?
 - Nie.
 - Posady w magistracie paryskim, za jakieś dwanaście tysięcy franków, Ŝebyś był
kimś w guście kasjera; albo w kasie municypalnej, albo w Poissy; albo Ŝebyś był 
ajentem handlowym...
 - Wszystko to mi odpowiada.
 - No właśnie, gdybyŜ ten potwór adwokat miał jakieś wpływy...
 bo to urodzony intrygant, a więc liczmy się z nim...
 Wysonduję go...
 nie przeszkadzaj mi w tym...
 a przede wszystkim nie psuj mu roboty u Thuillierów...
 Teodozjusz trafił w bolesny punkt serca Flawii, a zasługuje to na komentarz, 
który moŜe posłuŜy nam za syntetyczny rzut oka w Ŝycie kobiet.
 Kobietę czterdziestoletnią, tę zwłaszcza, co kosztowała zatrutego jabłka 
namiętnych uczuć, zdejmuje naboŜny lęk; stwierdza, Ŝe istnieje dla niej śmierć 
dwojaka: śmierć ciała i śmierć serca.

Strona 101

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Dzieląc kobiety na dwie główne kategorie odpowiadające pojęciom jak najbardziej
wulgarnym, czyli nazywając je cnotliwymi lub rozwiązłymi, wolno powiedzieć, iŜ 
osiągnąwszy ową groźną liczbę lat, odczuwają one boleść nader okrutną.
 Cnotliwe i zawiedzione w dąŜeniach własnej natury, bądź dlatego, Ŝe się 
poddały, bądź dlatego, Ŝe pogrzebały wszelki bunt w sercu albo u stóp ołtarza, 
powiadają sobie nie bez trwogi, iŜ wszystko dla nich skończone.
 Myśl ta jest pełna głębin tak osobliwych i diabolicznych, iŜ kryje się w niej 
przyczyna owych odstępstw, które czasem zdumiewają i przeraŜają zarazem.
 Rozwiązłą kobietę czeka jedna z owych zawrotnych sytuacji, które znajdują 
często, niestety, wykładnik w szaleństwie, a kończą się śmiercią; ale kresem 
bywa tu równieŜ namiętność tak potęŜna, jak sama sytuacja.
 Oto dylematyczny sens owych przesileń: albo kobieta zazna szczęścia, stworzy 
sobie rozkoszne Ŝycie i potrafi oddychać juŜ tylko tym powietrzem cięŜkim od 
kadzidła, poruszać się wśród owej ukwieconej atmosfery, gdzie pochlebstwo jest 
pieszczotą, której niepodobna się wyrzec, albo - zjawisko jeszcze bardziej 
dziwaczne aniŜeli rzadkie - znajduje tylko nuŜące przyjemności, szukając 
szczęścia, które jej umyka; w tych Ŝarliwych łowach krzepi ją podniecające 
zaspokajanie próŜności - i kobieta ekscytuje się tą grą niby gracz podwajający 
stawkę, dla niej bowiem ostatnie dni urody to ostatnia stawka w nierównej walce 
z rozpaczą.
 - Kochano panią, lecz nie wielbiono!
 Te słowa Teodozjusza, którym towarzyszyło spojrzenie czytające nie w sercu, ale
w Ŝyciu, stanowiły klucz zagadki; i Flawia uczuła, Ŝe ją odgadł.
 Adwokat powtórzył kilka myśli strywializowanych juŜ przez literaturę; ale czy 
to coś znaczy, jakiej marki i jakiego gatunku jest szpicruta, jeśli smagnie 
rasowego konia w niezabliźnioną ranę?
 Poezja była we Flawii, a nie w odzie, podobnie jak huk nie jest lawiną, choć ją
zwiastuje.
 Młody oficer, dwóch pyszałkowatych durniów, bankier, pewien nieporadny 
młodzieniec i biedny Colleville: oto smutne próby.
 Jeden raz w Ŝyciu była czyimś szczęściem, lecz nie odczuła tego; po czym śmierć
pospieszyła zniweczyć jedyną miłość, w jakiej Flawia znalazła urok.
 Od dwóch lat szła za głosem religii, który powiadał jej, Ŝe ani Kościół, ani 
społeczeństwo nie mówią o szczęściu, miłości, lecz o rezygnacji i obowiązkach; 
Ŝe dla tych dwóch wielkich potęg szczęście polega na satysfakcji, jaką daje 
spełnianie obowiązków przykrych lub kosztownych, i Ŝe nagrodę otrzymujemy nie na
tym świecie.
 Ale teŜ słyszała w sobie inny głos, inaczej donośny - bo dewocja była konieczną
dla niej maską, a nie nawróceniem; nie zdejmowała więc nigdy tej maski, widząc w
niej pomoc, Ŝe zaś praktyki religijne, pozorowane czy szczere, stanowiły tu 
rodzaj form towarzyskich, uŜytecznych na przyszłość, przesiadywała w kościele, 
jak siadujemy w lesie, na ławce, u skrzyŜowania dróg, odczytując napisy, które 
wskazują ich kierunek, oczekując przypadku i oczekując, aŜ zapadną ciemności.
 JakoŜ ciekawość Flawii doznała silnego bodźca, kiedy Teodozjusz określił jej 
sekretną sytuację i, nie korzystając z niej, przypuścił szturm do czysto 
wewnętrznych spraw jej Ŝycia, przyrzekając, Ŝe wzniesie zamek na lodzie - 
budowlę, co juŜ zawaliła się kilka razy.
 ZauwaŜyła juŜ na początku zimy, Ŝe Teodozjusz przygląda się jej ukradkiem, 
obserwuje ją i bada do głębi.
 Kładła więc dość często suknię z popielatej mory i czarny szal koronkowy, 
kapelusik przybrany kwiatami i spowity brabancką koronką - Ŝeby wyglądać tym 
awantaŜowniej, gdyŜ męŜczyźni zawsze wiedzą, kiedy kobieta stroi się dla nich.
 Straszliwy galant cesarski zamęczał ją płaskimi komplementami, była królową 
salonu, lecz jedno subtelne spojrzenie Prowansalczyka mówiło na ów temat tysiąc 
razy więcej.
 Co niedziela Flawia spodziewała się oświadczyn; powiadała sobie: "Wie, Ŝe 
jestem zrujnowana, Ŝe nie mam ani grosza.
 MoŜe on rzeczywiście jest naboŜny".
 Teodozjusz nie chciał nic przynaglać i niby wytrawny muzyk oznaczył w symfonii 
miejsce, gdzie powinien uderzyć w kotły.
 Połapawszy się, Ŝe Colleville zaczyna mu psuć markę u Thuilliera, otworzył 
przed Flawią serce, wypowiadając to, co sprytnie przygotował był w czasie 
czteromiesięcznych nad nią studiów - i powiodło mu się, jak z rana w rozmowie z 
Thuillierem.
 Kładąc się spać, powiadał sobie: "Flawia juŜ zdobyta, jej mąŜ nie moŜe mnie 
cierpieć: teraz się kłócą, a ja zyskam przewagę, gdyŜ ona zawsze wodzi go za 
nos".
 Prowansalczyk pomylił się o tyle, Ŝe małŜonkowie nie pokłócili się bynajmniej: 

Strona 102

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

Colleville spał obok swojej najdroŜszej Flawuńci, ona zaś myślała: "Teodozjusz 
to wyjątkowy męŜczyzna".
 Podobnie jak de la Peyrade, wielu męŜczyzn okazuje wyŜszość dopiero w obliczu 
zuchwałego lub trudnego przedsięwzięcia; wysiłek, jaki w nie wkładają, rozwija 
im mięśnie, nie szczędzą się przy tym wcale; później, kiedy odniosą sukces albo 
poraŜkę, świat się dziwi, Ŝe są tacy niepozorni, małostkowi, wyczerpani.
 Zasiawszy w umysłach dwojga osób, od których zaleŜał los Celesty, ciekawość - i
to na pewno gorączkową, Teodozjusz począł udawać człowieka zajętego: prawie cały
tydzień wychodził wczesnym rankiem i wracał pod wieczór, aŜeby spotkać Flawię 
dopiero w tym momencie, kiedy poŜądanie osiągnie u niej stopień, w którym 
lekcewaŜymy wszelki konwenans, i Ŝeby stary galant był zmuszony wstąpić do 
niego.
 Następnej niedzieli był niemal pewien, Ŝe spotka panią Colleville na mszy, i 
tak się stało: wyszli jednocześnie, przywitali się na ulicy Dwóch Kościołów, 
Teodozjusz podał ramię Flawii, a Flawia je przyjęła, puszczając przodem córkę, 
której towarzyszył Teodor.
 Najmłodsza ta latorośl, licząca wtedy lat dwanaście, miała wstąpić do 
seminarium duchownego; na razie Teodor chodził do szkoły Barniola, gdzie 
pobierał nauki elementarne za połowę czesnego, gdyŜ naturalnie zięć Phelliona 
obniŜył dlań opłaty, mając w perspektywie mariaŜ Feliksa z Celestą.
 - Czy w swojej łaskawości zaszczyciłaś mnie pani, pomyślawszy o tym, com kiedyś
tak niezręcznie mówił do ciebie?
 - zagadnął przymilnym tonem nasz adwokat ładną dewotkę, tuląc jej rękę do serca
ruchem silnym, lecz i łagodnym, który miał wyraŜać zapały, wbrew woli hamowane 
nakazami szacunku.
 - Niech się pani nie myli co do moich intencji - podjął, kiedy rzuciła mu jedno
z owych spojrzeń, jakie kobieta obyta z uczuciem zawsze znaleźć umie, a w 
których moŜe taić się zarówno sroga irytacja, jak pełna zrozumienia wzajemność.
 - Kocham panią, jak kochamy piękny charakter zmagający się z nieszczęściem; 
miłosierdzie chrześcijańskie ogarnia zarówno silnych, jak słabych, a skarb jego 
do wszystkich naleŜy.
 KtóryŜ męŜczyzna nie dostrzeŜe z najwyŜszym współczuciem w sercu, Ŝe pani, tak 
subtelna, elegancka, urocza, stworzona, by zdobić najwykwintniejsze salony, 
poniewierasz się wśród tych obrzydliwych mieszczan nic nie wiedzących o tobie, 
nie mających nawet pojęcia, ile arystokratycznej dystynkcji jest w jednej twojej
pozie, spojrzeniu, zalotnej modulacji głosu!
 O!...
 gdybym był bogaty!...
 o!...
 gdybym miał władzę, pani mąŜ, na pewno wielki poczciwiec, zostałby poborcą 
generalnym, a pani, dzięki swoim wpływom, kreowałabyś go na posła!
 Ale ja, biedny ambicjusz, którego najpierwszym obowiązkiem jest milczeć na 
temat własnej ambicji, skoro znajduje się na dnie worka, niby ostatni numer 
loteryjki rodzinnej, mogę tylko miast serca zaofiarować pani ramię.
 Spodziewam się wszystkiego po korzystnym mariaŜu, a wierz mi pani, Ŝe nie tylko
uszczęśliwię moją Ŝonę, lecz uczynię ją jedną z pierwszych osób w kraju, jeśli 
dostarczy mi środków do kariery...
 Piękna dziś pogoda, przespacerujmy się po Ogrodzie Luksemburskim - rzekł 
zbliŜając się do Piekiełka; na rogu tej ulicy mieszkała pani Colleville; 
naprzeciw jej domu znajduje się pasaŜ, zakończony schodkami, a wiodący do owego 
ogrodu; schodki te i budyneczek, gdzie się mieszczą, to jedyna pozostałość po 
słynnym klasztorze kartuzów.
 Miękkość ramienia Flawii wskazywała na jej milczącą zgodę, a Ŝe pani Colleville
zasługiwała na coś w guście gwałtu, pociągnął ją Ŝywo, dodając: - Chodźmy!
 Nieprędko nam się zdarzy tak sposobna chwila.
 O!
 Pani mąŜ stoi w oknie, patrzy na nas, zwolnijmy kroku...
 - Niech się pan nic nie lęka - uśmiechnęła się Flawia - mój mąŜ pozostawia mi 
całkowitą swobodę.
 - OtóŜ i kobieta, o jakiej marzyłem!
 - zawołał Prowansalczyk z ową intonacją i emfazą, jakie mogą zabrzmieć tylko w 
ustach południowca, niecąc Ŝar w duszy.
 - O, przepraszam panią - tu pohamował zapały i, wracając z wyŜszych rejonów do 
naszej wygnanej anielicy, spojrzał na nią naboŜnie - przepraszam!
 A więc nawiązując do tematu...
 No, ale jakŜeŜ nie współczuć boleści, którą odczuwamy sami widząc, Ŝe jest ona 
udziałem kogoś, komu Ŝycie winno przynosić tylko radość i szczęście!...
 Pani cierpienia są moimi; wysadzono mnie z siodła - tak samo jak panią; 

Strona 103

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

nieszczęście uczyniło nas bratem i siostrą.
 O, droga Flawio!
 Tego dnia, kiedy mi było dane ujrzeć cię po raz pierwszy, to znaczy ostatniej 
niedzieli września 1838 roku...
 Byłaś wtedy bardzo piękna; często widywałem cię później w tej wełnianej 
sukience w szkocką kratę, nie wiem jakiego klanu to barwy!...
 I pomyślałem tego dnia: "Co ta kobieta robi u Thuillierów, a nade wszystko 
czemu przyjaźniła się kiedyś z takim Thuillierem?"...
 - Mój panie!...
 - obruszyła się Flawia, przeraŜona nagłym obrotem, jaki Prowansalczyk nadał 
rozmowie.
 - Ach!
 Wiem wszystko!
 - zawołał, a słowom tym towarzyszył gest - i wszystko rozumiem...
 i z tej racji mniej pani nie szacuję.
 PrzecieŜ nigdy tak nie zgrzeszy jakaś brzydula czy garbuska...
 Musi pani zebrać plon swojego błędu, lecz ja pani pomogę!
 Celesta będzie bardzo bogata i w tym właśnie pani przyszłość; moŜe mieć pani 
tylko jednego zięcia, dokonaj więc z talentem wyboru.
 Ambitny zostanie ministrem; głupiec będzie panią poniŜał, zadręczał, 
unieszczęśliwi twoją córkę; a jeśli przeputa majątek, z pewnością go nie 
odzyska.
 A ja panią kocham, kocham miłością bez granic; jesteś wyŜsza ponad wszelkie 
małostkowe rozwaŜania, w jakich plączą się durnie.
 Zawrzyjmy sojusz...
 Oszołomiło to Flawię; nie pozostawszy jednak obojętną na niezwyczajną otwartość
tych słów, rzekła w sobie w duchu: "Nie jest on skryty, o nie!"...
 I przyznawała równieŜ, iŜ nikt jeszcze nie wzruszył i nie poruszył jej tak 
głęboko jak ten młodzieniec.
 - Nie wiem, jakim sposobem wpadłeś pan na ten błąd mojego Ŝycia i z jakiego 
tytułu ośmielasz się...
 - O, przepraszam panią - odparł z chłodem pełnym wzgardy - przywidziało mi się 
coś...
 Mówiłem sobie: "Ona jest tym wszystkim - lub tylko udaje".
 Teraz juŜ wiem, dlaczego póki Ŝycia będziesz mieszkać pani tam, na czwartym 
piętrze, na Piekiełku.
 I skomentował tę wypowiedź energicznym gestem, wskazując okna Collevilleów, 
widoczne z głównej alei Ogrodu Luksemburskiego - olbrzymie to pole przeorane 
przez tyle młodych ambicji - po której spacerowali sam na sam.
 - Byłem szczery, spodziewałem się w tym względzie wzajemności.
 Nie co dzień, proszę pani, miałem na chleb; potrafiłem przeŜyć tę biedę, 
ukończyć prawo, uzyskać w ParyŜu stopień licencjata, mając dwa tysiące franków 
za cały majątek; przybyłem tu przez rogatkę Włoską z pięciuset frankami w 
kieszeni, przysięgając sobie, jak jeden z moich krajanów, Ŝe któregoś dnia będę 
się zaliczał do najpierwszych ludzi we Francji...
 A ktoś, kto często Ŝywił się odpadkami, wybieranymi z koszów, które o szóstej 
rano restauratorzy wystawiają na ulicę, odpadkami, którymi wzgardzili 
śmieciarze...
 nie cofnie się przed Ŝadnymi środkami...
 godziwymi...
 No i co, czy myśli pani, Ŝe jestem przyjacielem ludu?
 - zagadnął z uśmiechem.
 - Renoma musi mieć trąbę, nikt jej nie słyszy, kiedy szepcze, a bez renomy na 
cóŜ przyda się talent?
 Adwokat ubogich stanie się adwokatem bogaczy...
 CzyŜ nie dość juŜ wywnętrzyłem się przed panią?
 Otwórz pani przede mną serce...
 Powiedz: "Bądźmy przyjaciółmi", a któregoś dnia będziemy szczęśliwi...
 - O BoŜe!
 Po cóŜ tu przyszłam?
 Czemu się wsparłam na pańskim ramieniu?...
 - zawołała Flawia.
 - Bo tak pani pisano!
 - odrzekł.
 - Ach, moja droga i najukochańsza Flawio - dodał tuląc jej rękę do serca - 
czyŜbyś spodziewała się ode mnie słów wulgarnych?...
 Jesteśmy bratem i siostrą...
 ot i wszystko.

Strona 104

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 I zawracając na Piekiełko, powiódł ją w stronę pasaŜu.
 Na dnie kontentacji, jaką napawa kaŜdą kobietę gwałtowne wzruszenie, taiła się 
u Flawii trwoga, wzięła ją jednak za rodzaj lęku, jaki zawsze wywołuje nowy 
afekt; była oczarowana, szła pogrąŜona w milczeniu.
 - O czym pani myślisz?
 - zagadnął Teodozjusz, kiedy znaleźli się w połowie pasaŜu.
 - O wszystkim, coś mi pan mówił - odrzekła.
 - AleŜ - powiedział - w naszym wieku kasujemy wszelkie preliminaria; nie 
jesteśmy dziećmi, w naszej obopólnej sytuacji winniśmy się porozumieć.
 Wiedz pani nareszcie - dodał nie dochodząc do ulicy - Ŝe jestem twój bez 
Ŝadnych "ale"...
 Skłonił się głęboko.
 "śelazo juŜ w ogniu"!
 - pomyślał odprowadzając spojrzeniem swoją oszołomioną ofiarę.
 Wróciwszy do domu Teodozjusz spotkał na schodach osobistość w tej historii - by
tak rzec - podmorską: tkwi ona tutaj niczym zagrzebany kościół, na którym 
wzniesiono pałac.
 Na sam widok tego człowieka, który nie dodzwoniwszy się do niego, zadzwonił do 
drzwi Dutocqa, adwokat prowansalski zadrŜał, ale wewnętrznie, tak iŜ nic nie 
zdołało zdradzić owej głębokiej emocji.
 Człowiekiem tym był Cerizet, o którym Dutocq wspomniał Thuillierom, jako o 
swoim kanceliście.
 Cerizet mając zaledwie trzydzieści dziewięć lat wyglądał na pięćdziesiąt, tak 
się bowiem postarzał od tego wszystkiego, co moŜe postarzyć męŜczyznę.
 Ciemię łyse, Ŝółtawe przykrywała niedokładnie peruka, która wypełzłszy 
przyŜółkła równieŜ; twarz blada, sflaczała, pomarszczona nad wszelkie 
wyobraŜenie, zdawała się tym obrzydliwsza, Ŝe nos był wyŜarty - nie na tyle 
jednak, by moŜna go zastąpić nosem sztucznym, gdyŜ od nasady do nozdrzy zachował
się w stanie naturalnym; choroba, wyjadłszy boki, pozostawiła dwa otwory 
dziwacznego kształtu, które utrudniały Cerizetowi wymowę.
 Oczy, niegdyś niebieskie, dziś osłabione niedostatkiem wszelkiego rodzaju i 
nocną pracą, oczy w czerwonych obwódkach, świadczyły o głębokim schorzeniu, 
wejrzenie zaś ich, kiedy dusza wyraŜała nimi złośliwość, przeraziłoby zarówno 
sędziego, jak zbrodniarza - ludzi nieustraszonych.
 Usta, w których sterczało jeszcze kilka sczerniałych zębów, były groźne; 
występowała na nie pienista i rzadka ślina, nie ściekając nigdy z warg wąskich i
bladych.
 Cerizet, człeczyna niepozorny, bardziej zasuszony niŜ wyschły, usiłował 
zaradzić na swoją szpetotę ubraniem niebogatym co prawda, ale które utrzymywał w
schludności jeszcze bardziej uwydatniającej nędzę właściciela.
 Wszystko wydawało się u Cerizeta podejrzane, jak jego wiek, nos i spojrzenie: 
mógł więc mieć równie dobrze lat trzydzieści dziewięć, jak sześćdziesiąt; nie 
potrafiłbyś określić, czy jego granatowe pantalony, wypełzłe, lecz opięte bez 
zarzutu, wejdą niebawem w modę, czy teŜ naleŜą do mody z roku 1835.
 Buty rozklapane, starannie wyczyszczone, mające za sobą juŜ trzeci remont 
generalny, niegdyś wykwintne, deptały moŜe dawniej po salonach ministerialnych.
 Surdut o szamerunkach, których kolor wymyły deszcze, i owalnych obszywanych 
guzikach wyłaŜących niedyskretnie spod materiału, wskazywał swoim krojem byłą 
elegancję.
 Atłasowy halsztuk ukrywał dość szczęśliwie koszulę, która przezierała jednak 
spod spodu, rozdarta sprzączką - atłasowi zaś przydawał atłasowego blasku rodzaj
pomady sączącej się z peruki za jej młodych lat; kamizelce nie zbywało na 
świeŜości, zaliczała się jednak do kamizelek czterofrankowych, jakie kupiec 
gotowej odzieŜy dobywa z głębin wystawy.
 Wszystko było skrupulatnie wyczyszczone - jak i jedwabny cylinder, pełen garbów
i lśniący.
 Wszystko pasowało do siebie i godziło widza z czarnymi rękawiczkami, w których 
ów niŜszy urzędnik skrywał dłonie.
 Oto w krótkości jego dzieje.
 Był to artysta w rzeczach Zła, od pierwszej chwili spotykał się w tym względzie
z powodzeniem, oszołomiony więc początkowymi sukcesami, knuł nadal haniebne 
intrygi, nie wykraczając nigdy poza granice prawa.
 Stanąwszy na czele drukarni, sprzeniewierzył się swojemu pryncypałowi; jako 
redaktor jednej z gazet liberalnych, zbierał karę za karą - i tak to w pewnym 
prowincjonalnym mieście, za Restauracji, stał się jedną z ulubionych ofiar rządu
królewskiego, czyli nieszczęsnym Cerizetem, jak nieszczęsny był Chauvet, a 
Mercier - bohaterski.
 * SierŜant Mercier - dowódca straŜy parlamentarnej, popularny wśród opozycji od

Strona 105

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

chwili, gdy w r. 1823 odmówił wypełnienia rozkazu, tj. usunięcia z Izby Posłów 
deputowanego Manuela, wykluczonego za ostrą krytykę rządu.
Owa renoma patrioty wyniosła go w roku 1830 na urząd podprefekta; po sześciu 
miesiącach dostał dymisję; utrzymywał jednak, iŜ osądzono go nie wysłuchawszy, i
podniósł tyle wrzawy, Ŝe za rządów Casimira Perier został redaktorem gazety 
antyrepublikańskiej, subwencjonowanej przez ówczesny gabinet.
 Opuścił to stanowisko, Ŝeby robić interesa, wśród których znalazła się jedna z 
najbardziej niefortunnych spółek komandytowych, rozwiązana przez policję 
kryminalną; Cerizet przyjął dumnie wyrok, tłumacząc go zemstą uknutą w 
stronnictwie republikańskim, które, powiadał, nie przebaczyło mu twardych 
ciosów, jakie w swojej gazecie zadawał przeciwnikom, odwzajemniając jedną ranę 
dziesięcioma.
 Przesiedział czas jakiś w domu zdrowia.
 Rząd wstydził się tego człowieka pochodzącego z ochronki dla podrzutków, 
człowieka znanego z obyczajów niemal występnych, który na koniec z jak 
najbardziej uzasadnionych względów utracił szacunek ludzki, wszedłszy w haniebne
konszachty z niejakim Claparonem, eks-bankierem.
 Tak to Cerizet, staczając się coraz niŜej po szczeblach drabiny społecznej, 
musiał odwołać się do resztek ludzkiej litości, Ŝeby otrzymać miejsce kancelisty
u Dutocqa.
 Znalazłszy się na dnie nędzy, marzył o odwecie, Ŝe zaś nie miał juŜ nic do 
stracenia, nie przebierał w środkach.
 Łączyła go z Dutocqiem pokrewna deprawacja obyczajów.
 Był w dzielnicy dla Dutocqa tym, czym chart jest dla myśliwego.
 Cerizet, znając kłopoty pienięŜne wszystkich biedaków, uprawiał rynsztokową 
lichwę zwaną poŜyczkami krótkoterminowymi; dzielił zyski z Dutocqiem - i tak ów 
dawny ulicznik paryski stał się bankierem kramów, eskonterem wózków ręcznych, 
robakiem podŜerającym dwa przedmieścia.
 - No tak - powiedział Cerizet, kiedy Dutocq otworzył mu drzwi - skoro 
Teodozjusz wrócił, chodźmyŜ do niego...
 Adwokat ubogich przepuścił przodem obu panów.
 Wszyscy trzej minęli ciasny przedpokój o wywoskowanej kamiennej posadzce, w 
którym światło, przedostając się przez perkalowe firanki, lśniło w czerwonej 
zaprawie, wydobywając z półcienia skromny okrągły stolik orzechowy, orzechowe 
krzesła i orzechowy kredens ozdobiony lampą.
 Przechodziło się stamtąd do saloniku: firanki były tu czerwone, meble 
mahoniowe, kryte czerwonym pluszem - pod ścianą, naprzeciw okien, mieściła się 
biblioteka pełna dzieł prawniczych.
 Na kominku - pospolity garnitur: zegar o czterech mahoniowych kolumienkach, 
lichtarze pod szklanymi kloszami.
 Gabinet, gdzie przed ogniem z torfu zasiedli trzej przyjaciele, był typowym 
gabinetem początkującego adwokata: biurko, fotel z poręczami, w oknach zielone 
jedwabne zasłony, na podłodze zielony dywan, kartonowe pudła, otomana, a nad nią
krucyfiks z kości słoniowej na aksamitnym tle.
 Sypialnia i kuchnia znajdowały się snadź od podwórza.
 - No i jak tam?
 - zagadnął Cerizet.
 - Posuwamy się naprzód?
 - No chyba - orzekł Teodozjusz.
 - Przyznaj pan - zawołał Dutocq - Ŝe miałem znakomity pomysł!
 MoŜe nie wymyśliłem sposobu, Ŝeby wziąć w garść tego durnia Thuilliera?...
 - Tak, ale ja teŜ gorszy nie jestem - zapewnił Cerizet - dostaniecie dziś ode 
mnie szpagat, którym tak omotacie starą pannę, Ŝe będzie chodzić jak na 
smyczy...
 Nie łudźmy się: panna Thuillier ma w tej sprawie pierwsze skrzypce; zyskawszy 
ją, zdobędziemy miasto...
 Mówmy mało, ale mądrze, jak przystoi ludziom silnym.
 Claparon, znacie go, mój dawny wspólnik, to głupiec - i winien póki Ŝycia być 
tym, czym był zawsze: parawanem.
 OtóŜ w tej chwili uŜycza nazwiska pewnemu paryskiemu rejentowi, który wszedł w 
spółkę z przedsiębiorcami budowlanymi: otóŜ rejent i mularze robią plajtę!
 A Claparon bierze ją na siebie: nigdy jeszcze nie zbankrutował, ale wszystko ma
swój początek, i teraz ukrywa się w mojej norze, na ulicy Kurzej, gdzie nigdy go
nie znajdą.
 Wścieka się, bo nie ma grosza przy duszy; a wśród kilku domów wystawionych na 
sprzedaŜ jest jeden klejnocik: solidnie zbudowany, cały z kamienia ciosowego, w 
okolicach Świętej Magdaleny - fasada cacko, prześlicznie rzeźbiona; ale Ŝe 
jeszcze nie skończony, oddadzą go za sto tysięcy franków - najwyŜej; wyłoŜywszy 

Strona 106

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

dwadzieścia pięć tysięcy, będziemy moŜe za dwa lata mieć pięć tysięcy franków 
renty.
 Panna Thuillier, jeśli wyświadczymy jej taką przysługę, pokocha nas na śmierć i
Ŝycie, damy jej bowiem do zrozumienia, Ŝe nie kaŜdego roku zdarza się taka 
okazja.
 Bierzemy ludzi próŜnych we władanie, dogadzając ich miłości własnej lub im 
groŜąc; skąpiec wpada nam w ręce, kiedy chcemy wyrwać mu sakiewkę - lub ją 
napełnić.
 A Ŝe tak czy inaczej, pracując dla panny Thuillier, pracujemy na własną 
korzyść, trzeba dać jej udział w zyskach.
 - A dlaczego rejent machnął na to ręką?
 - spytał Dutocq.
 - E, słuchaj, toć w rejencie nasz ratunek!
 Rejent, skądinąd zrujnowany, musi sprzedać swój urząd: zastrzegł więc sobie tę 
cząstkę okruchów tortu.
 Wierząc w uczciwość tego osła, Claparona, kazał mu wyszukać nabywcę 
nominalnego; musi być bowiem tak ufny, jak rozwaŜny.
 Wmówimy w niego, Ŝe panna Thuillier to poczciwa dziewczyna, która uŜycza 
Claparonowi swojego nazwiska, a wtedy wpakują się obaj - Claparon i rejent.
 NaleŜy się ode mnie ten figiel mojemu przyjacielowi Claparonowi - zwalił mi 
przecieŜ na kark całą aferę ze spółką komandytową, kiedy to wykierował nas 
Couture, w którego skórze nie radziłbym wam się znaleźć!
 - tu zmętniałe oko błysnęło mu piekielną nienawiścią.
 - Rzekłem, panowie!
 - dodał basem, który wyszedł mu nie z ust, ale z jam nosowych; i przybrał pozę 
dramatyczną, gdyŜ w okresie najskrajniejszej nędzy występował był na scenie.
 Wśród głębokiego milczenia, jakim przyjęto ów ostatni kuplet Cerizeta, rozległ 
się miarowy dźwięk dzwonka - Teodozjusz podąŜył szybko do drzwi.
 - I jesteś pan wciąŜ kontent z niego?
 - zagadnął Cerizet Dutocqa.
 - Bo on mi wygląda na...
 mniejsza z tym, znam się na zdradzie.
 - Jest tak dalece w naszych rękach - odparł Dutocq - Ŝe nie fatyguje się 
obserwacją; ale, mówiąc między nami, nie przypuszczałem, Ŝe ma aŜ tyle atutów...
 W tym względzie myśleliśmy, Ŝe wsadzamy na konia kogoś, kto nie umie jeździć, a
ten frant okazał się wytrawnym dŜokejem!
 Ot co...
 - Niech lepiej uwaŜa - powiedział głucho Cerizet - dmuchnę i przewróci się jak 
domek z kart.
 A pan, tatuńciu, winieneś go obejrzeć przy pracy i w ogóle nie spuszczać z oka;
pilnuj go pan, pilnuj!
 A zresztą mam sposób, Ŝeby go wymacać: Claparon, na mój rozkaz, zaproponuje mu,
Ŝeby nas wykwitował, a wtedy osądzimy...
 - Niezła myśl - powiedział Dutocq - nikt ci nie zamydli oczu.
 - Takim juŜ ostroŜny, i basta!
 - odparł Cerizet.
 Słowa te wymienili półgłosem, gdy Teodozjusz marudził przy drzwiach.
 Kiedy wrócił, Cerizet rozglądał się z uwagą po gabinecie.
 - To Thuillier - oznajmił - spodziewałem się jego wizyty; siedzi w salonie, 
wolałbym, Ŝeby nie zobaczył Cerizetowego surduta - tu uśmiechnął się - 
zaniepokoiłyby go te szamerunki.
 - Wielkie rzeczy!
 Przyjmujesz ubogich, to twoja rola...
 MoŜe ci trzeba pieniędzy?
 - dodał Cerizet wyjmując sto franków z kieszonki pantalonów.
 - Weź, weź, przydadzą ci się.
 I postawił rulon monet na kominku.
 - A zresztą - ozwał się Dutocq - moŜemy ulotnić się przez sypialnię.
 - No to do widzenia - rzekł Prowansalczyk otwierając im zamaskowane drzwi, 
które łączyły sypialnię z gabinetem.
 - Proszę, proszę, niechŜe drogi pan pozwoli!
 - zawołał zwracając się do pięknego Thuilliera.
 I kiedy Thuillier stanął w drzwiach gabinetu, przeprowadził obu swoich 
wspólników przez sypialnię, gotowalnię i kuchnię, której drzwi wychodziły na 
przedpokój.
 - Za pół roku masz oŜenić się z Celestą i znaleźć się na wozie...
 Szczęściarz z ciebie, nie zasiadałeś dwakroć na ławach policji poprawczej...
 jak ja!...

Strona 107

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 Po raz pierwszy w roku 1824...
 wytoczono mi "proces o tendencję"...
 za serię artykułów, których nie napisałem, a po raz drugi za profit ze spółki 
komandytowej, który umknął nam sprzed nosa!
 No, do licha, kujmy Ŝelazo, póki gorące!
 Dutocq i ja diabelnie potrzebujemy po trzydzieści tysięcy franków; odwagi, miły
przyjacielu, odwagi!
 - dodał ściskając dłoń Teodozjusza, a uścisk ten był rodzajem próby.
 Prowansalczyk wylewnie i gorąco uścisnął mu rękę.
 - Mój chłopcze, bądź pewien, Ŝe póki Ŝycia nie zapomnę, z jakich wybawiłeś mnie
kłopotów; dzięki tobie dostałem tu zajęcie...
 Jestem twoim niewolnikiem, ale teŜ dajesz mi, co masz najlepszego, i tylko 
podlec gorszy od galernika, który został szpiegiem, nie grałby z tobą w otwarte 
karty.
 Kiedy drzwi się zamknęły, Cerizet zajrzał przez dziurkę od klucza, Ŝeby 
zobaczyć, jaką minę będzie miał Teodozjusz; nie ujrzał jednak fizjonomii 
wspólnika, gdyŜ Prowansalczyk, wracając do Thuilliera, odwrócił się tyłem.
 Na twarzy tej nie malował się ani niesmak, ani ból, lecz radość - Teodozjusz 
był wolny.
 Widząc, jak pomnaŜają się środki wiodące go ku powodzeniu, łudził się, Ŝe 
spławi haniebnych kamratów, którym zresztą wszystko zawdzięczał.
 Nędza ma niezgłębione otchłanie, zwłaszcza w ParyŜu, zamulone dna, toteŜ jeśli 
topielec wydobędzie się z onego łoŜyska na powierzchnię, zawsze do odzieŜy lub 
ciała przylgnie mu cuchnące błoto.
 Cerizet, przyjaciel niegdyś opływający w dostatki, protektor Teodozjusza, był 
błotnistą plamą przylepioną nadal jeszcze do niego - i dawny kierownik spółki 
komandytowej domyślał się, Ŝe Prowansalczyk rad by się oczyścić bywając w 
sferach, gdzie obowiązuje bezwzględnie czystość odzienia.
 - CóŜ to, mój drogi Teodozjuszu - powiedział Thuillier - spodziewaliśmy się, Ŝe
będziemy widywać pana co dzień i co wieczór, a ty zawodzisz nasze nadzieje...
 Wydajemy dziś obiad, Ŝona i siostra zleciły mi więc, Ŝebym cię zaprosił...
 - Taki byłem zajęty - odparł Teodozjusz - Ŝem nie miał dla nikogo choćby dwóch 
wolnych minut, nawet dla państwa, aczkolwiek zaliczam pana do przyjaciół i mam z
panem do pomówienia...
 - Jak to!
 Więc myślisz pan na serio o tym, coś mi mówił?
 - zawołał Thuillier przerywając Teodozjuszowi.
 - Gdybyś nie przyszedł pan porozumieć się ze mną, nie szacowałbym cię tak, jak 
szacuję - uśmiechnął się de la Peyrade.
 - Byłeś pan zastępcą naczelnika, a więc została ci jakaś reszteczka ambicji, w 
pańskim przypadku diabelnie usprawiedliwiona!
 No bo tak mówiąc między nami, jeśli taki Minard, pozłacany osioł, składa 
uszanowanie królowi i puszy się w Tuileriach, a Popinot lada dzień zostanie 
ministrem...
 pan zaś, wytrawny urzędnik administracji, człowiek mający za sobą trzydzieści 
lat doświadczeń, człowiek, który widział sześć rządów, przesadza balsaminy...
 Nie do wiary!...
 Wykładam karty na stół, drogi panie Hieronimie: chcę cię wywindować, bo 
pociągniesz mnie za sobą...
 A plan mam taki: będziemy musieli mianować członka rady głównej w tym okręgu, a
pan powinieneś nim zostać!...
 I zostaniesz!
 - dodał z naciskiem.
 - Któregoś dnia po nowych wyborach, a tylko ich patrzeć, będziesz posłował z 
tego okręgu...
 Ci, którzy dadzą panu swój głos przy wyborach do rady miejskiej, dadzą ci go 
przy wyborach do parlamentu, moŜesz mi wierzyć...
 - Ale jakimi rozporządzasz pan środkami?
 - spytał zafascynowany Thuillier.
 - Dowiesz się pan, ale nie przeszkadzaj mi prowadzić tej przewlekłej i trudnej 
sprawy; a jeśli popełnisz niedyskrecję, wygadawszy się przed kimkolwiek, co tu 
między sobą mówimy, knujemy i postanawiamy, zostawiam pana na lodzie!
 - O, moŜesz pan liczyć na moją absolutną dyskrecję: byłem wyŜszym urzędnikiem, 
miałem do czynienia z sekretami...
 - Dobrze, ale w tym rzecz, abyś miał pan sekrety przed Ŝoną, siostrą i państwem
Colleville.
 - śaden mięsień nie drgnie na mojej twarzy - zapewnił Thuillier sadowiąc się 
wygodnie.

Strona 108

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

 - Dobrze!
 - powiedział de la Peyrade.
 - I tak wypróbuję pana.
 Kto chce kandydować przy wyborach, musi płacić podatki, a pan nie płacisz...
 - A rzeczywiście!...
 - To nic.
 Tak bardzo jestem panu oddany, Ŝe wyjawię sekret pewnej spekulacji, dzięki 
której zyskasz czterdzieści tysięcy franków renty plus kapitał wynoszący do stu 
pięćdziesięciu tysięcy.
 Ale w pańskim wypadku twoja siostra obraca juŜ od dawna odsetkami od kapitału; 
i mieliście państwo rację: panna Brygida ma, jak się to mówi, łeb do interesów; 
trzeba się więc zgodzić, Ŝebym zdobył serce i przyjaźń pańskiej siostry, 
proponując jej tę lokatę.
 A oto dlaczego: jeśli nie zdobędę zaufania panny Brygidy, zaczną nas szarpać; 
następnie, czy to pan winieneś powiedzieć siostrze, Ŝeby nabyła kamienicę na 
twoje nazwisko?
 Lepiej, Ŝebym ja podsunął jej ten pomysł.
 A zresztą oboje państwo sami osądzicie sprawę.
 A teraz środki, jakimi rozporządzam: Phellion ma za sobą czwartą część głosów 
naszej dzielnicy - on i Laudigeois mieszkają tu od lat trzydziestu, obaj są dla 
wszystkich wyrocznią.
 Jeden z moich przyjaciół dysponuje równieŜ czwartą częścią głosów; a Ŝe 
proboszcz od Świętego Jakuba ma tu spory autorytet dzięki swoim cnotom - moŜe 
teŜ mieć kilka głosów.
 Dutocq - podobnie jak i sędzia pokoju - ma stosunki z mieszkańcami, wyświadczy 
mi więc przysługę - zwłaszcza jeśli nie będę działał we własnym interesie; 
wreszcie Colleville jako sekretarz merostwa reprezentuje równieŜ czwartą część 
głosów.
 - AleŜ masz pan rację, wybiorą mnie!
 - zawołał Thuillier.
 - Tak pan sądzi?
 - zagadnął z mroŜącą ironią de la Peyrade.
 - No to poproś pan swojego przyjaciela Collevillea, Ŝeby ci świadczył 
przysługi, a zobaczysz, co ci powie...
 W materii wyborów kandydat nigdy nie odnosi triumfu sam, ale za sprawą 
przyjaciół.
 Nigdy nie trzeba nic Ŝądać osobiście dla siebie, trzeba się dawać prosić, 
schować ambicję do kieszeni.
 - Teodozjuszu!...
 - wykrzyknął Thuillier i wstając chwycił młodego adwokata za rękę - jesteś 
bardzo silnym człowiekiem...
 - Nie tak jak pan, ale teŜ mam swoje niewielkie zalety - uśmiechnął się 
Prowansalczyk.
 - I jakŜeŜ się panu odwdzięczę, jeśli nam się powiedzie?
 - zapytał naiwnie Thuillier.
 - OtóŜ i to...
 Powiesz pan, Ŝe jestem bezczelny, zwaŜ jednak, Ŝe tai się we mnie uczucie, 
które usprawiedliwi wszystko, dzięki niemu bowiem mierzę siły na zamiary!
 Kocham i biorę pana za powiernika...
 - Ale kogo pan kochasz?
 - spytał Thuillier.
 - Pańską najdroŜszą maleńką Celestę - oznajmił de la Peyrade - i moja miłość to
rękojmia mojego oddania: czegóŜ bym nie zrobił dla teścia!
 To egoizm, wiem, pracuję dla siebie...
 - Przestań pan - zawołał Thuillier.
 - E, miły przyjacielu - rzekł de la Peyrade obejmując Thuilliera wpół - czyŜ 
mówiłbym ci o tym, gdybym nie miał za sobą Flawii i nie wiedział wszystkiego?
 Wysłuchaj jej tylko w tym względzie, nie napomykając ze swojej strony ani 
słowa.
 Posłuchaj pan: jest we mnie materiał na ministra, nie chcę Celesty nie 
zasłuŜywszy na nią; toteŜ dasz mi ją dopiero w przeddzień obliczania głosów, 
kiedy twoje nazwisko padnie tyle razy, ile to jest konieczne dla deputowanego 
ParyŜa.
 śeby zostać deputowanym ParyŜa, trzeba wziąć górę nad Minardem: a więc 
unicestwić Minarda, zachowując sobie swoje wpływy, aby zaś ten rezultat uzyskać,
naleŜy pozostawić Celestę na przynętę - i wykwitujemy ich wszystkich...
 Pani Colleville, pan i ja będziemy kiedyś coś znaczyć.
 Nie myśl pan zresztą, Ŝe jestem interesowny: wezmę Celestę bez posagu, 

Strona 109

Balzac Honoriusz - Komedia ludzka 14

wystarczą mi same nadzieje...
 Wejść do waszej rodziny, pozostawić moją Ŝonę wśród was, oto mój program...
 Jak pan widzi, nie mam Ŝadnych utajonych planów.
 Pan zaś, w pół roku po swojej nominacji do rady głównej, otrzymasz order, 
zostawszy zaś deputowanym, sam sobie wyrobisz oficerską wstęgę Legii 
Honorowej...
 Nie kłopocz się przemówieniami w Izbie, toć będziemy pisać je razem!
 MoŜe wypadnie panu zostać autorem powaŜnej ksiąŜki na jakiś temat na poły 
moralny, na poły polityczny - na przykład o instytucjach dobroczynnych, 
potraktowanych z wyŜszego punktu widzenia: ot, reforma lombardu, w którym 
popełnia się straszliwe naduŜycia.
 Trzeba przecieŜ nieco rozsławić pańskie nazwisko...
 to zrobi dobre wraŜenie, zwłaszcza w tym okręgu.
 Powiedziałem panu: "MoŜesz otrzymać order i zostać członkiem rady głównej 
departamentu Sekwany".
 A zatem wierz pan we mnie; a dopiero kiedy będziesz miał wstąŜeczkę w 
butonierce, kiedy powrócisz z ratusza, pomyślisz, Ŝeby wprowadzić mnie do swojej
rodziny.
 A ja i tak zrobię więcej: dam panu czterdzieści tysięcy franków renty...
 - Gdybyś pan spełnił choć jedną z tych trzech obietnic, miałbyś naszą Celestę!
 - O, bo to perła!
 - oznajmił de la Peyrade wznosząc oczy w niebo.
 - Taki mam feblik do niej, Ŝe co dzień się za nią modlę...
 Urocza jak rzadko, no cóŜ, poszła w pana...
 PrzecieŜ to mnie trzeba rekomendować!
 Tak, miły BoŜe, Dutocq powiedział mi wszystko.
 A więc zobaczymy się wieczorem!
 Idę teraz do Phellionów, Ŝeby pogadać w pańskim interesie.
 Rzecz jasna, ani panu w głowie, Ŝeby przeznaczyć dla mnie Celestę...
 w przeciwnym wypadku podstawiłbyś mi jak najfatalniej nogę.
 Nikomu ani słowa, nawet Flawii!
 Zaczekaj, aŜ ona przemówi pierwsza w tej sprawie.
 Wieczorem Phellion zada panu gwałt, Ŝebyś się zgodził na jego projekty i 
pozwolił wysunąć swoją kandydaturę.
 - Wieczorem - powtórzył Thuillier.
 - Tak, dziś wieczór - potwierdził Teodozjusz - chyba Ŝebym go nie zastał.
 Thuillier wyszedł powiadając sobie: "Oto człowiek nieprzeciętnej miary!
 Zawsze potrafimy się dogadać i, na honor, trudno byłoby nam znaleźć kogoś 
lepszego dla Celesty; zamieszkają z nami, rodzinnie, a to juŜ wiele; dzielny 
chłopak, dobry człowiek"...
 Dla umysłów autoramentu Thuilliera uwaga uboczna nabiera całej doniosłości, 
jaką winna mieć racja główna.
 Teodozjusza cechowała najbardziej urocza dobroduszność.
 Dom, ku któremu skierował się po chwili, stanowił przez dwadzieścia lat hoc 
erat in votis Phelliona; ale był to równieŜ dom Phellionów - jak szamerunki przy
lewitce Cerizeta naleŜały do ozdób niezbędnych.
 * Hoc erat in votis (łac.) — to było moim pragnieniem (początek jednej z satyr 
Horacego).
 Ów budynek, przylepiony do wielkiej kamienicy, liczył nie więcej niŜ 
dwadzieścia stóp głębokości - jeden rząd pokojów - mając z obu stron po 
jednookiennej wieŜyczce.
 Główną jego zaletą był ogród szeroki na jakieś trzydzieści sąŜni, dłuŜszy niŜ 
fasada wychodząca na podwórze i na ulicę; spoza drugiej wieŜyczki wabił oko gaik
lipowy.
 Podwórze dzieliła od ulicy krata rozdzielona dwuskrzydłową bramką.
 Budowla ta dwupiętrowa, z kamienia otynkowanego na Ŝółto, miała na piętrze 
zielone Ŝaluzje, a na parterze zielone okiennice.
 Kuchnia mieściła się na parterze wieŜyczki wznoszącej się od podwórza, kucharka
zaś, gruba dziewucha, pełniła pod ochroną dwóch olbrzymich psów powinności 
odźwiernej.
 Fasada - pięć okien i wieŜyczki wysunięte na sąŜeń do przodu - była w stylu 
Phellionowskim.
 Nad drzwiami widniała tabliczka z białego marmuru, a na niej złocony napis: 
Aurea mediocritas!
 Pod zegarem słonecznym wyrytym na fasadzie Phellion kazał wykuć tę oto mądrą 
maksymę: Umbra mea vita sit!
 * Aurea mediocritas (łac.) — złote umiarkowanie!
 * Umbra mea vita sit (łac.) — cieniem niech będzie moje Ŝycie!

Strona 110