asystent_osoby_niepełnosprawnej_346[02].Z1.05

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Przykładowe scenariusze zajęć

5. Ćwiczenia

5.1. Klasyfikacja potrzeb życiowych człowieka

5.1.1. Ćwiczenia

5.2. Wybrane elementy higieny osobistej

5.2.1. Ćwiczenia

5.3. Profilaktyka powikłań związanych z unieruchomieniem

5.3.1. Ćwiczenia

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

7. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać, aby bez
problemów mógł skorzystać z poradnika,

–

szczegółowe cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń opanuje podczas pracy
z poradnikiem,

–

przykładowe scenariusze zajęć,

–

propozycje ćwiczeń, które mają na celu ukształtowanie u uczniów umiejętności
praktycznych,

–

propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia,

–

literaturę.

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

określać psychofizyczne i społeczne mechanizmy funkcjonowania człowieka,

−

określać znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi,

−

charakteryzować wzorzec asystenta osoby niepełnosprawnej,

−

klasyfikować i ustalać potrzeby zdrowotne człowieka w danym środowisku,

−

planować i organizować pracę asystenta,

−

nawiązywać współpracę z instytucjami i organizacjami wspomagającymi pracę asystenta
osoby niepełnosprawnej,

−

wykorzystywać

dostępne

zasoby

materialne

niematerialne

dla

potrzeb

niepełnosprawnego,

−

dokonywać analizy sytuacji osoby niepełnosprawnej i jej oceny,

−

nawiązywać kontakt z osobą niepełnosprawną i jej otoczeniem,

−

stosować zasady obowiązujące w pielęgnowaniu osoby niepełnosprawnej,

−

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE

KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

–

dokonać klasyfikacji potrzeb życiowych człowieka zdrowego,

–

wyjaśnić znaczenie higieny osobistej oraz higieny zamieszkania,

–

określić zagrożenia, do jakich może dojść w przypadku unieruchomienia w łóżku oraz
omówić metody postępowania w profilaktyce i leczeniu tych zagrożeń,

–

wykonać podstawowe zabiegi pielęgnacyjne,

–

współpracować z innymi jednostkami i instytucjami medycznymi i społecznymi dla
zapewnienia ciągłej i kompleksowej opieki,

–

rozpoznać potrzeby z uwzględnieniem hierarchii dla dobra procesu pielęgnowania
i leczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

PRZYKŁADOWE

SCENARIUSZE

ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

.....................................................................

Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł:

Metody pracy z osobą niepełnosprawną 346[02].Z1

Jednostka modułowa:

Wykonywanie podstawowych czynności higienicznych
i pielęgnacyjnych 346[02].Z1.05

Temat: Znaczenie higieny osobistej dla zdrowia człowieka.

Cel ogólny: Poznanie znaczenia higieny osobistej dla zdrowia człowieka.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

zidentyfikować pojęcia „higiena osobista”, „higieniczny tryb życia”,

−

wskazać wpływ zachowania higieny osobistej na zdrowie człowieka,

−

uporządkować informacje,

−

sformułować własne opinie i uzasadnienia.

Metody nauczania–uczenia się:

−

mapa myśli,

−

dyskusja wielokrotna,

−

dyskusja frontalna.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca grupowa,

−

praca indywidualna.

Czas: 1 godzina dydaktyczna.

Środki dydaktyczne:

−

duże arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica flipchart.

Przebieg zajęć:
1. Zapoznanie uczniów z zasadami tworzenia mapy myśli:

−

w centrum arkusza zapisuje się problem (temat) w formie słownej lub graficznej,

−

poszczególne hasła, stwierdzenia, rysunki umieszcza się na całym arkuszu
porządkując i łącząc liniami według występujących pomiędzy nimi związków,

−

hasła zapisuje się wzdłuż linii wyraźnie, drukowanymi literami lub umieszcza
w połączonych liniami kołach,

−

linie powinny wychodzić ze środka arkusza (od zapisanego problemu – tematu),
a następnie się rozgałęziać,

−

na każdej linii (w kole) zapisuje się jedno słowo (hasło) lub umieszcza jeden symbol,

−

do tworzenia mapy myśli warto używać kolorów,

−

należy zapisywać wszystko, co przychodzi do głowy, starając się umieszczać hasła
(symbole w logiczny sposób według łączących je związków.

2. Przedstawienie zadania do wykonania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

.......................................................................

Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł:

Metody pracy z osobą niepełnosprawną 346[02].Z1

Jednostka modułowa:

Wykonywanie podstawowych czynności higienicznych
i pielęgnacyjnych 346[02].Z1.05

Temat: Mycie głowy podopiecznego unieruchomionego w łóżku.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności wykonywania zabiegów higienicznych.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

wybrać sposób mycia głowy w zależności od stanu podopiecznego,

−

przygotować podopiecznego do mycia głowy,

−

zaplanować kolejność czynności,

−

wykonać zaplanowane czynności,

−

zapewnić podopiecznemu bezpieczeństwo i wygodę podczas wykonywania czynności
związanych z myciem.

Metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne,

−

pokaz z objaśnieniem.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

grupowa,

−

praca indywidualna.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżka z materacami,

−

środki do mycia głowy,

−

odżywki do włosów,

−

ręczniki,

−

dzbanek do spłukiwania,

−

rynienka.

Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel prezentuje cele zajęć i zadania stojące przed uczniami.
2. Nauczyciel prosi uczniów o wyjaśnienie jakie znaczenie ma mycie głowy

podopiecznemu leżącemu.

3. Nauczyciel prosi o przypomnienie sobie przez uczniów algorytmu postępowania przy

myciu głowy podopiecznego leżącego.

4. Nauczyciel demonstruje sposób postępowania przy myciu głowy podopiecznego

unieruchomionego w łóżku, (rolę podopiecznego przyjmuje jeden z uczniów) – zwraca
uwagę na zapewnienie bezpieczeństwa podopiecznemu podczas wykonywania czynności.

5. Uczniowie dzielą się na 3 osobowe zespoły do wykonania ćwiczenia. Kolejno przyjmują

rolę podopiecznego, asystenta, obserwatora. Uczniowie wykonują ćwiczenie zgodnie
z zamieszczonym w Poradniku dla ucznia sposobem wykonania (algorytmu
postępowania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Nauczyciel obserwuje pracę uczniów.
7. Po jednorazowym wykonaniu ćwiczenia uczniowie – obserwatorzy głośno, na forum

grupy prezentują swoje spostrzeżenia.

8. Uczniowie przyjmują kolejne role i wykonują ćwiczenie.
9. Nauczyciel prezentuje swoje spostrzeżenia, zwracając uwagę na najczęściej pojawiające

się błędy.

Zakończenie zajęć

Praca domowa

Porównaj sposób

mycia głowy podopiecznego unieruchomionego w

łóżku

i podopiecznego mogącego samodzielnie siadać i zmieniać pozycje.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ĆWICZENIA

5.1. Klasyfikacja potrzeb życiowych człowieka

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj wylosowane potrzeby człowieka zdrowego.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonywania. Podzielić klasę na 5 zespołów, przydzielić zagadnienia do
omówienia i wybrać liderów grup. Technikę prezentacji pozostawić do wyboru uczniom.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym określania potrzeb człowieka

zdrowego,

2) scharakteryzować wylosowany rodzaj potrzeb,
3) zaprezentować wynik ćwiczenia grupie, na przykład w postaci plakatu czy wykresu.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

papier,

−

przybory do pisania,

−

kartki do losowania z zapisanymi potrzebami: fizjologicznymi, społecznymi,
bezpieczeństwa, uznania, samorealizacji,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura wymieniona w punkcie 7 poradnika dla nauczyciela.

Ćwiczenie 2

Na podstawie opisu sytuacji dokonaj analizy niezaspokojonych potrzeb podopiecznej

i wskaż ich skutki.

Opis sytuacji:

Pani Anna ma 27 lat, jest upośledzona w stopniu lekkim. Jest absolwentką zasadniczej

szkoły  zawodowej  o  kierunku  dziewiarstwo,  nigdy  nie  pracowała.  Samodzielna  w  zakresie
samoobsługi,  porusza  się  po  mieście.  Wolny  czas  spędza  na  czynnościach  domowych
i pomaga ojcu w gotowaniu, sprzątaniu, zakupach. Ma koleżanki ze szkoły, z którymi spędza
wolny czas.  Marzy o pracy  i  kontaktach z osobami  sprawnymi.  Mieszka z ojcem,  matka  nie
żyje od 10 lat. W miejscowości, w której mieszka działają Warsztaty Terapii Zajęciowej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i techniki wykonania. Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie, w parach lub
w grupach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z opisem sytuacji,
2)  określić niezaspokojone potrzeby Pani Anny,
3)  wskazać skutki niezaspokojenia tych potrzeb,
4)  zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5)  uczestniczyć  w  podsumowaniu  ćwiczenia  ukazującym  skutki  niezaspokojenia  potrzeb

w różnych obszarach życia podopiecznej.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

papier,

−

przybory do pisania,

−

poradnik dla ucznia.

−

literatura wymieniona w punkcie 7 poradnika dla nauczyciela,

−

komputer z dostępem do Internetu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.2. Wybrane elementy higieny osobistej

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zmień bieliznę pościelową i pościel łóżko podopiecznemu unieruchomionemu w łóżku,

który nie może samodzielnie siadać ani zmieniać pozycji.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zmiany bielizny pościelowej,
2)  zdjąć brudną bieliznę pościelową i odłożyć ją do pojemnika na brudną bieliznę,
3)  założyć czystą bieliznę na poduszkę i kołdrę,
4)  pościelić łóżko zgodnie z poznanym algorytmem,
5)  uporządkować otoczenie.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko z materacem,

−

krzesła,

−

kosz lub wózek na brudną bieliznę,

−

rękawiczki gumowe,

−

podkłady,

−

komplet czystej pościeli.

Ćwiczenie 2

Wykonaj słanie łóżka z podopiecznym unieruchomionym w łóżku, który może siadać

i odwracać się na boki.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 4 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym słania łóżka,
2)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta, członka rodziny lub obserwatora,
3)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
4)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5)  jako członek rodziny wykonywać polecenia asystenta,
6)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
7)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
8)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

9) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
10) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko z materacem,

−

komplet pościeli,

−

stolik, krzesło lub dwa krzesła,

−

rękawiczki gumowe.

Ćwiczenie 3

Zmień pidżamę podopiecznemu leżącemu, który ma problemy z samodzielnym

podnoszeniem się i obracaniem na boki.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zmiany bielizny osobistej,
2)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
3)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
4)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

czysta piżama,

−

kosz lub wózek na brudną bieliznę,

−

rękawiczki gumowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Wykonaj toaletę poranną podopiecznej częściowo samodzielnej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
2)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
3)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4)  wykonać toaletę zgodnie z poznanym algorytmem,
5)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko z materacem,

−

środki do mycia: mydło, myjka, miednica z ciepłą wodą, waciki, gaziki,

−

przybory do mycia zębów: pasta, szczoteczka, kubek z wodą,

−

ręcznik,

−

rękawiczki gumowe.

Ćwiczenie 5

Wykonaj w warunkach symulowanych mycie całego ciała u pacjentki unieruchomionej

w łóżku.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym kąpieli całego ciała w łóżku,
2)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
3)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
4)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy

zostały popełnione,

8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko z materacem,

−

przybory toaletowe: środki do mycia, myjka, gaziki, waciki, pasta i szczoteczka do
zębów, balsamy lub kremy

−

ręcznik,

−

miednica z ciepłą wodą,

−

rękawiczki gumowe.

Ćwiczenie 6

Wykonaj toaletę jamy ustnej osoby z częściową wydolnością samoobsługową.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
2)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
3)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko z materacem i kompletem pościeli,

−

przybory toaletowe: pasta i szczoteczka do zębów,

−

kubek z wodą,

−

miska nerkowa,

−

ręcznik,

−

rękawiczki gumowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 7

Wykonaj zabiegi pielęgnacyjne dłoni i stóp u podopiecznej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
2)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
3)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
6)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko z materacem i kompletem pościeli,

−

przybory toaletowe: szczoteczki do rąk i nóg, mydło, pilniczek do paznokci, nożyczki,
szpatułki drewniane, pumeks, kremy do rąk i stóp, miska z wodą,

−

ręcznik,

−

rękawiczki gumowe.

Ćwiczenie 8

Pomóż podopiecznemu przemieścić się z łóżka na wózek inwalidzki.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
2)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
3)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy

zostały popełnione,

7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

wózek inwalidzki,

−

śliska deseczka,

−

podkład lub prześcieradło do uniesienia chorego,

−

rękawiczki gumowe.

Ćwiczenie 9

Umyj głowę podopiecznemu leżącemu mogącemu samodzielnie siadać.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym sposobów mycia głowy,
2)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
3)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
4)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

środki do mycia włosów: szampon, odżywka, miednica z ciepłą wodą,

−

rynienka ściekowa,

−

dzbanek z ciepłą wodą do spłukiwania,

−

ręcznik,

−

rękawiczki gumowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.3. Profilaktyka powikłań związanych z unieruchomieniem

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ ryzyko powstawania jednego z wylosowanych zagrożeń i zaprezentuj je grupie.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę jego wykonania. Podzielić klasę na 4 grupy i pozwolić liderom wylosować
zagadnienie do omówienia. Technikę wykonania pozostawić w gestii uczniów. Zalecane jest
aby w prezentacji brali udział wszyscy uczniowie a nie tylko przedstawiciel grupy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym profilaktyki powikłań związanych

z unieruchomieniem,

2)  wylosować zagrożenie do omówienia,
3)  określić czynniki ryzyka sprzyjające powstawaniu wylosowanego zagrożenia,
4)  zaprezentować całej grupie.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie,

−

dyskusja.

Środki dydaktyczne:

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusze papieru, przybory piszące,

–

kartki do losowania z zagrożeniami:
Zagrożenia:
–

powstawanie odleżyn,

–

powstawanie odparzeń,

–

powstawanie przykurczy mięśni,

–

zaburzenia oddechowe,

−

literatura zgodnie z punktem 7 poradnika dla nauczyciela.

Ćwiczenie 2

Wykonaj u osoby unieruchomionej w łóżku zabiegi zapobiegające odleżynom

i odparzeniom.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym sposobów zapobiegania odleżynom

i odparzeniom,

2)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
3)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
4)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

–

łóżko z pościelą,

–

środki i przybory toaletowy do mycia,

–

środki do nacierania i smarowania ciała,

–

czysta pościel,

–

bielizna osobista,

–

rękawiczki gumowe.

Ćwiczenie 3

Wykonaj u osoby unieruchomionej w łóżku zabiegi wspomagające oddychanie.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym powikłań oddechowych,
2)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
3)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
4)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko,

−

podkłady lub poduszki do ułożenia podopiecznego,

−

rękawiczki gumowe.

Ćwiczenie 4

Wykonaj u osoby unieruchomionej w łóżku zabiegi zapobiegające powstawaniu

przykurczów.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i technikę wykonania z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podzielić
klasę na zespoły 3 osobowe. Uczniowie przyjmują po kolei wszystkie role wskazane
w ćwiczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zapobieganiu przykurczom,
2)  przyjąć rolę podopiecznego, asystenta lub obserwatora,
3)  jako podopieczny położyć się w łóżku,
4)  jako asystent przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
5)  wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
6)  jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonania czynności,
7)  ocenić  pracę  koleżanki/kolegi  podkreślając,  co  zostało  wykonane  dobrze,  a  jakie  błędy

zostały popełnione,

8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
9) powtarzać ćwiczenie, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne,

−

obserwacje.

Środki dydaktyczne:

–

łóżko z pościelą,

–

poduszki lub podkładki do ułożenia podopiecznego,

–

piłeczka wykorzystywana do zaciskania w dłoni,

–

rękawiczki gumowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Wykonywanie podstawowych
czynności higienicznych i pielęgnacyjnych”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, są z poziomu podstawowego,

−

zadania 1, 4, 18, 19, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt, za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

–

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

–

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,

–

dobry – za rozwiązanie co najmniej 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu
ponadpodstawowego,

–

bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 18 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu
ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. c, 3. a, 4. a, 5. a, 6. c, 7. d, 8. c, 9. a, 10. b, 11. a,
12. d, 13. b, 14. b, 15. d, 16. d, 17. a, 18. b, 19. d, 20. b.

Plan testu

zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

Zdefiniować wydolności samoobsługowej
podopiecznego

Dobrać sposoby mycia twarzy podopiecznego

Wyjaśnić sposób wykonywania toalety kończyn

Określić metody mycia narządów płciowych

Dobrać sposoby pielęgnacji włosów
u podopiecznego

Dobrać sposoby pielęgnacji paznokci

Określić częstotliwość mycia głowy

Określić zagrożenia powstałe podczas zmiany
bielizny pościelowej

Ustalić kolejność czynności przy zmianie
bielizny osobistej podopiecznego

Ustalić kolejność czynności przy zmianie
bielizny pościelowej podopiecznego leżącego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11 Określić znaczenie gimnastyki oddechowej.

Określić czynniki sprzyjające powstawaniu
odleżyn

Określić części ciała najbardziej narażone na
powstawanie odleżyn

Określić skale służące do oceny zagrożenia
odleżynami

Dobrać techniki wykonywania zabiegów
zapobiegających powikłaniom oddechowym.

Zidentyfikować instytucje wsparcia dla osób
niepełnosprawnych

Ustalić kolejność czynności przy kąpieli całego
ciała w łóżku

18 Dobrać technikę wykonywania masażu

Określić optymalne warunki panujące
w pomieszczeniu, w którym przebywają
podopieczni

20 Rozpoznać stopnie zaawansowania odleżyn

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z co najmniej jednotygodniowym

wyprzedzeniem.

2.  Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3.  Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4.  Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5.  Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
6.  Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wyjaśnij wszystkie wątpliwości.
7.  Zapewnij uczniom możliwość samodzielnej pracy.
8.  Kilka  minut  przed  zakończeniem  sprawdzianu  przypomnij  uczniom  o  zbliżającym  się

czasie zakończenia udzielania odpowiedzi.

9. Zbierz i sprawdź testy a wyniki wpisz do arkusza zbiorczego.
10. Przeprowadź analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i wybierz te zadania, które

sprawiły uczniom największe trudności.

11. Ustal przyczyny niepowodzeń uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.
12. Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mające na celu uniknięcie niepowodzeń

dydaktycznych – niskie wyniki przeprowadzonego sprawdzianu.

Instrukcja dla ucznia

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test zawiera 20 zadań wielokrotnego wyboru dotyczących wykonywania podstawowych

czynności higienicznych i pielęgnacyjnych. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna.

5. Udziel odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi: zaznacz prawidłową

odpowiedź X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonania zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Wydolność samoobsługowa jest to

a) zdolność do działań podejmowanych samodzielnie w ramach czynności życia

codziennego.

b)  zdolność do poruszania się.
c)  zdolność do jedzenia.
d)  zdolność do zmiany pozycji w łóżku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. W czasie toalety twarzy powieki zmywamy w kierunku

a)  od wewnątrz do zewnątrz.
b)  dowolnym.
c)  od zewnątrz do wewnątrz.
d)  od góry do dołu.

3. Wykonując toaletę ciała, kończyny zmywamy w kierunku

a)  od góry do dołu.
b)  od dłoni, stopy do góry.
c)  w dowolnym kierunku.
d)  zgodnie z życzeniem podopiecznego.

4. Wykonując toaletę krocza i narządów płciowych zewnętrznych zachowujemy kierunek

zmywania
a)

od góry do dołu.

b) od dołu do góry.
c)

kierunek zmywania nie ma znaczenia.

d) od pachwiny dalszej do pachwiny bliższej.

5. Pielęgnacja włosów polega na

a)  czesaniu, szczotkowaniu, myciu.
b)  szczotkowaniu, myciu, goleniu.
c)  myciu, suszeniu, tapirowaniu.
d)  suszeniu, tapirowaniu, lakierowaniu.

6. Pielęgnacja paznokci polega na

a) wycinaniu skórek i opiłowaniu pilniczkiem.
b) opiłowaniu pilniczkiem i obcinaniu na półokrągło paznokci dłoni, prosto paznokci

stóp.

c) obcinaniu na półokrągło paznokci dłoni, prosto paznokci stóp i natłuszczaniu dłoni.
d) natłuszczaniu dłoni i wycinaniu skórek.

7. Włosy myjemy

a)  codziennie.
b)  2–3 razy w tygodniu.
c)  raz na tydzień.
d)  w zależności od potrzeby.

8. Podczas ścielenia łóżka pościel podopiecznego odkładamy na krzesło ze względu na

a)  wygodę asystenta.
b)  estetykę otoczenia.
c)  unikania  kontaktu  z  elementami  otoczenia  mogące  stanowić  potencjalne  źródło

zakażenia.

d) sprawność działania.

9. W czasie zmiany bielizny osobistej podopiecznego zdejmowanie koszuli zaczynamy od

a)  kończyny górnej bliższej.
b)  kończyny górnej dalszej.
c)  dowolnej kończyny górnej.
d)  zawsze od kończyny bliższej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10. Zmianę bielizny pościelowej podopiecznego pozostającego w łóżku wykonujemy

w następującej kolejności
a)

zmiana poszwy, zmiana poszewek, zmiana prześcieradła, zmiana podkładów.

b) zmiana poszewek, zmiana prześcieradła, zmiana podkładów, zmiana poszwy.
c)

zmiana prześcieradła, zmiana podkładów, zmiana poszewek, zmiana poszwy.

d) zmiana poszwy, zmiana poszewek, zmiana podkładów, zmiana prześcieradła.

11. Gimnastyka oddechowa polega na

a)  wykonywaniu ćwiczeń poprawiających czynności układu oddechowego.
b)  usprawnianiu mięśni brzucha i kończyn dolnych.
c)  wykonywaniu ćwiczeń ogólnorozwojowych.
d)  usprawnianiu mięśni kończyn górnych.

12. Czynniki powodujące powstanie odleżyn

a)  długotrwały ucisk.
b)  brak higieny.
c)  apatia, brak ruchu.
d)  każdy z tych czynników predysponuje do powstania odleżyn.

13. W ułożeniu pacjenta na plecach szczególnie narażone na powstanie odleżyn są okolice

a)  krzyżowa, pięty, okolica rzepki, okolica potyliczna.
b)  krzyżowa, pięty, okolica potyliczna, łopatki.
c)  krzyżowa, barki, okołokostkowa boczna, łopatki.
d)  krzyżowa, mostek, pięty, łopatki, okolica potyliczna.

14. Skala Nortona służy do

a)  oceny wydolności samoobsługowej.
b)  oceny zagrożenia powstawania odleżyn.
c)  klasyfikacji odleżyn.
d)  oceny adaptacji podopiecznych.

15. Zapobieganie powikłaniom oddechowym polega na

a)  ćwiczeniach oddechowych.
b)  oklepywaniu i opukiwaniu.
c)  zastosowaniu drenażu ułożeniowego.
d)  wszystkie te zabiegi służą zapobieganiu powikłaniom oddechowym.

16. Instytucjami wsparcia społecznego dla osób niepełnosprawnych są

a)  lekarze interniści.
b)  centra rehabilitacji medycznej.
c)  lekarze specjaliści.
d)  grupy samopomocowe.

17. Kąpiel całego ciała podopiecznego w łóżku zaczynamy od umycia

a)  zębów.
b)  twarzy.
c)  kończyn górnych.
d)  kończyn dolnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18. Masowanie pleców rozpoczynamy od

a)  barków.
b)  podstawy kręgosłupa.
c)  okolic pośladków.
d)  nie ma znaczenia skąd zaczniemy.

19. Optymalna temperatura i wilgotność pomieszczenia, w którym przebywa podopieczny

powinna wynosić
a)

23–25

C i 60–80%.

b) 18–20

C i 50–60%.

20–22

C i 60–80%.

d) 20–22

C i 40–60%.

20. Ilość stopni zaawansowania odleżyn to

b) 5.
c)

d) 8.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko...................................................................................................

Wykonywanie podstawowych czynności higienicznych i pielęgnacyjnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

TEST 2

Test praktyczny typu – „próba pracy” do jednostki modułowej
„Wykonywanie podstawowych czynności higienicznych i pielęgnacyjnych”

Treść zadania

Zaplanuj i wykonaj u podopiecznego zabiegi zapobiegające powstawaniu odleżyn.

Opis sytuacji:

Pani Zofia ma 65 lat. Jest częściowo sparaliżowana po przebytym 2 miesiące temu

wylewie. Ma ograniczoną aktywność ruchową. Stan obecny podopiecznej: nadwaga,
podwyższony poziom cukru, częste nietrzymanie moczu. Podopieczna leży na wersalce.

Instrukcja dla nauczyciela

W badaniu osiągnięć ucznia w nabywaniu umiejętności praktycznych przewidzianych

w celach jednostki modułowej zaleca się zastosowanie zadania testowego typu „próba pracy”.
Zadanie  jest  tak  dobrane  aby  pozwoliło  sprawdzić  poziom  ukształtowanych  umiejętności
w  zakresie  wiedzy  teoretycznej  i  sprawności  wykonywania  czynności  praktycznych.
Uczniowi  należy  stworzyć  możliwość  inwencji  w  zaplanowaniu  poszczególnych  etapów
wykonywania  zadania:  zorganizowania  stanowiska  pracy,  doboru  odpowiednich  środków
higienicznych  i  niezbędnych  udogodnień.  Jest  to  jednocześnie  możliwość  samodzielnego
sprawdzenia  przez  ucznia  poziomu  nabytych  umiejętności  i  dokonania  analizy  podjętych
działań  praktycznych.  Zadaniem  nauczyciela  jest  stworzenie  warunków  umożliwiających
uczniowi wykonanie zadania zgodnie z zasadami i w określonym czasie.

Uczeń powinien mieć udostępnione:

−

środki higieniczne i sprzęt do wykonania zadania,

−

odzież ochronną: fartuch, rękawice gumowe.
Nauczyciel powinien:

−

zadbać o przygotowanie odpowiednich środków,

−

zapewnić pomieszczenie do wykonania ćwiczeń,

−

na bieżąco nadzorować pracę uczniów,

−

dokonać oceny wykonanej pracy.

Instrukcja dla ucznia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś wykonać następujące czynności:

−

dobrać i założyć odzież ochronną,

−

zaplanować kolejność wykonywania czynności,

−

ocenić zagrożenie powstawania odleżyn,

−

zaproponować czynności zapobiegające powstawaniu odleżyn,

−

wybrać niezbędne udogodnienia,

−

wykonać czynności higieniczne,

−

wykonać masaż i oklepywanie podopiecznej,

−

ułożyć podopieczną na niezbędnych udogodnieniach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Umiejętności podlegające ocenie

Lp.

Czynność wykonywana przez ucznia

Punkty

uzyskania

Punkty

przyznane

1. Zaplanowanie kolejnych czynności

2. Ocena zagrożenia powstawania odleżyn

3. Dobór czynności zapobiegających powstawaniu odleżyn

4. Dobór niezbędnych udogodnień przeciwdziałających

powstawaniu odleżyn

5. Wykonanie zabiegów higienicznych:

−

mycie podopiecznej

−

zmiana bielizny osobistej

−

zmiana pościeli

6. Wykonanie masażu i oklepywania

7. Ułożenie podopiecznej na niezbędnych udogodnieniach.

Razem

100

Normy wymagań na poszczególne oceny szkolne:

Ocena

Liczba uzyskanych punktów

dopuszczający

dostateczny

dobry

bardzo dobry

100

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

1. Korczak C.(red.): Higiena i ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1997
2. Odleżyny, zapobieganie i leczenie. (praca zbiorowa). Naczelna Rada Pielęgniarek

I Położnych. Warszawa 2001

3. Praca zbiorowa pod red. Ślusarskiej B., Zarzyckiej D., Zahradniczek K.: Podstawy

pielęgniarstwa. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004

4. Praca zbiorowa pod red. Zahradniczek K.: Pielęgniarstwo. Wydawnictwo Lekarskie

PZWL, Warszawa 2004

5. Praca zbiorowa pod red. Gwiazdkowskiego A.: Zachowania zdrowotne. Instytut

Medycyny Pracy, Łódź 1990

6. www.mps.gov.pl