Orzeł czy paw. Jeszcze o denarze Bolesława Chrobrego z napisem Princes Polonie

Stanisław Suchodolski

Orzeł czy paw? Jeszcze o denarze Bolesława Chrobrego z napisem

PRINCES POLONIE

Wyobra

enia na monetach emitowanych w czasie pierwszej monarchii

piastowskiej s

mało urozmaicone. Sprowadzaj

one do symbolu krzy

a, ko

cioła

lub postaci panuj

cego. Na tym tle wyró

niaj

dwa przedstawienia: strzały w

Drzewie

ycia na monecie niedawno odkrytej w Kaliszu

oraz ptaka stoj

cego w

prawo (heraldycznie w lewo) z rozpostartym ogonem. Temu ostatniemu motywowi

zostanie tu po

cona bli

sza uwaga.

Wspomniane wyobra

enie ptaka wyst

puje na słynnej monecie polskiej z

pocz

tku XI wieku. W jej otoku biegnie nie mniej niezwykła legenda: PRINCES

POLONIE, która powtarza si

na stronie odwrotnej wokół tzw. krzy

a nitkowego.

Mimo braku imienia panuj

cego wszyscy s

obecnie zgodni co do tego,

emitentem był Bolesław Chrobry, a moneta powstała około roku 1000 lub w

pierwszym dziesi

cioleciu XI w. Za tak

datacj

przemawia szereg wzgl

dów, jak

chronologia skarbów, w których te monety wyst

piły, poł

czenie ze stemplami

laduj

cymi emisje czeskie Władywoja (1002-1003), a tak

e nawi

zania do

wydarze

Zjazdu Gnie

nie

skiego

. Ryszard Kiersnowski uwa

e tytuł prince[p]s

został zaczerpni

ty z monet Benewentu a oddaje ówczesn

sytuacj

prawn

Chrobrego. Po uhonorowaniu go przez Ottona III dotychczasowy tytuł dux był ju

zbyt skromny, tytuł królewski natomiast jeszcze mu formalnie nie przysługiwał.

Posłu

enie si

rzymskim terminem princeps tłumaczone było przej

ciem cesarskiej

idei odnowienia Imperium Romanum

. Z proponowan

datacj

dobrze koreluje

ycie okre

lenia Polonia, które w tym czasie pojawia si

po raz pierwszy w

ródłach

pisanych

. Dodajmy nawiasem,

e przekazy te s

zachowane w pó

niejszych

kopiach, z czego wypływa wniosek,

e to wła

nie inskrypcja na omawianej monecie

zawiera najdawniejszy zapis nazwy Polski.

Ptak został przedstawiony w sposób bardzo schematyczny, w wyniku czego

wielkie trudno

ci z jego identyfikacj

. Kazimierz Stronczy

ski nie okre

lił go bli

ej,

poniewa

jednak na głowie ptaka rozpoznał koron

, mo

na si

domy

e uwa

ał

go za orła

. Pogl

d ten zaakceptował Marian Gumowski, pisz

c ju

wprost o

wyobra

eniu orła

. Jednocze

nie zastrzegł si

e nie ma ono nic wspólnego z Orłem

Białym. Zygmunt Zakrzewski natomiast s

dził,

e na monecie przedstawiono

koguta

. Nowe rezultaty przyniosły bardziej szczegółowe studia Ryszarda

Kiersnowskiego. Pocz

tkowo badacz ten nie próbował okre

gatunku ptaka,

konstatuj

c jedynie,

e wzorem dla jego przedstawienia słu

yły monety czeskie, a

zwłaszcza Sławnikowiców. Główna rola w przej

ciu tego wyobra

enia przypisana

została synowi Sławnika a bratu

w. Wojciecha, pierwszemu arcybiskupowi

gnie

nie

skiemu - Radzimowi Gaudentemu. On równie

miał by

autorem

wzmiankowanej legendy otokowej, z której pierwowzorem w postaci monet

Benewentu mógł si

zapozna

w czasie pobytu w rzymskim klasztorze na Awentynie.

W rezultacie Ryszard Kiersnowski uznał przedstawienie ptaka za symbol

arcybiskupa

. Kiedy po latach powrócił do tematu, na podstawie cech

charakterystycznych w postaci „koronki”, czyli czubka z piór na głowie, oraz

rozło

onego ogona stwierdził on,

e mamy tu do czynienia z pawiem

. Bardziej

tradycyjna była pozostała literatura, która nawi

zała do wcze

niejszych pogl

dów

Gumowskiego - do łask znów wrócił orzeł

. Istotne były tu najpierw przygotowania

do obchodów, a nast

pnie same obchody jubileuszu siedemsetlecia Orła Białego

Wygl

da na to,

e na monecie znaleziono to, na co było zapotrzebowanie, a rola

badaczy sprowadzała si

głównie do obja

niania i uzasadniania tego zjawiska.

Henryk Łowmia

ski, id

c w

lad za Stronczy

skim uznał,

e mamy do

czynienia z „ptakiem ukoronowanym”, a wi

c orłem. Wraz z legend

miał on tworzy

harmonijn

cało

ść

. Tytuł pryncepsa poł

czono z nazw

Polski oraz

„usymbolizowaniem monarchy jako orła”

. Ptak ten miał reprezentowa

pryncepsa

równie

na pó

niejszych monetach polskich: Władysława II, Bolesława

dzierzawego i Kazimierza Sprawiedliwego. Dawało to podstaw

do wniosku o

przetrwaniu tradycji pryncypatu w Krakowie do XIII w. i o krakowskiej genezie orła

piastowskiego. Pogl

dy te zostały przej

te, rozwini

te i upowszechnione przez

Alfreda Znamierowskiego

. Autor ten bezkrytycznie uznał,

e na monecie Chrobrego

nie chodzi jedynie o symbol orła, ale o Orła Białego w koronie, przyj

tego po

symbolicznej koronacji Chrobrego w Gnie

nie. Ostatnio tez

o wybiciu

„propagandowej monety ukazuj

cej na awersie orła cesarskiego,

najpowszechniejszy i uniwersalny symbol suwerennej władzy królewskiej”,

kilkakrotnie powtarzał Tomasz Panfil

Interesuj

ce jest,

e presji symboliki orła uległ równie

Ryszard Kiersnowski.

Nie wycofuj

c si

całkiem ze swoich wcze

niejszych ustale

e na monecie widnieje

paw, uznał, i

„dziwny ten ptak jest niejako substytutem władcy i symbolizuje przede

wszystkim poj

cie władzy pa

stwowej. Mo

e wi

c w intencji twórców tych stempli był

to istotnie orzeł...” W konkluzji autor stwierdził,

e „trudno oczekiwa

, by w

warunkach ledwie p

czkuj

cego mennictwa Bolesława Chrobrego twórca stempli

umiał bez

le okre

lonego wzorca wyj

ść

poza uproszczony ideogram. Je

eli ptak -

znaczy orzeł...”

. Podstaw

tego rozumowania, poza badaniem symboliki ptaka na

europejskich monetach

redniowiecza, była równie

korelacja z tre

legendy

(Princes Poloniae). Istotne znaczenie miała te

analiza reguł, zgodnie z którymi

umieszczano wyobra

enia na współczesnych monetach polskich i czeskich. Miała

wówczas obowi

zywa

karoli

ska jeszcze zasada równowagi elementów

wieckich i

sakralnych. Skoro przedstawieniu ptaka towarzysz

z drugiej strony symbole religijne

(na monecie polskiej krzy

, na czeskich - Prawica Bo

a), to ptaki te nale

y uzna

symbole

wieckie, zwi

zane z władz

Zupełnie odosobniony pogl

d wyraził w 1988 r. Rainer Sachs, i

na monecie

przedstawiono goł

bic

jako symbol Ducha

tego. Kreski na głowie ptaka,

interpretowane przez innych jako korona lub czubek pawia, zostały tu uznane za

symbol Trójcy

tej

. Sugestii tych nie podj

li inni badacze.

Z przedstawionego tutaj w skrócie stanu bada

jednoznacznie wynika,

obecnie przewa

a opinia, i

widniej

cy na monecie Chrobrego ptak przedstawia orła

lub przynajmniej za takiego był uwa

any. Z tego stwierdzenia ró

ni badacze

wyci

gaj

bli

ej lub dalej id

ce wnioski, na ogół nieuzasadnione, a w skrajnych

przypadkach dochodz

ce do konstatacji jawnie anachronicznych (orzeł

ukoronowany, Orzeł Biały, symbol władzy suwwerennej).

Aby przełama

zaistniały impas, nale

y oczywi

cie powróci

ródła i

dokona

jego krytyki. Zobaczmy wi

c co na monecie jest, a nie co na niej powinno

. Chodzi o to,

eby wyró

cechy szczególne, okre

laj

ce w my

l ówczesnych

reguł gatunek ptaka. W

adnym natomiast razie przedstawienie to nie musi by

zbie

ne z rzeczywistym wygl

dem zwierz

cia. Wbrew temu co pisz

niektórzy

autorzy, nie na

ladowano bowiem natury, lecz obiegowe wzorce. W zale

ci od

potrzeb i okoliczno

ci były one adaptowane, a nawet gruntownie zmieniane, w

wyniku czego powstawały niekiedy wyobra

enia zupełnie odmienne od pierwotnych.

Gdy na przykład przedstawienie pawia trzeba było wpisa

w koło, wówczas jego

ogon skracano albo zawijano do przodu, w stron

głowy. Korpus ptaka był wtedy na

ogół bardziej masywny lub wr

cz zaokr

glony, a nogi z konieczno

ci krótkie.

Na monecie Bolesława Chrobrego ptak ma trzy cechy zwracaj

ce uwag

: 1/

trzy kreski na głowie interpretowane jako „koronka” lub wr

cz korona albo symbol

Trójcy

tej, 2/ rozpostarty wachlarzowato ogon, z którego wida

ęć

piór, 3/ pi

ęć

punktów na korpusie ptaka.

ad 1/. Jak ju

o tym była mowa, korona na głowie orła nie była znana ani w

staro

ytno

ci, ani we wczesnym

redniowieczu. Pojawia si

tam dopiero ponad

dwie

cie lat pó

niej. Tak samo mo

na datowa

zwyczaj umieszczania na głowie orła

trzech piór. Domysł o symbolu Trójcy

tej jest nierzeczowy z tego wzgl

du, i

naszym przypadku wyra

nie wida

trzy kreski a nie trzy kulki maj

ce w dodatku

tworzy

trójk

t. P

k piór na głowie, przedstawiany cz

sto w postaci trzech lub

czterech kresek, jest natomiast cech

pawia. Wyró

nia go ona niezale

nie od czasu i

miejsca powstania wyobra

enia. Przypadki braku tej ozdoby głowy s

bardzo

rzadkie.

ad 2/. Rozpostarty ogon cechuje tylko koguta lub pawia. W przypadku

pierwszego z tych ptaków ko

ce piór opadaj

jednak na dół, tu za

wznosz

góry. Wynika z tego,

e mamy do czynienia z pawiem. Jego ogon, co prawda,

przybiera kształt wachlarza, gdy si

patrzy na

na wprost a nie z profilu. Mo

na si

jednak domy

e autor wzorca post

pił w tym przypadku jak staro

ytni

Egipcjanie, którzy rysuj

c postacie zwrócone bokiem, oko przedstawiali frontalnie.

Problem ten mieli oczywi

cie i inni twórcy, gdy wyobra

ali ptaka z profilu z

podniesionym ogonem. Zaznaczali go wówczas m.in. za pomoc

trzech lub czterech

piór albo te

półkolistego zarysu

ad 3/. Punkty na korpusie ptaków pojawiaj

tylko sporadycznie. Widzimy je

na monetach Sobiesława Sławnikowica, i to zarówno w przypadku ptaków

okre

lanych jako pelikan, goł

b lub orzeł. W blisko dwa stulecia pó

niej kropkami

zdobiono ciało orła na denarach Władysława II

. Nie jest to wi

c cecha wyró

niaj

jakiego

gatunku. Wydaje si

e chodziło po prostu o schematyczne, bardzo

uproszczone przedstawienie piór.

wietle powy

szych wywodów nie ulega w

tpliwo

ci,

e na monecie

Bolesława Chrobrego nie wyobra

ono ani orła, ani goł

bia, które maj

inne cechy

rozpoznawcze. W rachub

e wchodzi

tylko kogut i paw. Dylemat ten

rozstrzygamy zdecydowanie na korzy

ść

pawia. Przemawia za nim kształt „czubka”

na głowie, który tylko na rysunku Stronczy

skiego mo

e przypomina

grzebie

. Na

monetach lub ich zdj

ciach wyra

nie wida

e s

to pionowe kreski, które

symbolizuj

pióra. O wnioskach płyn

cych z kształtu ogona była mowa ju

uprzednio. Wyobra

enie koguta nie jest dotychczas znane z monet

wczesno

redniowiecznych. Interpretacja taka pojawiła si

co prawda w odniesieniu

do monet du

skich z IX w.

i czeskich Brzetysława I

. Bli

sza analiza nie

pozostawia jednak w

tpliwo

ci,

e w rzeczywisto

ci chodzi tu o pawie. S

one

notowane równie

i na innych monetach europejskich. Do przykładów podanych

przez Ryszarda Kiersnowskiego

trzeba jeszcze doda

wyobra

enie na jednej z

monet Bolesława II, ksi

cia czeskiego (C. 98). Wyobra

enie to, mocno

przekształcone, nie było dotychczas bli

ej rozpoznane i w literaturze przedmiotu jest

okre

lane ogólnym mianem ptaka. Jego ogon jest jednak bardzo długi i z powodu

braku miejsca został zawini

ty w stron

głowy. Dziwaczna czapeczka na niej

widniej

ca powstała przez zniekształcenie piór tworz

cych pawi czubek.

Konieczne równie

jest uwzgl

dnienie pawia na bli

ej nieokre

lonym denarze

czeskim z tego samego czasu

. Jest on tu zwrócony w lewo (heraldycznie w prawo).

Czubek ma zaznaczony czterema kreskami, a ogon pi

cioma prostymi liniami,

uko

nie wznosz

cymi si

do góry. Mniej pewnie mo

na rozpozna

pawie na kilku

dalszych monetach czeskich, o czym b

dzie jeszcze mowa ni

ej (Cach 94-96, 158).

Symbolika pawia jest powszechnie znana

. Był to atrybut Junony i z tego

tytułu ptaka tego umieszczano na monetach cesarzowych, zwłaszcza na emisjach

bitych dla ich uczczenia po

mierci

. Dla wczesnych chrze

cijan paw był symbolem

raju,

ycia wiecznego, zmartwychwstania, wreszcie Chrystusa. Z tego powodu

pojawia si

wielokrotnie w zabytkach sztuki sakralnej z V i VI w., co najlepiej wida

Italii, a zwłaszcza w Rawennie. Pó

niej paw wyst

puje ju

rzadziej, ale obecny jest

zarówno w sztuce monumentalnej, na ró

norodnych wytworach, jak te

na kartach

manuskryptów co najmniej do XII w. w całej niemal Europie Zachodniej i w

Bizancjum. Widzimy go w ró

nych formach na sarkofagach, na mozaikach, w

portalach i na drzwiach ko

ciołów, na kapitelach kolumn, na ołtarzach, cyboriach, na

naczyniach metalowych, w kształcie lampek oliwnych, na wyrobach z ko

ci słoniowej

(szkatułkach-relikwiarzach, grzebieniach), na tkaninach, wreszcie na metalowych

zawieszkach i srebrnych paciorkach

. Przedstawienia pawia pojawiaj

jednak

równie

na takich wytworach i w takich kontekstach,

e ich

wiecka symbolika nie

budzi w

tpliwo

ci. Przedstawienia te s

obecne w otoczeniu władców, na przykład

na mozaice podłogowej w sypialni Bazylego I w jego pałacu konstantynopolita

skim

czy na

cianie pałacu Rogera II w Palermo, tak

e na naczyniach metalowych ze

scenami dworskimi, my

liwskimi lub historycznymi. Zwraca jednak uwag

e podane

przykłady tycz

sztuki orientalnej i pozostaj

cej pod jej wpływem sztuki

bizantyjskiej

Znane s

dwa podstawowe uj

cia sylwetki pawia: en face i z profilu. Pierwsze

jest rzadsze. Jest ono obecne ju

na monetach rzymskich, pojawia si

przykład na mozaice z VI w. z San Vitale w Rawennie, na ołtarzu z XII w. w Wenecji,

ale przede wszystkim na wytworach sztuki bizantyjskiej

. Przedstawienie z profilu

dzieli si

z kolei na dwie odmiany: a/ z ogonem uło

onym poziomo lub opuszczonym

oraz b/ wzniesionym do góry. To ostatnie, które nas tu szczególnie interesuje,

wyst

puje rzadziej. Nie trudno zauwa

e jest ono typowe dla sztuki orientalnej,

od czasu Sasanidów poczynaj

c, zwłaszcza na srebrnych naczyniach metalowych.

W Europie Zachodniej objawia si

jeszcze w XII w. w Palermo, w pałacu króla

Rogera II, zdobionym, jak wiadomo, przez artystów orientalnych. Obecne jest jednak

równie

wcze

niej, np. w Hiszpanii i w Niemczech, a w drobnej plastyce w

Skandynawii, na Rusi, na W

grzech czy w Czechach

. O takich

e wyobra

eniach

na monetach czeskich była mowa ju

ej. Najbli

wszak

e, cho

pó

analogi

do wyobra

enia z monety Chrobrego odnajdujemy na miniaturze Speculum

humanae salvationis z Clarenbergu z ok. 1340-1360

d przedstawienie pawia trafiło na monety polskie, nie wiadomo. Z tego co

ej zostało powiedziane wynika jednak,

e ma ono wi

cej wspólnego ze sztuk

Wschodu oraz Europy le

żą

cej na północ od Alp ni

Italii i Bizancjum. Nie przes

dza

to oczywi

cie o pochodzeniu inspiracji, które bezpo

rednio lub po

rednio mogły

przyj

ść

z Italii. W sferze mennictwa najwi

ksze zwi

zki wida

z monetami czeskimi, i

to zarówno Przemy

lidów, jak i Sławnikowiców. Jedynie w ich stemplach wyst

puj

tym czasie przedstawienia ptaków

. S

one zró

nicowane, a na ogół te

przekształcone do tego stopnia,

e trudno z pewno

okre

ich gatunek. Jak ju

ej była mowa, na jednym z denarów Bolesława II mo

na wszak

e rozpozna

zniekształcon

sylwetk

pawia (C. 98). Jest ona jednak wyra

nie odmienna od

widniej

cej na monecie polskiej. Nie mogła wi

c słu

jako bezpo

redni wzór. Tak

ma si

sprawa z denarem bli

ej nieokre

lonym (Fiala IV, 6), mimo wi

kszego

podobie

stwa ł

cego oba wyobra

enia (w obydwu przypadkach ogon

zaznaczony prostymi liniami). Przypomnijmy nadto,

e na monetach Bolesława II nie

przedstawiano piór w postaci kropek, które widzimy na denarze polskim.

Maniera taka była natomiast stosowana na monetach Sobiesława, na których

pawia dotychczas nie rozpoznano. Istnieje jednak bardzo du

prawdopodobie

stwo,

e wła

nie ten ptak został odwzorowany na denarze

oznaczonym w katalogu Cacha pod numerem 158. Nie wynika to wprawdzie z

zamieszczonego tam rysunku, który niezbyt wiernie oddaje realia. Konfrontacja ze

zdj

ciem przekonuje jednak,

e pał

kowaty zarys nad plecami ptaka to nie uniesione

skrzydło, lecz podniesiony ogon. W ikonografii orientalnej lub pozostaj

cej pod

wpływem Orientu tak wła

nie przedstawiano pawia. Jedynym mankamentem jest

brak drugiej cechy wyró

niaj

cej tego ptaka, a mianowicie czubka na głowie. Znane

jednak przykłady wyobra

bez w

tpienia pawia, pozbawionego tej ozdoby

Istnieje wreszcie mo

liwo

ść

e czubek został pomini

ty przy kolejnym kopiowaniu.

Skoro na denarze PRINCES POLONIE głow

pawia zdobi czubek, a poza tym nieco

inaczej jest ukształtowany ogon, wnioskujemy,

e autor polskiego stempla nie

ladował monet sławnikowskich, jak si

to czasem s

dzi, lecz raczej uległ jedynie

inspiracji wyobra

, ogólnie rzecz bior

c, monet czeskich. Aby dowiedzie

, w

jakim to zostało uczynione celu, spróbujmy dokładniej przeanalizowa

sytuacj

panuj

w Czechach, i to zarówno odo

nie do tre

ci stempli, jak i reguł ich

ytkowania .

Na monetach Sobiesława - poza

wie

o odkrytym pawiem (C. 158) - pojawia

jeszcze ptak najcz

ęś

ciej identyfikowany z pelikanem (C.159). Niektórzy widz

jednak sylwetk

orła czaj

cego si

na szczycie wzgórza. Bardziej prawdopodobne

wydaje si

e mamy tu do czynienia albo rzeczywi

cie z orłem, albo z jakim

ptakiem brodz

cym (ibis?), który walczy z w

ęż

em. Wykonawca stempla chyba nie

poj

ł sensu tej sceny i zamiast w

ęż

a zaznaczył tylko lini

poziom

pod nogami

ptaka

. Wi

ksz

tpliwo

ść

budzi identyfikacja trzeciego przedstawienia (C. 160,

161). Widzimy na nim ptaka ze zwrócon

do tyłu głow

, szerokim, miotełkowatym

ogonem i korpusem pokrytym punktami. W podobny sposób przedstawiano zarówno

goł

bia, jak i orła

. Stemple sławnikowskie z ptakami maj

na odwrotnej stronie

wyobra

enie r

ki, czyli Prawicy Bo

ej. Datowane s

w przybli

eniu na lata 985-995.

Na monetach Bolesława II wyobra

enia ptaków notowane s

dotychczas

ciokrotnie. Wzmiankowane ju

, zniekształcone przedstawienie pawia ł

czy si

wyobra

eniem Prawicy Bo

ej (C. 98). Cztery pozostałe przedstawienia z ptakami s

nie mniej zbarbaryzowane (C. 93-96). Na głowie nosz

one po kilka kresek, co - jak

wiemy - znamionuje pawia. Domysł co do tej identyfikacji podpieraj

dziwne zarysy

widniej

ce na plecach, które cho

przypominaj

skrzydła, stanowi

jednak raczej

pozostało

ść

przekształconego, zawini

tego ogona. Zwraca uwag

e tym popsutym

wyobra

eniom towarzysz

na ogół równie zniekształcone legendy (C. 94-96).

Jedynie na dwóch monetach mo

na wyczyta

imi

Bolesława (C. 93 i 98). Wszystkie

cztery typy tej grupy ł

obraz ptaków z wyst

puj

cymi na stronie odwrotnej

przedstawieniami dwóch mieczy. Chodzi tu wi

c o tzw. typ mieczowy, a

lej rzecz

bior

c, o jego młodsz

odmian

, datowan

mniej wi

cej na lata 985-995 lub niewiele

pó

niej.

Uczeni czescy, o ile mi wiadomo, nie zajmowali si

bli

ej interpretacj

tych

przedstawie

. E. Nohejlová-Prátová uznała jedynie,

e pelikan i goł

b maj

znaczenie sakralne i symbolizuj

Chrystusa

. R. Turek i J. Hásková na monetach

sławnikowskich widzieli orły, które miały wyra

polityczn

pogró

wobec

Przemy

lidów

. R. Kiersnowski natomiast s

dzi,

e przedstawienia ptaków

symbolizuj

władc

, zajmuj

bowiem na monecie miejsce jego popiersia

. Sprawa

nie jest jednak jednoznaczna. Wprawdzie dwa główne typy denarów Sobiesława

maj

istotnie z jednej strony wspólne wyobra

enie Prawicy Bo

ej, a z drugiej b

popiersie, b

ptaka, jednak imi

Sobiesława towarzyszy cz

sto Prawicy. Mo

równie

przypomnie

e w innych typach na stronie odwrotnej Prawicy umieszczano

krzy

, kaplic

lub głow

Chrystusa. Oba wi

c stemple zawierały tre

ci sakralne, co

wła

ciwie było reguł

dla prototypów bawarskich i ich czeskich na

ladownictw a

momentu wprowadzenia tzw. typu anglosaskiego z popiersiem władcy. Element

wiecki był zawarty w legendach otokowych i sprowadzał si

do imienia ksi

cia i

ewentualnie jego tytułu oraz nazwy mennicy a czasem te

imienia mincerza. Reguła

ta obowi

zywała równie

w przypadku wy

ej wzmiankowanego typu mieczowego

Bolesława II. S

dzimy bowiem,

e miecz został tutaj u

yty jako symbol religijny,

obrazuj

c słowo Bo

. Przemawia za tym równie

ste ł

czenie tego motywu z

krzy

em. Interpretacja taka nie wył

cza oczywi

cie mo

liwo

ci,

e pojawienie si

miecza - niekiedy w sposób jakby demonstracyjny (na obu stronach monety i jeszcze

w zdwojonej liczbie) - miało te

jakie

aktualne podteksty. Podobnie tłumaczy si

obecno

ść

miecza dzier

onego przez Prawic

żą

na jednym z denarów Sobiesława

(C. 159).

Domysł o sakralnym charakterze wyobra

enia pawia zdaje si

popiera

nieco

pó

niejsza moneta czeska Brzetysława I (C. 313). Paw jest tu zwrócony w lewo

(heraldycznie w prawo). Sylwetk

ma stosunkowo smukł

, gdy

jego głowa

(ozdobiona trzema piórami) przerywa legend

otokow

i si

ga kraw

dzi kr

ąż

ka.

Poziomo uło

one pióra, które sprawiaj

wra

enie skrzydła, odwzorowuj

rzeczywisto

ci zagi

ty do tyłu ogon. W otoku jest dobrze czytelne imi

w. Wacława.

Na drugiej stronie widzimy siedz

(?) posta

z krzy

em w r

ku a wokół niej napis

BRACIZLAVS DVX. Najprawdopodobniej jednak nie jest to posta

ksi

cia, lecz

tego Wacława. Wskazuje na to przynale

ny mu atrybut w postaci krzy

podczas gdy ksi

cia znamionuje w tym czasie na monetach włócznia z proporcem.

Nie wiadomo czy niezgodno

ść

wyobra

enia z podpisem jest wynikiem pomyłki, czy

celowego działania. Prawd

jest bowiem,

e na monetach czeskich z 1. połowy

XI w. jedn

stron

na ogół po

cano ksi

ciu a drug

temu patronowi. Istniej

jednak równie

ste odst

pstwa od tej reguły. Widzimy na przykład imi

ksi

cia

powtórzone wokół obu przedstawie

lub te

zast

powanie jednej postaci (te

ksi

cia)

przez ró

ne formy krzy

a, kaplic

, Alf

i Omeg

lub Prawic

żą

. W efekcie

stosunek tre

wieckich do sakralnych mo

e si

wyra

ró

nymi proporcjami: od

2:2, poprzez 3:1, do 1:3 - przy oddzielnym punktowaniu pola i otoku ka

dej ze stron.

W przypadku monety z wyobra

eniem pawia mieliby

my proporcj

1:3 na korzy

ść

tre

ci sakralnych. Wynik taki b

dzie chyba aktualny nawet przy zało

eniu,

omyłkowo zamieniono tu legendy, a wi

e pierwotnie z pawiem miało si

czy

imi

ksi

cia, a z postaci

tego - imi

Wacława. Ju

ej była bowiem mowa,

współwyst

powanie imienia Brzetysława z symbolami religijnymi nie jest niemo

liwe.

Trzeba by natomiast zmieni

proporcj

na 2:2 przy zało

eniu,

e pomylono atrybuty -

do r

ki postaci trafił krzy

zamiast włóczni. Istnieje wreszcie mo

liwo

ść

e wszystko

zostało wykonane z planem, a zamiarem autora stempli było szczególne uczczenie

tego patrona. Tak czy owak zwi

zek pawia - jako symbolu zmartwychwstania i

ycia wiecznego - ze

tym patronem wydaje si

tu bardzo prawdopodobny.

Sumuj

c dane dotycz

ce dziesi

ciu wyobra

ptaków na monetach czeskich

z X/XI w. stwierdzamy,

e najcz

ęś

ciej jest tam reprezentowany paw. W trzech

przypadkach jego identyfikacja nie budzi w

tpliwo

ci, a w pi

ciu dalszych jest ona

bardzo prawdopodobna. Dwa inne wyobra

enia, zapewne orłów, wyst

puj

tylko na

monetach sławnikowskich. Wynika z tego,

e obraz pawia nie dostał si

na monety

przypadkiem, lecz

e był tam umieszczany celowo, i to w ró

nych postaciach.

Symbolika tego ptaka musiała by

wówczas w Czechach dosy

rozpowszechniona,

czego wyrazem było kilka wzorców - wszystkie pochodzenia orientalnego -

ulegaj

cych dalszemu kopiowaniu. Nie wida

, aby motyw ten był w jaki

szczególny

sposób zwi

zany z władc

, którego imi

tylko jeden raz mu towarzyszy

. Nawiasem

dodajmy,

e ksi

ążę

ce imiona cz

ęś

ciej ł

z widniej

ąą

na drugiej stronie

Prawic

żą

. T

c wła

nie stron

trzeba uzna

za główn

. W mennicy praskiej

sytuacja taka utrzymuje si

równie

po wprowadzeniu zupełnie nowego motywu w

postaci popiersia władcy, a wi

c pierwszego przedstawienia o

wieckim charakterze.

Nie ma co prawda na to dowodu, ale wydaje si

e wszystkie inne przedstawienia

ywane w tym czasie: ptaki i miecze, tak jak Prawica Bo

a, głowa Chrystusa, krzy

i kaplica, zawierały tre

ci religijne. Najbardziej prawdopodobne jest to w odniesieniu

do ptaka okre

lanego jako pelikan, a b

cego raczej orłem walcz

cym z w

ęż

em.

Byłby to wi

c symbol Chrystusa zmagaj

cego si

z szatanem.

Powy

sze rozwa

ania utwierdzaj

w przekonaniu,

e równie

na denarze z

napisem PRINCES POLONIE oba wyobra

enia - ptak i krzy

- maj

charakter

sakralny. O ptaku była mowa wy

ej. Co do takiej

e wymowy krzy

a nikt dotychczas

oczywi

cie nie zgłaszał zastrze

. Chodzi o tzw. krzy

nitkowy wzorowany

niew

tpliwie na monetach anglosaskich lub ich skandynawskich na

ladownictwach.

Półkola mi

dzy jego ramionami najbardziej przypominaj

pensy Knuta Wielkiego

typu Pointed Helmet

. Kłopot polega jednak na tym,

e monety te s

datowane

dopiero na lata 1023-1029. Gdyby rzeczywi

cie słu

yły za wzór monecie polskiej,

nie mogłaby ona mie

nic wspólnego ze Zjazdem Gnie

nie

skim ani

najprawdopodobniej w ogóle z Bolesławewm Chrobrym. Przeciw tak pó

nej

chronologii przemawia jednak datowanie znalezisk, w których monety polskie

wyst

piły, i inne argumenty wymienione na wst

pie. Łatwiej przyj

ąć

e moneta

polska jest wcze

niejsza i

e za punkt wyj

cia wzi

ła starszy typ anglosaski, a

mianowicie z legend

CRVX, datowany na lata 991-997. Jego niezale

ne od siebie

przemiany, wcze

niejsze w Polsce i pó

niejsze w Anglii, doprowadziły do nieco

podobnych rezultatów. Za przyj

ciem tego rozwi

zania przemawia fakt,

e równie

Skandynawii odkryto analogiczne, miejscowe na

ladownictwa typu CRVX, powstałe

oczywi

cie tak

e konwergentnie w pocz

tkach XI w.

Władc

na polskiej monecie symbolizuje jedynie legenda, która nie zawiera co

prawda jego imienia, lecz tylko tytulatur

. Identyfikuje ona jednak w sposób

jednoznaczny Bolesława Chrobrego. Ju

ej była mowa o jej tre

ci i znaczeniu

jako

ródle historycznym. Zwraca uwag

niezwykło

ść

tej legendy nie tylko ze

wzgl

du na jej tre

ść

, ale równie

na form

. Została bowiem powtórzona dokładnie w

tym samym brzmieniu na obu stronach monety, przez co zabrakło miejsca na

przekazanie innych tre

ci. Dublowanie legend wyst

puje w tym czasie sporadycznie

na monetach polskich (Such.

I, VIII, XII, XIII) i czeskich, jednak ka

dorazowo

zostało powtórzone imi

władcy. Trudno powiedzie

czy w naszym przypadku imi

Chrobrego pomini

to celowo, dzi

ki czemu został wyeksponowany jego niezwykły

tytuł, czy te

pierwotna kompozycja w spodziewanej postaci Bolizlaus - princes

Polonie uległa zakłóceniu

Analizuj

c oba stemple monety Bolesława Chrobrego stwierdzamy,

e ł

one elementy ró

nego pochodzenia. Legenda jest wzorowana na monetach italskich,

ale zawiera tre

ci w pełni aktualne dla miejsca wybicia. Sylwetka pawia ma posta

charakterystyczn

dla Orientu i obszarów poło

onych na północ od Alp. Została ona

wykonana przez kogo

znajacego monety czeskie, a zwłaszcza Sławnikowiców.

Krzy

jest typu anglosaskiego, a jego twórca musiał by

obznajmiony z denarami

Etelreda II lub ich na

ladownictwami. Trudno jest znale

źć

jedn

osob

, która by

mogła by

autorem wszystkich tych elementów i która by w pełni spełniała wszystkie

wymienione kryteria. Nie ulega tylko w

tpliwo

ci,

e był to kto

obeznany z ówczesn

symbolik

, no i oczywi

cie znaj

cy pismo, a wi

c duchowny. Wydaje si

e spo

ród

osób znanych nam z imienia najwi

ksz

szans

maj

dwie postacie: arcybiskup

Radzim Gaudenty

i Benedykt z Benewentu, opat eremu benedykty

skiego

lokalizowanego powszechnie, cho

nie wył

cznie w Mi

dzyrzeczu, jeden z Pi

ciu

Braci M

czenników

. O Gaudentym wiadomo,

e ł

czył znajomo

ść

Italii (cho

nie

Benewentu) i realiów czeskich, a w

ród nich oczywi

cie równie

emisji swojego brata

Sobiesława. Z monetami typu anglosaskiego mógł si

zetkn

ąć

w Polsce. Zreszt

dobór rodzaju krzy

a nie musiał wchodzi

w zakres obowi

zków autora stempli.

e była to sprawa techniczna, rozwi

zywana przez mincerza we własnym

zakresie. Przeciw pogl

dowi o udziale Gaudentego w mennictwie Bolesława

Chrobrego przemawia natomiast coraz silniej ostatnio podkre

lany konflikt mi

dzy

tymi dwiema postaciami

. Zanim jednak konflikt ten doszedł do szczytu, mo

współpraca taka była mo

liwa. Przyj

cie tej koncepcji okre

lałoby jednocze

nie

Gniezno jako miejsce emisji.

Na korzy

ść

Benedykta przemawia przede wszystkim jego italskie

pochodzenie, a zwłaszcza z Benewentu, w którym - jak pami

tamy - powstały

monety słu

żą

ce wzorem dla monet polskich. Mniejsz

znajomo

ść

miał Czech, ale

wiadomo,

e jaki

czas sp

dził w Pradze zim

1002 lub wiosn

1003 roku. Wyruszył

on do Rzymu lub do Ratyzbony, aby skontaktowa

z Brunonem z Kwerfurtu, który

usiłował uzyska

placet papie

a i cesarza Henryka II na prowadzenie z Polski misji

ród Wieletów. Burzliwe wydarzenia w Czechach skłoniły Chrobrego, ł

cego z

Benedyktem jeszcze zamiary jakiej

misji, do zatrzymania go w Pradze

. Była to

dobra okazja do poznania nie tylko ówcze

nie obiegaj

cych monet czeskich, ale

równie

nieco starszych oraz

rodowiska ludzi, niew

tpliwie duchownych, którzy

komponowali stemple monetarne. Tyczy to oczywi

cie tak

e wytworów słu

żą

cych po

temu wzorami. Warto tu jeszcze przypomnie

hybryd

stempel polskiej

monety z wyobra

eniem pawia i legend

PRINCES POLONIE oraz stempel

laduj

cy denar Władywoja (listopad 1002 - luty 1003)

, a wi

c monety zapewne

obiegaj

cej w czasie pobytu Benedykta w Pradze. Przeciw autorstwu eremity i jego

zaanga

owaniu w jakiekolwiek sprawy zwi

zane z mennictwem przywoływano

natomiast fakt,

e zgodnie z reguł

zakonn

stronił on od wszelkiej działalno

wieckiej

. Wiadomo wszak

e, i

czyły go z Chrobrym bliskie kontakty i

e ten

wysoko go sobie cenił. Przypomnijmy wreszcie,

e ksi

ążę

był konfratrem eremitów

dzyrzeckich

Jest jednak wi

ksza jeszcze przeszkoda, aby przyj

ąć

udział Benedykta w

powstaniu monety z wyobra

eniem pawia, a mianowicie natury chronologicznej. Jak

ej była o tym mowa, monety te datuje si

na pierwsze dziesi

ciolecie XI w.,

ale z wyra

preferencj

na pocz

tek tego okresu. S

du tego nie popiera jednak

analiza znalezisk, w których one wyst

piły. Najstarsze spo

ród tych znalezisk trafiły

do ziemi dopiero po 1017 roku, a wi

c nie wcze

niej ni

w pocz

tku lat

dwudziestych. Nie wiemy jak długo trwał wówczas obieg monet, czyli ile czasu

musiało upłyn

ąć

od ich wybicia do zdeponowania pierwszych egzemplarzy. Je

li na

podstawie analogii przyjmiemy orientacyjnie,

e okres ten wynosił 10-15 lat, to

dziemy musieli si

zgodzi

e emisji nie rozpocz

to przed 1005 r., a wi

c za

ycia

Benedykta.

Inni pretendenci do autorstwa stempli to opat Tuni, zapewne nast

pca

Benedykta w klasztorze mi

dzyrzeckim, zaufany człowiek Bolesława Chrobrego i z

tego powodu wykorzystywany przez niego do pełnienia ró

nych misji

dyplomatycznych

, oraz desygnowany do prowadzenia misji w

ród pogan -

arcybiskup Bruno z Kwerfurtu

. Był on czcicielem

w. Wojciecha i gor

cym

downikiem Chrobrego, którego w swoich tekstach nazywa princeps

christianissimus dominus i dux Polonorum (ale nie Polonie)

. W Polsce przebywał z

przerwami w latach 1006-1009, a wi

c wówczas, kiedy te

mogła powsta

moneta.

Zarówno Tuni, jak i Bruno dobrze znali Itali

: pierwszy był Włochem, drugi sp

dził w

niej kilka lat - w klasztorach na Awentynie w Rzymie i w Pereum pod Rawenn

, gdzie

zaprzyja

nił si

z wspomnianym Benedyktem z Benewentu. Nic jednak nie wiadomo

o zwi

zkach Tuniego i Brunona z Czechami.

Na zako

czenie pozostaje jeszcze zastanowi

dlaczego na główny motyw

stempla wybrano wówczas pawia. Fakt,

e jest to przedstawienie sakralne i

znajduje ono analogie na niewiele starszych monetach czeskich, nie wyja

nia

jeszcze sprawy. Odpowied

na uzyska

analizuj

c kolejn

analogi

w postaci

omawianych tu ju

monet Brzetysława I (C. 313). Je

li zgodzimy si

e widniej

na nich paw ma zwi

zek ze

tym m

czennikiem Wacławem, to mo

emy równie

przyj

ąć

e ten sam ptak trafił na monet

polsk

ze wzgl

du na

tego m

czennika

Wojciecha. Co prawda kilka lat wcze

niej rozstał si

on z

yciem doczesnym,

osi

ł jednak

ywot wieczny symbolizowany przez pawia. Przypisywanie takiej

li bratu

tego, nosz

cemu w dodatku tytuł archiepiscopus sancti Adalberti, nie

wydaje si

niemo

liwe. A trzeba jeszcze wzi

ąć

pod uwag

e emisja odbywała si

zapewne niedługo po utworzeniu metropolii pozostaj

cej pod patronatem

czennika i po zako

czeniu synodu z udziałem cesarza. Ale równie

pozostali

kandydaci do miana autora stempli

ywili cze

ść

dla

w. Wojciecha. W przypadku

Brunona z Kwerfurtu, autora

ywota

tego, sprawa jest oczywista. Podobnie ma

rzecz z opatami eremu mi

dzyrzeckiego, który zapewne nosił wezwanie

Wojciecha

W tym kontek

cie warto przypomnie

wizerunek pawia w bordiurze Drzwi

Gnie

nie

skich. Zawiera ona, jak wiadomo, ró

ne aluzje do scen z

ywota

tego i

jego cnót. Paw został tu co prawda zauwa

ony, ale jego obecno

ść

nie wzbudziła

kszego zainteresowania

. Wyst

puje on w lewej bordiurze lewego skrzydła, a

c w miejscu, które dotychczas nie było poddawane interpretacji. Mo

na jednak

równie

tutaj, wzorem bordiury prawej, pokusi

o odgadni

cie znaczenia czterech

motywów z cz

ęś

rodkowej, układaj

cych si

w jedn

cało

ść

. Pierwszym, id

c od

dołu, a wi

c zgodnie z biegiem narracji, jest wyobra

enie małpy. Towarzyszy ono

scenie oddawania

w. Wojciecha na nauk

do Magdeburga. Nast

pnie pojawiaj

dwa lwy, które z góry i z dołu obramiaj

scen

nadania przez cesarza Ottona II

inwestytury biskupiej. Dalej idzie przedstawienie pawia, ł

ce si

ze scen

wyp

dzenia czarta z op

tanego. Kluczowe znaczenie ma tu symbolika lwów. Maj

one, jak wiadomo, bardzo ró

ne, a nawet przeciwstawne znaczenia. W naszym

przypadku w rachub

nie wchodzi chyba ani Chrystus, ani szatan. Raczej

upatrywaliby

my zwi

zku z jednej strony z presti

em cesarskim, a z drugiej - z

symbolik

bramy strze

onej przez lwy przed złymi mocami

. Przed t

bram

obrazuj

punkt przełomowy w

ywocie

tego, byłoby uosobienie grzesznika

(człowieka jeszcze nieukształtowanego?) w postaci małpy

, za bram

- symbol

ycia

wiecznego w postaci pawia. Przypomnijmy,

e w prawej bordiurze Zdzisław K

ski

zinterpretował posta

w róg jako Oriona stanowi

cego zapowied

cze

stwa. Jele

natomiast i kogut maj

zdaniem tego uczonego uosabia

Wojciecha

. Mo

e wolno doł

czy

tu i pawia, maj

cego - podobnie jak i wymienione

zwierz

ta - symbolik

chrystologiczn

Pewne poparcie dla wyra

onej tu hipotezy znajdujemy te

w tekstach

Brunona z Kwerfurtu. Zarówno w

ywocie Pi

ciu Braci M

czenników jak i w

tego Wojciecha

ywocie Drugim Wojciech został nazwany „rzadkim ptakiem”

Nie wynika oczywi

cie jeszcze z tego,

e Bruno miał na my

li pawia, cho

ten

niew

tpliwie na takie miano w pełni zasługiwał. Dla naszych rozwa

ne jest,

ty w ogóle został skojarzony z ptakiem.

W powy

szym tek

cie zostały wypowiedziane s

dy o ró

nym stopniu

wiarogodno

ci. Spróbujmy wi

c na koniec je pod tym wzgl

dem uporz

dkowa

. Za

nie ulegaj

ce w

tpliwo

ci uwa

am stwierdzenie,

e na monecie z legend

PRINCES

POLONIE wyobra

ono pawia. Jest to raczej symbol sakralny ni

zwi

zany z władz

lub władc

. Tre

ci religijne dominuj

jeszcze w tym czasie w Europie

rodkowej na

obu stronach monet, a jedynym motywem reprezentuj

cym władc

jest zarys jego

głowy lub popiersia. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby zaakceptowa

powszechne

mniemanie,

e tre

ci zawarte w stemplach monety odbijaj

przemiany

zapocz

tkowane w czasie Zjazdu Gnie

nie

skiego. Powstała ona jednak kilka lat

pó

niej, raczej ju

w odniesieniu do polityki Henryka II ni

Ottona III.

Spo

ród ró

nych pretendentów do autorstwa tych stempli najpowa

niejszymi

arcybiskup Radzim Gaudenty, arcybiskup Bruno z Kwerfurtu i opat Tuni. W

rachub

wchodz

oczywi

cie równie

anonimowe osoby z ich otoczenia. Sprawy nie

na uwa

za przes

dzon

, podobnie jak i kwestii miejsca powstania tych

monet. Najmniej ugruntowany, ale nie bez szans na zaakceptowanie, jest domysł o

zwi

zku symbolu pawia z m

cze

stwem

w. Wojciecha, a na pó

niejszych

monetach czeskich - z osob

w. Wacława.

* Panu Profesorowi Piotrowi Skubiszewskiemu winienem wdzi

czno

c za konsultacje oraz

przeczytanie pierwszej wersji niniejszego tekstu. Oczywiste jest jednak,

e nie ponosi on

odpowiedzialno

ci za zawarte w nim ewentualne bł

dy.

Por. S. Suchodolski, Tadeusza Wola

skiego zwyci

stwo zza grobu, czyli nowy typ denara Bolesława

Chrobrego, [w:] Archeologia i staro

ytnicy. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Abramowiczowi

w 70 rocznic

urodzin, red. M. Głosek, Łód

1997, s. 265-273.

S. Suchodolski, Moneta polska w X/XI wieku, Wiadomo

ci Numizmatyczne, XI, 1967, s. 110-112 oraz

nowa wersja tej pracy: Najdawniejsze monety polskie. Bolesław Chrobry i Mieszko Bolesławowic (w

druku) - tu inna, obszerniejsza posta

niniejszego tekstu.

R. Kiersnowski, Teksty pisane na polskich monetach wczesno

redniowiecznych, Wiadomo

Numizmatyczne, III, 1959, s. 16-19; ten

e, Pieni

dz kruszcowy w Polsce wczesno

redniowiecznej,

Warszawa 1960, s. 273-281.

S. Zaj

czkowski, Nazwa Wielkopolski w

wietle

ródeł historycznych, Przegl

d Zachodni, VI, 1951, nr

9/10, s. 4-7; H. Łowmia

ski, Pocz

tki Polski, t.VI/1, Warszawa 1985, s. 21-26; J. Fried, Der Hl.

Adalbert und Gnesen, Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte, 50, 1998, s. 44-52.

K. Stronczy

ski, Pieni

dze Piastów od czasów najdawniejszych do roku 1300, Warszawa 1847, s.

177, 248; ten

e, Dawne monety dynastyi Piastów i Jagiellonów, cz. II, Piotrków 1884, s. 17.

M. Gumowski, Podr

cznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914, s. 155; ten

e, Corpus nummorum

Poloniae, t. I, Monety X i XI wieku, Kraków 1939, s. 22 n.

Z. Zakrzewski, Pierwsza moneta polska, cz. II, Slavia Antiqua, V, 1954-1956, s. 211-214.

Kiersnowski, Pieni

dz kruszcowy, s. 277.

Kiersnowski, Moneta w kulturze wieków

rednich, Warszawa 1988, s. 401. Do s

du tego przychylił

B. Paszkiewicz, Od symbolu do herbu. Orły polskie na monetach

redniowiecznych, [w:] Orzeł

Biały herb Pa

stwa Polskiego, red. S.K.Kuczy

ski, Warszawa 1996, s. 15 n. Jako pierwszy zapewne

domysł o obecno

ci pawia na monecie Chrobrego wyraził S. Russocki, Nad nami Orzeł Biały..., [w:] S.

Russocki, S.K. Kuczy

ski, J. Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej, Warszawa 1970

, s. 26

n. Miałby to by

bizantyjski symbol cesarski.

W. Hensel, Szkice wczesnodziejowe, cz. VIII, 4. Do rozwa

nad pocz

tkiem u

ytkowania orła jako

godła polskiej rodziny panuj

cej, Slavia Antiqua, t. XVII, 1970, s. 61-69; H. Łowmia

ski, Pocz

tki

Polski, t. VI,2, Aneks. Krakowska geneza orła piastowskiego, s. 230-943, zwłaszcza s. 933 n.

Por. Orzeł Biały - 700 lat herbu Pa

stwa Polskiego, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa

1995, s. 17 n., 77, 224. Autorzy zachowali tu jednak nale

ostro

ść

w interpretacji wyobra

enia

ptaka z denara Chrobrego.

Łowmia

ski, o.c., s. 935.

A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Warszawa 1995, s. 18 n., 26.

T. Panfil, Orzeł na denarze Bolesława Chrobrego - pochodzenie i znaczenie symbolu, Biuletyn

Numizmatyczny, Nr 4(316), 1999, s. 23. Por. dyskusj

: S. Suchodolski, Czy orzeł polski ma ju

tysi

lat? Uwagi o zwierzy

cu numizmatycznym Tomasza Panfila, Biuletyn Numizmatyczny, Nr 1(321), 2001,

s. 1-12; T. Panfil, Rara avis, czyli jeszcze zwierz

ta na monetach, tam

e, Nr 3, 2001, s. 23-28.

R. Kiersnowski, Symbol ptaka, [w:] Imagines Potestatis, red. J. Banaszkiewicz, Warszawa 1994, s.

110; ten

e, Über einige Herrschaftszeichen auf Münzbildern des 10. und 11. Jahrhunderts, [w:]

Commentationes de nummis saeculorum IX-XI in Suecia repertis, Nova series 6, Sigtuna Papers.

Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age coinage 1-4 June 1989, ed. K. Jonsson, B.

Malmer, Stockholm 1990, s. 160-163.

R. Sachs, Geneza orła heraldycznego w Europie

redniowiecznej, Slavia Antiqua, t. XXXI, 1988, s.

204-206.

Por. T.J. Arne, La Suède et l’Orient. Études archéologiques sur les relations de la Suède et de

l’Orient pendant l’âge des Vikings, [Archives d’Études Orientales, vol. 8], Upsal 1914, s. 158-161; L.-J.

Bord, P. Skubiszewski, L’image de Babylone aux Serpents dans le Beatus. Contribution à l’étude des

influences du Proche-Orient antique dans l’art du haut Moyen Age, Paris 2000, s. 103-106.

F. Cach, Nejstarší

eské mince, I, Praha 1970, nr 158-161 (dalej skrót: C. i numer); Stronczy

ski,

Dawne monety, typ 42.

B. Malmer, Nordiska mynt före år 1000, Lund 1966, pl. I,3 (na fakt,

e mamy tu do czynienia z

wyobra

eniem pawi zwrócił uwag

Witold Garbaczewski w 2000 r. na sesji w Supra

lu, w dyskusji nad

referatem T. Panfila).

Cach, o.c., nr 313 - A. Merhautová, D. T

eštík, Ideové proudy v

eském um

ní 12. století, Studie

SAV 2.85, Praha 1985, s. 85 n.

Kiersnowski, Moneta w kulturze wieków

rednich, s. 401.

E. Fiala,

eské denáry, Praha 1895, nr 416 i 417, tab. IV, 6.

Por. D. Fostner,

wiat symboliki chrze

cija

skiej, Warszawa 1990, s. 243-246; Lexikon der

Christlichen Ikonographie, t. III, Freiburg im Breisgau 1971, szp. 409-411; Lexikon des Mittelalters, t.

VI, München u. Zürich 1993, szp. 2026 n.; L.-J. Bord, P. Skubiszewski, o.c., s. 98-106.

D.R. Sear, Roman coins and their values, London 1964, nr 2268, 2826.

Por. literatur

cytowan

ej oraz liczne prace dotycz

ce sztuki przedroma

skiej i roma

skiej.

Wyobra

enia pawia na paciorkach srebrnych z IX-X w. odkrytych w Czechach podaje Z. Petrá

, První

eské mince, Praha 1998, s. 149. Tu równie

zdj

cia monet czeskich z przedstawieniami ptaków (s.

195, 197).

V.P. Darkevi

, Svetskoe iskusstvo Vizantii. Proizvedenija vizantijskogo chudožestvennogo remesla v

Vosto

noj Evrope X-XIII veka, Moskva 1975, s. 204 n.; ten

e, Chudožestvennyj metall Vostoka VIII-XIII

vv., Moskva 1976, tabl. 27, 28, 33. Mozaiki z pałacu Bazylego I s

znane z opisu jego wnuka -

Konstantyna Porfirogenety w

ywocie Bazylego (por. francuskie tłumaczenie w: Ch. Diehl, Manuel d’art

byzantin, Paris 1910, s. 375-378, 387 n.).

Darkevi

, Svetskoe iskusstvo Vizantii, s. 108, 204-207.

Darkevi

, Chudožestvennyj metall Vostoka, l.c.; ten

e, Svetskoe iskusstvo Vizantii, s. 198, 208;

Bord, Skubiszewski, l.c.; Arne, l.c.; Petra

, o.c., s. 149.

S. Kobielus, Krzy

Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa 2000, il. 50.

Kiersnowski, Über einige Herrschaftszeichen, s. 161, 163; ten

e, Symbol ptaka, s. 116 i ilustracje.

Wszystkie inne podane przykłady s

pó

niejsze i dotycz

XI w. O monetach czeskich tego czasu

por. S. Suchodolski, Pocz

tki mennictwa w Europie

rodkowej, Wschodniej i Północnej, Wrocław

1971, s. 39-101.

Por. Darkevi

, Chodožestvennyj metall Vostoka, tabl. 28.

Por. E. Nohejlová-Prátová, Krása

eské mince, Praha 1955, s. 36 n. Podobne wyobra

enie ptaka

walcz

cego z w

ęż

em wyst

puje na bizantyjskiej czarze srebrnej z XI-XII w. Teodora Turkelusa,

Darkevi

, Svetskoe iskusstvo Vizantii, s. 260, 262 n.; Bord, Skubiszewski, o.c., s. 104. Por. te

wyobra

enie ptaka na polskim brakteacie z XII w., Stronczy

ski, Dawne monety polskie, s. 160, typ

128.

Por. np. przedstawienia goł

bi na mozaikach w Rawennie oraz przedstawienie orła na anonimowych

follisach ostrogockich. Za goł

biem opowiedziała si

E. Nohejlová-Prátová, o.c., s. 38, za orłem za

Hásková, Slavnikovci v historické vypov

di svých minci, Archeologické rozhledy, XLVII, 1992, s. 228.

Nohejlová-Prátová, o.c., s. 36-39.

Hásková, o.c., s. 226, 228.

Kiersnowski, Über einige Herrschaftszeichen, s. 160; ten

e, Symbol ptaka, s. 110.

Forstner, o.c., s. 467-469.

Chronologia monet czeskich, na których pojawia si

wyobra

enie pawia (ok. 985-995), w uderzaj

sposób pokrywa si

z czasem zasiadania

tego Wojciecha na stolicy biskupiej. Czy

by on sam lub

kto

z jego otoczenia si

do tego przyczynił?

Zwrócił na to uwag

V. Katz, O chronologii denár

Boleslava I. a Boleslava II., Praha 1935, s. 78.

B. Malmer, The Anglo-Scandinavian coinage c. 995-1020, Commentationes de nummis saeculorum

IX-XI in Suecia repertis, Nova series 9, Stockholm 1997, s. 464 n., nr 1057-1060.

Suchodolski, Moneta polska w X/XI wieku (numery typów monet Bolesława Chrobrego).

Tytułem analogii nasuwa si

moneta Stefana I, króla w

gierskiego, bita zapewne w zwi

zku z jego

koronacj

w 1000 lub 1001 roku. Widniej

na niej legendy: LANCEA REGIS - REGIA CIVITAS, brak

natomiast imienia władcy. Por. S. Suchodolski, Noch einmal über die Anfänge der ungarischen

Münzprägung, Wiadomo

ci Numizmatyczne, R. XXXIV, 1990, z. 3-4 (Polish Numismatic News V,

1991), s. 164-176, tu podstawowa literatura.

Por. J. Szyma

ski, [w:] Hagiografia polska, red. R. Gustaw, t. II, Pozna

1971, s. 257-259; G.

Labuda, [w:] Słownik Staro

ytno

ci Słowia

skich, t. 4, Pozna

1972, s. 457.

Szyma

ski, o.c., s. 221; Labuda, o.c., t. 7, 1982, s. 316 n.

J. Fried, Otton III i Bolesław Chrobry, Warszawa 2000, s. 92 nn., 102-110; J. Strzelczyk, Bolesław

Chrobry, Pozna

1999, s. 71 n., 80 n.

Vita Quinque Fratrum Eremitarum, MPH, s.n., t. IV,3, s. 29 nn., 53-57 (Bruno z Kwerfurtu,

ywot

ciu Braci M

czenników, [w:] Pi

miennictwo czasów Bolesława Chrobrego, Warszawa 1966, s. 160

nn., 198-204).

Suchodolski, Moneta polska w X/XI wieku, s. 103 n., 173, nr 12, tabl. VII.

S. Trawkowski, Najstarsze monety polskie, Wiadomo

ci Numizmatyczne, XIII, 1969, s. 39.

A. Pleszczy

ski, Bolesław Chrobry konfratrem eremitów.

w. Romualda w Mi

dzyrzeczu, Kwart.

Hist., CIII, 1996, s. 3-22.

Trawkowski, l.c.

Por. G. Labuda, Bruno z Querfurtu, Słownik Staro

ytno

ci Słowia

skich, t. VII,2, 1986, s. 535 n.;

ostatnio J. Tyszkiewicz, Brunon z Querfurtu i jego misje, [w:] Fasciculi Historici Novi, t. II, Z dziejów

redniowiecznej Europy

rodkowo-wschodniej, red. J. Tyszkiewicz, Warszawa 1998, s. 35-48 - tu

podstawowa literatura.

S. Adalberti vita altera, redactio brevior, MPH, s.n., t. IV,2, s. 60, 63; redactio longior, s. 26, 28; Vita

Quinque Fratrum, MPH, s.n., t. IV,3, s. 61.

Por. T. Dunin-W

sowicz, Wzór

tego w Polsce wczesno

redniowiecznej, [w:] Człowiek w

społecze

stwie

redniowiecznym, Warszawa 1997, s. 100-102.

Drzwi Gnie

nie

skie. Dokumentacja fotograficzna, Wrocław 1956, fot. 117; L. Kalinowski, Tre

ideowe i estetyczne Drzwi Gnie

nie

skich, [w:] Drzwi Gnie

nie

skie, red. M. Walicki, t. II, Wrocław

1959, s. 78, 100 n. (paw uznany za motyw dekoracyjny); Z. K

ski, Symbolika Drzwi Gnie

nie

skich,

tam

e, s. 161-381 (nie wymienia pawia). Ostatnio odmiennie L.-J. Bord i P. Skubiszewski, L’ image de

Babylone aux Serpents dans les Beatus, s. 106 - podkre

laja zwi

zek wyobra

enia pawia ze scen

, w

której

w. Wojciech rozpoczyna swoj

misj

biskupi

Forstner, o.c., s. 275-280; Kalinowski, o.c., s. 97.

Forstner o.c., s. 281; Kalinowski, o.c., s. 98 n. O tym,

e w okresie nauki Wojciecha „cechowała

swawola” i

e „lgn

ł do ziemskich uciech” pisze Bruno w

tego Wojciecha

ywocie Drugim, [w:]

miennictwo czasów Bolesława Chrobrego, s. 95 n. Na drog

zbawienia miał go dopiero w 982 r.

skierowa

widok umieraj

cego biskupa praskiego Dytmara.

ski, o.c., s. 169, 187-191.

Vita Qinque Fratrum, MPH s.n. IV,3, s. 41 ([Bolizlao] qui cum solus ex omnibus nostri eui raram

auem martyrem Adalbertum, et in predicationem mittere, occisumque in suo regno collocare

meruisset); S. Adalberti vita altera, redactio longior, MPH s.n. IV,2, s. 37 (rara auis terrarum).

Publikowany: Inter Orientem et Occidentem. Studia z dziejów Europy

rodkowowschodniej

ofiarowane Prof. Janowi Tyszkiewiczowi, Warszawa 2002. Wyd. DiG

Planowana publikacja z ewentualnymi uzupełnieniami: Numizmatyka

redniowieczna. Moneta

ródłem

archeologicznym, historycznym i ikonograficznym, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010