Wykład BUDOWA ZIEMI, SKAŁY I MINERAŁY

CZĘŚC I (1 rok - Budownictwo)

Geologia – z greckiego. Ge. oznacza ziemia, logos – nauka. Geologia jest nauką o budowie Ziemi i procesach, jakie zachodzą w jej wnętrzu i na jej powierzchni.

Geologię możemy podzielić na nauki stosowane oraz nauki podstawowe.

Do nauk podstawowych zaliczamy m.in.:

Geologia dynamiczna – nauka o ruchach i zmianach dynamicznych w skorupie

ziemskiej. Zajmująca się badaniem procesów egzogenicznych i endogenicznych

Geomorfologia – ukształtowanie powierzchni terenu

Petrografia – nauka o skałach

Mineralogia nauka o minerałach, czyli głównych składnikach skał

Geofizyka

Geochemia

Geologia historyczna – stratygrafia, paleontologia

Geologia regionalna

Do geologii stosowanej zaliczamy:

Geologie inżynierska – nauka o wierzchnich partiach ziemi,

Geologia poszukiwawcza

Hydrogeologia

Budowa Ziemi

Kula ziemska ma budowę strefową. Składa się ona z trzech stref. Najbardziej

zewnętrzna warstwa nosi nazwę skorupy ziemskiej. Pod nią leży strefa zwana

płaszczem, a poniżej płaszcza znajduje się wewnętrzna strefa Ziemi, czyli jądro.

Skorupa ziemska Jest w stałym stanie skupienia i nie wszędzie jest jednakowa.

Badania fal sejsmicznych pozwoliły ustalić, że na obszarach kontynentów wynosi

około 30 km, a pod łańcuchami górskimi wzrasta do 70 km. Znacznie cieńsza jest pod

dnem oceanów gdzie osiąga zaledwie kilkanaście km. W obrębie skorupy ziemskiej

rozróżniamy skorupę kontynentalną oraz oceaniczna.

Skorupa kontynentalna ma budowę trójwarstwową:

Warstwa osadowa o grubości od 0-20km

Warstwa granitowa – zbudowana ze skał magmowych i metamorficznych o składzie

przypominającym granity

Warstwa bazaltowa - zbudowana ze skał przypominających bazalt.

Skorupa oceaniczna dzieli się na:

Warstwę osadowa - 0 do kilku km

Warstwę osadowo wulkaniczną (przewarstwienia osadów z lawami wulkanicznymi)

Warstwa bazaltowa

Litosfera to skorupa ziemska i górna część (warstwa perydotytowa) górnego płaszcza.

Ofiolity – fragment oceanicznej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza, oderwane w

procesie subdukcji od płyty dolnej i włączone do płyty górnej

Płaszcz Ziemi – jest dużo grubszy od skorupy ziemskiej, jest on zbudowany z materii

w stanie stałym, różniącej się jednak gęstością od skał litosfery. W jego wnętrzu jest

olbrzymie ciśnienie, na każde 3,2 m przybywa 1 atm. ciśnienia. Najwyższą częścią

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

płaszcza Ziemi jest Astenosfera. Jest ona półplastyczna. Zaczyna się na głębokości od

kilku km (pod grzbietami śródoceanicznymi) do 80 i 100 km a nawet czasem 200 km

pod tarczami (starymi kontynentami).

Płaszcz w górnej części zbudowany jest z, Cr, Fe, Si, Mg a dolna część zawiera jeszcze

Ni.

W górnym płaszczu ziemi występują perydotyty, czyli skały magmowe głębinowe,

skrajnie melanokratyczne o zawartości krzemionki poniżej 45 %, bogate w oliwiny

Jądro –występuje poniżej nieciągłości Gutenberga, czyli poniżej 2900 km. Informacje

dotyczące budowy tej części ziemi pochodzą jedynie z prędkości przebiegu fal

sejsmicznych. Jego budowa nie jest jednorodna. Jądro zewnętrzne jest w formie cieczy,

zbudowane ze stopionego Ni i Fe. Jądro wewnętrzne natomiast występuje w formie

ciała stałego o składzie Fe i Ni.

Stan termiczny Ziemi

Temperatura Ziemi – Temperatura ziemi wzrasta wraz z głębokością. Przyjmuje się,

że może przyjmować 8 – 9000 stopni C w głębi Ziemi. Wzrost temperatury wraz z

głębokością nazywamy stopniem geotermicznym. Dla Polski średnia wartość stopnia

geotermicznego wynosi 31 stopni, czyli na każde 31m głębokości temp wzrasta o 1

stopień C. Stopień geotermiczny nie jest stały, zależy od budowy geologicznej,

najmniejszy jest pod oceanami największy zaś pod platformami

Skład chemiczny globu ziemskiego

Geochemia to nauka, która zajmuje się składem chemicznym poszczególnych warstw

Ziemi i procesami w nich zachodzącymi zarówno dzisiaj, jak i w przeszłości.

O składzie chemicznym Ziemi wnioskujemy na podstawie analiz chemicznych

znajdowanych skał, badań geofizycznych, a także badań składu meteorytów.

Skład chemiczny (w %) skorupy ziemskiej: tlen – 44,6, krzem 27,72, glin – 8,13, żelazo

– 5,0, wapń – 3,63, sód – 2,83, potas – 2,59, magnez – 2,09.

Związki chemiczne wiążą się w minerały, które stanowią podstawowy składnik skał.

Podstawowe definicje

Minerał

Pierwiastek lub grupa pierwiastków powstałych w wyniku naturalnych procesów

geologicznych. Główny budulec skały. Może występować w formie krystalicznej to

znaczy, że w jego budowie możemy wyróżnić wyraźny pokrój krystalograficzny: tj.

ściany, krawędzie itp. Jak np.: kwarc, skalenie. Może przyjmować również formę

amorficzną, czyli bezpostaciową jak np.: opal. Minerały wykazują konkretne cechy

fizyczne, mechaniczne i optyczne na podstawie, których jesteśmy wstanie je od siebie

odróżnić. Są to miedzy innymi połysk, barwa, twardość, przełom, łupliwość.

Skała: zespół złożony z jednego bądź więcej minerałów, powstały wskutek działania

procesów geologicznych lub kosmologicznych. Skała może być skonsolidowana lub

nieskonsolidowana. Definicja ta nie obejmuje gleby. Ze względu na warunki tworzenia

wyróżnia się skały magmowe, osadowe i metamorficzne. Zaś ze względu na skład

mineralny skały mono-i polimineralne.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Cykl skalny

Procesy geologiczne przebiegały w sposób cykliczny. Z procesów wietrzenia i

erozji (procesy niszczące) dochodziło do gromadzenia się znacznej części osadów. Przy

osiągnięciu dużej miąższości osady te pogrążały się głęboko, a następnie wyniku

procesów górotwórczych, ulegały sfałdowaniu-, przy czym deformacjom tym

towarzyszyły

zjawiska

ogniowe,

czyli

wybuchy

wulkanów,

przeobrażenia

metamorficzne. Zdeformowane utwory ulegały piętrzeniu, powstawały łańcuchy

górskie. Zwykle tym zjawiskom towarzyszyło podnoszenie kontynentów. Taki okres

nazywano epejrokratycznym (okres dużego znaczenia lądów).

Wypiętrzone góry i kontynenty z czasem ulegały pewnej destrukcji i obniżeniu. Z

biegiem czasu były tak niskie, że morze było wstanie w znacznej części je zalać. Jest to

okres talassokratyczny. – góry silnie obniżone, kontynenty niskie i przeważnie zalane

przez morze, a w głębokich rynnach gromadzą się osady. Po jakimś czasie następuje

znowu okres deformacji, dochodzi do sfałdowania osadów, powstają góry i dźwigają się

kontynenty. Okresy epejrokratyczny i talassokratyczny wielokrotnie wstępowały po

sobie w dziejach Ziemi. Taki proces określamy jako cykl geologiczny. Z cyklem

geologicznym nieodzownie związany jest cykl skalny.

Formy występowania minerałów:

Skupienia mineralne – szczotka krystaliczna (kwarc), skupienia tabliczkowe (biotyt),

konkrecja (syderyt), sekrecja(agat), wystąpienia dendrytyczne (mangan), skupienia

włókniste (azbest)

Skały magmowe

Minerały główne poboczne i akcesoryczne – wyjaśnić pojęcia

Minerały skałotwórcze skał magmowych

Minerały poboczne i akcesoryczne skał magmowych

Ewolucja składu magmy

Skład chemiczny magmy podczas przemieszczania się, a w szczególności na etapie

stagnowania w przejściowej lub końcowej komorze magmowej, zmienia się. Ewolucja

ta zachodzi pod wpływem takich procesów jak dyferencjacja (różnicowanie), która

może być spowodowana:

• likwacją (odmieszanie) – polega na domieszaniu się składników stanu pierwotnego

i utworów oddzielnych faz cieplnych o różnym składzie chemicznym i gęstości.

Odbywa się pod wpływem siły ciężkości.

• konwekcją – odbywa się przy znacznym udziale składników lotnych. Jeżeli magma

posiada składniki lotne, dochodzi do wymiany fazy gazowej. Składniki lotne

przemieszczają się ku górze. Następuje oddestylowanie magmy i uwalnianie się od

wcześniej wydzielonych kryształów.

• dyfuzją termiczną – polega na wędrówce pewnych jonów. Jony wędrują ku

zewnętrznym, chłodniejszym partiom zbiornika magmowego. Dyfuzja termiczna

może prowadzić do znacznego zróżnicowania składu mineralnego skał żyłowych.

• asymilacją – jest wynikiem nadtapiania się skał otaczających zbiornik magmowy.

Może być również wynikiem wymiany składników zbiornika z magmą.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

• frakcyjną krystalizacją magmy – wydzielanie się kryształów za stopu

magmowego w czasie krzepnięcia wskutek obniżania temperatury. Przebieg

procesów spowodowanych frakcyjną krystalizacją magmy zależy od szybkości

krzepnięcia magmy. Minerał wykrystalizowuje i jeżeli jest lżejszy - wędruje do

góry, jeśli cięższy - do dołu (jest to dyferencjacja grawitacyjna, dotyczy ona

również płynnej magmy, która rozdziela się na frakcje różniące się gęstością). W

czasie frakcyjnej krystalizacji magmy występują trzy etapy:

v etap wczesnej krystalizacji – magma jest gorąca, wydzielają się oliwiny,

powstają rudy metali (chromit) i jako cięższe oddzielają się od magmy. Powstają

skały należące do perydotytów. Później powstają z nagromadzenia piroksenu

piroksenity. Plagioklazy wędrują do góry. Może powstać np. skała zwana

anortozytem.

v główne stadium krystalizacji – krystalizują nadal pirokseny i plagioklazy,

labrador i andezyt. Nie mają one w swoim składzie wody i jonu OH-. Magma

jest wzbogacana w składniki lotne. Obok piroksenów powstają amfibole,

zawierające grupę hydroksylową. Powstają zespoły mineralne plagioklazów i

piroksenów. Z ich nagromadzenia powstają skały o składzie gabra i diorytu z

amfibol i piroksenów. Pod koniec tego etapu magma ubożeje w tlenki magnezu,

żelaza i wapnia, bo weszły one w skład amfiboli, piroksenów i plagioklazów.

Wzbogaca się natomiast w tlenki sodu, potasu i krzemionki. Zostaje bardzo dużo

składników lotnych. Krystalizują plagioklazy zasobne w albit i tworzy się biotyt.

Z nich powstaną m.in. granodioryty.

v stadium końcowe krystalizacji magmy – magma ma charakter resztkowy.

Powstają wtedy granity i sjenity. Przeważa skaleń potasowy (ortoklaz), jest duża

zawartość krzemionki. Krystalizuje biotyt (z ciemnych minerałów). Temperatura

magmy jest powyżej 600ºC. W temperaturze między 600 a 500ºC następuje etap

pegmatytowy. Zasadniczą rolę skałotwórczą odgrywają resztki magmowe

(rozrzedzone

krzemiany).

Powstają

pegmatyty.

Dalej

trwa

etap

pneumatolityczny (500-400ºC), gdzie przy znacznym udziale gazów silnie

sprężonych magma przenika wydzielone już minerały i zbiorniki magmowe.

Powstają: turmalin, topaz, beryl. Magma stygnie (temperatura poniżej 400ºC).

Powstają inne minerały z bardzo dobrze wykształconymi kryształami. Jest to

etap hydrotermalny. W tym etapie następuje oddzielenie gorących

zmineralizowanych wód i tzw. resztek pomagmowych, które krążąc szczelinami

i porami w skałach utworzonych z zastygłej już magmy (oraz przenikając do

innych okolicznych masywów skalnych), powodują przemiany chemiczne

okolicznych skał a także dalej stygnąc tworzą wartościowe złoża np. kwarcu,

wiele złóż różnych metali i innych minerałów (tzw. szeregi reakcyjne Bowena).

Klasyfikacja skał magmowych ze względu na zawartość SiO2 (wg. A. Bolewski)

v Skały kwaśne – przesycone krzemionka o jej zawartości powyżej 65 % (są

barwy jasnej, duża zawartość minerałów jasnych, kwarcu)

v Skały obojętne (pośrednie)– wysycane krzemionka zawartość SiO2 od 53 – 65%

v Skały zasadowe (bazyty)– z niedoborem krzemionki 54 – 44 %

v Skały ultrazasadowe (ultrabazyty) – poniżej 44% SiO2

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Formy występowania skał magmowych

Intruzje magmowe - powstają w wyniku zastygania magmy wdzierającej się w skorupę

ziemską). W zależności od kształtu intruzji i ich stosunku do otaczających skał możemy

wyróżni intruzje zgodne i niezgodne. Intruzje zgodne charakteryzują się tym, że ich

ściany pokrywają się z powierzchniami strukturalnymi otaczających skał. Do nich

należą m.in., sille, lakkolity, lopolity i fakolity. Sille – żyły pokładowe, lakkolity – w

kształcie bochenka lub grzyby wciśnięte miedzy warstwę. Lopolity są również

bochenkowate, stanowią przeciwieństwo do lakolitów są wypukłe ku dołowi. Fakolity

to ciała magmowe wciśnięte miedzy warstwy w przegubach fałdów.

Intruzje niezgodne przecinają powierzchnie strukturalna. Dajki, etmolity i żyły

kominowe(pnie). Dajki to intruzje w formie żył biegnących w poprzek warstw

Etmolity – intruzje lejkowate zwężające się ku dołowi, skośnie przecinające warstwy

skalne

Żyła kominowa - kształt pionowego walca, niewielkiej średnicy.

Batolity – wielkie masywy najczęściej granitoidów

Charakterystyka skał magmowych

Klasa granitu i ryolitu

Głębinowe skały z tej grupy określane są ogólnym terminem granitoidów.

Są to skały kwaśne, zbudowane w przeważającej mierze z takich minerałów jak

kwarc,skalenie alkaiczne (ortoklaz) oraz miki, rzadziej spotykane są amfibole i

pirokseny. Do grupy skał głębinowych kwaśnych zaliczamy, tonality, granodioryty i

granity. Są skałami najczęściej barwy jasnej, biało – szare, biało – różowo – szare lub

różowo - szare. O wielkości kryształów rozpoznawalnych gołym okiem (struktura jest

jawnokrystaliczna) i silnie do siebie przylegających(tekstura zbita).

W przypadku skał kwaśnych wylewnych wyróżniamy grupę porfirów kwarcowych, w

których mamy m.in. dacyt, ryodacyt i ryolit. Ich barwy są zielonawe oraz czerwonawe

lub brunatne, zależne od stopnia utlenienia Fe. Fenokryształy mogą być reprezentowane

przez skalenie (ortoklaz, sanidyn), kwarc, i/lub biotyt oraz hornblendę. Tło skalne

najczęściej jest drobno lub mikrokrystaliczne, zbudowane z masy kwarcowo –

skaleniowej.

Trzeba pamiętać, że są to dwie skały o takim samym składzie mineralnym różnice się

miejscem tworzenia oraz strukturą.

Kwaśne skały żyłowe

Grubokrystaliczne granity wykazują tendencje do przechodzenia w bardzo

grubokrystaliczne skał nazywanych pegmatytami a średniokrystaliczne - do

drobnokrystalicznych aplitów.

Pegmatyty najczęściej składają się ze skaleni (zwłaszcza alkalicznych) i kwarcu,

rzadziej zawierają miki (muskowit i/lub biotyt) tworzące wtedy skupienia grubych

agregatów.

Występowanie skał magmowych kwaśnych w Polsce

Tatary, Dolny Śląsk (masyw,: Strzelina - Żulowa, Strzegom-Sobótka, masyw

karkonoski, masyw łużycki). Wylewne kwaśne porfiry: rejon podkrakowski tj.,

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Miękinia, Zalas, na Dolnym Śląsku - intruzje strefy niemczy, masyw kłodzko –

złotostocki.

Północna część Polski rejon Suwałk (podłoże krystaliczne nawiercane), oraz liczne

głazy narzutowe najczęściej granitowe (polodowcowe) w środkowej i północnej części

Polski.

Pegmatyty w formie intruzji liczne na Dolnym Śląsku np.: w masywie Strzegom –

Sobótka

Klasa sjenitu i trachitu

Grupa skał obojętnych zasobnych w skalenie alkaliczne. Sjenity zbudowane są w

przewadze ze skalani alkalicznych ( ortoklaz lub/i mikroklin, często pertyty) i

podrzędnie plagioklazów (oligoklaz, albit). Pozostałe minerały to biotyt, hornblenda,

czasami augit, akcesorycznie może spotykany być kwarc. Skały te mają struktury

jawnokrystaliczne często porfirowate.

Wulkaniczne odpowiedniki sjenitów – trachity mają jako fenokryształy głównie

skalenie alkaliczne. Fenokryształami mogą być też biotyt, amfibole i pirokseny.

Struktura jest trachitowa – ciasto skalne to listewki lub wydłużone mikrolity skaleni

ułożone fluidalnie, opływające feneokryształy. Trachity są najczęściej jasnoszare,

czerwone lub brunatne.

Klasa diorytu i andezytu

Skały obojętne

Dioryty – skały plutoniczne, szare w różnych odcieniach, zbudowane z plagioklazów

(andezynu), piroksenów jednoskośnych (augit) i rombowy hipersten, zielonej i brązowej

hornblendy czasem biotytu. W pojedynczych ziarnach mogą występować ortoklaz,

kwarc, a składnikami akcesorycznymi bywają minerały nieprzezroczyste apatyt i

tytanit. Struktury są średniokrystaliczne, tekstury zbite nieuporządkowane

Występowanie diorytów

Dolny Śląsk – intruzja strefy Niemczy, masyw kłodzko - złotostocki

Andezyty – skały wulkaniczne – szare, rzadko ciemnoszaro lub szaroróżowe z

wyraźnymi fenokryształami jasnoszarych plagioklazów oraz ciemno szarych lub

czarnych piroksenów i amfiboli. Tło andezytów makroskopowo trudne o rozpoznania

jest skrytokrystaliczne lub drobno, – średniokrystaliczne. Struktury tych skał są

nierównoziarniste: porfirowe. Tekstury andezytów są przeważnie zbite rzadko porowate

lub migdałowcowe

Występowanie andezytów – Góra Wżar (PPS)

Klasa gabra i bazaltu

Skały zasadowe częściowo obojętne. Typowe skały grupy gabra są zbudowane głównie

z silnie wapniowych plagioklazów w ilości (35-100%) oraz minerałów:piroksenów i/lub

amfiboli, minerałów nieprzezroczystych, biotytu. Głębinowe skały mają struktury grubo

i średniokrystaliczne, tekstury zbite, bezkierunkowe. Gabro oliwinowe (plagioklaz i

piroksen, podrzędnie oliwin), troktolit (plagioklaz i oliwin podrzędnie piroksen) – skały

te nawet po lekkim zwietrzeniu wykazują obecność charakterystycznych czerwonych

plamek iddingsytu, będącego mieszaniną wodorotlenków Fe i mi. ilastych – są

makroskopowo określane polskim terminem pstrągowca.

Wulkaniczne skały klasy gabra - bazalty – najczęściej skały o strukturze drobno – bądź

skrytokrystalicznej strukturze i zbitej teksturze, górne partie potoków lawowych są

zwykle porowate. Zbudowane są głównie z silnie wapniowych plagioklazów (labrador –

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

bytownit) i piroksenów (augit, hipersten) oraz tlenków Fe – Ti (magnetyt, ilmenit),

apatytu czasem brunatnego szkliwa. Może im towarzyszyć oliwin, amfibol, biotyt.

Najczęściej prakryształami są pirokseny i oliwiny rzadziej plagioklazy. W bazaltach

morze występować kwarc, ale jako minerał wtórny powstały przez rekrystalizacje

szkliwa

Termin melafir - został zdyskredytowany określał on nazwane stosowana do opisu tzw.

starych bazaltów, czyli paleozoiczne skały wylewne odpowiadające składem bazaltom,

najczęściej zmienione o teksturach porowatych lub migdałowcowych często fluidalnych

o szarych bądź brunatnoczerwonych barwach. Wypełnieniami pełcherzyków są

najczęściej kalcyt, opal, chalcedon, spotyka się tez chloryty. Takie wypełnienia, czyli

migdały mają typowe obłe kształty. Struktury są często porfirowe

Występowanie

Gabra – masyw Ślęży, masyw gabrowo – diabazowy Nowej Rudy, gabra Świerklańca,

masyw gabrowo – serpentynitowy Grochowej – Broszowic, gabra Lewina Kłodzkiego

Bazalty – Strzegom (intruzje)

Melafiry – rejon Krzeszowic (podkrakowski) – Regulice, Brodło, Dolny Śląsk

Perydotyty

Skały ultrazasadowe głównie głębinowe, zbudowane w różnych proporcjach z oliwinów

i piroksenów. W perydotytach oliwiny występują w ilościach 40-100%, prawie

monomineralną odmianą (>90% oliwinu) jest dunit. Przewaga oliwinów, piroksenów i

amfiboli sprawia, że skały te często są czarne lub szaroczarne. Ich struktura jest średnia

lub grubokrystaliczna

Występowanie

Skrajnie melanokratyczne występują w intruzji na południe od Augustowa zdarzają się

również wśród głazów narzutowych w utworach lodowcowych

Szkliwa wulkaniczne

Skały o strukturach szklistych lub szklisto porfirowych zwą się obsydianami, ich barwa

może być czerwona, zielona lub czarna (smołowiec).

Okruchy szkliwa mogą być zbite lub porowate – z różnej ilości pęcherzykami.

Gąbczaste przeźroczyste szkliwo makroskopowo koloru białego, szarego, brunatnego

powstaje przeważnie z kwaśnej magmy o dużej lepkości, jest nazywane pumeksem.

Dzięki obfitości pęcherzyków gazowych okruchy pumeksu mogą unosić się w wodzie.

Gospodarcze znaczenie skał magmowych

Skały magmowe często stanowią złoża kamieni budowlanych i drogowych. Z

poddawanych na obróbkę kamieniarska tzw. Kamieni ciosowych wykonuje się różnego

typu elementy np.: płyty, bloki, kostki, krawężniki i inne. Podatnymi na obróbkę

kamieniarska z odpowiednia wytrzymałością i odpornością na działanie czynników

atmosferycznych odznaczają się przede wszystkim: granity, dioryty, sjenity niektóre

gabra a z wulkanicznych:bazalty, andezyty i porfiry. Mają one szerokie zastosowanie

jako kamień ozdobny, kamień rzeźbiarski. Naturalne szkliwa wulkaniczne - obsydiany

mają zastosowanie jako kamień jubilerski. Z odpadów powstających przy obróbce

kamieniarskiej produkuje się kamień łamany, kruszywo łamane oraz mączki do asfaltu,

mas bitumicznych. Najlepsze kruszywa uzyskuje się z bazaltów, diabazów, melafirów,

porfirów.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Bazalty i pokrewne skały alkaliczne a także diabazy, andezyty są stosowane do wyrobu

rur, wykładzin o wysokiej odporności chemicznej i mechanicznej. Topione bazalty i

alkaliczne ich odpowiedniki „melafiry”, gabra służą do wyrobu wełny mineralnej.

Mączka bazaltowa służy do barwienia szkła opakowe oraz jako składnik szkliw

ceramicznych.

Niektóre odmiany andezytów stosuje się jako materiały kwasoodporne. Ponadto w

obrębie skał magmowych występują koncentracje mineralne, które to stanowią złoża

kopalin użytecznych.

Opracowała na podstawie materiałów źródłowych

Dr inż. A. Pękala

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com