Zagadnienie ochrony środowiska w prawie międzynarodowym
Kryzys ekologiczny w układzie człowiek-środowisko, zarysowujący się coraz wyraźniej w
pierwszej połowie XX wieku spowodował, że problemy z nim związane znalazły się w centrum zainteresowania społeczeństw i rządów wielu krajów, w tym najwyższego, światowego
forum - Zgromadzenia ONZ. Zwołana w grudniu 1968 roku, XXIII Sesja Zgromadzenia ONZ,
w całości poświęcona była problemowi ochrony środowiska. Po raz pierwszy w historii ludzkości zwrócono uwagę na ogólnoświatowy zasięg kryzysu, obejmujący zarówno kraje rozwinięte,
jak i rozwijające się. Zdano sobie przy tym sprawę z tego, że jeżeli ten proces degradacji przyrody będzie kontynuowany, to przyszłe życie na ziemi zostanie poważnie zagrożone.
Stało się jasne, że wszyscy żyjemy w biosferze, której przestrzeń i zasoby, jakkolwiek olbrzymie, są jednak ograniczone.
Jednym z ważniejszych zadań rezolucji, uchwalonej 3.12.1968 na XXIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ, było zobowiązanie Sekretarza Generalnego (U Thanta) do przygotowania
specjalnego dokumentu, który by zwrócił uwagę państwom członkowskim i światowej opinii
społecznej na rangę i palącą potrzebę szukania rozwiązań w zakresie ochrony środowiska.
Raport U Thanta zatytułowany „Człowiek i jego środowisko” ukazał się 26.05. 1969 roku.
Jego treść dotyczyła:
1. informacji na temat najpoważniejszych zagrożeń dla środowiska naturalnego, występujących w różnych regionach świata (identyfikacja i inwentaryzacja),
2. klasyfikacji tych zagrożeń, występujących w skali lokalnej, regionalnej, krajowej i
międzynarodowej, przydatnej w polityce ochrony środowiska,
3. znaczenia zagadnień globalnych, które można rozwiązywać jedynie na drodze
międzynarodowych porozumień i pod warunkiem, że narody wyrażają gotowość wspólnego
działania dla wspólnego dobra,
4. potrzeby zwołania ogólnoświatowej konferencji ONZ nt. ochrony środowiska, dla której w raporcie zawarto katalog podstawowych problemów, wymagających rozpatrzenia na forum
międzynarodowym.
W czerwcu 1972 roku odbyła się w Sztokholmie pierwsza tego typu konferencja z udziałem
przedstawicieli najwyższych władz ze 113 krajów, na której to ochrona środowiska podniesiona została do rangi podstawowej funkcji państwa. Owocem tej konferencji był zbiór 26
fundamentalnych zasad, znany pod nazwą „Deklaracji Sztokholmskiej w Sprawie Ochrony Środowiska” (16.06.1972.). Na konferencji tej powołano również do życia międzynarodową
instytucję UNEP (United Nations Environmental Programm), jako wyspecjalizowaną agencję
ONZ, posiadającą swoje organy, a zwłaszcza Radę Zarządzającą z siedziba w Genewie i
Sekretariat Rady w Nairobi (Kenia). Do dziś aktualne zasady sformułowane w Deklaracji
Sztokholmskiej stanowią wytyczne polityki ochrony środowiska, jaką powinny prowadzić
państwa w skali lokalnej i we współpracy międzynarodowej, w zakresie rozwoju badań
naukowych, rozwiązań prawnych i techniczno-organizacyjnych, kształcenia i dokształcania.
Zasada pierwsza podkreśla prawo człowieka nie tylko do wolności i równości, ale i do
odpowiednich warunków życia, zaznaczając przy tym, że ponosi on jednocześnie poważną
odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych
pokoleń.
Zasada druga mówi o potrzebie ochrony zasobów naturalnych ziemi, obejmujących powietrze, wodę, glebę, florę i faunę poprzez staranne planowanie przedsięwzięć gospodarczych i
odpowiednie zarządzanie zasobami.
Dalsze zasady wskazują na potrzebę wstrzymania procesu zatruwania przyrody ekotoksynami, tak w skali lokalnej jak i globalnej. Wytyczne w tym zakresie znalazły swoje odzwierciedlenie w wielu późniejszych konwencjach międzynarodowych, ratyfikowanych przez kraje
członkowskie ONZ, w tym i przez Polskę. Z ważniejszych należałoby wymienić:
- Konwencję Paryską (1974) o ochronie mórz i oceanów,
- Konwencję Genewską (13.07.1979, ratyfikowaną przez Polskę w 1985 roku) w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza,
- Konwencję Wiedeńską (22.03.1985, ratyfikowaną przez Polskę w 1992 roku), o ochronie warstwy ozonowej,
- liczne konwencje i umowy bi- i multilateralne dotyczące problemów ochrony środowiska określonych ekosystemów, np. basenu Morza Bałtyckiego (ratyfikowaną przez polski Sejm
w 2000 roku).
Zasady zawarte w Deklaracji Sztokholmskiej podkreślają również znaczenie i potrzebę
racjonalnego planowania przy lokalizacji przemysłu lub rozwijaniu miast i osiedli, jako podstawowego instrumentu godzenia konfliktów między potrzebami rozwoju, a potrzebami
ochrony i poprawy środowiska. Zwraca się w nich również uwagę na konieczność podejmowania wysiłków w dziedzinie upowszechniania wiedzy na temat zagrożeń ochrony środowiska, tak
wśród młodzieży, jak i dorosłych. Powinno się również tworzyć warunki dla swobodnego
dostępu do wyników badań naukowych i doświadczeń w rozwiązywaniu problemów
środowiskowych.
Każda z tych 26 zasad, mimo upływu ponad 30 lat od ich ustanowienia, zachowuje nadal
swoją aktualność. Doszły natomiast nowe, sformułowane na drugiej, ogólnoświatowej konferencji ONZ poświęconej ochronie środowiska, jaka odbyła się z udziałem liderów ze 179
państw w Rio de Janeiro, w czerwcu 1992 roku (następna 26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu
– RPA). W programowym dokumencie tej konferencji zatytułowanym „Globalny Program
Działań”, oznaczanym też skrótem „Agenda 21” pomyślano już o potrzebach XXI wieku.
Program ten zarysowuje ogólnoświatową strategię ONZ zrównoważonego rozwoju społeczno-
gospodarczego, zgodnego z wymogami ochrony środowiska. Obszerny ten dokument
(700 stron) definiuje zadania, a w wielu przypadkach określa również terminy ich realizacji w najważniejszych obszarach problematyki ekologicznej. W ujęciu przedmiotowym dotyczą one w szczególności:
1. Ochrony i wspomagania zdrowia człowieka.
2. Zrównoważonego rozwoju osiedli ludzkich.
3. Ochrony atmosfery.
4. Bezpiecznego wykorzystywania toksycznych substancji.
5. Gospodarowania odpadami stałymi i ciekłymi.
6. Racjonalnego gospodarowania gruntami.
7. Walki z niszczeniem lasów (ubytek lasów wynosi średnio 20 mln. ha w ciągu roku).
8. Zrównoważonego rozwoju terenów górskich, jako ważnego źródła wody i energii.
9. Ochrony i zagospodarowania zasobów słodkowodnych.
10. Ochrony i zagospodarowania mórz i oceanów (około 600.000 ton ropy zatruwa rocznie
wody mórz i oceanów)
11. Zachowania różnorodności biologicznej.
12. Walki z pustynnieniem i suszą.
Kolejny „Szczyt Ziemi” (26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu RPA) poświęcony był
głównie ocenie realizacji postanowień ze Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro. Niestety okres tych 10 lat przyniósł poszerzanie się obszarów nędzy i biedy, rozwarstwienia społecznego i dalszą degradację środowiska, wzrost poziomu emisji CO2, zmniejszenie powierzchni lasów o 2,4%.
Wymarło ponad 800 gatunków roślin i zwierząt, a 10.000 ONZ uznała za zagrożone. Niewielka skuteczność takich konferencji pozwala na ujawnienie gorzkiej prawdy, że:
- sam Szczyt to biurokratyczna machina, która utrudnia uzyskanie kompromisu,
- przeważają w nich partyjne interesy polityków, będących u władzy (np. bliskie wybory),
- o wyniku konferencji decyduje lobby przemysłowo-wojskowo-handlowe wielu krajów,
- biurokraci ONZ bardziej są zainteresowani samym procesem konferencji niż jej pozytywnymi wynikami,
- organizatorzy postrzegają Szczyt jako dobry interes, inne problemy interesują ich mniej.
Pod względem prawnym, tak Deklaracja Sztokholmska, jak i „Agenda 21” nie mają takiej
mocy wiążącej dla państw, jaką mają np. umowy międzynarodowe. Stanowią one raczej zbiór wytycznych, które powinno się uwzględniać przy opracowaniu konstytucji, formułowaniu
krajowych ustaw i międzynarodowych umów. Rok po konferencji w Sztokholmie, na specjalnej sesji Rady Ministerialnej państw EWG przyjęto np. przez kraje członkowskie Europejską Kartę na temat ochrony środowiska, a następnie dyrektywę Rady Wspólnoty Europejskiej, mającą
na celu ujednolicenie w krajach członkowskich ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i norm
technicznych, dotyczących pośrednio lub bezpośrednio ochrony środowiska, np. notyfikacji niebezpiecznych substancji chemicznych, klasyfikacji opakowań i sposobu oznakowania
substancji niebezpiecznych, a także podejmowania środków zapobiegających eksportowaniu
zanieczyszczeń poza własne granice.