Zagospodarowanie turystyczne – wynik działalności mającej na celu przystosowanie przestrzeni na potrzeby ruchu turystycznego.
Zagospodarowanie turystyczne moŜna rozumieć dwojako:
• w ujęciu statycznym – jako stan wyposaŜenia regionu, obszaru czy miejscowości w elementy infrastruktury turystycznej i paraturystycznej,
• w ujęciu dynamicznym – jako proces wyposaŜenia regionu, obszaru lub miejscowości w elementy infrastruktury turystycznej oraz dostosowywania istniejących elementów
infrastruktury ogólnej do potrzeb przebywających tam turystów.
W.W. Gaworecki analizuje zagospodarowanie turystyczne (techniczna i społeczna infrastruktura turystyczna) w kontekście dóbr turystycznych, komplementarnych w stosunku do walorów turystycznych.
MoŜna zatem przyjąć, Ŝe jest to działalność mająca na celu przystosowanie środowiska geograficznego do potrzeb turystyki.
W zagospodarowaniu turystycznym moŜna wyodrębnić trzy podstawowe dziedziny:
1. Działalność mającą na celu ochronę i przystosowanie do potrzeb ruchu turystycznego walorów turystycznych;
2. Działalność zmierzającą do zapewnienia moŜliwości dojazdu (dostępności
komunikacyjnej) do obszarów, miejscowości i obiektów stanowiących cele wyjazdów
turystycznych;
3. Działalność zmierzającą do zapewnienia turystom niezbędnych warunków egzystencji w miejscu lub na szlaku będącym celem podróŜy – wyposaŜenie w odpowiednie urządzenia obsługowe.
Zagospodarowanie turystyczne według M. Baud – Bovy obejmuje:
1. dostępność komunikacyjną (elementy infrastrukturalne i organizacja przewozów
zbiorowych),
2. infrastrukturę ogólną (zagospodarowanie komunikacyjne – środki komunikacji wewnątrz regionu, zagospodarowanie podstawowe – urządzenia administracyjne, kulturalne i
socjalne, obiekty kultu religijnego, techniczne uzbrojenie terenu),
3. infrastrukturę turystyczną (zagospodarowanie podstawowe, sieć naziemna i podziemna, zagospodarowanie komunikacyjne),
4. trwałe zagospodarowanie turystyczne (obiekty noclegowe, baza komplementarna, mieszkania personelu obsługującego),
5. urządzenia rozrywkowe i sportowe,
6. turystyczne zagospodarowanie handlowe (sklepy spoŜywcze, inne przedsiębiorstwa handlowe),
7. zagospodarowanie recepcyjne (organizacja podróŜy, informacja),
8. urządzenia lecznicze (w uzdrowiskach, zdrojowiskach i stacjach klimatycznych).
Przestrzeń turystyczna – ta część przestrzeni ekonomicznej, w której nastąpił rozwój zjawisk turystycznych. Przestrzeń turystyczna posiada hierarchiczną strukturę, w której wyróŜnia się jednostki róŜnego rzędu:
• Przestrzeń eksploracji turystycznej – ta część przestrzeni, która odkrywa się dopiero dla działalności turystycznej, np. Antarktyda, Himalaje, Amazonia, a w Polsce, np. kiedyś Bieszczady, obecnie Podlasie.
• Przestrzeń penetracji turystycznej – ta część przestrzeni geograficznej, którą turysta najczęściej masowy, odwiedza w celach poznawczych lub dla krótkotrwałego wypoczynku, np. kompleksy leśne, obszary parków narodowych, doliny rzek, otoczenie jezior, góry, miasta i miejscowości dysponujące walorami krajoznawczymi, kulturowymi.
• Przestrzeń asymilacji turystycznej – obszary, na których uprawiana jest tzw. „turystyka miękka”, np. agroturystyka.
• Przestrzeń kolonizacji turystycznej – powstaje na skutek trwałego zajmowania przez obiekty turystyczne nowych ziem zmieniając ich uŜytkowanie. Jest ona często przestrzenią obcą krajobrazowo i organizacyjnie regionom geograficznym, w których powstaje, moŜe stać się agresywną w stosunku do otoczenia, np. zespoły ośrodków wczasowych, a takŜe
tworzone „osiedla rekreacyjne” na dawniej rolniczo uŜytkowanych terenach, czy tzw. „drugie domy” mieszkańców miast powstające na tzw. działkach uŜytkowanych rekreacyjnie
połoŜonych na atrakcyjnych krajobrazowo terenach wokół jezior lub w pobliŜu parków. W tej przestrzeni moŜna wyznaczyć obecnie:
przestrzeń urbanizacji turystycznej – część przestrzeni kolonizacji turystycznej, która staje się miejscem stałego zamieszkania niedawnych turystów, przez co upodabnia się do dzielnic miejskich.
Obszar turystyczny – jednostka przestrzenna o jednorodnym typie kompleksu walorów i jednakowej randze walorów, mająca dobre potencjalne warunki rozwoju turystyki.
Region turystyczny – obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech środowiska fizyczno-geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usługowych. W pełni wykształcony region turystyczny działa za pomocą określonego systemu organizacji
przestrzennej, opierającego się na zespole urządzeń usługowych ściśle dostosowanych do istniejących warunków środowiska i stosunków społecznych.
Rejon turystyczny – jednostka przestrzenna niŜszego rzędu, którą moŜe tworzyć zespół
miejscowości turystycznych powiązanych ze sobą, ze wspólnym węzłem rozrządowym ruchu turystycznego i bazą zaopatrzeniową.
Miejscowość turystyczna – jednostka osadnicza, która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt etapowy lub docelowy migracji turystycznych.
W zaleŜności od połoŜenia, charakteru walorów turystycznych, rodzaju zagospodarowania i pełnionych funkcji wyróŜnia się miejscowości turystyczne górskie, nadmorskie, pojezierne itp., wczasowe, uzdrowiskowe, rozrządowo – zaopatrzeniowe, wsie turystyczne, stacje sportów zimowych, miejscowości krajoznawcze.
Funkcja turystyczna – zdolność przyjęcia i zaspokojenia potrzeb określonej populacji turystów poprzez dany obszar, region lub inną jednostkę przestrzenną.
Jednostki przestrzenne, w których funkcja turystyczna stanowi dominującą formę działalności gospodarczej określa się mianem jednostek o funkcji turystycznej.
Ocena funkcji turystycznej obszarów
Jedną z metod określania funkcji turystycznej obszarów oraz oceny walorów turystycznych jest metoda bonitacji punktowej. Polega ona na przypisywaniu poszczególnym cechom, o
zróŜnicowanej wartości, występującym w obrębie badanej jednostki przestrzennej, odpowiedniej liczby punktów, ustalonej według obranej skali wartości. Sumowanie punktów odnoszących się do poszczególnych cech pozwala na syntetyczną ocenę danej jednostki przestrzennej pod względem atrakcyjności środowiska przyrodniczego lub rozwoju funkcji turystycznej.
W literaturze polskiej metodę bonitacji punktowej zastosował po raz pierwszy S. Leszczyński w okresie międzywojennym do określenia atrakcyjności turystycznej środowiska geograficznego Podhala, jak i stopnia jego zagospodarowania turystycznego.
Metoda bonitacji punktowej jest niestety metodą subiektywną, z uwagi na subiektywny dobór skali wartości i określania kryteriów,.
A. Matczak zastosował metodę bonitacji punktowej do określenia, m.in. funkcji turystycznej województw, zakładając w swoich badaniach 33 zmienne określające rozwój funkcji turystycznej obejmujące walory turystyczne, zagospodarowanie i ruch turystyczny.
1. Walory turystyczne reprezentuje 17 zmiennych: liczba miejscowości wypoczynkowych I i II kategorii, liczba miejscowości krajoznawczych I i II kategorii, liczba obiektów krajoznawczych I i II kategorii, liczba przyrodniczych obiektów krajoznawczych I i II kategorii, liczba kulturowych obiektów krajoznawczych I i II kategorii, liczba miejscowości z walorami antropogenicznymi, liczba miejscowości ze źródłami wód leczniczych, procentowy udział w powierzchni województw obszarów o walorach wypoczynkowych, procentowy udział w powierzchni województw obszarów o walorach krajoznawczych, procentowy udział lasów w powierzchni województw, powierzchnia lasów uzdrowiskowo - klimatycznych w ha, powierzchnia lasów dla masowego wypoczynku ludności w ha, powierzchnia parków krajobrazowych w ha, powierzchnia rezerwatów przyrody w ha, powierzchnia obszarów chronionego krajobrazu w ha, liczba pomników przyrody ogółem.
2. Stan zagospodarowania turystycznego obrazują zmienne (8): liczba miejsc noclegowych w obiektach turystycznych i wczasowo – wypoczynkowych ogółem, liczba miejsc noclegowych w obiektach noclegowych ogółem, liczba miejsc noclegowych w obiektach wczasowo –
wypoczynkowych ogółem, liczba miejsc noclegowych na kempingach i polach biwakowych,
liczba miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych, liczba miejsc w zakładach gastronomicznych, liczba punktów sprzedaŜy detalicznej, drogi publiczne w km na 100 km2.
3. Wielkość ruchu turystycznego ilustruje następnych osiem zmiennych: liczba osób korzystających z obiektów turystycznych i turystyczno – wypoczynkowych ogółem, liczba osób korzystających z kempingów i pól biwakowych, liczba osób korzystających z kwater prywatnych, liczba cudzoziemców korzystających z obiektów turystycznych i wczasowo – wypoczynkowych, liczba cudzoziemców korzystających z obiektów turystycznych, liczba cudzoziemców korzystających z obiektów wczasowo – wypoczynkowych.
Indywidualne wartości kaŜdej ze zmiennych zarejestrowane w poszczególnych województwach odniesiono do wartości średniej obliczonej dla całej Polski. Porównując poszczególne wartości indywidualne kaŜdej zmiennej z ich przeciętną dla kraju, wydzielono 5 klas nadając im punktację od 1 do 5 według rosnących wartości. Po czym, uzyskane punkty zsumowano –
zastosowano metodę bonitacji punktowej – określono sumaryczne wskaźniki ukazujące rozwój funkcji turystycznej województw.
Sposób określania rozwoju funkcji turystycznej województw według poszczególnych zmiennych: Zasada klasyfikacji
Punkty
Od 0% do 50% wartości średniej krajowej
1
Od 50,1% do 90% wartości średniej krajowej
2
Od 90,1% do 110% wartości średniej krajowej
3
Od 110,1% do 150% wartości średniej krajowej
4
PowyŜej 150% wartości średniej krajowej
5
Sumaryczny wskaźnik rozwoju funkcji turystycznej województw:
Wartość sumarycznego
Stopień rozwoju funkcji
wskaźnika (suma
turystycznej
punktów)
do 66 punktów
niski
67 – 99 punktów
średni
100 – 132 punktów
wysoki
133 – 165 punktów
bardzo wysoki
Miejscowości turystyczne pod względem znaczenia w turystyce podzielono na miejscowości międzynarodowe, ogólnokrajowe i regionalne, natomiast pod względem charakteru
dominującego w nich ruchu turystycznego na miejscowości krajoznawcze, wypoczynkowe i krajoznawczo-wypoczynkowe (T. Dochnalik, H. Nadworna).
W zaleŜności od połoŜenia, charakteru walorów turystycznych, rodzaju zagospodarowania i pełnionych funkcji wyróŜnia się miejscowości turystyczne górskie, nadmorskie, pojezierne itp., wczasowe, uzdrowiskowe, rozrządowo – zaopatrzeniowe, wsie turystyczne, stacje sportów zimowych, miejscowości krajoznawcze.
Do miejscowości o charakterze krajoznawczym zalicza się miejscowości, które posiadają:
• walory środowiska przyrodniczego,
• walory dóbr kultury (antropogeniczne),
• walory współczesnych osiągnięć człowieka.
W funkcji miejscowości krajoznawczej dominuje element zwiedzania (chęć poznania
krajoznawczego), w związku z czym w miejscowości o tym charakterze zwiedzający zatrzymuje się stosunkowo przez niedługi okres czasu – od kilku godzin do kilku dni. MoŜliwość zwiedzania tych miejscowości nie jest przewaŜnie ograniczona porą roku.
Do miejscowości o charakterze wypoczynkowym zalicza się miejscowości, które:
• dysponują walorami środowiska przyrodniczego,
• są wyposaŜone w odpowiednie urządzenia wypoczynkowe,
• posiadają odpowiednią dostępność komunikacyjną.
Miejscowości wypoczynkowe mogą spełniać swe funkcje sezonowo lub całorocznie. W
miejscowościach tych funkcja wypoczynku i regeneracji sił odgrywa dominującą rolę.
Miejscowości wypoczynkowe pełnią funkcję wypoczynku pobytowego lub świątecznego.
Miejscowości wypoczynkowe
Miejscowości wypoczynku pobytowego Miejscowości wypoczynku świątecznego
Pobyt trwa kilka lub kilkanaście dni. To
Pobyt ogranicza się do dni świątecznych. Są
miejscowości uzdrowiskowe, letniskowe i
to miejscowości połoŜone w bliskim
wczasowe.
sąsiedztwie większych ośrodków miejskich,
w okolicy posiadającej sprzyjające warunki
wypoczynku. Nieodzownym elementem jest
dobra dostępność komunikacyjna.
Do miejscowości o charakterze krajoznawczo - wypoczynkowym zalicza się miejscowości, które łączą w sobie elementy krajoznawcze i wypoczynkowe, ale Ŝaden z nich nie jest wyraźnie dominujący.
Taki podział miejscowości turystycznych został zatwierdzony wraz z ich wykazem uchwałą nr 5/65 Prezydium Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki z 4 lutego 1965 r. w sprawie klasyfikacji i ustalenia wykazu miejscowości turystycznych.
Zestawienie rodzajów miejscowości turystycznych i występującego w nich ruchu turystycznego według poszczególnych kryteriów
Kryterium
Rodzaje miejscowości turystycznych lub rodzaje
występującego w nich ruchu turystycznego
1. Rodzaj
1. Miejscowości wypoczynkowe
występujących
• główny walor: zbiornik wodny,
walorów
• główny walor: krajobraz przyrodniczy, szata roślinna.
turystycznych
2. Miejscowości krajoznawcze
3. Miejscowości uzdrowiskowe
4. Miejscowości, w których istnienie walorów turystycznych
nie jest konieczne
2. PołoŜenie
1. Miejscowości nadmorskie
geograficzne
2. Miejscowości pojezierne
3. Miejscowości nizinne
4. Miejscowości podgórskie
5. Miejscowości górskie
3. PołoŜenie względem
1. Miejscowości połoŜone w obrębie rejonów turystycznych
rejonów
2. Miejscowości leŜące na turystycznych szlakach
turystycznych
komunikacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym
3. Miejscowości połoŜone na obrzeŜu rejonów turystycznych
4. Miejscowości, których połoŜenie względem rejonów
turystycznych jest obojętne
4. Okres aktywności
1. Miejscowości o całorocznym okresie aktywności
turystycznej
turystycznej
2. Miejscowości o letnim okresie aktywności turystycznej
3. Miejscowości o letnim i zimowym okresie aktywności
turystycznej
4. Miejscowości o okresie aktywności turystycznej
uzaleŜnionym od okresu aktywności turystycznej obszarów
lub miejscowości docelowych turystyki
5. Główny cel pobytu
1. Wypoczynkowy 3. Krajoznawczy
turystów
2. Zdrowotny 4. Przejazd (tranzyt)
6. Czas pobytu turystów
1. Ruch turystyczny długookresowy (ponad 7 dni)
2. Ruch turystyczny krótkookresowy
• kilka dni
• jeden dzień z noclegiem,
• jeden dzień lub część dnia bez noclegu
1. Ruch turystyczny zorganizowany
zorganizowania
2. Ruch turystyczny nie zorganizowany
turystów
8. Środki lokomocji, z
1. Ruch turystyczny z wykorzystaniem publicznych,
których korzystają
ogólnodostępnych środków lokomocji
turyści
2. Ruch turystyczny z wykorzystaniem własnych środków
lokomocji
• Samochodowo-motocyklowy,
• rowerowy,
• wodny
3. Turystyka piesza
Infrastruktura to podstawowe urządzenia, przedsiębiorstwa i instytucje świadczące usługi na potrzeby właściwego funkcjonowania produkcyjnych działów gospodarki lub bezpośrednio na potrzeby społeczeństwa.
Infrastruktura turystyczna – ta część infrastruktury danego terenu, która powołana została wyłącznie lub głównie do obsługi ruchu turystycznego. Stanowią ją elementy uprzednio nie istniejące, a które powstały wskutek nadania danemu regionowi, obszarowi czy miejscowości charakteru turystycznego.
Infrastruktura paraturystyczna – ta część infrastruktury danego terenu, z której korzystają turyści w celu zaspokojenia swoich potrzeb, ale której nie tworzy się głównie w celu obsługi
ruchu turystycznego. Powstanie jej elementów generalnie nie zaleŜy od rozwoju turystyki, turyści stanowią tylko jedną z grup uŜytkowników, korzystającą z niej stale lub okresowo.
Turystyka jednak wpływa na tę infrastrukturę w sposób długofalowy, powodując jej przemianę, ulepszenie, a takŜe i rozwój.
Infrastrukturę turystyczną stanowią:
• urządzenia transportowe,
• baza gastronomiczna,
• baza noclegowa,
• urządzenia pozwalające na korzystanie z walorów turystycznych.
Składniki infrastruktury turystycznej i paraturystycznej z zakresu:
1. komunikacji:
• instytucje i urządzenia z zakresu transportu: kolejowego, drogowego (taksówki,
komunikacja zbiorowa), wodnego, lotniczego, koleje linowe i wyciągi,
• instytucje i urządzenia usprawniające przemieszczanie się turystów, np. oznakowane szlaki turystyczne drogowe, piesze i narciarskie, parkingi, stacje paliw, pomoc drogowa, wypoŜyczalnie samochodów, dworce, przystanki, porty wodne, lotniska, przejścia
graniczne itp.
• instytucje i urządzenia z zakresu łączności: telekomunikacja, poczta, budki telefoniczne, skrzynki pocztowe.
2. zakwaterowania:
• stałe, półstałe, sezonowe,
• trwałe, ruchome itp.
• struktura rodzajowa
3. Ŝywienia:
• zakłady ogólnodostępne i zakłady Ŝywienia zamkniętego,
• zakłady gastronomiczne podstawowe (restauracje, jadłodajnie, zajazdy, bary, stołówki),
• zakłady i urządzenia gastronomiczne uzupełniające (kawiarnie, cukiernie, herbaciarnie, winiarnie, piwiarnie, automaty gastronomiczne)
• punkty sprzedaŜy detalicznej artykułów spoŜywczych
4. ekwipunku turystycznego, osobistego i gospodarczego:
• placówki handlowe (sportowo-turystyczne, odzieŜowe, obuwnicze itp.),
• placówki wypoŜyczania ekwipunku,
• placówki świadczące usługi naprawcze i wytwórcze.
5. kultury:
• instytucje prowadzące działalność polegającą na organizowaniu imprez kulturalnych, w których turysta uczestniczy jako widz (teatry, kina, kabarety, opery, filharmonie, cyrki, muzea, ogrody zoologiczne i botaniczne)
• instytucje i urządzenia umoŜliwiające turyście organizację rozrywki we własnym zakresie (biblioteki, dyskoteki, wesołe miasteczka itp.)
6. wychowania fizycznego i udostępniania walorów środowiska naturalnego:
• ułatwiające lub umoŜliwiające turystom korzystanie z walorów, głównie przyrodniczych, danego terenu (ścieŜki spacerowe, plaŜe, punkty widokowe,
• umoŜliwiające czynne uprawianie sportu (kąpieliska, boiska, sale sportowe, ścieŜki zdrowia itp.),
• umoŜliwiające bierne uczestnictwo w imprezach sportowo - turystycznych
7. ochrony zdrowia i higieny:
• placówki lecznictwa otwartego i zamkniętego (szpitale, izby chorych, ośrodki zdrowia, stacje pogotowia ratunkowego, placówki GOPR i WOPR, apteki itp.),
• zakłady lecznictwa uzdrowiskowego (sanatoria, prewentoria, szpitale, zakłady
przyrodolecznicze, pijalnie wód mineralnych, domy zdrojowe),
• zespoły odnowy biologicznej, SPA,
• placówki z zakresu higieny (szalety publiczne, łaźnie, pralnie, zakłady fryzjerskie i kosmetyczne itp.)
8. informacji, reklamy i organizacji ruchu turystycznego:
• Instytucje prowadzące działalność informacyjno doradczą - punkty informacji
turystycznej,
• Urządzenia informacji turystycznej (tablice informacyjne, kioski multimedialne, drogowskazy)
• Instytucje prowadzące działalność reklamową i propagandową (POT, ROT, LOT,
stowarzyszenia turystyczne),
• Placówki prowadzące sprzedaŜ wydawnictw i pamiątek turystycznych
• Instytucje świadczące usługi przewodnickie,
• Instytucje świadczące usługi pośrednictwa i organizacji ruchu turystycznego (biura podróŜy, agencje turystyczne)
9. technicznego uzbrojenia terenu, administracji i bezpieczeństwa publicznego:
• Instytucje i urządzenia umoŜliwiające zaopatrzenie w wodę,
• Instytucje i urządzenia umoŜliwiające zaopatrzenie w energię elektryczną,
• Instytucje i urządzenia gazownicze, ciepłownicze,
• Instytucje i urządzenia z zakresu oczyszczania,
• Instytucje administracji państwowej,
• Placówki straŜy poŜarnej, policji, straŜy granicznej,
• Banki, bankomaty, kantory wymiany walut, towarzystwa ubezpieczeniowe.
Osadnictwo turystyczne
– zespół jednostek osadniczych, które powstały lub rozwinęły się w celu obsługi ruchu turystycznego.
MoŜna wyróŜnić trzy główne typy morfogenetyczne miejscowości turystycznych.
1. Jednostki osadnicze powstałe na tzw. „surowym korzeniu”, czyli wybudowane z myślą i przeznaczeniem do pełnienia szeroko pojętych funkcji turystycznych. Jednostki te mają najczęściej regularny plan wytrasowany na specjalnie wykupionym i rozparcelowanym terenie oraz określoną, często specjalnymi przepisami, zabudowę. Ten typ morfologiczny osadniczej jednostki turystycznej charakterystyczny jest dla wielkich aglomeracji wypoczynkowych w basenach Morza Czarnego i Śródziemnego, ośrodków alpejskich, w Polsce: uzdrowisk, planowo zakładanych podmiejskich miejscowości wypoczynkowych, np. na Pojezierzu Mazurskim.
2. Jednostki osadnictwa turystycznego powstałe w wyniku przekształceń wcześniej
istniejących osiedli, najczęściej wiejskich, które pierwotnie pełniły funkcje rolnicze, rybackie, leśne i inne nie turystyczne. Proces przemian morfologicznych w takich jednostkach przebiega najczęściej drogą ewolucji, i moŜna wyróŜnić kilka etapów:
a) napływ ludności z zewnątrz w celach wypoczynkowych. Miejscowość odwiedzana przez pierwszych turystów pełni zazwyczaj funkcje produkcyjne, a motywem przyjazdu
są najczęściej walory przyrodnicze (np. jeziora i lasy), połoŜenie geograficzne, czy tradycja przyjmowania tzw. letników.
b) zmiany podstaw ekonomicznych miejscowości. Początkowo środki uzyskiwane od turystów są tylko uzupełnieniem dochodów miejscowej ludności. Z czasem następuje
coraz większe uzaleŜnienie się od nich i przestawienie działalności na obsługę turystów.
Następują pierwsze inwestycje proturystyczne.
c) wzrost zamoŜności stałych mieszkańców, którzy decydują się inwestować w obiekty słuŜące turystom. Proces ten często przyciąga inwestorów zewnętrznych powodując
trwałe przekształcenia w morfologii miejscowości.
Przykładem tego typu rozwoju mogą być niektóre miejscowości Podhala i Półwyspu Helskiego oraz Pojezierza Mazurskiego, Pomorskiego.
3. Jednostki osadnicze o nie zmienionej od wieków fizjonomii i morfologii, która to cecha jest sama w sobie walorem turystycznym przyciągającym masowy ruch turystyczny. Taką cechę posiadają stare miasta, wielkie kompleksy obronne, klasztory, np. Vlkolinec, Carcassonne, Kraków, Toruń, Malbork.
Stosując kryterium sezonowości ruchu turystycznego, jednostki osadnictwa turystycznego moŜna teŜ podzielić na jednostki osadnicze o:
• całorocznym ruchu turystycznym,
• dwusezonowym ruchu turystycznym,
• jednosezonowym ruchu turystycznym,
• ruchu turystycznym świąteczno-weekendowym,
Stosując kryterium celu przyjazdu moŜna wyróŜnić turystyczne jednostki osadnicze o dominacji:
• ruchu wypoczynkowego,
• ruchu krajoznawczego,
• ruchu związanego z pobytem w uzdrowiskach i innych miejscowościach
przyrodoleczniczych.
Klasyfikacja miejscowości i obszarów krajoznawczych w Planie Kierunkowym
Zagospodarowania Turystycznego Polski
Miejscowości i obszary kategorii I – tzw. „wielkie centra krajoznawcze” – obszary i miejscowości, które kaŜdy obywatel Polski powinien poznać w zasadzie juŜ w okresie uczęszczania do szkoły, będące podstawowymi celami krajoznawczymi turystów zagranicznych
– Warszawa, Kraków, Trójmiasto, Wrocław, Poznań, Szczecin, Lublin, Toruń oraz 14 obszarów.
Teraz za wielkie centra krajoznawcze uwaŜa się tylko Gdańsk, Kraków, Poznań, Toruń, Warszawę i Wrocław.
Miejscowości i obszary kategorii II – „ośrodki krajoznawcze” – obszary i miejscowości, które turysta krajowy powinien poznać w drugim rzędzie w okresie aktywności zawodowej a turysta zagraniczny w przypadku szerszego zainteresowania krajem. 57 miejscowości i 27
obszarów.
Miejscowości i obszary kategorii III – mniejsze zespoły i pojedyncze obiekty stanowiące cel wycieczek krajoznawczych odbywających się dla pogłębienia znajomości kraju i zaspokojenia specjalnych zainteresowań. 29 obszarów i 420 mniejszych zespołów i pojedynczych obiektów.
Metody klasyfikacji stosowane w renomowanych przewodnikach turystycznych, np.
Michelin:
*** - miejsca o szczególnej atrakcyjności, których odwiedzenie jest warte specjalnej podróŜy,
** - miejsca o duŜej atrakcyjności, dla odwiedzenia których warto zboczyć z drogi,
* - inne znaczące atrakcje turystyczne.
Plan Kierunkowy Zagospodarowania Turystycznego Polski w zakresie turystyki krajoznawczej podkreśla dwa główne problemy związane z zagospodarowaniem:
• przystosowanie dla potrzeb ruchu turystycznego obiektów i terenów będących walorami krajoznawczymi,
• wyposaŜenie miejscowości, rejonów i szlaków krajoznawczych w odpowiednie urządzenia obsługowe.
Dla miejscowości i obiektów krajoznawczych plan wprowadza trzy typy zagospodarowania turystycznego:
• wyposaŜenie kompleksowe – w tym typie zagospodarowanie miejscowości polega
odpowiednim przystosowaniu walorów do zwiedzania oraz na wyposaŜeniu we wszystkie
urządzenia, umoŜliwiające turyście pobyt przez co najmniej jedną dobę; miejscowości te muszą w pierwszym rzędzie posiadać bazę noclegową, a ponadto Ŝywieniową oraz
niezbędne urządzenia towarzyszące i obsługowe – takŜe dla pojazdów mechanicznych,
• wyposaŜenie częściowe – w tym typie zagospodarowanie miejscowości polega na
wyposaŜeniu miejscowości w urządzenia pozwalające na spoŜycie w niej podstawowego
posiłku i krótki wypoczynek; podstawowym elementem wyposaŜenia tych miejscowości
jest baza gastronomiczna,
• przystosowanie walorów – w tym typie zagospodarowania miejscowości lub obiektu
ogranicza się do przystosowania walorów do potrzeb ruchu turystycznego
(przystosowanie do zwiedzania, parking, kiosk z pamiątkami, sanitariaty itp.).
W odniesieniu do obszarów krajoznawczych, Plan wprowadza dwa typy zagospodarowania:
• zagospodarowanie całościowe – dotyczy w zasadzie obszarów wytypowanych ze względu na walory środowiska przyrodniczego; na obszarach tych podstawowym zadaniem jest
ochrona charakterystycznych cech krajobrazu,
• zagospodarowanie gniazdowe – dotyczy w zasadzie obszarów, wytypowanych ze względu na intensywność występowania pojedynczych obiektów krajoznawczych, najczęściej w
grupie dóbr kultury i osiągnięć współczesnych. Program zagospodarowania związany jest nie z całym obszarem, a jedynie z poszczególnymi punktami, gdzie walory te występują.
Strefy zagospodarowania turystycznego miejscowości krajoznawczej:
Strefa penetracji turystycznej – część miejscowości, w której przebywają turyści od chwili przyjazdu do momentu wyjazdu, tj. obszar, w którym znajdują się obiekty obsługi turystycznej i walory krajoznawcze wraz z łączącymi je ciągami komunikacyjnymi oraz drogami dojazdowymi do miejscowości.
Strefa intensywnego zwiedzania – część strefy penetracji turystycznej będąca fragmentem przestrzennym miejscowości o najwyŜszej atrakcyjności turystycznej, często jej historycznym rdzeniem; stanowi zasadnicze miejsce przebywania turystów jako cel podróŜy krajoznawczej do miejscowości.
Ciągi zwiedzania – oznakowane lub umowne przebiegi zwiedzania, które powinny zapewniać najlepsze osiąganie celów poznawczych, rekreacyjnych i emocjonalnego odbioru wraŜeń.
Stanowią waŜny czynnik wyodrębniania strefy intensywnego zwiedzania i jej zagospodarowania turystycznego.
Etapy pobytu turysty w miejscowości krajoznawczej a jej zagospodarowanie
turystyczne
Etap pobytu
Elementy zagospodarowania turystycznego
Decyzja
- punkt widokowy na panoramę miasta
Dojazd
• zjazd z drogi głównej na trasę drogi dojazdowej
• droga dojazdowa o charakterze widokowym
Opuszczenie pojazdu,
• parking,
wybór sposobu
• usługi motoryzacyjne,
zwiedzania
• punkt informacji turystycznej,
• biuro obsługi turystów
Zwiedzanie
• oznakowanie tras zwiedzania,
• tablice informacyjne,
• punkty informacji turystycznej,
• usługi przewodnickie
• usługi turystyczne,
• baza noclegowa,
• baza Ŝywieniowa,
• punkty handlowe – pamiątki, widokówki, sklepy,
• miejsca odpoczynku,
• sanitariaty,
• urządzenia rekreacyjno – sportowe,
• urządzenia kulturalno – rozrywkowe.
(Źródło: J. Płocka)
Obszary posiadające walory wypoczynkowe moŜna podzielić na cztery główne typy: 1. Tereny o walorach środowiska przyrodniczego.
2. Wielkie miasta będące równocześnie wybitnymi ośrodkami Ŝycia kulturalnego.
3. Modne miejscowości, stanowiące centra rozrywkowo – wypoczynkowe.
4. Miejscowości uzdrowiskowe.
W Planie Kierunkowym Zagospodarowania Turystycznego Polski obszary wypoczynkowe
podzielono na trzy kategorie. Podstawą tego podziału był stosunek funkcji turystycznych do innych funkcji gospodarczych na obszarach o walorach turystycznych.
Obszary I kategorii – obszary o najcenniejszych walorach wypoczynkowych, na których cała gospodarka przestrzenna musi być podporządkowana potrzebom turystyki.
Obszary II kategorii – nie mają tak wielu walorów jak obszary kategorii I, ale walory te są utrzymywane i wzbogacane z konieczności zaspokojenia tych potrzeb, których przez
ograniczoną pojemność nie są w stanie zaspokoić obszary I kategorii. Na obszarach tych nie moŜe być prowadzona działalność gospodarcza, która mogłaby kolidować z funkcjami
turystycznymi. Turystyka i inne funkcje gospodarcze traktowane są na tych obszarach równorzędnie.
Obszary III kategorii – posiadają skromniejsze walory turystyczne, na nich turystyka rozwijać się będzie w miarę rozwoju innych funkcji gospodarczych.
Obszary I i II kategorii podzielono na rejony. Podziałowi temu nie poddano obszarów III kategorii, obszarów o charakterze specjalnym oraz obszarów o niewielkiej powierzchni, które w sensie zagospodarowania i organizacji przestrzennej gospodarki turystycznej traktować naleŜy jako rejony.
Rejon wypoczynkowy powinien obejmować zespół miejscowości turystycznych powiązanych funkcjonalnie ze sobą, wspólnym węzłem rozrządowym ruchu turystycznego, ze wspólną bazą zaopatrzeniową i wspólnym ośrodkiem administracyjnym.
Rejon wypoczynkowy powinien w zasadzie zamykać się w jednej jednostce krajobrazowej (topograficznej), a w związku z tym mieć jednorodny typ dominującego waloru
wypoczynkowego.
Wśród obszarów i rejonów wypoczynkowych moŜna wyróŜnić:
• rejony o duŜym udziale turystyki zimowej,
• rejony o duŜym udziale letniej turystyki wypoczynkowej (nadmorskie, pojezierne, górskie),
• rejony o duŜym udziale turystyki uzdrowiskowej,
• rejony wypoczynku świątecznego,
• obszary o charakterze specjalnym.
Obszary o charakterze specjalnym to tereny wyznaczone w kaŜdym typie krajobrazu, które posiadają wysokiej rangi walory turystyczne, rzadką sieć osadniczą i komunikacyjną, charakteryzujące się ponadto ekstensywnym wykorzystaniem gospodarczym (z przewagą
gospodarki leśnej). Powinny być szczególnie chronione ze względu na posiadanie środowiska zbliŜonego do naturalnego, zamknięte dla ruchu samochodowego, poddane reŜimowi ciszy oraz minimalnie zagospodarowane turystycznie.
Obszary turystyki wypoczynkowej obejmują trzy strefy, którym przypisano róŜne funkcje:
• strefę osadnictwa turystycznego, która moŜe składać się z jednej lub kilku jednostek osadniczych (miejscowości) o róŜnym charakterze zabudowy i róŜnych formach
przestrzennych, zazwyczaj pasmowych,
• strefę penetracji turystycznej w bezpośrednim sąsiedztwie strefy osadnictwa turystycznego, obejmującą tereny czynnego wypoczynku i krajoznawstwa (nad morzem
– pas między osadą turystyczną a wybrzeŜem, gdzie turyści korzystają z plaŜy,
urządzają spacery; nad jeziorami – tereny, na których turysta korzysta z plaŜy, kąpie się, pływa na sprzęcie wodnym, spaceruje, zbiera grzyby, uprawia sport; w górach –
tereny wykorzystywane do uprawiania narciarstwa, wędrówek górskich, spacerów),
• strefę ochronną obejmującą tereny otaczające strefy osadnictwa i penetracji z zachowaną w odpowiednim promieniu przyrodą w jak najmniej zniekształconej formie.
Ośrodek wypoczynkowy – obiekt lub zespół obiektów stanowiących jednostki organizacyjno –
eksploatacyjne przystosowane do świadczenia usług noclegowych i Ŝywieniowych oraz
podstawowych usług towarzyszących na rzecz uczestników turystyki wypoczynkowej.
Zasady zagospodarowania turystycznego ośrodków wypoczynku świątecznego.
WyróŜnia się następujące strefy, w których wypoczywają mieszkańcy miast:
1. Strefa wypoczynku bliskiego – przebywanie kilkugodzinne, którą tworzą parki leśne, ośrodki w odległości do pół godziny dojazdu.
2. Strefa obrzeŜna wypoczynku – pobyt całodzienny, sytuowana na terenach rekreacyjnych o walorach przyrodniczych i krajobrazowych w odległości nie
przekraczającej 1 godziny dojazdu.
3. Strefa kilkudniowego wypoczynku na obszarach zapewniających pełne warunki rekreacji, oddalona o ponad 1 godzinę dojazdu.
Lokalizacja ośrodka wypoczynku świątecznego - na terenach podmiejskich, w ich bezpośrednim otoczeniu lub najbliŜszych rejonach wykazujących szczególne wartości
przyrodnicze i zdrowotne.
Pojemność ośrodka: 5000 – 15000 uŜytkowników.
Wskaźnik powierzchniowy: 200 - 300 m2 na jednego uŜytkownika – ze względu na zdolność regeneracyjną zieleni.
Górna granica chłonności terenu 20 –50 uŜytkowników na 1 ha.
Urządzenia terenowe do czynnego i biernego wypoczynku:
• place gier i zabaw,
• las z wyizolowanymi strefami ciszy, fragmentami atrakcyjnego krajobrazu i punktami widokowymi,
• wypoŜyczalnie sprzętu do gier i zabaw oraz wypoczynku,
• kioski spoŜywcze,
• schrony przed deszczem.
Urządzenia rekreacyjno – sportowe przewidziane w ośrodku połoŜonym w pobliŜu
akwenu:
• kąpielisko z plaŜą piaszczystą lub trawiastą wyposaŜone w:
• przebieralnię,
• urządzenia sanitarne,
• boisko do gry,
• wypoŜyczalnię sprzętu,
• przystań wodną ze sprzętem pływającym i w niej:
• hangary,
• magazyny,
• warsztaty szkutnicze,
• pomosty,
• maszt sygnalizacyjny,
• ośrodek kwalifikowanego sportu wodnego jako wydzielony klub Ŝeglarski.
Urządzenia rozrywkowe i kulturalne:
• amfiteatr,
• muszla koncertowa,
• kręgi taneczne i estrady.
Urządzenia usługowe typu: bufety, kioski, pawilony sanitarne, schrony przed deszczem, róŜne formy małej architektury: schodki, mostki, kosze na śmieci, ławki, zadaszone miejsca odpoczynkowe, oznakowanie ośrodka, oświetlenie itp.
Ruch kołowy: ograniczony do obrzeŜa ośrodka, wewnątrz tylko ruch pieszych, trasy spacerowe, parking strzeŜony o odpowiedniej pojemności przy wjeździe do ośrodka.
Urządzenia gastronomiczne:
Przyjmując średnią wielkość ośrodka na 6000 – 7000 osób moŜna ustalić przykładową skalę poszczególnych urządzeń gastronomicznych:
• restauracja na około 150 miejsc konsumpcyjnych przy dwukrotnej rotacji miejsca
konsumpcyjnego,
• bar samoobsługowy na 200 miejsc konsumpcyjnych przy ośmiokrotnej rotacji miejsca konsumpcyjnego,
• mała gastronomia zlokalizowana na terenie całego ośrodka.
Urządzenia usług administracyjno – gospodarczych:
Najczęściej usytuowane centralnie w pobliŜu głównego wjazdu. Powinny stanowić obiekt trwały o złoŜonym układzie funkcjonalnym obejmującym swym programem:
• recepcję,
• administrację,
• pomieszczenia dla słuŜb zdrowia i porządku publicznego,
• mieszkania i kwatery personelu,
• garaŜe i magazyny gospodarcze.
Opracowanie własne wg:
T. Dochnalik, H. Zadworna: Miejscowości turystyczne w Polsce i ich klasyfikacja. W: Ruch turystyczny nr 1(26), Warszawa: Szkoła Główna Planowania i Statystyki 1968.
Gaworecki W.W.: Turystyka, PWE, Warszawa
Kompendium wiedzy o turystyce. Praca zbiorowa pod red. G. Gołembskiego. PWN, Warszawa 2002
Kowalczyk A.: Geografia turyzmu. PWN, Warszawa 2000.
Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J.: Geografia turystyki Polski. PWE, Warszawa 2002.
Matczak A.: Województwa o funkcji turystycznej a obszary o skaŜonym środowisku geograficznym w Polsce. W: Turyzm t. 5 z.1.
Płocka J.: Wybrane zagadnienia z zagospodarowania turystycznego. Biblioteka CKU, Toruń 2006.
Rogalewski O.: Zagospodarowanie turystyczne. WSiP Warszawa 1974.
Plan Kierunkowy Zagospodarowania Turystycznego Polski. GKKFiT, Wrocław 1971.
Przybyszewska-Gudelis R., Grabiszewski M.: Funkcja turystyczna w zabytkowych ośrodkach miejskich. Instytut Turystyki, Warszawa 1986.
Przybyszewska-Gudelis R.: Problematyka waloryzacji i zagospodarowania turystycznego miejscowości krajoznawczych w Polsce. Instytut Turystyki, Warszawa 1979.
Przybyszewska-Gudelis R.: Zasady planowania zagospodarowania turystycznego miejscowości o znaczeniu krajoznawczym. Instytut Turystyki, Warszawa 1986.