TERAPEUTYCZNA ROLA BAŚNI W ODKRYWANIU

WŁASNEJ OSOBOWOŚCI DZIECKA

AGNIESZKA WŁODARCZYK

NAUCZYCIEL: KSZTAŁCENIA ZINTEGROWANEGO

SZKOŁA PODSTAWOWA W STARYM BRONISZEWIE

STARY BRONISZEW 2004

Terapeutyczna rola baśni w odkrywaniu własnej osobowości dziecka.

Baśń, to jeden z podstawowych gatunków epickich ludowej literatury, utworów niewielkich

rozmiarów o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami

magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekazujących granice między

światem poddanym motywacjom realistycznym, a sferą działania sił nadnaturalnych. Baśń

utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu, wiarę w nieustająca

ingerencję mocy pozaziemskich, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań.

Fantastyczny świat baśni zaludniony krasnoludkami, skrzatami, czarownicami,

wróżkami, czarnoksiężnikami, złymi i dobrymi duchami, rycerzami, królewiczami, ludowymi

herosami i alegoryczny świat bajek ożywionych zwierząt kwiatów, zabawek, przedmiotów

martwych bliskie są wyobraźni dziecięcej, magicznemu sposobowi myślenia dziecka, jego

potrzebom psychicznym. Fantastyczna alegoryczna fikcja literacka dostarcza silnych przeżyć

emocjonalnych, zaspokaja tęsknotę za niezwykłością.

Baśń zajmuje wyjątkowe miejsce w literaturze, a jej rola w wychowaniu jest nie do

zastąpienia, zwłaszcza baśni wywodzącej się z folkloru. Ludzkie pokolenia różnych

społeczności, kultur i narodów przekazują w baśniach uniwersalne podstawowe prawdy o

życiu, o ludzkich tęsknotach, potrzebach, marzeniach, ale także doświadczeniach zła i dobra,

nieustępliwych zmagań i walce związanych z dążeniem do godnego celu. Nie ukrywają

prawdy, że w świecie istnieje nie tylko dobro, ale także zło, chciwość, niesprawiedliwość,

przemoc. Ukazują różne niebezpieczeństwa, pokusy i trudy nieodmiennie związane z ludzkim

życiem, z dążeniem człowieka do osiągnięcia upragnionego dobra. Uczą odwagi, zaradności,

wytrwałości, cierpliwości w dążeniu do celu, a jednocześnie współczucia dla słabszych

i dzielenia się dobrem z innymi.

Baśnie przekazują dziecku głęboką, rozległą i trudną treść w formie dla niego

zrozumiałej, szczególnie atrakcyjnej, a zarazem są dziełem sztuki opowiadającym o ludzkich

problemach, o człowieku w sposób dla niego właściwy, uproszczony, obrazowy, konkretny,

barwny, piękny.

W literaturze baśniowej dzieci poszukują nowych doświadczeń, które pomogłyby im

lepiej zrozumieć i opanować otwierający się dla nich świat społeczny i świat przeżyć

ludzkich. Dzięki artystycznym przeżyciom literackim w kontakcie z baśniami rozwijają się

możliwości poznawcze dziecka, inne niż te, jakie kształtują się w toku działania i w procesie

przyswajania wiedzy. Słuchanie baśni, ich czytanie sprzyja także rozwojowi orientacji we

własnych przeżyciach. Poprzez baśnie dziecko poznaje wewnętrzny świat ludzi w formie

obrazowej i dramatycznej. Pomaga to uchwycić, poznać dokładniej własny świat przeżyć,

nazwać je i ocenić. Kształtuje się zdolność do oceny własnego i cudzego postępowania.

Baśnie posiadają zdolność przekazywania znaczeń jawnych i ukrytych, przemawiania

do wszystkich warstw osobowości ludzkiej, przekazywania treści w taki sposób, że dostępne

są w równej mierze nieuczonemu umysłowi dziecka, jak wysoko rozwiniętej umysłowości

dorosłego.

Z wielkim powodzeniem wzbogacają wewnętrzne życie dziecka. Uwzględniają one

rzeczywisty stan psychiczny, w jakim dziecko znajduje się pod względem psychicznym

i emocjonalnym. Mówią one o dręczących je konfliktach wewnętrznych, tak, że dziecko je

nieświadomie rozumie. Sposób, w jaki dzieje się wszystko w baśni odpowiada sposobowi,

w jaki dziecko myśli i doświadcza świata, dlatego baśń jest dla niego tak przekonywująca.

Może ona mu przynieść o wiele więcej pociechy niż wszelkie próby wspierania go przez

dorosłych, oparte na rozumowaniach, punktach widzenia, które im samym odpowiadają.

Dziecko odnosi się z ufnością do opowieści baśniowych, bo baśniowe ujęcie świata zgodne jest z jego własnym sposobem pojmowania wszystkiego.

Badacze kultury, uczeni zajmujący się rolą baśni w tworzeniu kultury społeczeństw

i człowieka, zwracają uwagę na wielostronne oddziaływanie baśni w kształtowaniu

charakteru, osobowości dziecka. Baśń wpływa na pobudzanie i rozwijanie wyobraźni i uczuć.

Ma wpływ na porządkowanie uczuciowego życia dziecka, ukazywaniu jakie emocje trzeba

opanować,

a jakie wzmacniać i rozwijać. Baśń coraz częściej stosowana jest przez psychoterapeutów

w leczeniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci. Pomaga w małym pacjentom w zrozumieniu

i pokonaniu własnych trudności, słabości, lęków, niepokojów i podaje im sposoby ich

przezwyciężania. Odnosząc się do wszystkich aspektów osobowości wzbogaca dziecko

wewnętrznie, daje mu wiele satysfakcji, „ Baśń to elementarz, z którego dziecko uczy się

czytać we własnym umyśle, elementarz napisany w języku obrazów. Jest to jedyny język, dzięki

któremu możemy rozumieć siebie, innych zanim dojrzejemy intelektualnie”.

Bohaterowie baśniowi to postacie bardzo wyraziste, zróżnicowane z punktu widzenia

psychicznych potrzeb dziecka, mogą pełnić funkcje terapeutyczne. Dostarczając emocji

i napięć, które w wyniku układów fabularnych ulegają rozładowaniu i zaspokajaniu, stają się

narządem autokreacji. Dziecko wchodząc w wewnętrzne światy bohaterów poprzez

odtworzenie sobie w wyobraźni ich doznań, wspierane mocnym zaangażowaniem

emocjonalnym, buduje obraz samego siebie w wersji częściowo realizowanej lub tylko

potencjalnej. Obraz ten może dopomóc w mobilizacji jego sił życiowych. Obraz pozytywny

daje pewność siebie, akceptacje siebie, przychylny stosunek do innych ludzi, równowagę

emocjonalną, zaś negatywny wywołuje lęk, niepokój i różnego rodzaju objawy

nieprzystosowania.

Baśń sprawiając dziecku przyjemność, dostarcza mu objaśnień dotyczących jego

psychiki, wspiera rozwój dziecięcej osobowości. Wnosi wielki i pozytywny wkład

psychologiczny w wewnętrzne dojrzewanie dziecka. Pomaga dziecku w trudnościach

związanych z psychologicznymi problemami dorastania i integracji osobowości. Dziecko

wydobywa rozmaite znaczenia z tej samej baśni zależnie od swoich zainteresowań i potrzeb

w konkretnej fazie rozwoju. To, jaka baśń dla danego dziecka jest najważniejsza zależy od

psychologicznej fazy rozwojowej, w której się ono znajduje, od problemów, które są dla

niego wówczas najdotkliwsze. Baśń niepodważalnie pełni funkcję terapeutyczną, ponieważ

dziecko rozmyślając nad tym, co baśń zdaje się dawać do zrozumienia w odniesieniu do jego

wewnętrznych konfliktów w konkretnym momencie życia, odkrywa własne rozwiązanie

sytuacji.

Baśń powoduje rozładowanie wewnętrznych napięć, dramatycznie nawarstwiających się

konfliktów wewnętrznych. Dziecko bardzo często miewa rozpaczliwe poczucie, że jest

samotne i opuszczone oraz często doświadcza śmiertelnego lęku. Na ogół nie umie wyrazić

swoich uczuć w słowach, albo może je wyrazić tylko pośrednio poprzez niepokój ciała.

Baśń ofiarowuje dziecku rozwiązania dostępne na jego poziomie rozumienia.

W urzeczywistnianych w fikcyjnym świecie tęsknotach i pragnieniach ludu dziecko odnajduje

ukrytą możliwość realizacji własnych nieosiągalnych w świecie realnym dążeń. Przynosi mu

to prawdziwą satysfakcję i zadowolenie. Świadomość tego, że nie wszyscy są źli oraz wiara

w to, że być może kiedyś dobro, miłość i sprawiedliwość zwyciężą w tej nierównej walce ze

złem, nienawiścią i niesprawiedliwością nadaje sens naszemu życiu. Walka z poważnymi

trudnościami jest w życiu nieunikniona, jest ona nieodłączną częścią istnienia ludzkiego.

Dziecko przeżywa motywy baśniowe jako cudowne, bo czuje, że zrozumiane są i docenione

jego najgłębsze uczucia, nadzieje, lęki, których nie bada niedostępna mu jeszcze surowa

racjonalność.

Baśniowy świat wyobraźni przychodzi dziecku z niezrównaną pomocą gdy chodzi o

najtrudniejsze, a zarazem najważniejsze i przynoszące najwięcej satysfakcji zadanie jakim jest

zyskiwanie dojrzalszej świadomości i wprowadzenie pewnego ładu do chaosu nieświadomych

dążności. Baśnie pomagają dziecku w odkrywaniu własnej tożsamości i własnego powołania,

wskazując zarazem, jakich potrzebuje ono doświadczeń, aby rozwinąć swój charakter.

Dziecko poznajac kolejnych bohaterów łączy się z nimi uczuciowo. Bliższe poznanie wzmaga

jego sympatię dla nich, mocne emocjonalne zaangażowanie wyznacza wartości i kieruje

wyborem moralnym. Są oni istotnym symptomem rozwoju osobowości dziecka. Osobowość

nie jest rzeczą daną człowiekowi z góry. Poziom jej rozwoju jest wynikiem długotrwałej

pracy wychowawczej związanej ze świadomością samorozwoju. Literatura jest jednym

z podstawowych czynników konstytuujących własny świat wartości dziecka. Dlatego postać

literacka jest symulatorem rozwoju jego osobowości. Baśń właśnie umożliwia dziecku

dokonywanie bardzo różnych identyfikacji w zależności od tego jaki jest w danym momencie

główny problem małego czytelnika lub słuchacza.

„ Każdy kto ma do czynienia z dziećmi, wie, że uwielbiają one baśnie. Kto umie je

opowiadać, ma klucz do dziecięcych serc”-pisze I. Słońska. Lekcje z baśnią są bardzo

przyjemne i dzieci chętnie w nich uczestniczą, gdyż nie odczuwają „ciężaru” nauki.

Oto konspekt przykładowej lekcji utrwalającej poznane wcześniej „Bajki” Charlesa

Perraulta.

Konspekt zajęć zintegrowanych

Klasa II

Ośrodek tematyczny: Baśniowy świat.

Temat dnia: W krainie baśni.

Temat szczegółowy: Powtórzenie i utrwalenie treści baśni Charlesa Perraulta. Układanie

zakończenia do podanego fragmentu baśni. Przedstawienie tresci baśni za pomocą scenek

dramowych. Mnożenie i dzielenie liczb w zakresie 100. Improwizacja ruchowa piosenki.

Cele ogólne zajęć:

§ Przypomnienie nazwisk pisarzy bajek i baśni.

§ Doskonalenie umiejętności opowiadania o losach bohaterów baśni.

§ Kształcenie umiejętności rozpoznawania baśni nz podstawie ilustracji i słuchanych

fragmentów.

§ Zrozumienie pozytywnych cech charakteru na przykładzie bohaterów baśni.

§ Rozwijanie zainteresowań czytelniczych.

§ Przypomnienie rodzajów środków transportu oraz zasad zachowania podczas podróży.

§ Rozwijanie wyobraźni i fantazji.

§ Rozwijanie sprawności manualnych.

§ Utrwalenie mnożenia i dzielenia w zakresi 100.

§ Doskonalenie umiejętności rozwiązywania zadań tekstowych.

§ Doskonalenie umiejętności pracy w grupach.

Cele operacyjne:

§ Wymienia nazwiska pisarzy znanych baśni.

§ Wymienia charakterystyczne cechy baśni.

§ Opowiada o losach bohaterów basni.

§ Rozumie przesłania płynące z poznanych baśni.

§ Rozpoznaje baśnie na podstawie ilustracji i słuchanych fragmentów.

§ Odróżnia dobro od zła.

§ Właściwie ocenia baśniowych bohaterów.

§ Wymienia podstawowe środki transportu.

§ Układa zakończenie do podanych fragmentów.

§ Przedstawia scenki dramowe.

§ Interpretuje ruchem muzykę.

§ Rozumie treść zadań tekstowych.

§ Wykonuje proste obliczenia tekstowe z zakresu tabliczki mnożenia.

§ Wyróżnia liczby parzyste i nieparzyste.

Metody pracy:

- słowna: rozmowa, opowiadanie, instruktaż

- czynna: zajęcia praktyczne

- poglądowa: pokaz

- drama

Formy pracy:

- zbiorowa

- indywidualna jednolita

- indywidualna zróżnicowana

- grupowa

Środki dydaktyczne: krzyżówka, wykreślanka, rebusy,ilustracje baśni, rekwizyty do scenek

dramowych, kaseta z nagraniami piosenek, kartoniki z kolorowymi napisami określającymi

pozytywne i negatywne cechy charakteru.

Przebieg zajęć:

1. Wprowadzenie do zajęć: rozwiązanie krzyżówki na tablicy z hasłem: Baśń.

2. Próba odpowiedzi na pytanie: Co to jest baśń?

3. Wypowiedzi uczniów na temat znanych bajek i baśni (wystawa książek).

4. Indywidualne rozwiązanie rebusu, którego hasłem będzie odpowiedź na pytanie: Kto jest

najczęstszym bohaterem baśni i bajek? (Księżniczka)

5. Opowiadanie baśni pt. „Śpiąca Królewna” z wykorzystaniem metody aktywizującej

pajęczynka. Uczniowie z nauczycielką siedzą w kole, rzucają do siebie kłębek włóczki

(jeden jej koniec zatrzymując) i opowiadają po jednym zdaniu baśń.

6. Wypowiedzi na temat baśniowego świata (czym różni się od świata, w którym żyjemy?).

7. Wyprawa do świata baśni-wypowiedzi uczniów na temat: Czym można tam

dojechać?(różne środki transportu). Śpiew piosenki pt. „Być kierowcą”-zwrócenie uwagi

na różne formy podróżowania oraz zachowania podczas podróży.

8. Improwizacja ruchowa piosenki.

9. Wykreślanka liczbowo-literowa (uczniowie wykreślają liczby parzyste, hasło „W krainie

baśni”). Zapisują hasło jako temat do zeszytu.

10.Rozpoznawanie baśni na podstawie ilustracji. Uczniowie otrzymują ilustracje do baśni

Charlesa Perraulta, pod obrazkami zapisują tytuły.

11.Udzielanie odpowiedzi na pytania odnoszące się do baśni np.: Czy Czerwony Kapturek

postąpił słusznie, rozmawiając z wilkiem?, Jak Kot w butach pokonał złego Czarownika?

12.Ustalenie tematyki baśni poprzez mnożenie i dzielenie, łączenie sylab, hasło: Dobro i Zło.

13.Odpowiedzi uczniów na pytanie: Jakie cechy charakteru są nagradzane, a jakie ukarane?

Odpowiedzi uczniowie przypinają na tablicy np.skromność, zło, uczciwość, lenistwo,

miłość itp. Układanie wg pozytywnych i negatywnych cech. Zwrócenie uwagi na barwy,

jakimi zostały napisane cechy pozytywne (barwy jasne) i negatywne (barwy ciemne).

14.Grupowe układanie dalszego ciągu opowiadania do podanego fragmentu baśni. Uczniowie

w grupach otrzymują karty z początkiem baśni, wymyślają tytuł i zapisują jej zakończenie.

Odczytują swoje prace.

15.Słuchanie muzyki disco i utworu Ennio Moricone. Próba odpowiedzi na pytanie: Który z

tych utworów pasuje do świata baśni? Określenie nastroju muzyki.

16.Inscenizacja dowolnej baśni-praca w grupach. Uczniowie wybierają rekwizyty

przedstawiają fragment wybranej baśni (pantomima). Pozostałe grupy odgadują jej tytuł.

17.Rozwiązywanie zadań tekstowych dotyczących baśni. Uczniowie otrzymują karty pracy z

treścią zadań, rozwiązują je w grupach.

18.Malowanie farbami ulubionej baśniowej postaci (przypomnienie wiadomości o portrecie).

Uczniowie uzasadniają swój wybór postaci.

19.Ewaluacja-każdy uczeń dokonując samooceny zrozumienia roli baśni otrzymuje karteczkę

ze zdaniem, które ma dokończyć np. Lubię czytać baśnie, ponieważ............................

BIBLIOGRAFIA

Bettelheim B.: Cudowne i pożyteczne o znaczeniach i wartościach baśni.

Warszawa 1985, Państwowy Instytut Wydawniczy.

Cieślikowski J.: Literatura i podkultura dziecięca. Wrocław 1976,

Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Głowiński M.,Kostkiewicz T.: Słownik terminów literackich. Wrocław 1989.

Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Praca zbiorowa: Encyklopedia szkolna. Warszawa 1998, WSiP.

Przecławska A.: Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania.

Warszawa 1978. WSiP.

Skrobiszewska H.: Baśń i dziecko. Warszawa 1978.

Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

Słońska I.: Dzieci i książki. Warszawa 1957.

Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.

Wortman S.: Baśń w literaturze i życiu dziecka. Warszawa 1959.