psychologia kliniczna wykład VII
prof. dr hab. Jan Tylka
psychologia kliniczna - wykład VII
Koncepcje
dotyczące powstawania zaburzeń zdrowia i zaburzeń psychicznych
Koncepcje dotyczące powstawania zaburzeń zdrowia i zaburzeń psychicznych próbują
wytłumaczyć etiologię tych zaburzeń., a także jak w takich przypadkach postępować.
Teorie uczenia się ról
Każdy człowiek funkcjonuje w określonych warunkach społecznych, gdzie każdej jednostce
przypisane są pewne role. Tak więc spełniane są role pracownika, męża, ojca, przełożonego
itp. Są one wypełniane w różny sposób. W zależności od tego, czy są one wypełniane dobrze,
czy źle, można mówić o przystosowaniu lub nieprzystosowaniu jednostki do wypełniania ról.
Rola społeczna, to zbiór różnorodnych wymagań i przepisów dotyczących tego, jak ma się
zachować człowiek zajmujący określone pozycje społeczne, a więc o określonym wieku, płci,
zawodzie, wykształceniu oraz uprawnieniach, przywilejach wynikających z zajmowanych
pozycji. Z tymi rolami wiążą się także pewne oczekiwania. Dotyczą one zachowania się,
postaw, jakie osoby, które spełniają swoje role reprezentują. Czy odpowiadają one ich roli,
czy też nie. Spełnianie ról może zatem być oceniane w kategoriach dojrzałości, zdrowia,
równowagi psychicznej.
Trudności w pełnieniu roli społecznej wynikają z niejasnych nakazów roli stawianych
jednostce. Są one zbyt liczne lub wzajemnie się wykluczające (Newcomp, 1970). Rola jest
niejasna, gdy jednostka nie ma lub nie zna dokładnych wskazówek, co do sposobu jej
spełnienia. Inna trudność, to przeciążenie rolą. Występuje wtedy, gdy jednostka nie może
sobie poradzić ze zbyt skomplikowanymi wymaganiami roli lub z nadmierną ilością tych
wymagań. Czasami nakazy roli wzajemnie się wykluczają. Czasami człowiek wypada z roli
lub ról, porzuca je albo nie radzi sobie z ich wypełnieniem, jak na przykład w przypadku
przechodzenia na emeryturę, czy rentę z powodu choroby. Ludzie często bronią się przed tym
ponieważ są przyzwyczajeni do pełnienia swoich ról., bowiem całkowita bezczynność
zawodowa pomniejsza ich wartość.. Jak zatem widać, rola społeczna i role w ogóle, mają
duże znaczenie dla zdrowia psychicznego i dla funkcjonowania człowieka. Jednostka, która
nie potrafi sobie poradzić z pełnieniem dotychczasowej roli lub została tej roli pozbawiona,
często zaczyna pełnić nową rolę społeczną, a więc rolę chorego. Jest to zjawisko polegające
na modyfikowaniu dotychczasowych ról, bowiem osoba chora jest zwolniona z wielu
obowiązków. Są to tzw. wtórne zyski z choroby, i tym właśnie zajmuje się psychologia
kliniczna. Choroba rozumiana jako rola społeczna jest bardzo wygodna, stanowi
usprawiedliwienie dla wielu postaw pacjenta i charakteryzuje się tym, że:
• zwalnia jednostkę z odpowiedzialności za własny stan,
• zwalania jednostkę od wypełniania pewnych obowiązków, jak na przykład zawodowych
czy przestrzegania etykiety,
• jednostka poddana jest presji społecznej, aby jak najprędzej wróciła do zdrowia,
• jednostka jest zobowiązana do współpracy z osobami, które pełnią rolę społeczną
(terapeutyczną). Tu pojawia się zagadnienie bardzo ważne dla psychologa. Zdarza się
bowiem tak, że psycholog w swojej pracy ma do czynienia z tzw. trudnym pacjentem. Jest
to najczęściej związane z negatywnych stosunkiem pacjenta do personelu medycznego, z
którym ma współpracować.
Kiedy człowiek zaczyna chorować, ulegają zmianie warunki jego psychicznego
funkcjonowania. Jest tak na przykład w przypadku osób pełniących bardzo ważną i znacząca
1
psychologia kliniczna wykład VII
rolę. Jest tym, który wydaje polecenia, organizuje, czuwa, poucza itp. Nagła zmiana roli, na
rolę chorego, uzależnionego od trybu pracy szpitala sprawia, że wszystkie mechanizmy jego
życia psychicznego zostały wyparte. Jeżeli chce on dobrze funkcjonować, musi się szybko
nauczyć swojej nowej roli.
Psychologia kliniczna zajmuje się także tym zagadnieniem, a więc koniecznością zmiany
nastawień wobec zaprzestania możliwości wypełniania swojej roli z uwagi na chorobę.
Dlatego teorie uczenia się ról są w pracy psychologa pracującego z pacjentami bardzo
pomocne.
Teoria naznaczania społecznego
Teoria ta bywa też nazywana teorią labelingu (przylepianie etykiety, piętnowanie,
stygmatyzacja, naznaczanie). Aby wyjaśnić zaburzone zachowanie określane tu mianem
dewiacji (jako osoby, której zachowanie odbiega od przyjętych norm kulturowo-społecznych),
trzeba uwzględnić społeczne oczekiwania co do zachowania się rozmaitych jednostek.
Nierespektowanie tych oczekiwań pociąga za sobą negatywną reakcję emocjonalną otoczenia
oraz jego reakcję społeczną polegającą na nadawaniu etykietek, jak na przykład: nienormalny,
dziwak, pasożyt społeczny, psychopata, stara panna, niedojrzały itp. Oznacza to, że
zachowanie jednostki nie jest samo przez się normalne lub nienormalne, ale że spełnia ono
lub nie spełnia oczekiwań danej grupy, instytucji czy organizacji społecznej.
Teoria naznaczania społecznego dotyczy każdego człowieka. Dotyczy ona pewnych ról, jakie
dana jednostka pełni lub powinna spełniać, zgodnie z ogólnie przyjętym zwyczajem, normami
społecznymi, etycznymi i kulturowymi.
Dewiacją jest zachowanie, które ludzie tak nazwali, a dewiantem ten, do kogo nazwa ta
została z powodzeniem przylepiona. Osoba obdarzona jakąś etykietką zaczyna być zgodnie z
nią traktowana i prędzej czy później sama zaczyna się tak zachowywać. Oznacza to, że
spełnia ona oczekiwania otoczenia, przystosowując się do przypisanej jej roli i staje się
dewiantem „z przekonania”. Wykazuje też tendencję do utożsamiania się z przypisywaną rolą.
Próby opierania się narzuconej roli nie maja szans powodzenia, a nawet działają na niekorzyść
„buntownika”, ponieważ wywołują dodatkowe reakcje stygmatyzacyjne ze strony otoczenia,
które mają skłonić jednostkę do zachować zgodnie z przypisywaną jej rolą. Wiele zaburzeń
zdrowia psychicznego, dysfunkcji psychosomatycznych ma ścisły związek z naznaczaniem.
Jednostka naznaczona etykietą jest karana za to, że próbuje ją odsunąć od siebie i powrócić do
pełnienia ról konwencjonalnych. Natomiast ten, kto przyjmuje i akceptuje narzucone mu
stygmaty bywa nagradzany i może liczyć na swego rodzaju ochronę, a nawet na przywileje
przewidziane dla tego typu dewiantów.
Procesy naznaczania mogą być bezpośrednio i arbitralnie sterowane przez uprzywilejowane
grupy polityczne, ekonomiczne, religijne itp. Jednostki próbujące uwolnić się od statusu
dewianta są traktowane przez te instytucje jako osoby podejrzane, którym nie można zaufać
jako pracownikom, kolegom lub sąsiadom, zaś publiczna niewiara w to, że dewiant może się
kiedykolwiek zmienić, rodzi zjawisko zwane przez Mertona „samospełniającą się
przepowiednią”, która sama tworzy potwierdzające ją fakty (Falandysz, 1986).
Zaczynając pracę z pacjentami mającymi problemy przystosowawcze psycholog powinien
wziąć powyższe koncepcje pod uwagę.
KONCEPCJE TERAPII PSYCHOLOGICZNEJ W MEDYCYNIE
Początki terapii psychologicznej w medycynie przypadają na okres starożytności.
Prekursorami byli tu Platon, Cyceron i ojciec medycyny - Hipokrates, który mówił, iż
2
psychologia kliniczna wykład VII
lekarze Hellady nie odnoszą sukcesów w leczeniu ludzi dlatego, że w swoim postepowaniu
oddzielają ducha od ciała, a więc nie ujmują całościowo człowieka w jego cierpieniu. W
czasach najnowszych, w 1803 roku Christian Reil zajmując się zaburzeniami snu, jako jeden
z pierwszych zauważył, że zaburzenia psychiczne muszą być leczone metodami
psychologicznymi. W 1818 roku Johan Heinroth wprowadził termin psychosomatyka w
odniesieniu do bezsenności. Psychosomatyka początki (genezę) i przyczynę wielu zaburzeń
somatycznych upatruje w życiu psychicznym człowieka. Od 1920 roku notuje się intensywny
rozwój medycyny psychosomatycznej. Czołowymi postaciami są tu Franz Alexander i
Flaunders Dunbar. Lata 1950-1977, to okres intensywnej działalności ruchu
psychosomatycznego w osobach Wolfa, Grinkera i Deutscha. W 1977 roku w Yale (USA)
powstała medycyna behawioralna, koncentująca się nie tyle na czynnikach natury psychicznej
w chorobach somatycznych, co na zachowaniu człowieka, czyli na stylu życia. Rozszerzono
ramy teoretyczne dla interwencji psychologicznych poza terapię psychoanalityczną. Pojawiła
się konieczność postępowania innego niż w psychoanalizie, w której najważniejsze jest
mówienie o problemach, sięganie daleko w przeszłość pacjenta, wydobywanie z niej przyczyn
tkwiących w zaburzeniach pacjenta itp. Tymczasem medycyna behawioralna kieruje się
zasadą, zgodnie z którą korzyść dla pacjenta i terapeuty płynie z działania i aktywności.
Pojawienie się w latach 70 terapii behawioralnej na świecie i w Polsce budziło wśród wielu
psychiatrów i psychologów kontrowersje i sprzeciw. Dziś terapia ta jest przez psychiatrów
stosowana na przyjkład w leczeniu schizofreni, depresji. Podjęto wzmożone badania nad
stresem, wydarzeniami życiowymi i ich konsekwencjami zdrowotnymi w odniesieniu do
chorób somatycznych.
Lata osiemdziesiąte, to inwazja tzw. eklektyzmu. Człowieka ujmowano holistycznie
(całościowo) zarówno w odniesieniu do jego choroby, jak i terapii. Stwierdzono, że powinna
ona obejmować nie tylko samego pacjenta, ale również jego rodzinę.
Terapia psychologiczna a psychoanaliza
Zygmunt Freud, który osobowość człowieka traktował jako trójczłonową górę lodową (ID -
EGO - SUPEREGO), zajmował się leczeniem zaburzeń przystosowania, główną uwagę
skupiając wokół ID (sfery popędów i dynamizmów osobowościowych człowieka), a
zwłaszcza wokół jego zmagań z seksualnością, obecnych od wczesnego dzieciństwa i
ujawniających się w kolejnych fazach rozwojowych (oralnej, analnej i fallicznej). Fiksacja na
poziomie którejkolwiek z tych faz, blokując wyładowanie się instynktów, decyduje jego
zdaniem o późniejszych zaburzeniach.
Franz Alexander wyróżnił 7 klasycznych technik terapeutycznych, z których 5 uznał za
podstawowe. Są to:
1. terapia podtrzymująca, uznawana do tej pory za jedną z podstawowych form terapii,
2. wentylacja (pełne, swobodne wyrażanie przeżyć stresowych),
3. odreagowanie (często poprzez hipnozę),
4. przeniesienie nacisku (np. z objawu na przyczynę lub odwrotnie),
5. interpretacja (pogłębienie wglądu w chorobę),
6. sugestia i perswazja,
7. uspokojenie (wynikające z wiary w lekarza, jego wiedzę, ofiarność, życzliwość).
Franz Alexander wyróżnił również etapy - stadia przebiegu terapii pacjentów
psychosomatycznych:
• faz
a wstępna :
3
psychologia kliniczna wykład VII
1. okres eksploracji „sztywności psychosomatycznej” pacjenta, w którym uświadamia się
choremu wyparte do podświadomości lub zakryte przez inne mechanizmy obronne emocje
i popędy, których stłumienie mogło się stać przyczyną jego choroby,
2. „ ewolucja roli terapeuty”, to z kolei przepracowanie procesu przeniesienia uczuć i postaw
pacjenta z rodziców i innych znaczących osób na terapię. Terapeuta staje się osobą, która
przejmuje na siebie wszystkie obciążenia, jakie z tytułu środowiska pacjenta tkwią w
chorym,
• os
tatnie dw
ie fazy , to praca nad kształtowaniem u pacjenta postawy akceptacji tzw. emocji
alarmowych, jak lęk, ból, poczucie winy, wstydu.
Terapia psychologiczna a medycyna behawioralna
Medycyna behawioralna, to stosowanie w pracy klinicznej technik opracowanych na
podstawie eksperymentalnej analizy zachowania, posługując się teoriami uczenia
(warunkowania klasycznego i instrumentalnego, społecznego uczenia się). Koncentruje się
ona na 4 głównych kierunkach (Pomerlau, Brady, 1979):
1. doskonaleniu zachowań zdrowotnych, rozpowszechniając hasło: „lepiej zapobiegać niż
leczyć”,
2. zapobieganiu chorobom somatycznym, np. poprzez wyeliminowanie toksyn (nikotyna,
alkoholizm),
3. formowaniu zachowań niezbędnych dla skutecznego leczenia, na przykład poprzez
zmianę dotychczasowego stylu życia,
4. modyfikacji zachowania będącego podłożem choroby lub objawu patologicznego (np.
zaprzestanie picia kawy).
Techniki medycyny behawioralnej były i są stosowane w leczeniu:
1. chorób i zaburzeń przewodu pokarmowego, jak choroba wrzodowa żołądka i
dwunastnicy, zaburzeń przeżuwania, zarzucania treści żołądkowej do przełyku, zaparć lub
nietrzymania stolca, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego,
2. schorzeń i zaburzeń w układzie swercowo-naczyniowym, jak choroba wieńcowa serca,
nadciśnienie tętnicze,
3. przewlekłego bólu, jak migreny, bóle krzyża, a także w bólach związanych z chorobą
nowotworową,
4. zaburzeń seksualnych,
5. otyłości, jako skutku braku aktywności i złego odżywiania się
6. nałogów, jak palenie tytoniu, uzależnienie od alkoholu,
7. nerwic i niektórych chorób układu nerwowego,
8. artretyzmu.
W praktyce medycyny behawioralnej wyróżniono 2 główne kierunki. Są to terapia
behawioralna, to treningi psychologiczne (np. trening relaksacyjny), którą składają się
techniki biofeedback i terapia abreaktywna oraz drugi, jakim jest modyfikacja zachowań ale
również właściwości osobowościowych, jak eliminacja wrogości czy pośpiechu.
Biofeedback (biologiczne sprzężenie zwrotne), to metoda instrumentalnego uczenia się w
celu kontroli reakcji trzewnych, somatomotorycznych i centralnego układu nerwowego.
Polega to na rozpoznaniu i rejestrowaniu reakcji fizjologicznych przy pomocy specjalnej
aparatury elektronicznej. Chodzi o nauczenie się kontroli i dowolnego wpływu nad
przebiegiem określonych procesów fizjologicznych. Wszystko może podlegać kontroli przy
4
psychologia kliniczna wykład VII
pomocy tej aparatury: tętno, wysokość ciśnienia tętniczego krwi, oddech, temperatura ciała,
reakcje skórno-galwaniczne itp.
Terapia abreaktywna (odreagowująca) odwołuje się w swoich założeniach terapeutycznych
do zasady, że niektóre objawy behawioralne, jak lęk i napięcie, są związane z jakąś grupą
bodźców sytuacyjnych występujących w otoczeniu człowieka. W przypadku reakcji
negatywnych, należy przypuszczać, że mogą się one utrwalić i bardzo zaburzać
funkcjonowanie człowieka. Celem tej terapii jest rozbicie (rozerwanie) połączeń i
współzależności pomiędzy bodźcami sytuacyjnymi a objawami behawioralnymi.
Technika terapii implozywnej (flooding) opiera się na założeniu, iż wielokrotne powtarzanie
wyuczonej reakcji bez jej wzmacniania prowadzi do jej wygaszania i jest podobna do
„pasywnej akceptacji” autogennego odreagowania (dam sobie radę, jestem w stanie itp.).
Metody abreaktywne są stosowane w leczeniu różnych postaci fobii, tików i czynności
kompulsywnych.
Terapia behawioralna w wybranych zaburzeniach psychosomatycznych
Ból - Fordyce (1976) oparł leczenie na następujących założeniach:
1. punktem wyjścia nie jest pytanie, czy ból jest rzeczywisty, lecz jakie czynniki o nim decydują,
2. w powstawaniu bólu rolę odgrywa warunkowanie, tak jak w większości fizycznych funkcji
organizmu,
3. warunkowanie jest tu procesem dowolnym,
4. w przypadkach wyraźnie uwarunkowanego bólu można go łagodzić przez „ oduczanie”.
Autor ten szczegółowo wyjaśnia, jak analizować warunkowane instrumentalnie i klasycznie
składowe bólu. Jego zdaniem ból jest wzmacniany głównie przez:
• bezpośrednio działające wzmocnienia pozytywne, warunkowane uzewnętrznieniem bólu, a
więc zwiększoną atencję, troskliwość i uległość ze strony innych,
• pośrednio działające wzmocnienia pozytywne polegające na odsunięciu w czasie
awersyjnych konsekwencji (np. ból umożliwia uchylanie się od przykrej pracy lub
przyznanie się do niekompetencji itp.),
1. brak nagrody bądź kary za „dobre” zachowanie i powrót do zdrowia (np. gdy kariera
zawodowa została przerwana przez długotrwałą chorobę).
Każdy z tych trzech wariantów zdaniem Fordyce’a wymaga innej terapii, przy czym podaje on
wiele przykładów modyfikowania zachowania w celu wyeliminowania bólu, a sposób
postępowania polega na starannym doborze odpowiednich reguł wzmocnienia i sterowania
wzmocnieniami, takimi jak odpoczynek i troska otoczenia.
Zaburzenia łaknienia przejawia się jako otyłość (objawy bulimiczne) lub jako jadłowstręt
psychiczny anoreksja). Tło tych zaburzeń jest różne. Może to być nadmierne i troskliwe
zwracanie uwagi przez rodziców na problem jedzenia, może mieć jednak związek z obrazem
własnej osoby. W tych przypadkach stosuje się terapię behawioralną, w tym terapię
awersyjną, sensytyzację ukrytą (wyobrażeniową), wzmacnianie przez terapeutę satysfakcji z
chudnięcia i postępowanie oparte na samokontroli. Abramson (1977) twierdził, że ta ostatnia
jest najbardziej skuteczna, zwłaszcza gdy ocenia się utrzymywanie się niskiej masy ciała po
zakończeniu leczenia.
Leitenberg, Agras i Thompson (1969) opisali dobre rezultaty programu terapeutycznego
opartego na warunkowaniu instrumentalnym, gdzie dostęp do wszystkich wzmocnień był
uzależniony od przyrostu masy ciała. Utrwalenie terapii zależy od wsparcia społecznego.
5
psychologia kliniczna wykład VII
Bezsenność - dobre rezultaty osiągnięto przy stosowaniu postępującej relaksacji polegający na
zwolnieniu napięcia mięśniowego i spowolnienie procesów myślowych oraz obniżenie
napięcia emocjonalnego. Bezsenność jest powodem np, gonitwy myśli. W ślad za tym wzrasta
napięcie mięśniowe, pozycja ciała staje się niewygodna, co w efekcie powoduje wzmożenie
aktywności emocjonalnej.
Lęk - stres - tu najlepsze jest połączenie treningu relaksacji fizycznej z treningiem w
strategiach poznawczych polegające na:
1. powtarzaniu w wyobraźni przyszłych sytuacji stresowych,
1. uczeniu się rozpoznania i kontrolowania myśli prowokujących u danej osoby lęk w
sytuacji stresowej,
1. wielokrotnym odtwarzaniu bardziej realistycznych stwierdzeń o sobie oraz
samonagradzaniu się za radzenie sobie ze stresem.
Modyfikacja zachowań
Modyfikacja zachowań ma zastosowanie zarówno w zapobieganiu jak i leczeniu zaburzeń
psychosomatycznych. Techniki te odwołują się do procesów poznania i samokontroli (teorii
społecznego uczenia się). Mówimy tu o terapii poznawczo-behawioralnej, gdzie pacjent może
przy pomocy terapeuty rozpoznać i stosować mechnizmy samokontroli wobec własnego
zachowania. Najbardziej znanymi technikami są tutaj terapia racjonalno-emotywna Ellisa i
self-management (techniki modelowania). Głównych założeniem terapii Ellisa jest
twierdzenie, że wszelkie zachowanie człowieka jest uwarunkowane sposobem, w jaki
jednostka spostrzega i interpretuje rzeczywistość. Twierdzenie to dobrze obrazuje teoria
ABC, gdzie: A - sytuacja jest bodźcem aktywizującym człowieka, B - pojawia się świadoma
lub podświadoma wiara (przekonanie - belief) osoby wpływające na C- określone
zachowanie człowieka. Ellis twierdzi, że większość nieadekwatnych reakcji emocjonalnych,
jak niepokój, przygnębienie, depresja, złość czy agresja, pochodzi z irracjonalnych przekonań,
nastawień, oczekiwań lub interpretacji dotyczących siebie samego lub innych ludzi. Uzupełnił
jednak swoją teorie o kolejne dwa człony: D - dyskusję z własnymi irracjonalnymi
przekonaniami, co prowadzi do E - zmiany zaburzonego zachowania.
Czasami pomocniczo stosowane są techniki Gestalt, psychodramy oraz desensytyzacji
(Wolpe) i warunkowania.
Techniki modelowania
Techniki modelowania opierają się na założeniu, że reakcje autonomiczne i instrumentalne
można uzyskać poprzez społeczne naśladowanie. Przykładami modelowania może być
redukcja lęku czy fobii u dzieci i dorosłych (przed psami, wężami, ciemnością). Istota terapii
modelowania, to obserwacja przez pacjenta „modelu”, to jest osoby, która podejmuje coraz
trudniejsze lękotwórcze zachowania, a następnie czynności takie podejmuje pacjent.
Zmiana behawioralna pod wpływem terapii
Szeroko rozumiana zmiana zachowania się, to podstawowe zadanie wszystkich form leczenia
zaburzeń psychicznych i psychosomatycznych. Podstawą sukcesu jest tu wzajemny stosunek
między leczącym a leczonym. Możliwości leczenia ogranicza jednak brak możliwości
oddziaływania na rzeczywiste przyczyny wielu problemów ludzkich, jakimi są na przykład
niesprawiedliwość społeczna lub proces selekcji do terapii ze względów materialnych,
bowiem uczestnictwo w długofalowej terapii jest przedsięwzięciem drogim.
Wszelkie systemy terapeutyczne osiągają wyższe wskaźniki wyleczenia w przypadkach
lękowych zaburzeń typu „neurotycznego” niż w zaburzeniach psychotycznych. Oznacza to, że
6
psychologia kliniczna wykład VII
terapia behawioralna jest korzystniejsza w przypadkach zaburzeń czynnościowych
(nerwicach) niz w zaburzeniach na tle psychotycznym, co związane jest z łatwiejszą społeczną
akceptacja zachowań typu neurotycznego niż zachowań psychotycznych. Ponadto wszystkie
omówione powyżej techniki sprawdzają się bardziej u pacjentów młodszych wiekiem, o
wyższym poziomie umysłowym i z silną motywacją do zmiany (Schofield, 1964).
Praca kliniczna
Praca kliniczna jest głównym obszarem pracy psychologa w chorobach somatycznych. Są to
czynności zarówno diagnostyczne jak i terapeutyczne, ukierunkowane na jednostkę, a więc
osobę chorą, jak i na rodzinę, czyli na otoczenie najbliższe choremu.
W tradycyjnym podejściu stosowana jest profilaktyka, diagnostyka i terapia polegająca na
łagodzeniu i usuwaniu zaburzeń funkcji przystosowawczych zaistniałych w wyniku choroby
somatycznej (Lewicki, Sękowa).
Nowsze podejście w przypadku chorób psychosomatycznych przyjęło model podobny do tego,
jaki przyjęto w psychiatrii. Diagnoza psychologiczna ma tu charakter ogólny, koncentrując się
na zaburzeniach w przystosowaniu i ich psychologicznym podłożu. Wyniki badań
psychologicznych są uwzględniane w etiologii choroby, bowiem samo zaburzenie rozpoznaje
i opisuje lekarz. W terapii stosuje się tutaj leczenie skojarzeniowe, a więc za pomocą środków
medycznych i psychologicznych. Jednak terapia medyczna jest raczej objawowa, zaś
psychologiczna powinna być przyczynowa, czyli sięgać do etiologii. Tam, gdzie choroba nie
ma wyraźnego charakteru psychosomatycznego, psycholog koncentruje się na
somatopsychologii, to jest na bezpośrednich i odległych dla psychicznej struktury i
zachowania człowieka następstwach choroby i terapii (Heszen, 1990).
Długotrwała choroba somatyczna ma wpływ na mechanizmy regulacji psychicznej, a więc na
mechanizmy poznawcze i emocjonalne, czyli na osobowość człowieka. Jakość tego wpływu
zależy od wielu czynników, wśród których na pierwszy plan wysuwa się rodzaj choroby i jej
skutki (sytuacja w chorobie i po hospitalizacji). Pojawia się tutaj problem strat i wtórnych
zysków z choroby. W bilansie dodatnim mamy do czynienia z wnioskiem, iż warto
chorować, zaś terapia przebiega opornie. W bilansie ujemnym konsekwencje strat dla dalszego biegu życia zmieniają ukierunkowanie życiowe, powodując tym samym
restrukturyzację celów.
Czas trwania choroby
1. w chorobach przemijających rola psychologa ogranicza się do zajmowania się relacjami
związanymi z samą chorobą i zachowaniem w chorobie. Występującymi tu problemami są
błędne poglądy na chorobę, przesadne reakcje emocjonalne, wyolbrzymienie lub
bagatelizowanie, nierespektowanie zaleceń lekarskich,
1. w chorobach chronicznych mamy do czynienia z trwałymi i poważnymi następstwami.
Występuje tu krytyczna sytuacja psychologiczna osoby. Zadaniem psychologa jest w tych
przypadkach znalezienie wspólnie z pacjentem nowych form realizowania przez niego
własnego życia. Głównie w wyniku działania emocji u chorych mogą wystąpić zaburzenia
funkcji przystosowawczych zachowania, co wymaga psychologicznej pomocy.
Psychologiczna działalność w profilaktyce, leczeniu, rehabilitacji osób chorych
somatycznie. Podstawy teoretyczne i implikacje praktyczne
Przesłanki dla psychologii i psychologów wynikające z obserwacji rzeczywistości.
1. Pasywny (nie tylko z punktu widzenia chorego) system opieki zdrowotnej - stąd
konieczność odkrywania nowych lub weryfikowania starych sposobów pomagania,
przywracania zdrowia, czy wspierania rozwoju,
7
psychologia kliniczna wykład VII
1. wartości zawarte w banalnych z pozoru formach ludzkiej aktywności, jak relaks,
prawidłowy i pełny sen, rekreacja i zabawa (homo ludens),
1. szczęście i dobre samopoczucie jest atrakcyjnym towarem, którego jakość i
skuteczność gwarantuje odpowiednia cena,
1. znaczenie i potęga ludzkiego umysłu oraz woli w procesach prawidłowego i pełnego
funkcjonowania,
1. cud optymalnego funkcjonowania (wbrew zdrowemu rozsądkowi) w warunkach
ekologicznie katastrofalnych, utrzymywanie równowagi psychicznej pomimo
potwornego przeciążenia informacyjnego i permanentnego stresu,
1. „mądrość” naszego mechanizmu psychosomatycznego złączonego z naturą i
wspomaganego przez świadomość. Ta bowiem pozwala człowiekowi na
zamierzone i celowe ingerowanie w ten mechanizm poprzez uczenie się „zachowań
zdrowotnych”,
1. poszukiwania człowieka - sięganie najczęściej do niezwykłych i skomplikowanych
procedur terapeutycznych, szukanie ratunku poza sobą, a nie w sobie. Własne potencjały,
których uruchomienie wymaga wysiłku, samodyscypliny w pracy z sobą i dla siebie, są
słabo (albo wcale) dostrzegalne (skarbiec w twoim wnętrzu Joseph Murphy „potęga
podświadomości”).
8