plik

SŁOWO OD TŁUMACZA

Poznałem o. profesora Franęois Dreyfusa OP w Jerozolimie

w latach 1972-1973, kiedy to po odbyciu studiów w Papie
skim Instytucie Biblijnym udałem się do dominikańskiej Eoolc

Biblique et Archćologiquc Franęaisc w Jerozolimie w celu

dalszego pogłębiania wiedzy biblijnej. Byt to jeden z najwspa

nialszych  okresów  mojego  życia:  mogłem  wówczas  korzystać
z  doświadczenia,  wiedzy  i  niepodważalnej  kompetencji  nauko
wej  ludzi,  którzy  zdobyli  wysoką  rangę  w  biblistycc  światowej.
Postać  o.  Dreyfusa  zafascynowała  mnie  również  i  z  tego  po

wodu,  że  —  jak  się  dowiedziałem  —  już  w  wieku  dojrzałym
przeszedł  z  judaizmu  na  chrześcijaństwo.  W  czasie  naszych
prywatnych  medytacji  nad  tekstem  biblijnym  niekiedy  wspo
minał  o  swoim  doświadczeniu  pod  Damaszkiem.  Echo  tego
doświadczenia  znajdziemy  również  w  prezentowanej  tutaj
książce  (zob.  przypis  16,  s.  81).  tam  mianowicie,  gdzie  Autor

omawia sprawę wiary w Bóstwo Chrystusa. Dla ortodoksyjne
go Żyda, a takim był kiedyś o. Dreyfus, wiara w tajemnicę

Wcielenia  stanowi  przeszkodę  nic  do  pokonania.  Jednak
w  pewnym  momencie  przychodzi  olśnienie,  które  pozwala  od-
kryć,  że  tajemnica  Trójcy  Przenajświętszej  i  Wcielenie  nie  są

sprzeczne  z  dogmatem  wiary  Izraela  w  jedynego  Boga.  O.  Drey
fus,  zastanawiając  się  nad  kwestią,  czy  Jezus  wiedział,  że  jest
Bogiem,  jednocześnie  porusza  zagadnienie  możliwości  przyję
cia  tej  prawdy  przez  grono  uczniów  Jezusa,  którzy  przecież
wychowani  byli  w  rygorystycznym  monoteizmie  Izraela.  Jak
mogło  do  tego  dojść  i  kiedy  to  nastąpiło,  o.  Dreyfus  wykazuje
poprzez  przystępne,  ale  i  niezwykle  wyrafinowane  dowodze
nie,  z  kompetencją  uczonego,  który  od  dawien  dawna  zajmo

czrjutis wir.nzw, te

jhst

hihukm

wał się tym zagadnieniem i doszedł do wiążących wniosków

egzystencjalnych.

Oddając do rąk Czytelnika to mak' dzieło, pragnę jednocześnie

podziękować ojcom dominikanom z Jerozolimy za dar studiów

w prowadzonej przez nich ficole tlibliąuc. Nauczyłem się tam

bardzo dużo. Pragnę też podziękować* ojcom dominikanom z Do

rn inican Housc of Słudics w Waszyngtonie, u których przez pół

roku gościłem w ramach stypendium naukowego i gdzie po raz

pierwszy zetknąłem się z książką o. Dreyfusa.

<*•

łowniczek

ważniejszych

terminów

agnocci — zob. s. 35n.

apnkuliptyka — ma związek z objawieniem (apokalipsa) ka
taklizmów, które mają zapowiedzieć koniec świata.

apokryfy — pisma współczesne księgom biblijnym i mające
z nimi związek, które nic weszły jednak do kanonu Ksiąg

Świętych.

arianie, arianizm — zob. s. 30.

eschatologia — ma związek z końcem świata.

fundamentalizm — interpretacja Biblii, która wszystko bierze
dosłownie. Np. twierdzi, że Bóg stworzył światło przed słoń
cem (por. Rdz 1,3 i Rdz 1,16).

hermeneutyka — nauka i metoda interpretacji, szczególnie
Biblii.

Janowe pisma — pisma NT, które tradycja Kościoła przypi

suje św. Janowi (Ewangelia, Listy, Apokalipsa).

midrasz — jedna z grup komentarzy żydowskich do Biblii
hebrajskiej, napisana pomiędzy 400 a 1200 rokiem naszej ery.

nestorianie, nestorianizm — zob. s. 30.

ontologia — dział Filozofii dotyczący tego, co jest wspólne

wszystkiemu, co istnieje, zajmujący się bytem.

perykopa — krótki tekst biblijny, stanowiący pewną jedność

z punktu widzenia formy i treści. Np. perykopa o weselu

w Kanie (J 2,1-11).

unia hipostatyczna — zjednoczenie w Jezusie Bóstwa i Czło

wieczeństwa w jedności Osoby.

wstępne zrozumienie — zob. s. 109n.

ykaz

skrótów

—

Brenanum

Fidei.

Wybór

doktrynalnych

wypowiedzi

Kościoła, opr. S. Głowa. I. Bieda, Księgarnia Św. Wojciecha,

Poznań 1988".

— H. Denzinger, A. Schónmetzcr,

Enchiridion symbolo-

rum et declarationum

, Fryburg Br. 1963

SRT — ,.NouveIle revue thćo!ogique”, Louvain 1869-1940,

1945-

PG — Patrologiae cursus completus. Series Graeca I-CLXI,

wyd. J. P. Mignę, Paryż 1857-1866.

PL — Patrologiae cursus completus. Series Latina I-CCXVII,

Indices I-IV, wyd. J. P. Mignę, Paryż 1878-1890.

— „Revue biblique”, Paryż 1892-

RGG — Die Religion in Geschichte und Gegenwart I-VI, Ty

binga

1957-1965'.

RHE — „Revue d’histoire ecclesiastiąue”, Louvain 1900-

RSPT

— „Revue des Sciences philosophiques et theologiques”,

Paryż 1912-1942, 1947-

RSR — „Recherches de science religieuse”, Paryż 1910—

RThom — „Revue thomiste”, Tuluza 1947-

Strack-Billerbeck — H. L. Strack, P. Billerbeck, Kommentar

zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch I-VI, Mona

chium 1954-1961

Sposób cytowania dzieł św. Tomasza z Akwinu: S.th. III q.lO

a.4 = Summa Theologiae, część III, kwestia 10, artykuł 4.

PRZEDMOWA

Czy Jezus wiedział, że jest Bogiem? „Z biblijnego punktu

widzenia pytanie to zostało źle sformułowane. Nie powinno
się go stawiać, bo nie ma na nie odpowiedzi”. Tak powiedział

jeden z najznakomitszych egzegetów katolickich '. Mam inne

zdanie na ten temat. Chcę sformułować to pytanie jednoznacz
nie biblijnie. Załóżmy, że Jezus z Nazaretu za swego ziemskie

go  życia  wziął  do  ręki  naszą  Ewangelię  według  św.  Jana.  Jak
zareagowałby  na  słowa,  które  przypisuje  Mu  Ewangelista:  „Nie
znaczy  to,  aby  ktokolwiek  widział  Ojca,  jedynie  Ten,  który  jest
od  Boga,  widział  Ojca”;  „Zanim  Abraham  stał  się.  Ja  jestem”;
„Ja  i  Ojciec  jedno  jesteśmy”;  „Ojcze,  otocz  Mnie  u  siebie  tą

chwałą, którą miałem u Ciebie pierwej, zanim świat powstał”
(6,46; 8,58; 10,30; 17,5)? Cży w tych stwierdzeniach Jezus roz

poznałby słowa, które wypowiedział albo — jeśli nie wypowie

dział — przynajmniej mógł wypowiedzieć, ponieważ odpowia

dały  one  temu,  co  o  sobie  myślał,  jak  pojmował  swoją  osobę
i  swoją  tajemnicę?  A  może  uznałby  to  za  bluźnierstwo  i  w  ten
sposób  stanął  po  stronie  tych,  którzy  —  według  Ewangelisty  —

chcieli Go ukamienować po wypowiedzeniu jednej z takich właś

nie deklaracji? Ich zarzut był jasny: „będąc człowiekiem, uwa

żasz siebie za Boga” (J 10,33b).

Przez blisko siedemnaście wieków, które upłynęły od czasów

św. Jana do ubiegłego stulecia, chrześcijanie wszystkich orienta

cji wzruszyliby tylko ramionami i bez wahania odpowiedzieliby

„tak” na pierwsze pytanie i „nie” na drugie, bez względu na to.

czy byliby to katolicy, protestanci, czy prawosławni.

Raymond E. Brown, Jesus, God and Man, Milwaukee 1968, s. 86.

C7.yjl7.vs UIU)/IM.

żt

JEST iioaifM?

\ )

Jednakże lckltira aktualnej literatury biblijnej, zarówno prote-

stanckiej (od przeszło jednego wieku), jak i katolickiej (od kil
kudziesięciu lal), dotyczi|cej „Jezusa historii”, pozwala przypu

szczać. żc otrzymalibyśmy odwrotni) odpowiedź: „nie na pier

wsze pytanie i „lak" na drugie. To prawda, żc nikt nie formułuje

pytania tak ostro. Jednak czytelnicy wspomnianej literatury są

niemalże zmuszeni do postawienia go sobie za pomocą termi

nów podobnych lub bardzo bliskich do tych, których użyłem.

Odpowiedź, którą podałem w ich imieniu, wydaje się wynikać

w sposób konieczny z zaproponowanego im portretu Jezusa. Są

też egzcgeci, którzy odrzucą moje pytanie, bo według nich

problem został źle postawiony. Odpowiedzą: za pomocą jedy

nego środka, którym dysponujemy, a mianowicie historycz-

no-krytyczncgo studium ewangelicznych źródeł, nie potrafimy

dotrzeć do tego, jaką świadomość własnej osoby i tajemnicy

miał Jezus. Źródła ewangeliczne nie informują nas o psychice

Jezusa z Nazaretu, ale podają słowa i sposób postępowania,

które z dużym prawdopodobieństwem można Mu przypisać,

nawet jeśli w trakcie przekazu uległy one pewnej interpretacji.

Otóż teksty te ukazują jedynie posłanego przez Boga proroka,

nawet jeśli uważa On, że łączy Go z Bogiem wyjątkowa zaży

łość. Jeśli zaś Jezus miał głębszą świadomość swej osoby, analo

giczną do tej, jaką przypisuje Mu Jan, lo nie powiedział na ten

temat nic i my leż nic nic możemy na ten temat powiedzieć.

A poza tym — dodają niektórzy — czy lo pytanie ma sens?

Co oznacza dla Jezusa, człowieka, „wiedzieć, że jest Bo

giem”? Czy można nadać temu pytaniu jakąś zrozumiałą treść,

głębszą niż samo znaczenie słów?

Niestety, bez względu na to, czy mamy do czynienia z pra

wdziwym, czy fałszywym problemem, pytanie to nasuwa się

wielu chrześcijanom po lekturze tego lub innego dzieła, po

wysłuchaniu konferencji czy kazania na temat osoby Jezusa

z Nazaretu. Ileż to razy słyszeliśmy tego rodzaju refleksje:

„Stałe mówi się nam o Jezusie, człowieku wolnym, kwestio

nującym ustanowiony nieporządek, przyjacielu ludzi stojących

PRZEDMOWA

poza prawem ild. To prawda i jesteśmy o tym przekonani.

Dlaczego jednak nie mówi się nam o Jezusie św. Jana. a jedy

nie sprowadza się tę kwestię do wspomnianych wyżej aspe

któw?" Jeśli niektórzy stawiają to pytanie konfcrencjoniście

lub kaznodziei, otrzymują tego rodzaju odpowiedź: ..Mówiłem

o rzeczywistym Jezusie, o tym, który ukazał się w życiu i hi

storii ludzi Jemu współczesnych. Jezus, o którym pan mówi,

jest również rzeczywistością, ale jest to rzeczywistość teologi

czna, która wchodzi w zakres wiary, a nic historii”. Tego ro
dzaju odpowiedzi często sieją poważny zamęt w wierze chrze

ścijan, którzy słusznie uważają, że ta „rzeczywistość teologicz

na” rozmywa się w micie, skoro nic ma ona swego źródła

w życiu, historii i świadomości Jezusa. Na szczęście często re
akcją na to jest silna wiara: „Mówimy to każdej niedzieli pod

czas mszy św.: Jezus Chrystus jest prawdziwym Bogiem i pra

wdziwym człowiekiem. Tak samo jak fakt bycia prawdziwym

człowiekiem

implikuje

świadomość

tego

stanu,

tak

samo

chrześcijanie

całkowicie

podpisaliby

się

pod

stwierdzeniem

współczesnego egzegety: „Osobista świadomość Jezusa, spo
sób, w jaki pojmował swoją osobę i misję, to jest właśnie to,

co dla nas najbardziej się liczy i co nas upewnia, że Jego ucz

niowie nic zniekształcili Jego intencji i nic przekształcili Jego
prawdziwej postaci”".

Dobrze wiem, że odpowiadając stanowczo „tak” na pytanie

zawarte w tytule tej książki, zostanę uznany za „lękliwego

fundamentalistę”, zgodnie z wyrażeniem anglikańskiego bisku
pa J. A. T. Robinsona, które z lubością powtarzają niektórzy

katoliccy cgzcgeci \ Nic jestem fundamentalistą. Od 25 lat
wykładam Pismo Święte, korzystając ze wszystkich nauko-

P. Benoit, l.a dieinitć de J/sus, „Lumićrc et Vic" 9/1953. s. 45. lub Exćg+se

et TMologie. Paryż I96t, l. t. s. 118.

J. A. T. Robinson, Peut-on se fter au Noueeau Testament? Paryż IW), s. 18.

Oryginalny tekst angielski: „Fundamcnlalism of the fcarfur. gdzie mamy gnę slow
pomiędzy failhfid — wiemy i fearful — bojaźliwy (Can we Trust the Ne"

Testament? Grand Rapids 1977. s. 16).

CZY JEZUS wu.O/JAt. ZE JEST nOCIEMf

wych metod, które aktualny stan badań daje cgzegccie do dys

pozycji. Nic jestem lękliwy, bo Kościół katolicki, któremu słu

żę, pełniąc moją posługę wykładowcy Pisma Świętego, wielo

krotnie zachęcał egzegetów. by śmiało szli do przodu, dając

świadectwo

podwójnej wierności:

jednej

strony surowym

wymogom metody historyczno-krytyczncj, z drugiej zaś trady

cji i żywemu magisterium Kościoła. Będę wzorował się na oj

Lagrangc'u.

założycielu

Szkoły

Biblijnej

Jerozolimie,

w której mam zaszczyt nauczać od prawic 1S lat. Boleśnie

przeżył on tę podwójną wierność. Jego stanowisko w kwestii,

która stanowi przedmiot tej książki, nic straciło nic na aktual

ności i wielokrotnie będę miał okazję powoływać się na nie.

W tej krótkiej książce chciałbym w miarę możności uniknąć

polemik z tym czy innym autorem, którego opinię, według mnie

błędną, zwalczam. Oczywiście zdarzy mi się wspomnieć opi

nie przeciwne moim, aie uczynię to w sposób ogólny, bez wy

mieniania — z małymi jedynie wyjątkami — autorów. Specja

liści rozpoznają je. Gdy chodzi o innych, moją jedyną troską

będzie dostarczyć argumentów, które wykażą, żc opinia utrzy

mywana przez tradycyjne stanowisko Kościoła ma za sobą

mocniejsze racje aniżeli opinie przeze mnie zwalczane, z któ

rymi niestety będą mieli często okazję się zetknąć. Chciałbym

im udowodnić, że postęp współczesnej egzegezy naukowej

wcale nie zobowiązuje do „reinterpretacji” tradycyjnego na

uczania Kościoła.

Nie pisałbym tej książki, gdyby nie moi przyjaciele, kapła

ni, ludzie świeccy, zakonnicy, profesorowie i katecheci, któ

rym odpowiadałem, ustnie lub pisemnie, na stawiane przez

nich pytania, dotyczące napotykanych przez nich trudności. To

oni sprawili, że wzięcie pióra do ręki stało się dla mnie po

ważnym zobowiązaniem sumienia. Obecnie dzieje się w Ko

ściele coś analogicznego do wydarzeń III wieku naszej ery.

Jest to zjawisko wspaniale zanalizowane przez chwalebnej pa

mięci o. Julesa Lebretona: rozdżwięk pomiędzy wiarą ludu

PRZEDMOWA

a uczoną teologią

. Już w tamtych czasach spekulacje uczo

nych,  prowadzone  pod  wpływem  niebezpiecznych  prądów  na
ukowych,  filozoficznych  i  kulturalnych,  wywodzących  się  ze
świata  pogańskiego,  często  dalekie  były  od  prawomyślności,
którą  zachował  lud  chrześcijański,  kierujący  się  zdrowym  in

stynktem duchowym. Tak samo jest i dzisiaj. „Wysławiam
Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed

mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom” (Mt 11,25).

Nikt nie może poznać tajemnicy Jezusa, o ile nie stanie się

jednym z tych prostaczków (nepioi} i o ile nie przejmie od

nich wiary Kościoła. Dzięki Bogu historia Kościoła może po

szczycić się najtęższymi umysłami, które jednocześnie były

jednymi z owych nepioi: św. Augustyn, św. Tomasz i wielu

innych. Na szczęście mamy ich jeszcze wiele dzisiaj.

Jednak niedoścignionym wzorem tych prostaczków jest Ma

ryja, Niepokalana Dziewica, Matka Boża. Jej dedykuję z syno

wskim oddaniem tę książkę.

Książka ta nic jest skierowana do specjalistów. Dlatego pomi

nąłem w tekście cały naukowy aparat, który nic był konieczny do

zrozumienia wykładanego przeze mnie punktu widzenia. Nic

chcę jednak zrazić przez to specjalistów do czytania mojej książ

ki. To samo odnosi się do wykształconych ludzi świeckich, któ

rzy zechcą dokonać tak poważnej i surowej refleksji na temat

podstawowych prawd wyznawanej wiary, refleksji, jakiej doko

nują w dziedzinie swego życia zawodowego.

Z myślą o nich zawarłem w przypisach to wszystko, co by

ło

konieczne

skontrolowania

wartości

moich

stwierdzień

i do ewentualnych dalszych przemyśleń i pogłębionej refleksji.

* J. Lcbrcton. Le dćsaccord erttre ta fot populaire et la theologie saiantc dans

1’Śgtise chrtuenne du Ule siłcle. RHE 19/1923. s. 481-505 i 20/1924. s. 5-37.
Por. Histoire de l’Śglise pod red. A. Fliche i V. Martin, Paryż 1935, t. 11.
s. 361-374.

WPROWADZENIE

SPRAWA METODOLOGII

I. Punki widzenia historyka

Nie ulega wątpliwości, że pytanie: „Czy Jezus sądził, że jest

Bogiem?”

* 1

jest samo w sobie pytaniem wchodzącym w zakres

zainteresowań historyka. Może on dać odpowiedź „twierdzą

cą”,

a mimo to nic będzie wierzył w Bóstwo Chrystusa. Tak

samo odpowie on twierdząco na pytanie: „Czy Mahomet był

przekonany, że został posłany przez Boga. aby przekazać Jego
słowo ludziom?” Powie, że tak, ale to wcale nie oznacza, że

podziela to przekonanie.

Jest wiele dróg, które pozwolą historykowi odpowiedzieć na

pytanie: „Czy Jezus sądził, że jest Bogiem?”

Pierwszą, najczęściej obieraną drogę, która prowadzi do od

powiedzi negatywnej, można scharakteryzować następująco:

porównajmy obraz świadomości Jezusa, podany przez Ewan

gelię św. Jana, z obrazem wydobytym ze starszych żródej. Ten

ostatni można otrzymać przy pomocy metody historyczno-

-krytycznej, stosowanej przez współczesną egzegezę. Wniosek

będzie taki. że obraz pierwszy wyklucza drugi. Trzeba wybrać

jeden z nich. Zdrowa metoda historyczna nakazuje bczwzględ-

Celowo nic formułuję tu pytania w tym samym brzmieniu. w jakim podałem

jc w tytule tej książki, albowiem pytanie „czy Jezus wiedział, ze |esi Bogiem?'

implikuje, żc na pytanie „czy Jezus jest Bogiem'’" już odpowiedziano „tak*. To
pytanie wchodzi w zakres wiary, a mc badan historycznych, chociaż te osunąć
mogą dostarczyć pewnych elementów do odpowiedzi

c/y Jtzvs niiMiAt. n: Jt:srBoatt.Mr

nie wybrać obraz dragi. Minio i/ liczba renomowanych egzc-

getów. którzy w len sposób stawiają sprawę, jcsl znaczna, na

leży powiedzieć, że laki proceder ma tylko pozory naukowego

rygoru. Byłby on słuszny, gdyby opierał się, w ścisłym tego

słowa

znaczeniu,

ewentualnych

sprzecznościach^!:-

den twierdzi coś. czemu drugi zaprzecza, i to w odniesieniu do

tego

samego

tematu)

pomiędzy

Janem

innymi

źródłami.

Sprzeczności takich jednak nie ma. Sposób rozumowania, któ

ry krytykuję, prowadzi do wniosku, że zwykłe zdjęcie i zdję-

cie rentgenowskie nie mogą przedstawiać tej samej osoby lub

żc zdjęcie Mont Blanc widzianego z Ohamonix nie może przed

staw iać tej samej rzeczywistości, co zdjęcie tej samej góry,

zrobione z Courmayeur.

Jednakże istnieje ściślejsza metoda naukowa. Polega ona na

postawieniu pytania o p r z y c z y n y tych różnic w portrecie

osoby Jezusa i Jego samoświadomości, zaprezentowanym nam

przez Jana oraz najstarsze źródła. Na ten temat są trzy hipofc

£ł'

;

1- Stopniowe odkrywanie prawdziwego wymiaru tej samej

historycznej osoby Jezusa z Nazaretu. 2. Teologiczne opraco

wanie przez Jana tematu, dotyczącego nic Jezusa z Nazaretu,

ale Chrystusa wyznawanego przez wiarę Kościoła jego cza

sów. opracowanie, które ubrano w literacką formę Ewangelii

0 życiu Jezusa. 3. Wpływ doktryn wywodzących się z różnych

ówczesnych środowisk religijnych, które zniekształciły obraz

Jezusa historii, takiego, jakim był On w rzeczywistości

. Hi

storyk nie może wykluczyć a priori żadnej z tych trzech mo

żliwości, ale powinien jak najdokładniej rozważyć argumenty

za każdą z nich i przeciw nim. Co do mnie, to uważam, nawet

ze ściśle historycznego p u n k t u widzenia, że pierwsza ihpnlf.źa

ma najbardziej solidne podstawy. Ponieważ jednak nie ma ta

kiej wagi. za pomocą której można by ocenić argumenty za

i przeciw, końcowy wniosek zdeterminuje zrozumienie. Wilfi-

Należy zauważyć, że pierwsza hipoteza wyklucza drugą i trzecią, natomiast

dwie ostatnie mogą być jednocześnie prawdziwe.

WPROWADZENIU

Jfflc

historyka, wywodzące się z jego własnego środowiska

i jego własnych opcji.

2. Punki widzenia człowieka wierzącego

Ponieważ zrozumienie wstępne, pochodzące z własnych opcji

historyka, w sposób nieunikniony, jak zgodnie przyznają prawie
wszyscy badacze natury historycznego poznania \ odgrywa za
wsze rolę determinującą, to powstaje pytanie, czy nie byłoby le
piej rozpocząć od tego właśnie zrozumienia, nawet jeśli potem

poddamy je krytyce i zakwestionujemy, o ile okaże się ono
sprzeczne z s o l i d n y m i danymi badań historycznych.

Taką właśnie proponuję tutaj metodę. Wyjdę od wiary kato

lickiego Kościoła, społeczności, do której należę.

Otwórzmy tutaj nawias celem wyjaśnienia, co rozumiemy

przez wyrażenie „zrozumienie wstępne”. Tego słowa jeszcze
nie ma w słownikach, ale coraz częściej używane jest ono

przez egzegetów i często spotykamy je w tej książce. Jest to
pojęcie bliskie pojęciu „opinii uprzedzonej”, pozbawione jed

nak pejoratywnego aspektu, który do niego przylgnął.

Kiedy czytam określony tekst, dotyczący treści mającej dla

mnie  pewne  znaczenie,  wtedy  siłą  rzeczy  mam  już  jakąś  opi
nię  na  ten  temat,  opinię  pochodzącą  z  mojego  wychowania,
z  mojej  kultury,  z  moich  poglądów  itd.  Jest  to  całkowicie  nor
malne.  Inaczej  nie  zainteresowałbym  się  tym  tekstem.  To  jest
właśnie owo zrozumienie wstępne. Dziś przyjmuje się po-

Autor używa tutaj terminu precomprłhension, który tłumaczę jako „zrozu

mienie wstępne". Chodzi o takie zrozumienie wydarzenia lub tekstu, które mimo
woli narzuca się czytelnikowi dzięki zdobytej wcześniej wiedzy. Np. astronom
doskonale wie, żc to Ziemia krąży wokół Słońca, a nic odwrotnie (przyp. thim.l.

‘ Na temat poznania historycznego i na temat wstępnego zrozumienia zob.

H. I. Marrou, De la connaissance htstorupie, Paryż 197S

, s. 26-63; R. Bulunann.

„Lc problóme de rhetmćneutiąue”, w: Fot et Comprćhension. 1. L Histoncitl de

1’homme et de la rlvilation, Paryż 1970, s. 599-626.

WSD Toruń

< />

EDZIAI. U JEST BOGU V •

wszechnic. Ze właśnie lo wstępne zrozumienie ubarwia moje

odczytanie tekstu i warunkuje moją interpretację.

Powinienem wyraźnie uświadomić sobie to uwarunkowanie

i ewentualnie zaakceptować fakt. że ten tekst prowokuje moje

wstępne zrozumienie i ewentualnie je modyfikuje.

Zresztą im bardziej moje środowisko kulturowe oddala się

od środowiska tekstu, który pragnę zrozumieć (chodzi o odda

lenie nic tylko w czasie, ale i w mentalności), tym bardziej na

rażony jestem na ryzyko odczytania tekstu przez zniekształca

jące okulary, które wprowadzają mnie w błąd. Jednym z najlep
szych sposobów pomniejszenia owego ryzyka w odniesieniu

do wielkich tekstów, leżących u podstaw ruchu religijno-kul-

turowego. jest dobrowolne włączenie się w nurt jednej

trady

cji pochodzących

tego tekstu.

Jeśli jednak chcę usytuować się od razu wewnątrz wstępnego

zrozumienia, pochodzącego z mych głębokich przekonań, miano

wicie z wiary katolickiej, muszę sobie przede wszystkim uświa

domić w sposób krytyczny i historyczny treść mojej wiary we

wspomnianej kwestii. Nie po to, by nad nią dyskutować lub ją

kwestionować, aie żeby uściślić to, co ona proponuje i czego

mam się trzymać. Problem byłby uregulowany odgórnie, gdyby

istniała decyzja u r o c z y s t e g o magisterium Kościoła,

wypowiadającego się na temat świadomości Jezusa o Jego Bó

stwie (kanon soboru ekumenicznego, nieomylna definicja pa

pieża). Tego rodzaju aktu urzędu nauczycielskiego Kościoła

nie ma. Jednakże moja wiara powinna przystać również na to,

co podaje zwyczajne i powszechne magisterium Kościoła, nie

omylna wykładnia Bożego Objawienia: to znaczy jednomyślne

nauczanie pasterzy i teologów, autentycznych interpretatorów

wiary wszystkich chrześcijan. Zobaczymy, że o to właśnie cho

dzi w problemie, który stanowi przedmiot naszych badań. Zo

baczymy również, że w pewnej epoce wiara ta objawiła się

w sposób z d e c y d o w a n y — wtedy, gdy trzeba było odpo

wiedzieć tym, którzy jej zaprzeczali.

Stąd plan obecnego studium.

Marian

Szndrowicz

WPROWADZENIE

W p i e r w s z e j c z ę ś c i przestudiujemyjradycję Kościo

ła i przekonamy się, że jest ona jednomyślna: Jkzus był Bo
giem i wiedział o tym. Jak się przekonamy, ta tradycja wyma
ga od nas uznania tej prawdy poprzez wiarę.

C z ę ś ć d r u g a , zatytułowana Jezus historii i Jezus histo

ryków",  pokaże,  że  to  przekonanie  wiary  nie  sprzeciwia  się
przekonaniu  historyka,  wiernego  metodom  racjonalnym,  ale
nic  racjonalistycznym.  Nie  będzie  on  oczywiście  w  stanie  wy
kazać  z  matematyczną  dokładnością  prawdziwości  historycz
nej  wiary  Kościoła,  ale  jeśli  pozostanie  wiemy  wymaganiom
obranej  metody,  powinien  przynajmniej  pozostawić  kwestię
otwartą.  Powinien  także  uznać  wartość  argumentów,  które
przedstawi  historyk  chrześcijański,  wiemy  wierze  swego  Ko
ścioła.  aby  zakotwiczyć  swe  przekonanie  w  poważnym  bada

niu historycznym i krytycznym. Będzie on mógł nawet pójść
dalej, i powiedzieć, na którą stronę przechyla się szala argu

mentów: za owym twierdzeniem Kościoła czy przeciw niemu.

Wreszcie, w c z ę ś c i t r z e c i e j , zatytułowanej „Wiara

Kościoła a współczesna mentalność", będziemy się starali
przytoczyć poważne racje, dla których wielu współczesnych

chrześcijan  waha  się  w  odniesieniu  do  zajmującej  nas  tutaj
kwestii,  a  nawet  jej  się  sprzeciwia:  twierdzą  oni,  że  jeśliby  Je
zus  wiedział,  że  jest  Bogiem,  to  nie  mógłby  rzeczywiście  dzie

lić  naszego  ludzkiego  sposobu  bycia.  Mamy  nadzieję,  że  uda
nam  się  wykazać  błąd  lego  rodzaju  rozumowania,  które  za
miast  stać  się  autentycznym  wstępnym  zrozumieniem  w  sensie

określonym wyżej, jest niebezpiecznym u p r z e d z e n i e m .

Zakończenie będzie proste: nic ma żadnej poważnej racji, aby

odrzucić poznanie swej własnej tajemnicy przez Jezusa histo
rycznego: tajemnicy Bożego Syna, istniejącego w chwale od wie

ków,  prawdziwego  Boga  i  prawdziwego  człowieka.  To,  w  co
Kościół  wieizył  od  początków  i  przez  dwadzieścia  wieków,  w  to
również  współczesny  chrześcijanin  może  i  powinien  nadal  wie

rzyć. Jęzus, przedstawiony przez czwartą Ewangelię, jest napra
wdę Jezusem z Nazaretu, ukazanym tak, jak On sam siebie rozu
miał.

1. CEL CZWARTEJ EWANGELII

W rozdziale tym nie będziemy badać h i s t o r y c z n e j

w a r t o ś c i świadectwa Ewangelii według św. Jana, dotyczą
cego naszego tematu: czy Jezus wiedział, że jest Bogiem? Za

jmiemy się tą kwestią w drugiej części książki. Tutaj chcemy

zbadać  przede  wszystkim  treść  samego  świadectwa,  albowiem
na  nim  to  właśnie  będzie  się  opierać  tradycyjna  wiara  Kościo
ła.  Zadajemy  następujące  pytanie:  czy  Jan  wierzy  i  chce,  aby
śmy  uwierzyli,  że  osoba,  którą  opisuje,  jest  naprawdę  Jezusem
z  Nazaretu,  takim,  jakim  On  sam  siebie  przedstawiał?  Czy  też
chce  nam  ukazać  teologiczne  opracowanie  wiary  wspólnot,
w  których  żył,  wiary,  która  —  aby  była  łatwo  przyswajalna  —

uzyskała  literacką  formę  Ewangelii?  W  tym  ostatnim  wypadku
autor  i  jego  czytelnicy  czy  bezpośredni  słuchacze  mieliby  cał
kowitą  świadomość  tego  procederu  i  fikcyjnego  charakteru
słów  i  zachowali,  przypisywanych  Jezusowi.  W  epoce,  w  któ
rej  pojawiła  się  czwarta  Ewangelia,  posługiwano  się  tym  pro
cederem  powszechnie.  Był  to  rodzaj  literacki  literatury  żydo
wskiej, zwany m i d r a s z e m .

W tym rodzaju literackim przypisuje się wielkim osobisto

ściom  z  historii  Izraela  słowa  i  czyny  całkiem  anachroniczne.
Odzwierciedlają  one  własne  przekonania  autorów  midraszu.  Jed
nakże  taki  zabieg  literacki  nie  wprowadzał  czytelnika  czy słucha
cza  w  błąd.  Ten  sposób  postępowania  wykorzystano  w  niektó

rych  księgach  biblijnych:  Jonasza,  Tobiasza,  Estery,  Judyty.
W  bliższej  nam  epoce  Same  wyraził  swe  idee  filozoficzne
w  formie  powieści  historycznych,  mieszając  rzeczywistość  z  fi
kcją,  mężów  stanu,  wydarzenia  rzeczywiste  z  osobistościami
i  sytuacjami  pochodzącymi  z  wyobraźni  autora  (seria  „Les  Chc-
mins de la libertć”). Oczywiście nikogo przez to nie oszukał.

Odpowiedź jest jasna i zwięzła: Jan nic chciał napisać teo

logicznego m i d r a s z u. Chciał przedstawić Jezusa z Nazarc^
tu. Jego czyny. Jego nauczanie takim, jakim było w rzeczywi

stości.. Oczywiście zaraz trzeba dodać dwa uściślenia, które
w niczym nie naruszają tego, co przed chwilą powiedzieliśmy.
Zażegnują one jedynie poważne nieporozumienie.

— Z jednej strony Jan korzysta ze swobody, przysługującej,

wszy stkim starożytnym historykom: układali oni t e k s t i o k O

l i c z n o ś c i przemówień, które wkładali w usta swoim boha

terom,  ale  jednocześnie^uważali,  że  wiernie  odtwarzają  ich
m y ś l i .   I  tak  Cezar  w  Wojnie  galijskiej  każe  przemawiać
Wercyngetoryksowi  tak,  jak  by  przemawiał  doskonały  rzymski

obrońca, i to w okolicznościach, które wprawdzie mają pewną
dozę prawdopodobieństwa, o których jednak rzymski wódz

zupełnie nic nie wiedział.

— Z drugiej strony Ewangelista jest przekonany, że wyda

rzenia Śmierci i Zmartwychwstania^ Jezusa pozwoliły mu le
piej wniknąć w znaczenie Jego czynów i nauki, że Duch

Święty dał mu poznać to, czego wcześniej nie mógł zrozumieć
(J 16.12-13); że ten sam Duch przypomniał mu słowa Jezusa,

o których zapomniał (J 14,26).

Mając to jednak na uwadze, Jan jest przekonany, że przeka

zuje wiernie orędzie, naukę, czyny prawdziwego Jezusa z Na
zaretu w Jego rzeczywistości historycznej. To jest tutaj najbar

dziej istotne. Jak to można ustalić? Na podstawie celu, który
postawił sobie, pisząc Ewangelię. Ma ona przekonać tych, któ
rzy nie przyjmują Bóstwa Jezusa.

Faktycznie, pod koniec I wieku było wielu c h r z e ś c i j a n ,

którzy negowali tajemnicę Wcielenia, to znaczy nie wierzyli,
w Bóstwo Jezusa, prawdziwego Boga i prawdziwego człowie

ka. Byli to głównie chrześcijanie wywodzący się z judaizmu.

_Uważali oni Jezusa za obiecanego Mesjasza, który był tylko

człowiekiem, nikim więcej (takie były oczekiwania ogółu na
rodu żydowskiego). Świadectwa o tego rodzaju poglądach

w II i III wieku naszej ery są liczne: u. św. Justyną^ św._ Irę-

ncusza, św. Hipolita.

. Jednakże wszyscy specjaliści zgadzają

się z twierdzeniem, że taki stan rzeczy można zrozumieć jedynie

jako dalszy ciąg sytuacji, która musiała już istnieć w i wieku n.e.

Mamy  zresztą  bardzo  jasne  dowody  na  to,  że  te  idee  istniały
w  epoce,  w  której  pisana  była  czwarta  Ewangelia.  Pierwsze
dwa  listy  św.  Jana  są  tego  nieodpartym  świadectwem.  Nazy

wają one Antychrystami tych, którzy zaprzeczają rzeczywisto

ści Wcielenia, co z konieczności implikuje zaprzeczenie Bó
stwa Jezusa z Nazaretu (1 J 2,22-23; 4,2-3; 2 J 7).

Jednakże mamy przede wszystkim dokładne świadectwa od

nośnie do samej czwartej Ewangelii. Według św. Ireneusza, ucznia

św. Polikarpa, który z kolei sam był uczniem św. Jana, Jan pisąj

swą Ewangelię po to, aby zwalczać heterę Ccrynta i jego ucz

niów, którzy zaprzeczali tajemnicy Wcielenia

. Tak samo św. Hie

ronim twierdzi, że św. Jan napisał swą Ewangelię przeciwko

ebionitom, którzy również uważali Jezusa tylko za człowieka \

Tc zewnętrzne świadectwa na temat Ewangelii potwierdzone

są przez sam tekst św. Jana: „1 wiele innych znaków, których nie
zapisano w tej książce, uczynił Jezus wobec uczniów. Te zaś za
pisano,  abyście  wierzyli,  że  Jezus  jest  Mesjaszem,  Synem  Bo-
żym,  i  abyście  wierząc  mieli  życic  w  imię  Jego”  (J  20,30-31).
Tekst  ten,  zasadniczy  dla  naszych  rozważań,  zasługuje  na  to,
aby  się  nad  nim  zatrzymać.  W  tych  dwóch  zdaniach  Ewange

lista  ukazuje  cel  swego  dzieła:  wykazać,  że  Jezus  jest  Mesja
szem  i  Synem  Bożym.  Wykazać  k o m u ?   Niechrześcijanom,
żydom  i  poganom  (działalność  misyjna)  czy  chrześcijanom
(katecheza  dla  ochrzczonych,  aby  umocnić  i  obronić  ich  wiarę,

być może zachwianą przez kontestacje pochodzące z ze

wnątrz)? W tej kwestii opinie egzegetów są podzielone. Naj-

CEL CZWARTEJ EWMGEM

_____________________ ____ __________

Św. Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem, 48, 4; 49, U św. Ireneusz, Adaersus

haereses I, 26 (Cerynt i ebionici); św. Hipolit. Philosophoumena. VII, 33.

' Św. Ireneusz, Adversus haereses, III, 11, I: na temat Cerynta, tamie, 1, 26, l;

tekst cytowany przez św. Hipolita (por. poprzedni przypis).

Św. Hieronim, Prolog do Komentarza do Ewangelii według św. Mateusza, PL

26, kol. 19.

CZY JEZUS WEDZIM- ŻE JEST BOGIEM?

bardziej rozsądna odpowiedź to niewątpliwie ta, która rezyg

nuje z wyboru: Ewangelia adresowana jest do chrześcijan i do

niechrześcijan, chociaż większą uwagę skierowano na pierwszy

ch, albowiem Ewangelia zakłada już poznanie podstawowych

zasad wiary chrześcijańskiej.

Ola naszego tematu problem ten ma zresztą charakter

drugorzędny: te same argumenty, które mogą doprowadzić

niechrześcijan do wiary, są tej natury, że mogą umocnić wiarę

ochrzczonych, zaniepokojonych zarzutami niechrześcijan i chrze

ścijan. którzy nie przystają na prawdę głoszoną przez św. Jana.

Jpaki" zatem, o których mowa w J 20,30, mają podwójny

cel. Udowodnić, że Jezus jest faktycznie oczekiwanym Mesjar

szem (dowód skierowany do Żydów i do chrześcijan nicodpo-,

mych na zarzuty żydowskie) i udowodnić, że Jezus jest Synem

Bożym, aby przekonać tych. którzy temu przeczą: Żydów, po

gan. gnostyków chrześcijańskich i żydujących, chrześcijan zafa

scynowanych ich propagandą.

W jakim sensie Ewangelia rozumie wyrażenie „Syn Boży”

z J 20,31? Tutaj wszyscy egzegeci są zgodni. Chodzi o sens

mocny, transcendentny, o Bóstwo Jezusa, które dopiero co

wyznał Tomasz (J 20,28). Co do tego zgadzają się LagrangeJ

Schnackenburg, R. E. Brown, Barrett, Feuillet i wielu innych.

Otóż właśnie tutaj mamy dycydujący argument, który nie-.

zbicie dowodzi, iż Jan naprawdę chciał przekonać swych słu-i

chaczy, że Jezus był faktycznie Bogiem i był tego świadomi

Znaki s a m e w s o b i e mogłyby w ostateczności udowod

nić, że Jezus był Mesjaszem, ponieważ dokonywał oczekiwa

nych znaków mesjańskich (por. Mt 11,4-5). Jednakże nie mo

gły one w żaden sposób s a m e z s i e b i e udowodnić, że

Jezus był Bogiem, Synem Bożym. Biblia mówi przecież o tylu

cudach, dokonywanych przez zwykłych śmiertelników, posła

nych przez Boga! Poświadczały one jednak prawdziwość na

u c z a n i a J e z u s a n a t e m a t J e g o B ó s t w a .

Schemat tego rozumowania został jasno ukazany przez trzech

pierwszych Ewangelistów w epizodzie uzdrowienia parali ty

1-3

CEL CZWARTE/ EWANGELII

_____

(Mt 9,6 i teksty paralelne). „Otóż żebyście wiedzieli, iż Syn
Człowieczy ma na ziemi władzę odpuszczania grzechów —

rzekł do paralityka: Wstań, weź swoje łoże i idź do domu!”

Dokładnie to samo, tylko bardziej syntetycznie ujęte, znaj

dujemy w czwartej Ewangelii: „Wierzcie Mi, że Ja jestem
w Ojcu, a Ojciec we Mnie. Jeżeli zaś nic — wierzcie przynaj

mniej ze względu na same dzieła!” (J 14,11)

Jednakże — i to jest punkt centralny argumentacji — cuda

Jezusa poświadczają prawdziwość Jego nauczania. Cuda Jezu
sa nie mogą być wykorzystane do udowodnienia prawdziwości

nauczania  Pawła  lub  jakiegoś  dogmatu  wyrażonego  później
przez  społeczność  wierzących.  Innymi  słowy  św.  Jan  byłby
oszustem,  gdyby  uważał,  że  Jezus  nie  nauczał  o  swoim  Bó
stwie,  a  gdyby  mimo  to  chciał,  aby  jego  czytelnicy  je  uznali
i dał im jako dowody cuda, których dokonał Jezus.

Zauważmy, że na tym etapie naszego rozważania jeszcze

nie  zakładamy  ani  historycznej  prawdy  czwartej  Ewangelii,  ani
prawdziwości  twierdzenia:  Jezus  z  Nazaretu  był  Bogiem  i  był
tego  świadom.  Znajdujemy  się  tu  na  poziomie  intencji  i  prze

konań  Ewangelisty:  albo  św.  Jan  jest  pospolitym  fałszerzem,
albo  jest  przekonany  i  pragnie  przekonać  swoich  czytelników,
że  Jezus  nauczał,  iż  jest  Bogiem,  i  dowiódł  tego  poprzez  do

konane przez siebie cuda.

Ten zamiar i to przekonanie Ewangelisty nabiorą nowej wy

razistości, gdy uwzględnimy sytuację chrześcijańskiego świata
końca I wieku. Jak już powiedzieliśmy wyżej, wielu podważa
ło, a nawet negowało Bóstwo Jezusa (zob. s. 24-25). W takiej

sytuacji, niezależnie nawet od intencji autora, wyrażonej jasno
w J 20,30-31,..czwarta Ewangelia z konieczności przybrała

.aspekt polemiczny, zajmując bardzo wyraźne stanowisko wo

bec podważanej kwestii.

Widać zatem, jak bardzo należy wycieniować twierdzenie

R. E. Browna, zawarte w cytowanym już jego dziele:

Autor tej książki mocno wierzy, że czwarta Ewangelia zawie

ra historyczny trzon, ale równocześnie uznaje, że te history-

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM?

cznc

elementy

zostały

przemyślane

w świetle

teologii

końca pierwszego wieku. Ewangelia została napisana po

to. aby udowodnić, że Jezus jest Synem Bożym (J 20,31),

a Ewangelista urzeczywistnia ten cel, pozwalając mówić

Jezusowi takiemu, jaki jest On teraz w swojej chwale.

Słowa mogą być często słowami Jezusa z czasów Jego

ziemskiej wędrówki, ale pokryte są chwałą Zmartwychwsta

łego Jezusa

Faktem jest, że słowa Jezusa w czwartej Ewangelii zostały

u ś c i ś l o n c _ p r z c z Ewangelistę w świetle wydarzenia Zmatr.

twychwstania, co zresztą Sobór Watykański II dobitnie podkre

ślił

. Jednakże w świetle tego, cośmy przed chwilą powiedzie

li, nie ulega wątpliwości, że Jan był przekonany o tym, iż

wiernie przekazuje to. czego Jezus nauczał za swego ziemskie

go życia. Słowa mogły ulec zmianie, tak samo kontekst i oko^

liczności, w których zostały wypowiedziane, ale i s t o t a po

została ta sama. I właśnie jednym z ważnych aspektów Jano

wego orędzia jest to, że Jezus w swej głębokiej rzeczywistości

naprawdę był już za swego ziemskiego życia tym, kim jest te

raz w niebie. W tym punkcie wszyscy komentatorzy czwartej

Ewangelii są ze sobą zgodni

. Gdyby Ewangelista nie był

o tym przekonany, gdyby nie był przeświadczony, że Jezus

z Nazaretu jest rozpoznawalny w portrecie, który on namalował,

to byłby nędznym oszustem, albowiem chciałby przekonać swo

ich czytelników o tym, o czym sam wiedział, że to fałsz

‘Raymond E Brown. dz. cyt., s. 92.

Konstytucja o Objawieniu Bożym Dei Yerbum, 19: „Apostołowie po

wniebowstąpieniu Pana to, co On powiedział i czynił, przekazali słuchaczom

w pełniejszym zrozumieniu, którym cieszyli się pouczeni chwalebnymi wyda

rzeniami żyda Jezusa oraz światłem Ducha prawdy oświeceni'*.

Wystarczy powołać się na główne komentarze do czwartej Ewangelik Zob. np.

ekumeniczny przekład Biblii, Traduction oecumćniąue de la Bibie. Nouveau

Testament. Paryż 1972, s. 286-287; Bibie de Jćrusalem, Paryż I973

, s. 1523-1527

(M.-E Boismard).

„Dzieło Jana byłoby niezrozumiałe, gdyby chciano zaprzeczyć, że nie był on

przekonany o rzeczywistości historycznej faktów, które opisywał" M.-E.

Boismard. dz cyt. (por. poprzedni przypis), s. 1525.

CU CZWARTEJ EWANGELII

Jednakże

można postawić jeszcze jeden zarzut i powiedzieć:

zgoda, przyjmijmy, że Ewangelista był przekonany, iż jego

przedstawienie słów i czynów Jezusa z Nazaretu było co do

istoty wierne rzeczywistości historycznej. Czy jednak nie po
mylił się? Może właśnie w dobrej wierze — z powodu braku
odpowiedniego zmysłu historycznego — pfwnyljj się?

Na obecnym etapie naszych rozważań nie można jeszcze

dać  odpowiedzi  na  to  zasadnicze  pytanie.  Postaramy  się  to
zrobić  w  drugiej  części  książki.  Na  razie  niech  nam  wystarczy
solidne  ustalenie  następującego  stanowiska:

autor czwartej

Ewangelii jest przekonany, że podany przez niego portret Je

zusa z Nazaretu, Jego czynów, słów jest co do istoty zgodny
z rzeczywistością historyczną: Jezus byt Bogiem i wiedział o tym.

ł jeśli z kolei Jan o tym wiedział, to ęzerpał tę wiedzę z jedynego
źródła: z życia, działalności i nauczania Jezusa historycznego,

zrozumianych lejnej dzięki Duchowi Ewangelista napisał to, aby

podzielić się swoim przekonaniem z czytelnikami

2. OJCOWIE KOŚCIOŁA

I. Pięć pierwszych wieków

Ojcowie Kościoła nie zastanawiają się nad problemem sta

nowiącym przedmiot tej książki: „Czy Jezus wiedział, że jest

Bogiem?” Takie pytanie nie miało dla nich sensy.. Było tak

dlatego, że fakt, iż Jezus wypowiedział słowa, które przypisują

Ewangeliści,

był

powszechnie

uznawany

przez

wszy

stkich: przez Ojców Kościoła i ich przeciwników. Stąd pyta

nie: „czy Jezus wiedział, że jest Bogiem?” było tożsame z in

nym: „czy Jezus był Bogiem?” Odpowiedź bowiem w rzeczy

samej opierała się na słowach samego Jezusa, które w sposób

naturalny — z czym wszyscy się zgadzali — wyrażały to, że

Jezus znał i objawił swą własną tajemnicę.

Jednak do pewnego stopnia można pośrednio poznać opinię

Ojców Kościoła o interesującym nas temacie poprzez analizę ifiłk

reakcji wobec problemu n i e w i e d z y C h r y s t u s a . W sta

rożytności chrześcijańskiej był to problem szeroko dyskutowa

ny w ramach kontrowersji chrystologicznych, wszczętych przez

arian i nestorian. Chodzi szczególnie o sławny tekst Mk 13,32,.

w którym Jezus mówi, żcjykt nie zna dnia ani godziny Sądu

Ostatecznegp; ani aniołowie, ani Syn. lylko Ojciec. W gruncie

rzeczy bardzo szybko tekst ten stał się orężem w rękach tych,

którzy przeczyli temu, że Chrystus był naprawdę Bogiem rów

nym Ojcu (arianie) lub że Jezus i Druga Osoba Trójcy to ta

sama Osoba (nestorianie).

Interesujące dla naszego tematu jest to, żc zanim ten tekst

stał się kością niezgody w kontrowersjach chrystologicznych,

nikt nie widział jakiejś szczególnej trudności w uznaniu owe

■‘J

kst , J

eh,

OJCOWIE KOŚCIOŁA

niewiedzy Jezusa: za przykład mogą posłużyć św. Ireneusz

i Orygenes'. Później jednak zasadniczym punktem zaintereso

wania było nie oczywiste znaczenie samego tekstu, ale troska
0 interpretowanie tej niewiedzy Chrystusa w taki sposób, aby nie
naruszyć Jego Bóstwa. Jezus musiał posiadać wiedzę odpowied

nią  do  tajemnicy  Boga,  który  stał  się  człowiekiem.  Stąd  dwa  kie
runki  interpretacji  tego  tekstu:  Jezus  nawet  jako  człowiek  znał
dzień  sądu

ale nic znał go jako wysłannik Boga, gdyż nie wcho

dziło to w zakres tych rzeczywistości, które miał objawić. Tego

rodzaju interpretacja była od dawien dawna bardzo powszechna

1 również dziś ma swoich zwolenników

. I druga interpretacja:

.Jezus nie znał daty dnia sądu jako człowiek, ale jako Bóg wie

dział o niej. W tekście Mk 13,32 Jezus mówił więc o tym, co nie
wchodzi w zakres Jego ludzkiego poznania

Warto jednak zauważyć, że w obu tych interpretacjach Oj

cowie Kościoła byli przekonani, że Jezus z Nazaretu, syn Ma

ryi, .miał do swej dyspozycji zarówno swą wiedzę ludzką (jako
Syn Człowieczy), jak i swą wiedzę Boską (jako Syn Boży).

Św. Ireneusz. Adversus haereses, II. 28, 6-8; Orygenes. In Motth.. PG 13.

kol. 1686n. Jednak Orygenes przedstawia inną „powszechniejszą** opinią, która
głosi: „Chrystus przemawia w imieniu Kościoła’*.

* Zob. wyczerpujące studium J. Lebretona, Histoire du dopnę de la Trinae des

origines au Concile de Nicie. t. I. Les Ongines. Paryż 1927®, dodatek C: Mk

13.32,

nieznajomość dnia sądu, s. 558-590. Autorzy podzielający tą opinią

uważają,  że  w  rzeczywistości  Jezus  jako  człowiek  znal  dzień  sądu.  Spośród
najbardziej  znanych  Ojców  Kościoła  można  wymienić  Hilarego.  Ambrożego.
Chryzostoma,  Augustyna.  Dy  dyma.  Epifaniusza.  Bazylego  z  Cezarei.  Do  nich
należy  dołączyć  wielu  innych,  mniej  znanych  autorów.  W  średniowieczu  opinia  ta
została przyjąta powszechnie przez scholastyków.

Np. o. M.-J. Lagrange. Evangile de Saint Marc. Paryż I928

. na temat Mk

13.32.

Tak św. Ireneusz (zob. wyżej, przypis 1), Grzegorz z Nyssy. Jednak wielu

Ojców  przyjmuje  obie  interpretacje:  Atanazy.  Bazyli.  Grzegorz  z  Nazjanzu  i  in.
O  nich  można  powiedzieć  to,  co  J.  Lebreton  mówi  o  św.  Atanazym  (dz.  cyt.,  s.  S63):
„Cały  wysiłek  św.  Atanazego  zmierza  do  ustalenia,  że  Słowo  Boże  wiedziało
o  wszystkim.  W  porównaniu  z  tym  zasadniczym  stwierdzeniem  cala  reszta  jea  db
niego  mało  ważna  i  przedstawia  on  kilka  różnych  interpretacji  tekstu  Ewaogehi:
niewiedza  oddzielona  od  Bóstwa  Chrystusa  i  przypisana  Jego  Człowieczeństwu
przedstawiana jest raz jako pozorna, innym razem jako rzeczywista''.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ, ZE JEST BOGIEM?

To ich przeświadczenie nic wynikało z filozoficznej antropologii,
wywodzącej się z kręgów greckich (koncepcje osoby i natury).

Była to po prostu wierność danym ewangelicznym, dającym pod

stawę do tego rodzaju twierdzenia. Kiedy czytali:

|a i Ojcięę.

jedno jesteśmy” (J 10JO), byli przekonani, że Jezus mówił to ni^
jako człowiek, ale zgodnie ze swoją haską naturą. Właśnie to pa

pież św. Leon Wielki jasno wyraził w swym sławnym liście do

Flawiana (Tomus ad Flavianum z roku 449), który potem z za
dowoleniem przyjęto na Soborze Chalccdońskim w 451 roku

Ojcowie Kościoła zdają się natomiast nie stawiać pytania

o to, j a k. Jak ta wiedza boska może wyrażać się w słowach,
w ludzkich pojęciach, stworzonych przez ludzką inteligencję?

Tej kwestii nigdy nic dotknięto. Ograniczono się do stwierdze
nia f a k t u . Odwieczny Syn Ojca i Jezus, syn Maryi z Naza

retu, to ta sama O s o b a . A zatem Bóg, Słowo, przemawia
ustami Jezusa za pośrednictwem Człowieczeństwa, które na

siebie przyjął. Nawet św. Augustyn nic poszedł dalej w tych

analizach

Widać zatem, że pytanie: „Czy. Jezus wiedział, że jest Bo

giem?” było dla Ojców Kościoła pozbawione jakiegokolwiek

sensu. Dla nich znaczyło to tyle, co pytanie: „Czy Bóg wie, że

jest Bogiem?” Dopiero pod koniec okresu, który badamy, w roku

553, pojawia się pierwszy urzędowy dokument magisterium Ko

ścioła na temat wiedzy Chrystusa. Na prośbę cesarza bizantyj

skiego, Justyniana, papież Wigiliusz potępia błędy nestorianó\y:

Jeśli ktoś twierdzi, że Jezus Chrystus nie znał przyszłych

wydarzeń i dnia Sądu Ostatecznego, Ten, który jest jed-

DS 295; BF VI. 7.

* Św. Augustyn zdaje się nauczać, że Jezus za swego ziemskiego życia widział

Boga twarzy w twarz, tak jak święci w niebie: De diversis ąuaestionibus, 60, 65,
PL 40, kol. 60. Na temat ludzkiej wiedzy Chrystusa według &v. Augustyna zob.

T. J. Van Bavel, Recherches sur la christologie de S. Augustin, Fryburg 1954,
s. 146-175. Praca A.-M. Dubarlc, La science humaine du Christ d‘apris

S. Augustin, RSPT 29/1940, s. 244-264, jest bardziej dyskusyjna.

tlj

nym jedynym Jezusem Chrystusem, jednocześnie pra
wdziwym Synem Bożym i prawdziwym Synem Człowie
czym i jeśli twierdzi, że (Jezus) mógł jedynie wiedzieć

to, co Mu objawiło mieszkające w Nim Bóstwo, tak jak
w innych (osobach ludzkich), niech będzie wyłączony \

Wyraźnie widać, co ten tekst chce nam przekazać: Jezus wię

0 wszystkim, gdyż jest Bogiem. Ta wiedza nie jest owocem
objawienia. .Jezus jako człowiek posiada tę wiedzę boską na mo
cy jedności swej Osoby boskiej. Boga, który stał się człowie

kiem. Innymi słowy, Jezus jako człowiek wic — na mocy swej

Boskiej Osoby — to, co wie Bóg. Można zatem stąd wywnio
skować: .Bóg wie, żc jest Bogiem, a więc i Jezus o tym wie.

Tekst ten jest sto lat późniejszy od Soboru Chalccdońskie-

go, który potwierdził obecność w Jezusie Chrystusie dwóch

natur, ludzkiej i boskiej, w ich doskonałości, odmienności
1 właściwych dla nich działaniach. Jednakże orzeczenia Sobo
ru Chalcedońskiego nie zrodziły jeszcze wszystkich swoich
owoców. Głębsza refleksja nad implikacjami zawartymi w orze
czeniach tego soboru spowoduje konieczność głębszych analiz,

które w niczym nie uszczuplą tego, co przed chwilą powie
dzieliśmy na ten temat. Sprecyzują one jedynie i wyraziściej
ukażą różne poziomy wiedzy.

OJCOWIE KOŚCIOŁA

______ 13

2. Świfly Fulgencjusz

Będzie trzeba doczekać początku VI wieku, aby pytanie sta

nowiące przedmiot tej książki zostało wyraźnie podjęte. Około
roku^OO św. Fulgencjusz, biskup Ruspe w Afryce Północnej,
odpowiada pewnemu Fetrandowi, diakonowi z Kartaginy, na
następujące pytanie: „Czy dusza Chrystusa poznaje w pełni

Bóstwo, które ją przyjętej Czy Syn przez swe Cztewie-

DS 419.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ, ZE JEST BOGIEM?

czeństwo znał swe Bóstwo, w taki sam sposób jak Ojciec, Syn.

i Duch Święty znają się wzajemnie?” *

Proszę zwrócić uwagę, że pytanie nic zostało sformułowane:

„Czy Jezus wie, że jest Bogiem?”, ale: „Czy Chrystus w swoim

Człowieczeństwie ma pełne poznanie swego Bóstwa?” Nacisk
został położony na słowo p e ł n e . Dalszy ciąg pytania brzmi:

„Czy to poznanie jest tożsame z poznaniem, jakie Boskie Osoby

mają jedne o drugich?”

Fulgencjusz odpowiada „tak” na pierwsze pytanie, a „nie”

na drugie. Dusza Chrystusa, będąc stworzoną, ma poznanie
natury stworzonej. Bóg nie stworzony ma poznanie boskie,

nieskończone. Chrystus w swym Człowieczeństwie zna wszy

stko to. co zna Bóg, ale nic z tą samą nieskończoną głębią.
A zatem Jezus, zgodnie ze swym ludzkim rozumem, znał

w pełni swe Bóstwo, ale nie w takiej pełni, jaką cieszy się

Bóg, poznając samego siebie boskim rozumem, tożsamym

z Jego boską naturą’. Jednakże św. Fulgencjusz stwierdza jasno,

że tego boskiego poznania udziela Człowieczeństwu Chrystusa
Duch, który został Mu dany bez miary (według J 3,34-35)

Tak więc Jezus w swym Człowieczeństwie zna swe Bóstwo

w  całej  pełni,  pełni  ograniczonej  jedynie  stanem  stworzenia
ludzkiej  natury  Zbawiciela.  Nie  posunięto  dalej  tej  analizy.
Jednakże  w  stosunku  do  św.  Augustyna  zauważalny  jest  duży
postęp.  Stało  się  tak  dlatego,  że  w  międzyczasie  miał  miejsce

Sobór  Chalcedoński,  stwierdzający  jasno  dwie  natury  Chrystu;
sa,  który  jest  „doskonały  w  Bóstwie  i  doskonały  w  człowie
czeństwie,  (...)  bez  zmieszania,  (...).została  zachowana  wła

ściwość obu [natur]” ". W konsekwencji słowa i czyny Jezusa
z Nazaretu nie mogły być już przypisane b e z p o ś r e d n i o

* PL 65. kol. 415.
* Tamże. kol. 420-423.

"Tamże, kol. 417n. Św. Fulgencjusz nie precyzuje, w jaki sposób Chrystus,

dzięki swemu ludzkiemu rozumowi, zna swą boską naturę. Mówi tylko, że do
konuje się to dzięki działaniu Ducha, który został Mu dany bez miary, a zatem nie;
na mocy własnych sił Jego ludzkiego rozumu.

" DS 301-302 (przekład polski za: BF VI, 8).

OJCOWIE KOSCIOtA

Jego naturze ludzkiej. Trzeba Mu je było przypisać za

pośrednictwem Jego władz ludzkich. Jezus wiedział, że jest

Bogiem,  ale  ta  wiedza  miała  swoje  bezpośrednie  źródło  w  Je
go  ludzkim  rozumie.  Ma  to  ważne  konsekwcnqe  dla  interpre
tacji  tekstu  Mk  13,32,  dotyczącego  nieznajomości  dnia  sądu.

Kiedy  Ojcowie  Kościoła  mówili,  że  Jezus  znał  ten  dzień  jako
Bóg,  a  nic  wiedział  o  nim  jako  człowiek,  byli  zupełnie  słusz
nie  przekonani,  że  boska  wiedza  Słowa  dostępna  była  Jezuso-
wi-Człowiekowi.  Orzeczenia  Soboru  Chalccdońskicgo  impli

kują,  że  ta  wiedza  boska  Słowa  jest  w  ten  czy  inny  sposób
udzielona  wiedzy  l u d z k i e j   syna  Maryi,  aby  mógł  On  z  niej
korzystać.  I  odtąd  nie  można  było  już  mówić,  że  Jezus  znał

dzień sądu jako Bóg, a nie wiedział o nim jako człowiek, po

nieważ jeśli Jezus z Nazaretu, syn Maryi, znał ten dzień jako

Bóg, to z konieczności wiedział o nim za pośrednictwem ludz
kiego rozumu. Tak więc również jako człowiek musiał o nim
wiedzieć.

Ten list św. Fulgencjusza miał wielki wpływ na późniejszych

autorów łacińskich. Współczesny Karolowi Wielkiemu Alkuin
bardzo wcześnie zaczerpnął z niego inspiracje, podobnie jak

Hugo od św. Wiktora (około roku 1120)

3. Agnoeci

Wiele cennych wskazówek moglibyśmy wyciągnąć z pism

mówiących o koncepcjach a g n o e t ó w . Agnoetami nazywa
się ghiześcijaiu którzy dopuszczali u Jezusa pewną niewiedzę

(po grecku agnoein znaczy „nie wiedzieć”). Jednak nasza zna

jomość tych prądów jest bardzo fragmentaryczna

i wydaje

Alkuin, DefideS. Triiuiaas. III, U. PL 101, kol. 30; Hugo od to Wiktor*.

De sapietuu ammae Christi, PL 176, kol. 84$.

Zob. J. Lebreton, Histoirt du dogme de la Trmiti des origines au Coneile

de Nicie, I. I, Lei Origines, Ptryź 1927®, s. 581-586, ze wskazaniem głównych

prac źródłowych na len lemat (por. wylej, przypis 2. a. 31).

się. że chodzi raczej o jednostki, a nie o grupy. Literatura patry

styczna. dotycząca tych chrześcijan, pochodzi z lat 540-640. Sta

le chodzi o te same problemy, głównie o tekst Mk 13,32 na tę-

mat nieznajomości dnia sądu. W porównaniu z poprzednimi

wiekami reakcja Ojców Kościoła jest wyrazistsza, bardziej

jednomyślna. Jezus nawet jako człowiek wiedział wszystko.

Dostrzec tu można wpływ problematyki poruszonej na Sobo

rze

Chalccdońskim,

którą

próbowaliśmy

scharakteryzować

w poprzednim paragrafie. Jeśli Jezus dzięki wiedzy boskiej

znał dzień sądu. to musiał o tym wiedzieć również dzięki swej

wiedzy ludzkiej.

Najważniejszym dla nas tekstem jest list papieża św. Grze

gorza Wielkiego do patriarchy Aleksandrii^na temat angoetów

(około 600 roku). Papież dokonuje bardzo głębokiego rozróż

nienia. pozornie tylko — jak sam stwierdza — nieznacznego:

Jezus znał dzień sądu w swej ludziej naturze, ale nie z c swgj

ludzkiej natury

. Znaczy to, że owo poznanie dnia sądu nie

jest owocem normalnej aktywności Jego ludzkiego umysłu.

Jest to boskie poznanie Słowa, ale udzielone ludzkiemu rozu
mowi Jezusa.

Zakończmy te rozważania wzmianką o św. Janie Dama

sceńskim (675-749), jednym z ostatnich autorów, którzy mó

wili o agnoetach

. W swoim wykładzie o wierze prawdziwej

wyraźnie stwierdza, że ludzki rozum Jezusa, działając całko

wicie według właściwej mu natury ludzkiej, miał świadomość
tego, że jest rozumem Osoby Boskiej, a nie osoby jakiegoś

człowieka, który byłby tylko człowiekiem

W rezultacie widzimy, że pod koniec okresu patrystycznego

stwierdzono dwie rzeczy ijjełnię i doskonałość Człowieczeńs-

twa Jezusa. Jego ludzkiego rozumu, a jednocześnie fakt, iż ro-

zum ów posiada świadomość, że jest rozumem Osoby Boskiej-

•*.*1

“ DS 475; BF VI. 25.

JŚH

” Św. Jan Damasceński. Księga herezji, 85, PG 94. kol. 756.

4jl

“Św. Jan Damasceński, De fide onhodoxa, III, 19, PG 94, kol. 1080.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ, ŻE JEST 8(Ki!EM?

3. TEOLOGOWIE

Teologowie średniowieczni i nowożytni skupią się głównie

na znalezieniu odpowiedzi na pytanie, które Ojcowie Kościoła

pozostawili  otwarte:  W—iAki  s p o s ó b   wiedza  boska  Słowa
została  udzielona  świętemu  Człowieczeństwu  Chrystusa?  Od
rozwiązania  tego  problemu  zależy  wyczerpująca  odpowiedź  na

pytanie, które stanowi przedmiot tej książki. Faktycznie tylko

wtedy można z całą pewnością stwierdzić: .Jezus wiedział, że

jest Bogiem”, gdy odpowie się na pytanie: „w jaki sposób

o tym wiedział?” Odpowiedź na nie można dać dopiero wte

dy, gdy problem ten poszerzy się na całą tajemnicę wiedzy lu

dzkiej Jezusa z Nazaretu.

1. Teologowie średniowieczni

Widzieliśmy, że Ojcowie Kościoła w oparciu o dane ewange

liczne jednomyślnie stwierdzają, że Jezus z Nazaretu, syn Maryi,

nie tylko był Synem Bożym, istniejącym przed stworzeniem, ale

ponadto w pełni dysponował poznaniem, wiedzą we właściwym

tego słowa znaczeniu boską, przysługującą Synowi Bożemu. Zo

baczyliśmy również, że Ojcowie Kościoła z V-VI wieku, wierni

orzeczeniom Soboru Chalcedońskiego, nauczali, że ta wiedza bo
ska wyrażała się poprzez usta i sposób bycia człowieka oraz

ujmowana była w pojęciach i ideach ludzkich, wytworzonych

przez ludzki rozum. A zatemjiyło rzeczą konieczną, aby tąjjft

„ska wiedza „przeszła” .w. jakiś sposób przez ludzki rozum. Wjaki

sposób? Jest to właśnie pytanie, na które będą się starali dać

odpowiedź średniowieczni teologowie.

Po drobnych wahaniach, nad którymi nic warto się zatrzymy

wać ', większość teologów XIII wieku wyróżni trzy poziomy
wiedzy ludzkiej Jezusa

: pognanie nabyte, będące udziałem każ

dego człowieka,

poznanie

ludzi wybranych w niebie, czyli wizję

uszczęśliwiającą — widzenie Boga twarzą w twarz — i poznanie
„wlane”, typ poznania, jakim cieszyli się prorocy, przekazujący

ludziom Boże Objawienie. Ten pogląd nic jest, jak niektórzy czę
sto sądzą, filozoficzną konstrukcją a priori, na co pozwalałaby
powierzchowna lektura dzieł św. Tomasza. Teologowie uznali
go za najlepsze streszczenie informacji podanych przez Biblię.
To, że Jezus tak jak wszyscy ludzie posiadał wiedzę nabytą, któ

ra poszerzała się wraz z wiekiem, wiemy od Łukasza (2,52):

Jezus wzrastał w mądrości. Natomiast trzy teksty czwartej

Ewangelii (J 1,18; 6,46; 8,38

) świadczą o tym, że Jezus cieszył

się takim widzeniem Boga, jakie mają wybrani w niebie.

Temat wiedzy wlanej łączy się nieco luźniej z tekstem bib

lijnym.  Eonieważ  Ewangelie  mówią  o  Jezusie  jako  proroku
(Mt 13,57; Łk 13,33), to naturalnym wnioskiem wynikającym
z  tego  faktu  jest  to,  że  posiadał  On  —  podobnie  jak  prorocy
—  wiedzę  a  tym,  co  miał  objawić  ludziom.  Z  racji  wyjątko

wej godności, jaką cieszył się Chrystus, wypadało, aby to po-

TEOLOGOWIE

Tak Summa Seniemiarum, przez długi czas przypisywana Hugonowi od św Wi

która (zmarłemu w 1140 roku), stwierdza: „Trzeba powiedzieć bez wabitna, ze
w Chrystusie nic ma innej wiedzy poza wiedzą boską" (Summa Semenuarum.

1. 16, PL 176, kol. 74). Franciszkanin Aleksander z Halle (zmarły w roku

1245) przyjmuje sześć rodzajów wiedzy w Chrystusie: wiedzą boską, wiedzą

„unii" (odpowiadającą zjednoczeniu w Jezusie Człowieczeństwa i Bóstwa),
wiedzą wizji uszczęśliwiającej i trzy rodzaje wiedzy czysto ludzkiej (Summa
theologica, III. 13). Św. Tomasz odrzuci oba te poglądy (S.th. III q.9 a.IV

* Tak św. Albert Wielki (In Semeni., III. dist. 13 i 14), św. Bonawentura (In

SemenL, III. dist. 14), a zwłaszcza św. Tomasz (S.th. III q.9-l2).

’ I 1.18 jest być może najmocniejszym tekstem: .Boga nikt nigdy nie widział

Ten Jednorodzony Bóg. który jest w łonie Ojca. (o Nim) pouczył". Ojciec

Lagrangc w swym komentarzu do Ewangelii ów. Jana pisze: „To pozwała
rozumieć, że Jezus obdarzony był wizją uszczęśliwiającą już w tym życiu Jest u
teza teologiczna, która według nas ma tutaj mocną podstawą" Wrażenie to po
twierdza się, gdy się zważy, że Jan odpowiada twierdząco na pytanie wątprąoągn
Syracha (Syr 4331): „Któż Go widział i mógł to opowiedzieć

" Por. niżej, i I'"

<z>

JF.zvs

wnnziAL. if n.srmKMM?

znanie było Małe i nieprzemijające, jak to było w przypadku
posłańców Bożych w okresie Starego Przymierza

Jednakże,

aby

odpowiedzieć

interesujące

nas

pytanie:

„Czy Jezus wiedział, że jest Bogiem?” i „W jaki sposób o tym
wiedział?”, należy pamiętać o tym, w jaki sposób wypracowa

no te teologię.

Św.

Tomasz,

wierny

nauczaniu

Soboru

Chalccdońskicgo,

spokojnie  stwierdza:  gdyby  w  Chrystusie  nic  było  innej  wie
dzy  poza  wiedzą  w  ścisłym  tego  słowa  znaczeniu  boską,  to
wówczas  nic  mógłb)  poznać  niczego  *.  Faktycznie  bowiem  po
znanie  jest  aktem  Osoby  Chrystusa,  działającej  jednak  za  pomocą

władz  swej  natury.  Otóż  Jezus  Ewangelii  ukazał  się  w  naturze
ludzkiej  i  Jego  słowa  były  owocem  ludzkiego  rozumu.  Sobór
Chałcedoński  zaś  uczy.  że  w  Jezusie  obie  natury,  boska  i  ludz
ka.  istnieją  w  sposób  różny,  bez  zmieszania  ani  zlania  się.  Bo
ski  rozum  Syna  Bożego,  samego  Boga,  nie  może  więc  uzupeł

nić braku ludzkiego rozumu w Słowie Wcielonym.

A zatem jeśli Jezus wiedział, że jest Bogiem, jak fo stwier

dza  św.  Jan,  to  mógł  o  tym  wiedzieć  jedynie  na  mocy  swego
ludzkiego  r  oz  urną,  W  jaki  sposób?  Dla  św.  Tomasza  odpo
wiedź  jest  prosta:  jia  mocy  wizji  uszczęśliwiającej,  takiej,  jaką

cieszą się wybrani w niebie i którą Jezus posiada na tej ziemi.

Dzięki tej „wiedzy wizji” widzi On Boga, Jego jedność, Trój

cę Osób Boskich i widzi siebie złączonego z Drugą Osobą
Trójcy w jedności jednej Osoby

. Co by się jednak stało, gdy

by tu. na ziemi, Chrystus nie miał owej wizji uszczęśliwiającej^

_i gdyby nie miał nawet owej wiedzy „wlanej”, jaką mieli pro-

* Trzeba zauważyć, że w tym punkcie teologowie w XIII wieku nie U

jednomyślni  i  ze  sam  św  Tomasz  był  zwolennikiem  kolejno  różnych  opinii.  Por.
C.-V.  Hem,  Le  Verbe  mcamć  (św  Tomasz.  Sornrne  thiologiąue,  wyd.  „Revue  de*
Jeunes"),  l.  II.  III  q.7-IS,  Paryż  1927,  s.  324,  przypis  objaśniający  49.  Trzeba

ponadto  zauważyć,  że  la  wiedza  wlana  jest.  jak  mówi  św.  Tomasz,  „jednoznacznie
podobna  do  naszej*  (S.th  III  q.  11  a.5  ttd  contra).  U  człowieka  w  sianie  łaski  jest
to  wiedza  darów  Ducha  Świętego  (mądrość,  wiedza,  rozum)  i  charyzmatów  (Sżh.  Ul  i

q. 11 a.l corpus).

’ S.th. III q.9 a.l ad ł. Św. Tomasz zwalcza opinię teologów wzmiankowaną

w przypisać I.

S.th. III q. 10 a 4 corpus.

TEOUXiOWlE

rocy ’, i gdyby miał tylko tę „wiedzę nabytą”, tak jak wszyscy
bez wyjątku ludzie? Czy Jezus mógłby wiedzieć, że jest Bo

giem? Pytania tego. które jak to za chwilę zobaczymy, zostało

wyraźnie  sformułowane przez  współczesnych teologów, św. To
masz  nigdy  sobie  nie  postawił.  Nie  znajduje  się  ono  również
u wielkich klasycznych komentatorów Doktora Anielskiego: Ka
jetana,  Jana  od  św.  Tomasza,  karmelitów  z  Salamanki.  Goneta.

Billuarta. Jednakże spójność myśli św. Tomasza narzuca od

powiedź, którą dali współcześni tomiści. Odpowiedź jest nega
tywna. Tym tematem musimy się teraz zająć.

2. Teologowie współcześni

Dopiero w XX wieku teologowie spckulatywni postawili sobie

pytanie: „W jaki sposób Jezus wiedział, że jest Bogiem?” Należy
położyć akcent na „w jaki sposób”. W przeciwieństwie do nie

których współczesnych egzegetów oraz będących pod ich wpły
wem teologów, autorzy, z których opiniami pokrótce się zapo
znamy, są — wraz z całą poprzedzającą ich tradycją — całkowi

cie przekonani, że Jezus miał pełne poznanie swej tajemnicy

Boga-Człowieka.  Ich  badania  dotyczą  miejsca  tego  poznania
w  konstytucji  antropologicznej  Jezusa-Czlowieka.  w  Jego  ludz
kim  rozumie.  A  zatem,  gdy  stawiają  pytanie:  „Czy  Jezus  wie
działby,  że  jest  Bogiem,  gdyby  nie  miał  wiedzy  wizji  uszczęśli
wiającej,  jaką  mają  święci  w  niebie,  lub  wiedzy  wlanej  proro
ków?”,  zdają  sobie  doskonale  sprawę,  że  rozpatrują  możliwość
teoretyczną,  coś,  co  nigdy  nie  miało  miejsca.  Podobnie  jest  wte
dy,  gdy  teologowie  mówią  o  człowieku  w  stanie  czystej  natury,
bez  łaski,  która  sprawia,  że  człowiek  jest  dzieckiem  Bożym,

i bez grzechu, który wykrzywia ludzką naturę. Jest to stan. który

Na mocy wiedzy wlanej, mówi ów. Tomasz, Jezus znal wszystkie tajemnice,

które są przedmiotem Objawienia (S.lh. III q.ll a.l corpus) Znal je — tak jak
prorocy

—

poznaniem

pewnym,

ale

pewnym

pewnością

wiary.

Głównie

chodziłoby o poznanie Jego boskiej natury. Musiałby dokonać aktu wiary w swe

Bóstwo. Zob. niżej, przypis 10, cytat z książki ojca Garrigou-Lagrange'a.

nigdy nic istniał, ale który należy rozważyć, jeśli się chce do

brze zrozumieć aktualną rzeczywistość. Jeśli mówimy o ludz

kiej naturze, zranionej grzechem (stan człowieka po grzechu),

ranę tę można jedynie rozumieć w stosunku do stanu, w któ

rym jej jeszcze nie było. Tak samo, żeby wiedzieć, gdzie nie

jako „mieści się" poznanie, które Jezus miał o swej własnej

tajemnicy Boga-Człowieka. nic ma innej metody, jak ta, która

polega na rozważeniu — w sposób całkowicie teoretyczny

i abstrakcyjny — tego, oo by było, gdyby Chrystus nie posia

dał rozróżnionych wyżej odmiennych poziomów poznania.

Dla niektórych teologów nowożytnych poznanie, jakie miał

Jezus jako człowiek o swej boskiej naturze, zostało Mu dane

od razu przez sam jfakt unii hipostatyczncj, to znaczy zjedno

czenia natury ludzkiej i natury boskiej w jednej Boskiej Oso
bie *. Jednak teologowie tomistyczni nie przyjmują tego roz

wiązania. które zdaje się powracać do „wiedzy unii” Aleksandra

z Halle, wyraźnie odrzuconej przez św. Tomasza

. Świadomość,

którą Jezus miał jako człowiek, że jest Osobą Boską, może

pochodzić jedynie z Jego wiedzy ludzkiej, stosownie do jedne

go z dwóch elementów tej wiedzy: wiedzy wizji uszczęśli

wiającej lub wiedzy wlanej. Albowiem wiedza nabyta, wspól

na wszystkim ludziom, choćby nie wiadomo jak doskonała, nie

może wykraczać poza zdolności natury ludzkiej. Niektórzy sądzą

więc

, że Jezus czerpał pewność, że jest Bogiem, z wiedzy

* Takie jest stanowisko fC Rahnera, „Probldmes actuels de christologie"

w; Ścrits thMogu/ues, t. I, Bruges 1969, s. 141n, oraz J. Mourotu, Le Mystlre

du temps, Paryż 1962, s. 100-120, i paru innych.

“ S.th. III q.9 a.l ad 3 wraz z odpowiedzią. Według Soboru Chalcedońskiego

natura boska i natura ludzka współistnieją w Chrystusie bez jakiegokolwiek

zmieszania. W konsekwencji, mówią tomiici, nie ma w ł a ś c i w e g o Bogu-

-Słowu działania, mającego wpływ na Człowieczeństwo Chrystusa. B o s k i e

d z i a ł a n i e , wpływające na Człowieczeństwo Chrystusa, dotyczy n a t u r y

boskiej i jest wspólne dla trzech Osób.

Tak V. Heris, A propos d'un aniele sur la psychologie du Christ, RSPT

43/1959, s. 462-471. Zob. s. 468-471. Uściśla on jednak na s. 471, że tylko wizja

uszczęśliwiająca pozwala Jezusowi „uchwycić bez jakiegokolwiek cienia" Jego

boską osobowość. W rzeczy samej, bez wizji uszczęśliwiającej Jezus musiały

„wierzyć na ślepo” w swoje Bóstwo, jak to słusznie stwierdza R. Garrigou

Le Sauveur ei son amour pour nous, Paryż 1933, s. 198.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ ŻE JEST BOGIEMt

wlanej  (wiedza  prorocka).  Dzięki  niej  ma  On  o b j a w i e n i e ,
że  jest  Bogiem.  Jednak,  zdaniem  większości  teologów  tomisty-
cznych,  Jezus  wie  z  całą  pewnością,  że  jest  prawdziwym  Bo
giem  i  prawdziwym  człowiekiem  dzięki  takiej  wiedzy,  jaką
cieszą  się  wybrani  w  niebie  (wizja  uszczęśliwiająca)  ".  Nieza
leżnie  od  tego  wszyscy  ci  teologowie  tomistyczni  są  zgodnie
do  jednego,  bardzo  ważnego  dla  interesującego  nas  zagadnie
nia  punktuj  gdyby  Jezus  miał  jedynie  wiedzę  nabytą,  tzn.  wie
dzę,  która  jest  wspólna  wszystkim  ludziom,  którą  nabywa  się
przez  zwykłe  korzystanie  z  danego  wszystkim  ludziom  rozu
mu,  wówczas  Jezus  byłby  Bogiem,  ale  nic  wiedziałby  o  tym

Uściślijmy  jeszcze  raz,  że  chodzi  o  hipotezę  nierzeczywistą,
uznaną  za  taką  przez  tych,  którzy  ją  tworzą  i  którzy  są  całko
wicie  przekonani,  iż  Jezus  wiedział,  że  jest  Bogiem.  Hipotezą
bliska  nawet  absurdy  —  nic  metafizycznego  czy  ontologiczne-
go,  ale  dotyczącego  logiki  planu  Bożego:  po  co  byłoby  wyno
sić  rozumne  i  wolne  stworzenie  do  tak  wielkiej  godności,  gdy
by ono nie miało o tym nic wiedzieć? Jednak ta hipoteza.

TEOLOGOWIE

" Taka jest opinia R. Ganigoo-Lagrangc'a, dz. cyt. (zob. wyżej, przypis 10),

J.  Maritaina,  De  la  gróce  et  Je  1'humaniU  de  JJsus,  Paryż  i967.  s.  I I I n
(stanowisko  bliskie  o.  Hćrisowi,  ale  bardziej  zadowalające:  Jezus  miał  dowód
swego  Bóstwa  dzięki  wizji  uszczęśliwiającej.  ale  dowód  niekomunikowalny.
ponieważ  „nadświadomy".  Wiedza  wlana  pozwalała  na  jego  sformułowanie
i zakomunikowanie); J.-H. Nicolas. RThom 53/1953, s. 423n. i wielu innych.

J.-H. Nicolas pisze: „Trzeba z całą pewnością powiedzieć, że jeśli dusza

Chrystusa  nie  miałaby  wizji  uszczęśliwiającej,  to  miałaby  świadomość  pewnej
tajemnicy.  Jej  świadomość  nic  zamykałaby  się  na  ludzkim  ja,  które  nie  istnieje,
i  nie  byłaby  w  stanie  dotknąć  Jego  boskiego  ja"  (be.  cit,  patrz  poprzedni
przypis).  V.  Hćris  pisze  lak  samo:  „Właśnie  dlatego,  nawet  jeśli  to  wydaje  się  na
pierwszy  rzut  oka  dziwne,  jasnym  jest.  że  Chrystus  na  mocy  samych  sił  swoich
ludzkich  władz  nie  byl  w  stanie  uzyskać  świadomości  o  swej  boskiej  osobowości
(...).  Jedynym  skutkiem  psychologicznym,  który  jest  wynikiem  unii  hipo-
słatycznej,  jest  doskonałość  moralna  Chrystusa.  Ten  wynik  jest  jednak  jedynie
jiośrcdni:  opiera  się  on  na  tym,  że  Bóg.  połączony  osobowo  z  ludzką  naturą,
zaangażował  się  w  ustrzeżenie  tej  natury  od  wszelkiego  błędu  poprzez  szczególnie
skuteczną  pomoc  (...).  Chrystus,  doświadczając  swej  absolutnej  bezgrzeszności,
mógł  dojść  do  wniosku,  że  jest  przedmiotem  szczególnej  łaskawości  Boga.  że
cieszy  się  niezwykłym  zjednoczeniem  swej  duszy  z  Bogiem,  ale  nigdy  unią
hipostatyczną  i  tajemnicą  łaski,  którą  ona  implikuje’*  (Lr  Mystirr  Ja  Ctarst.  Paryż

1928. s. 84n).

jakkolwiek nierzeczywista i absurdalna, jest mimo to z punktu

widzenia teologicznego .użyteczna, albowiem pozwala ona le
piej z a n a l i z o w a ć różne elementy tajemnicy Wcielenia.

Oto wynik tej analizy: tajemnica Wcielenia nic implikuje

w e w n ę t r z n i e , w swej wewnętrznej strukturze poznania

przez Jezusa z Nazaretu Jego boskiej natury. Innymi słowy,

Jezus, który byłby Bogiem, ale który nic wiedziałby o tym,

nie implikuje żadnej sprzeczności w s t r u k t u r z e tajemnicy
Boga-Człowieka. Jednakże .wprowadza coś nielogicznego do

mądrości Bożego planu. Dodajmy jeszcze, że autorzy, którzy

myślą w ten sposób, nie należą do awangardowych teologów.

Wręcz przeciwnie. Są wiernymi stróżami tradycji Kościoła

i myśli św. Tomasza z Akwinu. Streszczając: .w stosunku do

tajemnicy Wcielenia, poznanie, jakie Jezus ma o swoim Bó

stwie, reprezentuje pewien d o d a t e k , ale dodatek ten jest

k o n i e c z n y .

Wynika

tego ważny wniosek: można negować lub podawać

w wątpliwość świadomość, jaką Jezus miał o swoim Bóstwie,

mimo to

nadal wierzyć w Bóstwo Chrystusa. Oczywiście tego

rodzaju postawa jest bardzo niebezpieczna. W następnym roz

dziale zobaczymy, dlaczego. Wykażemy, że twierdzenie, według

którego Jezus doskonale wiedział, że jest Bogiem, jest doktry

ną, która posiada wszystkie charakterystyczne cechy potrzebne

do tego, by została ogłoszona dogmatem wiary. Jednak cho

dzi w każdym razie o artykuł wiary r ó ż n y od tego, który

stwierdza Bóstwo Jezusa Chrystusa.

CZYJEZUS W1KOZIAŁ, Zt. JEST BOGIEM?

4. WIARA KOŚCIOŁA POTWIERDZA PRAWDĘ,

IŻ JEZUS WIEDZIAŁ, ŻE JEST BOGIEM

I tak zakończyliśmy nasze studium wypowiedzi tradycji Ko

ścioła.

W konsekwencji wypada postawić problem: jaka jest* mó

wiąc językiem teologicznym, k w a l i f i k a c j a t e o l o g i c z
na. twierdzenia: Jezus wiedział, że jest Bogiem? Czy jest to
dogmat wiary, taki jak Bóstwo Chrytusa, czy też po prostu na

uka teologicznie pewna, albo może opinia, nad którą można
swobodnie dyskutować, a nawet ją odrzucić?

Żeby dowiedzieć się, czy chodzi o dogmat wiary, należy sobie

przypomnieć, że Kościół podaje prawdy wiary w dwojaki spo
sób: .w sposób nadzwyczajny, popizez definicję dogmatyczną pa
pieża lub soboru ekumenicznego, lub w sposób zwyczajny, na

mocy tego, co nazywamy powszechnym, zwyczajnym magiste
rium Kościoła, poprzez zwykłe nauczanie biskupów, będących
w jedności z papieżem, w zwyczajnym pełnieniu przez nich fun
kcji nauczycielskiej'. Ani w jednym, ani w drugim wypadku nie

można powiedzieć, że papież i biskupi, wypełniając swój urząd
nauczycielski, zajęli stanowisko w tym względzie. Jednak to
magisterium zwyczajne czy nadzwyczajne nie działa w sposób
dowolny: wyraża powszechną wiarę chrześcijan, wiarę budzo
ną i ożywioną przez Ducha Świętego, który strzeże, zachowu

je i rozwija depozyt Objawienia, powierzony przez Boga Jego

Kościołowi. A zatem zanim pojawi się jakaś deklaracja magi

sterium Kościoła, wcześniej lud chrześcijański przeżywa jako
rzeczywistość, w którą wierzy, określony, szczególny element

Zob. Sobór Watykański t, Konstytucja Dei Filius, I, rozda. 3 (DS 3011: BM. 31),

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM?

..................................

Bożego Objawienia i doświadcza go. Jest

10 często wiara nie

co uśpiona, zawarta w innych wypowiedziach magisterium Ko

ścioła. Obudzi się ona jednak wtedy, gdy trzeba będzie zająć sta

nowisko wobec kontestacji lub negacji. Gdy nastanie taka pora,

rolą magisterium będzie stwierdzić tę wiarę i zweryfikować jej

autentyczny charakter (zgodność z Pismem Świętym, Tradygą,

liturgią itd.).

Czy dotyczy to interesującego nas problemu? Bez wahania na

leży odpowiedzieć twierdząco. Mówiliśmy już, jak oczywiste by

ło to dla większości chrześcijan, że .jeśli jest Bogiem, to oczywi

ście o tym wję”. Zresztą czwarta Ewangelia to poświadcza. I jak
to przed chwilą ukazaliśmy, w całej historii Kościoła Ojcowie

i teologowie nigdy nie podali w wątpliwość podstawowej histo-

ryczności deklaracji Jezusa co do Jego Bóstwa.

Możemy jednak napotkać poważny zarzut: ileż to stwier

dzeń przekazanych zostało przez jednomyślną tradycję, po

świadczonych przez Pismo Święte, a potem, w następstwie no

wych danych, wynikłych z postępu naukowego, porzuconych!

Na przykład naukowa

dokładność

opowiadania z 1. rozdziału

Księgi Rodzaju na temat stworzenia świata, historyczność

Księgi Jonasza,

przypisanie

rozdziałów 40-66 Księgi Izajasza

autorowi początkowej części Księgi...

Czy

nie to

samo zachodzi

w odniesieniu do podjętego tutaj

problemu? Faktycznie wielu egzegetów i teologów sądzi i mó

wi. że

postęp egzegezy i poznania

historycznego Jezusa z Na

zaretu zobowiązuje Kościół do zajęcia tej samej postawy, jaką

zajął w odniesieniu do pierwszego

rozdziału Księgi Rodzaju.

Faktycznie mamy tu do czynienia z prawdziwym proble

mem: tradycja Kościoła przekazywała wiele stwierdzeń w spo

sób niekrytyczny, jako coś oczywistego, aż do momentu, kie

dy spowodowana postępem nauk kontestacja rzuciła wyzwanie

Kościołowi, który w końcu uznał, że te elementy nie stanowi

ły części Objawienia. Podaliśmy wyżej trzy przykłady. Można

by dorzucić jeszcze przedkopemikańską kosmologię, przypisy

wanie Mojżeszowi autorstwa Pięcioksięgu, problem auto^B

Drugiego Listu św. Piotra...

Tc niezaprzeczalne fakty zachęcają nas, aby wyróżnić w tra

dycji Kościoła to, co utrzymywane jest w sposób kry tycz.*
ny, od tego, co przekazywane jest w sposób n i e k r y t y c z
n y . U podstaw rozróżnienia znajduje się właśnie k o n t e s t a
c j a , pochodząca z różnorodnych przyczyn i czynników, która
neguje lub podaje w wątpliwość twierdzenia przekazane przez
tradycję. W wyżej cytowanych przykładach po pewnym czasie
i wahaniach Kościół uznał zasadność kontestacji. W innych przy
padkach, napotykając negację, mocno trzymał się swego stanowi
ska: kontestacja posłużyła do wzmocnienia, potwierdzenia wiary
Kościoła w tych punktach, które kwestionowano (rzeczywista
obecność Chrystusa w Eucharystii, grzech pierworodny, hierar

chiczna struktura Kościoła...). W tych ostatnich wypadkach Ko
ściół, wspomagany przez Ducha Świętego, lepiej zrozumiał, że
kwestionowane prawdy stanowiły część depozytu wiary, której
zachowywanie, przekazywanie i nauczanie jest jego obowiąz
kiem. W pierwszym wypadku cieszył się on również łaską Du
cha, który pozwolił mu stwierdzić, że kontestacja nie może naru
szyć danych objawionych. W każdym razie n i g d y w historii

Kościoła nie było „przepływu” pomiędzy dwiema kategoriami.

Nigdy wypowiedź ogłoszona częścią depozytu wiary nie przeszła
potem do kategorii wypowiedzi nie związanych z wiarą.

Do jakiej kategorii powinniśmy zaliczyć interesujące nas

twierdzenie: Jezus zdawał sobie doskonale sprawę z tego. że

jest Bogiem? Czy był okres w życiu Kościoła, kiedy to twier

dzenie było podawane i utrzymywane w sposób krytyczny wo
bec tych, którzy mu zaprzeczali? Odpowiedź jest twierdząca.
Okres życia Kościoła, gdy podobna kontestacja miała miejsce,
to okres apostolski, a tekst, w którym Kościół potwierdził to
przekonanie, ma siłę nieograniczenie większą aniżeli tekst sobo
rowy, bo jest to natchniony tekst biblijny, czwarta Ewangelia.

Wykazano to już szczegółowo w rozdziale 1. Tutaj ograni

czymy się jedynie do streszczenia wyników.

Tym, którzy przeczą tajemnicy Wcielenia, Jan ukazuje

w swojej Ewangelii to, że Jezus jest Synem Bożym, samym

WIARA KOtCIOłA POTWIERDZA. .

Bogiem, i że_to przekonanie ma swoje korzenie w nauczaniu

samego

Jezusa.

Prawdziwość lego nauczania poświadczona

jest przez cuda, „znaki", „dzieła", dokonane przez Jezusa.

W odpowiedzi na negacje i kontestacje w sposób rozstrzy

gający stwierdzono zatem dwie kwestie:

— Jezus jest Synem Bożym, samym Bogiem.

— Skąd to wiemy? Sam Jezus o tym pouczył.
Rezultatem tego rozumowania jest to, że nawet gdyby

czwarta Ewangelia nie potwierdzała bezpośrednio wiedzy Je

zusa o sobie samym, to wniosek taki wypływa bezpośrednio

z drugiego punktu: nauczania Jezusa. Nie ulega najmniejszej

wątpliwości,

że

tego

rodzaju

nauczanie

swoje

źródło

w wiedzy Jezusa. Jest to oczywiście truizm.

Jeśli porównamy poznanie, jakie Jezus miał o swym Bó

stwie, z innymi prawdami wiary, na przykład z prawdą o grze

chu pierworodnym lub o rzeczywistej obecności Chrystusa

w Eucharystii, natychmiast dostrzeżemy podobieństwa i różni

ce. Podobieństwa: w jednym i drugim wypadku w wyniku nega-

cji kontestacji zostaje potwierdzona wiara ludu Bożego. Różnice:

we wzmiankowanych przed chwilą dogmatach zjawisko konte

stacji i potwierdzenia wiary miało miejsce dość późno w życiu

Kościoła. Sobory potwierdzały uroczyście to, co wcześniej poda

wano w wątpliwość. Gdy chodzi o nasz temat, stało się to na po

czątku dziejów Kościoła, w okresie apostolskim, w tekście stano

wiącym część Objawienia, którym jest Boże słowo.

Polem przez prawie dwadzieścia wieków nikt nie kwestio-

nawał tej nauki, nikt nie podawał w wątpliwość historyczności

nauczania Jezusa, które przekazał św. Jan. Oczywiście teolo

gowie czasów nowożytnych, którzy pod względem ortodoksji

byli bez zarzutu, potrafili lepiej odróżnić tajemnicę Wcielenia

od ludzkiej wiedzy Jezusa o Jego Bóstwie. Wykazali, że pier

wsza nie zawiera ontologicznie drugiej. Jednakże zawsze bar

dzo mocno potwierdzali jedną i drugą.

Narzuca się wniosek. . Twierdzenie^ że Jezus wiedział, _że

jest Bogiem, stanowi część depozytu wiary Kościoła. Oczywi-

CZY JZZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM T

WIAKA KOŚCIOŁA POTWIERDZA

ścic nie zostało ono zdefiniowane przez uroczyste i nieomylne
nauczanie  Kościoła,  ale  spełnia  wszystkie  konieczne  warunki,
aby tego rodzaju definicja była możliwa. Jeśli chodzi o intere
sujący  nas  problem,  sytuacja  jest  dość  podobna  do  tej,  w  ja
kiej  znajdowały  się  dogmaty  ogłoszone  w  latach  1854  (Nie
pokalanego  Poczęcia),  1870  (nieomylności  papieża)  i  1950
(Wniebowzięcia), zanim Kościół je uroczyście ogłosił. Defini
cje te nic wniosły nic nowego, jedynie uroczyście potwierdziły
to, w co wierzył cały lud chrześcijański.

W drugiej części musimy teraz wykazać, jy jakiej relacji

znajduje  się  ta  wiara  Kościoła  w  stosunku  do  pracy  h i s t o
r y k a ,   badającego  t e k s t y   b i b l i j n e   i   r z e c z y w i s t o
ś c i ,  których tc teksty są świadkami

Historyk z racji metody posługuje się tylko r a c j o n a l n y -

m i narzędziami pracy. Jednakże nic jest on przez to samo
r a c j o n a l i s t ą , tzn. kimś, kto wyklucza nadprzyrodzoność,

zwłaszcza kiedy studiuje teksty, w których chodzi o rzeczywi
stość nadracjonalną. Jeśli jest on wiemy swej metodzie, będzie

musiał  skonfrontować  twierdzenia  tradycji  Kościoła  z  tym,  co
ukazuje  mu  studium  tekstów,  badanych  w  sposób  krytyczny.
Zobaczymy,  żc  będzie  zmuszony  przyznać,  że  tc  twierdzenia
opierają  się  na  solidnych  danych,  na  argumentach,  które  swą
wartość zawdzięczają zdrowej metodzie historycznej.

Powtórzmy to, co już zostało powiedziane. Ta kwestia sa

rn  a  w  s o b i e   należy  do  kompetencji  historyka.  Nikt  nic  za
przeczy,  że  historyk  ma  prawo  postawić  sobie  pytanie:  „Czy
Aleksander Wielki uważał się za boga?” Dziedzina wiary chrze
ścijańskiej  nie  należy  do  strefy  tabu,  otoczonej  zasiekami
i  niedostępnej  dla  badań  historycznych.  Jednakże  musi  ona
mieć świadomość swych granic i ukazać jasno stopień pewno
ści lub niepewności swych wyników.

1. HIPOTEZA ROBOCZA

/j! ' lA

’ X l/f Jjj

Celem drugiej części naszych rozważań jest konfrontacja

wiary Kościoła, ukazanej w poprzednich rozdziałach, ^wyni
kami badań historycznych, naukowych, które są uczciwe, lo

jalne, racjonalne, ale nie racjonalistyczne.

Chcąc to osiągnąć, sięgniemy po metodę stosunkowo rzad

ko używaną w studiach biblijnych, która jednak odznacza się
nie podlegającym dyskusji rygorem naukowym. Metoda ta jest
bardzo bliska metodzie problemów geometrycznych, które mu

sieliśmy  rozwiązywać  w  wyższych  klasach  szkół  średnich,
a  których  rozwiązanie  zaczyna  się  słowami:  „Załóżmy,  że
problem  jest  rozwiązany”.  Spokrewniona  ona  jest  również
z metodą, która pozwoliła astronomowi Leverrierowi odkryć
planetę Neptun. Stworzył on h i p o t e z ę   r o b o c z ą :  nieregu-
larności w ruchach gwiazd  spowodowane były zakłóceniami

jakiejś innej, nie znanej planety. Umiejscowił tę planetę w prze

stworzach  nieba  („załóżmy,  że  problem  jest  rozwiązany”).
Wyliczył  pozycję  i  wymiary  tej  planety  zgodnie  z  zaobser
wowanymi  przez  siebie  zakłóceniami,  które  musiałaby  ona
stwarzać. I wiadomo, że  odkryto tę planetę dokładnie w tym
miejscu, które zostało wyliczone.

Mając to na uwadze, przedstawiamy naszą hipotezę robo

czą: różne teksty Nowego Testamentu, które mówią o tajemni
cy Chrystusa, o Jego preegzystencji i Jego Bóstwie, można
wyjaśnić w sposób następujący: Jezus był fiattiax że jest Bo

giem, Synem Bożym. To wszystko, co Nowy Testament mówi
na Jego temat, odpowiada temu, co Jezus myślał o sobie sa-

«0'

i ukazał to przekonanie poprzez swoje nauczanie i swoje

czyio

Prawomocność lub — lepiej — słuszność tej hipotezy robo

czej przedstawia się następująco:

1. Pokażemy, jak poniekąd u priori, Jezus zmuszony był

postępować, aby przekazać swoje przekonanie uczniojn.

2. Pokażemy dokładną.odpowieilniość pomiędzy sposobem,

według którego Jezus z konieczności musiał postępować, usta
lonym a priori, a tym, co nam objawia ewangeliczna i nowo-

testamentowa tradycja, rozważana w jej historycznym rozwoju.

Uściślijmy ostatecznie naszą hipotezę roboczą. Kiedy mówię:

Mahomet w i e d z i a ł, że jest posłany przez Boga, mam na my

śli. że był on nim r z e c z y w i ś c i e (płaszczyzna obiektywna).
Kiedy mówię: Mahomet był p e w n y , że jest posłany przez

Boga, to równie dobrze mogę nie podzielać tej pewności i my

śleć, że Mahomet mylił się co do swego posłannictwa (płaszczy

zna subiektywna).

Oto dlaczego nasza hipoteza robocza została sformułowana

w terminologii subiektywnego przekonania (Jezus był pewien,

że jest Bogiem), a nie poznania obiektywnego (Jezus wiedział, żc

jest Bogiem). W ten sposób pozostajemy w dziedzinie ściśle
właściwej historykowi, który nie może stwierdzić Bóstwa

Chrystusa (twierdzenie, które objawia wiara), ale który może

w odniesieniu do Jezusa — tak jak do Mahometa, Aleksandra

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM?

'Twierdzenie, że „to wszystko, co Nowy Testament mówi na temat Jezusa,

odpowiada temu. co Jezus myślał o sobie samym” implikuje oczywiście fakt, że

„to wszystko, co Nowy Testament mówi na temat Jezusa”, stanowi spójną całość.

Tego ostatniego punktu nic przyjmują ci, którzy uważają, żc w Nowym Testamencie

jest wiele trudnych do pogodzenia ze sobą chrystologii. Jednak opinia la jest
bardzo sporna. Nie do pogodzenia jest tylko to, co jest sprzeczne w ścisłym tego

słowa znaczeniu (A różne jest od A). Otóż w nowotcstamentowycb twierdzeniach

odnośnie do Chrystusa nigdzie nic znajdujemy tego rodzaju sprzeczności.

Znajdujemy tam napięcia pomiędzy twierdzeniami, k t ó r e w y d a j ą s i ę

s o b i e p r z e c i w s t a w i a ć , ale nie są ze sobą sprzeczne. Tak samo wiata

chrześcijańska twierdzi, że są trzy Osoby Boskie, ale jeden Bóg, twierdzi, 2e jest

łaska i wolność, nieskończone miłosierdzie Boże i istnienie piekła itd. Jest to

podstawowa właściwość t a j e m n i c y Boga i Chrystusa.

tttPOtKZA ROBOCZA

Wielkiego, Buddy i innych — stawiać sobie pytanie na temat
tego, co On sam myślał o swej osobie i swym stosunku do

Boga.

/. Przeszkody

- objawieniu tajemnicy Chrystusa

Po sformułowaniu hipotezy roboczej spróbujmy teraz zasta

nowić się nad tym, co warunkuje objawienie człowiekowi tej

Jajcmnicy^ Przede wszystkim, jeśli weźmiemy pod uwagę

mentalność bezpośrednich uczniów Jezusa, to objawienie tej

tajemnicy napotyka trzy przeszkody:

1.. Mentalność- religijną,- według której rzeczą istotną było

posłuszeństwo Prawu Bożemu, ogłoszonemu przez Mojżesza.

Była ona zbyt mało przyzwyczajona do refleksji o Bogu i Jc-

go naturze i mało podatna na tę refleksję, uważaną przez wie

lu za nieużyteczną, niemożliwą i świętokradzką.

(

2. Mentalność religijną, ukształtowaną przezjtonfrontację

. z otaczającym bałwochwalstwem, dla której to wszystko, co

'I nic było tożsame z wyznaniem wiary monoteistycznej z Księ

gi Powtórzonego Prawa 6,4, tym samym stawało się bałwo
chwalstwem.

Mentalność religijną, ukształtowaną przez ęscłiatologię^

a nawet apokaliptykę: pewność, że koniec wszystkiego jest
bliski, i uporczywe oczekiwanie tego końca, w którym ostatfc
cznic objawi się triumf Boga nad nieprzyjaciółmi Izraela, jak

^ również szczęście i chwała ludu Bożego, który zapanuje nad

swymi cicmiężycielami; oczekiwania, których ślady widoczne są

jeszcze w mentalności uczniów Jezusa po Jego Zmartwychwsta

niu (por. Dz 1,6).

Rzecz

jasna

n»j cytiwgi objawienie

tajemnicy Boga

i Chrystusa mogło odbywać się tylko stopniowo. Początkowo

mogło zostać przyswojone tylko to, co wchodziło w zakres re-

t ligijnej mentalności pierwszych uczniów: Jezus — prorok. p«ł-

CZY JEZUS WITMIU., ZF. JEST B(XilFM?

\\ex\s

stanice Boga. Z drugiej strony Bóstwo Jezusa mogło zostać obja
wione uczniom jedynie przez takie zachowania, w których Jezus

przejmował władzę zarezerwowaną dla samego Boga („twoje
grzechy są odpuszczone"), a nie przez wyraźne deklaracje, które
mogły wzbudzić tylko pełną zgorszenia dezaprobatę.

Zresztą Jezus w sposób nieunikniony musiał podjąć ryzyko,

że  Jego  słowa  i  Jego  czyny  zostaną  zinterpretowane  zgodnie
z  mentalnością,  jaką  posiadali  Jego  uczniowie.  Mentalność  ta
niekonieczne  musiała  fałszować  znaczenie  tego,  co  widzieli
i  słyszeli,  ale  działała  podobnie  do  filtrujących  szkieł,  kolory-
zujących  lub  zniekształcających,  zależnie  od  przypadku  powię
kszając  lub  pomniejszając,  powodując,  że  zapamiętywali  lub
zapominali  to,  co  widzieli  i  słyszeli,  w  zależności  od  tego,  czy
było  to  zgodne  z  ich  mentalnością,  czy  nie.  Do  słów  i  czynów

Jezusa wprowadzali elementy obce, zaczerpnięte z ich własnych

horyzontów religijnych. I jest rzeczą oczywistą, że im większa

jest różnica pomiędzy tym, co Jezus mówi i czyni, a tym, jak to

rozumieją uczniowie, tym bardziej skłonni są oni do redukowa
nia, zapominania, koloryzowania czy zniekształcania.

I jeszcze jedna uwaga. Według prezentowanej wyżej hipote

zy  roboczej,  _Jczus  był  przekonany,  że  jest  Bogiem,  ale  nie
utożsamiał  się  z  Bogiem,  swoim  Ojcem,  na  co  jasno  wskazują
teksty  biblijne.  Co  więcej,  był  On  zdecydowanym  i  bezkom
promisowym  wyznawcą  izraelskiego  monoteizmu  (por.  tekst
Pwt  6,4,  cytowany  przez  Jezusa  w  Mk  12,29).  W  ramach  na

szej  hipotezy  roboczej  Jezus  miałby  koncepcję  dotyczącą  swej
Osoby,  jaka  wyłania  się  z  pism  Janowych:  jest  On  Bogiem,
Jego  Ojciec  jest  Bogiem,  a  mimo  to  jest  tylko  jeden  Bóg.  Jed
nakże  jeśli  sformułowanie  tego  rodzaju  nauki  stanowi  jeszcze

pewną  trudność  po  dwudziestu  wiekach  chrześcijaństwa  oraz
teologicznych  i  dogmatycznych  dyskusjach,  to  tym  bardziej
trudne,  a  nawet  wręcz  niemożliwe  było  dojście  do  zadowalają

cych sformułowań u zarania ery chrześcijańskiej! Istniało
ogromne ryzyko stworzenia ordynarnego politeizmu, podobne
go do tego, który Biblia zaciekle zwalczała. Jezus

HIPOTEZA ROBOCZA

postępować  bardzo  ostrożnie,  aby  uniknąć  powstania  w  duszach
swoich wiernych  jednego  z  trzech  błędów,  będących  stałą pokusą
chrześcijan:  Jezus  nie  jest  naprawdę  Bogiem;  nic  jest  naprawdę
człowiekiem;  jest  kilku  Bogów.  Od  razu  dostrzegamy  nieunik
niony  charakter  pierwszego  etapu  nauczania  Jezusa.  Przekaże  On
przekonanie,  kim  faktycznie  jest,  bardziej  przez  czyny  niż  słowa,
bardziej  przez  swoje  zachowanie,  polegające  na  przypisywaniu
sobie przymiotów boskich, aniżeli przez wyraźne deklaracje, któ
re byłyby niemal na pewno źródłem błędów.

2. Tny etapy

A zatem wszystko, zarówno sama nauka, jak i jej wewnętrzne

trudności,  zarówno  uczniowie,  jak  i  ich  ograniczona  możliwość
przyswojenia  sobie  tej  nauki,  nakazywało  stopniowe  wdrażanie
w  te  prawdy.  To  stopniowe  nauczanie  można  a  priori  usystema
tyzować w trzech etapach,

W p i e r w s z y m e t a p i e Jezus.nic objawia wszystkiego,

co  mogłoby  być  zrozumiane  odnośnie  do  Jego  osoby_i  nauki,
ale  tylko  to,  co  —  zgodnie  z  określoną  mentalnością  środowi
ska  ^  mogło  być  przyjęte  i  przyswojone  bez  niebezpieczeń
stwa  popadnięcia  w  błąd.  Jednak  będzie  musiał  próbować

przeobrazić tę mentalność, ukazując jej wąskie granice i ewen
tualne odchylenia.

D r u g i e t a p skoncentruje się na formacjLaruny.uczniów ■

Ci  zaś,  pociągnięci  i  zdobyci  nauką  i  osobowością  Mistrza,
zdobędą  odpowiednie  dyspozycje,  które  ewentualnie  pozwolą
im  przyjąć  przewyższającą  i  szokującą  ich  naukę,  której  wszy
stkich wymiarów nie są jeszcze w stanie zrozumieć.

T r z e c i e t a p polegać będzie na dokonaniu ąelekcji we

wnątrz  tej  grupy  uczniów,  celem  wybrania  uprzywilejowa
nych,  którym  będzie  można  powierzyć  głębszą  naukę,  aby  —
kiedy  będą  już  wystarczająco  dojrzali  —  przekazywali  ją  innym.

Należy położyć nacisk na fakt, że te trzy etapy może a priori

założyć nawet ten. kto zupełnie nie zna tradycji ewangelicznej.
Oczywiście można zarzucić temu schematowi to, że prezentuje

on a priori to, co faktycznie jest tylko a posteriori, i powie

dzieć. że w rzeczywistości to tradycja ewangeliczna tkwi u pod
staw tego rozróżnienia na trzy etapy.

Na taki zarzut możemy odpowiedzieć, że schemat ten odpo

wiada całkowicie temu. co historia i socjologia religii wie

o ewolucji religii. w szczególności o relacjach pomiędzy zało
życielem. uczniami a szeroką publicznością.

jezus

wir.nztAt, u:

jest

aogutr

2. STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI

EWANGELICZNEJ

DWA PIERWSZE ETAPY:

NAUCZANIE JEZUSA SKIEROWANE DO RZESZ

1 DO UCZNIÓW

Nic chodzi lutaj o zrelacjonowanie prac egzegetów i kryty

czne zbadanie wszystkich tekstów, mówiących o samoświado

mości  Jezusa.  Ograniczymy  się  do  ukazania  szerokiego  kon
sensusu  egzegetów  tam,  gdzie  takowy  istnieje.  Tam,  gdzie  le
go  konsensusu  nic  ma  albo  gdzie  trudno  na  taką  większość

wskazać, przyjmiemy rozwiązanie, za którym przemawiają
bardziej przekonujące argumenty.

LPięp

e,a

publiczne nauczanie Jezusa

Spróbujmy zebrać te elementy pierwotnej tradycji, tzn. czyny

i słowa, które według większości krytyków pochodzą od samego
Jezusa, z czasów Jego o u_biicjŁncl działalności (w przeci
wieństwie do działalności, która skierowana była jedynie do

uczniów).

a) Jesus bluźmmiL.

Chcielibyśmy tutaj zwrócić uwagę na prawdę, której mało

kto przeczy: wydaje się, że według najbardziej pierwotnej tra

dycji współcześni Jezusowi ludzie oskarżali Go o blużnierstwo.
albowiem przywłaszczał sobie prerogaly^y^Jaórc przysługują
tylko Bogu.

c/.vmvs miD/Mł. źt: jgsr

iuhuim

U/najc U> olbrzymia większość

współczesnych nam egzege-

tów.  Oskarżenie  Jezusa  o  blużnicrstwo  sformułowano  wyraźnie,
gdy  został  On  postawiony  przed  władzami  żydowskimi  —
w  Mi

26,65

i Mk

14,64 —

a pośrednio w ł,k 22,71 i J 19,7.

Oczywiście opinie cg/cgctów różnią się w odniesieniu do natury
zarzucanego Jezusowi hluźnierstwa. a nawet do historyczności

dialogu pomiędzy Jezusem a arcykapłanem, ze względu na to, że
dialog ten przybiera u Ewangelistów różne formy (oraz ze

względu na to, że brak go u św. Jana). Ten sceptycyzm wydaje
mi się nieusprawiedliwiony, ale to nic ma tutaj znaczenia. Nie

można podawać poważnie w wątpliwość przynajmniej tego, że

oskarżenie o blużnierstwo „niezaprzeczalnie stanowi echo sposo
bu, w jaki pierwsi chrześcijanie streszczali główny zarzut, skiero

wany przeciw Jezusowi" Otóż ci pierwsi chrześcijanie stali bar

dzo blisko wydarzeń ziemskiego życia Jezusa. Tylko parę lat

dzieliło ich od śmierci Zbawiciela. Można być prawie pewnym,
że te oskarżenia były rzeczywiste. O jakie to bluźnierstwa cho

dziło? Z pewnością nie o te, o których mówi tradycja rabiniczna:

wypowiadanie imienia Jahwe,

publiczne mówienie np.: „niech

będzie Bóg przeklęty”. Po wyeliminowaniu tych dwóch typów

bluźnierstwa pozostaje tylko jedno, które polega na przypisywa

niu sobie prerogatyw boskich. Dobrym przykładem tego typu

oskarżenia jest Mk 2,7 (paralele u Mt 9,3 i Łk 5,21): „Czemu On

tak mówi? _Qn blużni. Któż może odpuszczać grzechy, prócz

jednego Boga?”

(zob. również J 5,18; 10,33)

Należy

zauważyć, że w Biblii, apokryfach, starożytnej literatu

rze żydowskiej, pismach rabinicznych żaden człowiek należący

do narodu żydowskiego nic był oskarżony o przywłaszczanie so

bie boskich prerogatyw. Jedynie królowie pogańscy domagali się

takiej czci dla siebie (Dn 3,1-7; 6,7-9; por. Ez 28,2; 2 Mch 9,12

J.-A. Fitzmyer SI. Noueeau Testament et christologie: ąuestions actuelles.

NRT 1981, s. 200. Obecnie: Vingt Questions sur Jesus-Christ, Paryż 1983. s. 113.

Zdaniem większości krytyków werset Mk 2,7 został włączony później do

tekstu epizodu o uzdrowieniu paralityka. Jednak ogromna liczba egzegetów

stanowczo opowiada się za historycznością epizodu przytoczonego przez Mk

2.5b-IO Słusznie sądzą oni. że sam fakt przynależności do późniejszej redakcji

nie jest żadna oznaką nichistorycznoici. Potrzebne są inne argumenty.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWASOfJICZSfJ

i in.). Stoimy zatem tutaj w obliczu czegoś a b s o l u t n i e
n o w e g o . Jego. rodzaju oskarżenie, luótcgo nigdzie indziej

jlic ma^ może pochodzić tylko z jednego źródła: z zachowania

Jezusa, które dawało powód do podobnego obwinienia.

blJczus prawodawca.

W Kazaniu na Górze jak refren powtarza się formuła:

..Słyszeliście,  że  powiedziano  (...).  A  Ja  wam  powiadam"  (Ml
5,21.27.31.33.38).  Formuła  ta  modyfikuje  Prawo  Mojżeszowe
w  sensie  większych  wymagań.  Również  w  judaizmie  znajduje

się  analogiczna  tendencja.  Na  przykład  zakaz  rozwodów,  sfor
mułowany  przez  Jezusa,  można  porównać  do  zakazu  poliga
mii,  wydanego  przez  rabinów  w  X  wieku  naszej  ery,  podczas
gdy  zarówno  jedno,  jak  i  drugie  było  wyraźnie  dozwolone
przez  Prawo  Mojżeszowe.  Jednakże  (o,  co  jest  jedyne  i  właści
we  tylko  Jezusowi,  to  właśnie  formuła  użyta  przez  Niegee
„Słyszeliście!  Że  powiedziano  (...).  A  Ja  wam  powiadatp"  fot
mula,  która  nie  ma  ż a d n e j   paraleli  w  Starym  Testamencie
i  judaizmjg.  Nawet  jeśli,  co  należy  podkreślić,  Jezus  nic  znosi
Prawa  Mojżeszowego,  ale  zachęca,  aby  pójść  o  wiele  dalej

w  tym  samym  kierunku,  to  jednak  jest  tutaj  coś  niespotykanego.
Jezus  nie  mówi  jak  Mojżesz  według  Pwt  6,1:  ,,Takie  są  polece
nia,  prawa  i  nakazy,  których  nauczyć  was  polecił  mi  Pan.  Bóg
wasz".  Nie  mówi  też  tak,  jak  wszyscy  prorocy:  .Jak  mówi  Pan.
Bóg  wasz”.  Spokojnie  stwierdza:  Ja.wam  powiadam..."  I  cho

dzi  o  absolutnie  autentyczne  słowo  Jezusa.  Prawic  wszyscy  to
przyjmują  \  .Jezus  w  sposób  suwerenny  posługuje  się  Prawem
i  Tradycją^  które  interpretuje,  pogłębia  a  nawet  poprawia"

Równa się w ten sposób .z Prawodawcą, z Bogiem ’.

’ łącznie z R. Bulimanncm. Jesus. Breslin 1929. s. 78-79.

P. Benoit. La dninite de Jesus. „Lumierc cl Vie” 9/1953, s. 51n.

Próbowano wyjaśnić ic teksty, przypominając, ze według niektórych tradycji

rabinicznych w epoce Mesjasza miałaby nastać zmiana Prawa Mojżeszowego.

Można zobaczyć na ten temat W. Dasies. The Serman on the M

umii

. Cambridge

University Press 1966, s. 57-63. Wydaje są. że W Davics słusznie sądzę tf te

teksty są zbyt późne, zbyt niedokładne, aby uzasadnić lego rodzaju opinie

6’

c n n / t s M i r i t / M . At

jest

mx;it:\t’

Z lej samej perspektywy należy patrzeć na inną wypowiedź

Jezusa:

kocha ojca lub matki; bardziej niż Mnie, nic jest

Mnie godzien. I kto kocha syna lub córkę bardziej niż Mnie,

nic

est Mnie godzien” (Mt 10,37). Również tutaj większość kryty

ków rozpoznaje autentyczne słowa Jezusa, jeśli nic co do formy,

to przynajmniej co do treści *. Ponownie mamy wypowiedź, któ

ra nic ma żadnej rzeczywistej paraleli w Biblii i judaizmie

. Ma

to swoje uzasadnienie. JKlóż bowiem może wymagać, aby cenio
no go wyżej niż rodziców- czy. dzieci, jeśli nic sam Bóg?

Cl Jezus, Syn Boży_
W czasie swego publicznego nauczania Jezus nazywa siebie

Jeden raz Synem Bożym, przynajmniej jeśli ograniczymy się

do tekstów, które większość krytyków uznaje za autentyczne

słowa history cznego Jezusa. Chodzi o przypowieść o pae=_

wrotnych rolnikach (Mk 12.6-8; por. Mt 21,37-39; Łk 20,13-

-15). Również tutaj olbrzymia większość współczesnych nam

egzegetów uważa, że przypowieść ta w swym rdzeniu sięga
nauczania samego Jezusa (w szczególności wzmianka o Synu).

Cechuje ich jednak tendencja do przyjmowania poważnego

wkładu redakcyjnego pierwotnej tradycji chrześcijańskiej, który

nic dotyczy interesujących nas tutaj kwestii". Przypomnijmy

sobie, że w tej przypowieści pewien człowiek zakłada winnicę

* Faktycznie te słowa Jezusa są przytoczone również przez Łk 14.26 według

formuły, która z językowego punktu widzenia może uchodzić za bardziej

archaiczną. Właśnie tę wypowiedź R. Bultmann cytuje jako autentyczny logion

Jezusa {Jesus, s. 33 i 91).

Czasami cytuje się jako paralelę Pwt 33,9, chodzi tam jednak o shtżbę Bogu;

powołanie Elizeusza (I Kri 19,19-20) — tam chodzi o pierwszeństwo misje a nic

specjalne przywiązanie do osoby. Jeśli zaś chodzi o cytowane jako paralele teksty
rabinicznc (por. Strack-Billcrbcck ad loc.), to chodzi w nich o pierwszeństwo

w usługiwaniu: nauczycielowi należy się ono przed ojcem.

Na lemat tej przypowieści zob. X. Leon-Dufour, „La parabole des vigncrons

homteides", w; Śtudes dbtarifiile, Paryż 1965, s. 308-330, i dzieło M. Hubaula.

La parabole des eignerons homicides. „Cahiers dc la «Kcvuc bibliquc»" 16/1976.

który szczegółowiej bada problem autentyczności i dokonuje przeglądu opinii

krytyki cgzcgctyczncj. Obaj są zgodni co do tego. by istotny trzon przypowieści,

a w szczególności wzmiankę o Synu, przypisać samemu Jezusowi.

-• -

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANC.EUCZNEJ

i  oddaje  ją  w  dzierżawę  rolnikom,  którzy  biją  lub  nawet  zabi
jają  sługi,  posłane  do  nich  po  należne  mu  z  winnicy  owoce
„ M i a ł   jeszcze  jednego,  ukochanego  syna"  (Mk  12,6),  Posyła
go  do  nich,  a  oni  go  zabijają.  Wszyscy  komentatorzy  zgodni
są co do tego, że mamy tu do czynienia z bardzo jasną alegorią.

Właścicielem jest Bóg. sługami są prorocy, synem jest Jezus

Tak więc Jezus wyraźnie ukazuje się tutaj — w odróżnieniu

od proroków, którzy byli tylko sługami — jako Syn Boga.
Jednocześnie to zbyt olśniewające słuchaczy światło zostało

niejako  stonowane  przez  gatunek  literacki  przypowieści,  który
nic  pozwala  wyrazić  dokładnie  zależności  pomiędzy  alegorią
a  rzeczywistością.  Jednakże  dla  tego,  „kto  ma  uszy  do  słucha
nia"  (por.  Mk  4,9),  lekcja  jest  jasna.  Ojciec  Lćon-Dufour  for
mułuje  to  dokładnie  tak:  „To,  co  [Jezus]  mówi  o  sobie  samym,
dotyczy nic tylko Jego misji, ale i Jego osoby. jCzyż postać syna
w  przypowieści  nic  sugeruje  tego,  że  miał  świadomość,  iz  jest
Synem  Boga?”

Zaiste, czyż Jezus mógł uczynić coś więcej

wobec określonej mentalności swoich rozmówców? W poprze
dnim rozdziale wykazaliśmy, że to było absolutnie niemożliwe
(zob. wyżej, s. 55n).

Reasumując, można zatem powiedzieć: Jsiedy Jezus mówił

do grona szerszego niż grono Jego uczniów, dawał do zrozu

mienia, że przewyższa posłańców Bożego Objawienia, któnty

Go  poprzedzili.  Co  więcej,  dyskretnie  ukazywał,  że  Jego  więź
z  Bogiem  jest  jedyna,  nieporównywalnie  większa  od  tej,  którą
cieszyli  się  posłańcy  Boga  w  przeszłości.  Oni  byli  sługami.
On  natomiast  jest  Synem.  Jasno  wykazał,  że  dysponuje  wła

dzą. która należy jedynie do Boga:_wladzą prawodawczą, wiar
dzą odpuszczania grzechów. Ci słuchacze, którzy oskarżyli Go
o bluźnicrstwo, wcale się nie pomylili.

Chcąc być wiernym metodzie historyczno-krytycznej. przy

jętej w tym rozdziale, nie powiemy nic więcej na ten temat.

Zob. na przykład przypisy Biblii Jerozolimskiej.

Ijćon-Dufour. dz. cyt., s. 322.

C/Y JEZUS WIEOZIAt.. ł.h. JEST MMMM?

Dodamy po prostu, że słowa Jc/usa, które analizowaliśmy, są

o t w a r t y m i , dającymi się pogłębić stwierdzeniami. Pier

wsza, powierzchowna lektura nie może wyczerpać ich treści.

Wykorzystany tutaj gatunek literacki, przypowieściowy, alu

zyjny, otwiera się na całą gamę interpretacji, spośród których
żadnej nie można

a priori

wykluczyć.

I''

2. Drugi etap: nauczanie Jezusa skierowane do uczniów

Na ogół Ewangeliści wyraźnie odróżniają nauczanie Jezusa

kierowane do rzesz i nauczanie kierowane do grupy uczniów,

Mają nawet tendencję do grupowania zespołu wypowiedzi,

sformułowanych  prawdopodobnie  w  różnym  czasie,  aby  uło
żyć  z  nich  jedno  przemówienie,  skierowane  do  jednego  lub
drugiego  audytorium.  I  tak  u  św.  Mateusza  Kazanie  na  Górze
(rozdz.  5-7)  oraz  .nauczanie  w  przypowieściach  (rozdz.  13)

skierowane  jest  do  szerokiego  audytorium.  Słuchaczami  mowy
misyjnej  (rozdz.  10)  i  mowy  dotyczącej  końca  świata  (rozdz.
24-25)  są  jedynie  uczniowie.  Często  w  Ewangeliach  znajdują
się  takie  wyrażenia,  jak:  „mówił  do  tłumów”,  „rzekł  do  swych
uczniów”,  „przywołał  do  siebie  tłum  razem  ze  swoimi  ucznia

mi” lub podobne (por. Mt 11,7; Mk 7,14; Łk 5,3; 7,9 i in.; Mt
9,37; 10,1; 15,32 i in.; Mk 8,34). Nawet jeśli te wzmianki cza

sami zdradzają teologiczne intencje Ewangelistów (por. na
przykład Mk 8,34 z Mt 16,24), nikt nic przeczy, że istnieje

różnica pomiędzy

tym

i dwoma typami nauczania. W

pierwszej

części swego posłannictwa, szczególnie w Galilei, Jezus zwraca
się przede wszystkim do rzesz. Następnie, kiedy te rzesze odłą

czają się z wolna od Niego, swoje nauczanie poświęca głównie
formacji uczniów.

Otóż uczniom Jezus jaśniej objawia to, kim w rzeczywisto

ści jest. Ukazuje siebie jako-Syna, jako tego, który nazywa
Boga „Abba”, czyli „tatuś”.

a) Jezus, Syn Boży

Zbadamy dwa teksty, w których olbrzymia liczba krytyków

rozpoznaje autentyczne słowa Jezusa: Mk 13,32 (= Mt 24,36)

i Mt 11.25-27 (= Łk 10,21-22).

Nie oznacza to, że prócz nich nic ma innych tekstów, jak na

przykład uroczyście potwierdzone przez Jezusa wyznanie Pio

tra: „Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga żywego” (Mt 16,16). Jestem

przekonany,

że

słowa

odzwierciedlają

rzeczywistość

histo

ryczną. Jednakże ponieważ tekst ten jest przedmiotem dyskusji

wśród egzegetów z poważnych na pozór racji (brak wyrażenia

„Syn Boga żywego” w tekstach paralclnych Marka i Łukasza),

pozostawimy go wraz z innymi na uboczu z racji metodycz

nych (por. s. 59).

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANGELICZNEJ

— Mk

13,32

i Mt

24,36

/».•«#.

»'iS~ f

Chodzi o wspomniany wyżej (s. 30n) tekst, znajdujący się

w mowie Jezusa o końcu czasów, mowie skierowanej do sa:

mych uczniów (por. Mk 13,3; Mt 24,3: „na osobności”), doty
czący nieznajomości dnia sądu: ,,Lecz o dniu owym lub godzi

nie nikt nie wie, ani aniołowie w niebie, ani Syn, tylko Oj
ciec” (Mk 13,32). Egzegeci, przyjmujący autentyczność tych

słów Jezusa, należą do miażdżącej większości. Argument prze

mawiający za autentycznością tych słów jest trudny do podwa

żenia. Dlaczego twórcą tej wypowiedzi, w okresie, w którym

tego rodzaju ograniczenie wiedzy Jezusa było źle widziane

i sprawiało trudność, miałaby być gmina chrześcijańska? Je

słowa mogły zachować się w Ewangelii jedynie pod warun

kiem, że faktycznie zostały wypowiedziane. Fakt, że łnkasz je

opuszcza, że liczne rękopisy Mateusza usuwają słowa dotyczą

ce niewiedzy Syna, to wszystko wskazuje, że wypowiedź ta

od zarania sprawiała trudności. A zatem jest zupełnie niepra

wdopodobne, by zmyślono ją właśnie wtedy.

Dlatego pewna liczba egzegetów, będąca pod wrażeniem te

go argumentu, utrzymuje, że to zdanie jest wypowiedzią Jezu

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM?

sa. Dodają, żc jedynie w/mianka o Ojcu i Synu jest retuszem

pierwotnej gminy, wyrażającym jej teologię Chrystusa.

Od razu widać słabość tego stanowiska. Polega ona na

przyjęciu a priori, że Jezus nie mógł użyć słowa „Syn”,

a przecież na to nie przedstawiono żadnego argumentu. Egzc-

gcci ci stanowią znikomą mniejszość.

Niceo

dalej

zastanowimy

się

nad egzcgctycznym proble

mem nieznajomości dnia sądu przez Jezusa (niżej, s. 145). To,

co chcemy zaznaczyć tutaj, to właśnie sam moment, w którym

Jezus naucza o swej niewiedzy, przedstawia siebie jako „Sy

na”, a Boga jako „Ojca”. Z drugiej strony wyraźnie widać

pewne crescendo: aniołowie w niebie, Syn, Ojciec. Syn jest

zatem ponad aniołami. Oczywiście nie trzeba przeceniać zna

czenia tej gradacji: liczne teksty rabiniczne przedstawiają fa

ktycznie Mesjasza, a nawet sprawiedliwych jako wyższych od

aniołów ". Większe znaczenie ma tutaj wzmianka o aniołach

w n i e b i e .

Syn

zatem wzmiankowany jest pomiędzy dwoma istotami

n i e b i e s k i m i ; aniołami i Ojcem. W ten sposób Jezus da

je do z r o z u m i e n i a , że jest On również istotą niebieską.

drugiej

strony b l i ź n i a c z a wzmianka o Ojcu i Synu rów

nież daje do myślenia. Ojciec i Syn są dwiema korelatywnymi

rzcczywistościami, z których jedna implikuje drugą. Choć nie.

możemy tu mówić o równości (Ojciec w swej istocie jest za

wsze wyższy), jednak możemy wyróżnić sferę wspólnego ist

nienia, nie przekraczając poziomu sugestii.

Jak widać, nic chodzi o wyraźne, możliwie niedwuznaczne

twierdzenia, ale o sugestie. Zresztą zawarte są one w zdaniu,

którego celem nie jest w żadnym wypadku ukazanie wyjątko

wej wielkości Chrystusa, ale podkreślenie nieprzeniknionej ta

jemnicy, która otacza datę dnia ostatecznego, tajemnicy znanej

jedynie Ojcu. Czy wytwór gminy chrześcijańskiej w epoce

bardzo wyraźnych wypowiedzi św. Pawła byłby tak dyskretny,

tak aluzyjny?

"Znb. Strack-Billcrbeck, t. III, s. 673, na temat Hbr 1,3.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANCEUCZNU

— Mt 11,25-27 = Łk 10,21-22

„Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te

rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom.
Tak, Ojcze, gdyż takie było Twoje upodobanie. Wszystko przc-

kazał Mi Ojciec mój. Nikt też nie zna Syna, tylko Ojciec, ani Oj

ca nikt. nie zna^ tylko Syn i ten, komu.Syn zechce objawię”.

W odróżnieniu od poprzedniego fragmentu, tutaj kontekst mniej
wyraźnie sugeruje, że tylko uczniowie słyszeli to zwierzenie.
Kontekst u Mateusza jest bardzo niepewny, wyrazistszy jest na
tomiast u Łukasza, gdzie nasz fragment obramowany jest dwoma
zwrotami do uczniów. Ta uwaga nie ma jednak większego zna
czenia. Bardziej decyduje tutaj sam charakter wypowiedzi Jezusa,
która ze swej natury wydaje się nie do pogodzenia z przemówie

niem skierowanym do rzesz i która sugeruje pewną intymność.

W odróżnieniu od tekstów poprzednich, nic można powie

dzieć, żc bardzo wielka liczba komentatorów przypisuje te
wersety historycznemu Jezusowi. Opinie krytyków różnią się tu
bardzo i trzeba powiedzieć, że obie strony popierają znakomici
egzegeci

. Tym, co uderza, jest jednak słabość argumentów

tych, którzy nie chcą widzieć w tym wersecie autentycznych
słów Jezusa. Jak to wykazał autor stosunkowo nowego stu
dium, badającego dogłębnie tę sprawę

12 l3

, argumenty przeciwko

Wśród współczesnych nam egzegetów, którzy bronią autentyczności, przy

toczmy  następujących:  P.  Benoit,  La  dmnitś  de  Jćsus,  „Lumidre  et  Vie”  9/1953.
s.  60;  C.  Spicq,  Dieu  et  l'Homme  daru  le  N.  T.,  Paryż  1961,  s.  80n.  L.  Ccrfau*.
Recueils  L.  Cerfawc,  III,  Gcmbloux,  1962  s.  159;  A.  Feuillet,  Jesus  et  la  Sagesse
divine  d'apris  les  ivangiles  synoptiąues,  RB  62/1955,  s.  196;  X.  Leon-Dufour.

Les  Śvangiles  et  1'histoire  de  Jśsus,  Paryż  1963,  s.  412;  R.  Brown.  Jesus.  Cod
and  Man,  Milwaukee  1968,  s.  90  (przyjmuje  tezę  J.  Jcremiasa,  por.  niżej).  Wśród
egzegetów  niekatolickich:  J.  Jeremias,  Neutestamentlich  Theologie.  t.  I.  Gutcrsloh

1971, s. 63-65 (chciałby widzieć u podstaw formułę paraboliczną: „Tak samo. jak

nikt nie zna Ojca, tylko Syn...”); O. Cullmann. Christologie du
Testament, Neuchatel-Paryż 1958, s. 249; V. Taylor, The Names of Jesus. Londyn

1953, s. 64. C. H. Dodd, Założyciel chrześcijaństwa. Paryż 1978, s 64. Wsrod

egzegetów poprzedniej generacji: Lagrange, Huby, Lebreton i in . a nawet Albert
Schweitzer. Lista oczywiście nie została wyczerpana.

, ł

S . Legasse, „Le logion sur le Fils rfvćlateur (Mt 11.27 et Lc 10.22)'. w la

Notion biblujue de Dieu, 13 joumdes tMiąues de 1974 du 2? Collajuium BMutan
Loeaniense, Gembloux-Louvain 1976, s. 245-274, szczególnie s. 369^273.

CZY JUZUS \m.HUM . ZP. JI.ST fUHUf.M?

autentyczności zostały zupełnie zbite przez współczesne bada

nia.  Ani  ówczesny  hellenizm,  ani  judaizm  nie  poświadcza  te
go,  że  para  pojęć  „Ojciec-Syn"  w  odniesieniu  do  Boga  i  czło
wieka  stanowi  wyrażenie  semickie  lub  pochodzi  z  języka  grec
kiego.  „A  zatem  wcale  nie  jest  niedorzecznością  widzieć  lulaj
wpływ  charakterystycznego  słownictwa  Jezusa,  który,  jak  to  wy
nika  z  tradycji  ewangelicznej,  mówił  o  Bogu,  zwracał  się  do  Nie

go i nauczał swoich uczniów sposobu modlitwy, nadając Mu

imię Ojciec. Abba"

. Nic można było wyrazić się precyzyj

niej. Pójdźmy nieco dalej: z wyjaśnień tego egzegety wynika,
że nic tylko „nie jest to niedorzeczne”, ale o wiele lepsze od
innych

wyjaśnień,

które

zaproponowano

Tak

więc

wobec

braku ważkich argumentów z drugiej strony oraz zgodnie
z zasadami wy łożonymi wyżej (s. 59) należy uważać Ml 11,27

za autentyczną wypowiedź Jezusa.

'* Tamże. s. 271n Zob również jego krytykę tezy J. Jcremiasa (por. przypis

12), s. 271 (przypis 133). Krytyka wydaje się usprawiedliwiona.

'* Dlatego trudno zrozumieć wahania S. Lćgassc 'a. który ostatecznie przychyla się

do  koncepcji  dotyczącej  wytworu  gminy  (s.  273):  ..Szczególna  cecha  naszego
logkmu  powoduje  pewne  wahania.  Wnbcc  tego  roszczenia  transcendencji,  chciałoby
się  mieć  dodatkową  gwarancję”  (s.  272).  laką?  „Chciałoby  się  odkryć  na  innym
miejscu,  u  Synoptyków,  ekwiwalent  Mt  11.27"  (tanizc).  O.  Cullmann  zauważa
słusznie,  gdy  pisze,  ze  tego  rodzaju  wymóg  nic  jest  rozsądny.  „Ileż  perci  zawartych

w Kazaniu na Górze musielibyśmy odrzucić jako nieautentyczne, gdybyśmy po
zwolili się prowadzić lego rodzaju zasadzie'” (Sarni Pierre, discipte. apótrt et

manyr.  Ncuchątcl-Paryz  1952.  s.  154.  o  tych.  którzy  odrzucają  autentyczność
logionu Jezusa o prymacie Piotra z tej samej przyczyny) Mówiąc ogólnie, można się
całkowicie  podpisać  pod  słusznymi  uwagami  P.  Benoit  na  temat  tekstów  ewan
gelicznych.  które  ukazane  są  jako  słowa  Jezusa:  „Czytając  współczesnych  nam
krytyków  (.  .).  ma  się  wrażenie,  że  traktują  oni  te  teksty  jak  oskarżonych,  a  nie  jak
świadków.  Jeż  lo  postawa,  która  nie przystoi  ani  sędziemu, ani  historykowi.  Zamiast

słuchać tekstu z sympatią i zaufaniem, krytykuje się go i potępia, a gdy przyłapię się
go na błędzie, podchodzi się do mego nieufnie i podejrzliwie”. P. Benoit, Jesus et k

Scrviteur de Dieu”, w: Jesus aux ongrnes de ta Chniiologie. Joumdes btbhąun de

l.ouvain, 1973, Gembloux-l-ouvain 1975, s. II1-140. Cytat pochodzi zc s. 136.

W tym samym artykule P. Benoit zauważa, że bardzo często podaje się w wą

tpliwość  autentyczność  słów  Jezusa,  kiedy  wyraża  się  On  tak,  jak  współcześni  Mu
ludzie lub pierwsi chrześcijanie (zasada „różnicy”), i — co więcej — kwestionuje się
to,  ze  jest  On  autorem  idei  lub  wyrażenia  nie  znanego  w  judaizmie  Jego  czasów:
„Nie  ma  On  prawa  mówić  ani  jak  ludzie  swego  czasu,  ani  inaczej  niż  oni.  Cóż  Mu

pozostaje poza milczeniem? Nic znam lepszego sposobu zakneblowania ust czło
wiekowi” (tamże, s. 139).

('o ten tekst mówi na nasz temat?

Przede wszystkim jest w nim to wszystko, co poprzednio

powiedziano odnośnie do Mk 13,32 o stosunku Ojcicc-Syi)

(zob. wyżej, s. 65-67).

Jednak nasz tekst idzie dalej, aniżeli tekst poprzednio prze

studiowany, i to w dwóch punktach:

(1 jjczus uważa, że ma niezrównanie wyższe poznanie Ojca

niż inni ludzie. Ludzkie poznanie w porównaniu z Chrystuso

wym jest w rzeczywistości niewiedzą. Tu również mamy de

klarację, która nic ma paraleli w Biblii, judaizmie i helleni

zmie “. Nikt nigdy nic twierdził, że tylko on zna Boga.

(2) Podobnie tylko Bóg zna prawdziwą osobowość Jezusa.

To implikuje, że w Jezusie z Nazaretu jest tajemnica znana je

dynie Bogu. Tu również mamy do czynienia z bezpreceden

sową deklaracją. Jak pisze S. Lćgassc: „Idea. która w sposób

jak najbardziej naturalny wypływa z tekstu, to ta, że istnieje

tajemnica Syna, podobnie jak istnieje tajemnica Ojca. Tylko

Ojciec zna pierwszą, tylko Syn zna drugą razem z tymi, któ

rym chce On ją objawić”

,ł

. Sformułowanie to jest tym bar

dziej interesujące, że jest ono dziełem egzegety, który broni

się bardzo przed nieuzasadnionym wyolbrzymianiem znacze

nia tekstów. Jednakże ukazuje ono doskonale w z a j e m n o ś ć

poznania tajemnicy Ojca przez Syna i tajemnicy Syna przez

Ojca. Oczywiście, nic ma tu wcale mowy o prcegzystencji lub

o Bóstwie Syna, a dystans pomiędzy stworzeniem a Stwórcą

STUDIUM HIS TORYCZNE TRADYCJI EWANGEI.ICZNEJ

Slrack-Billerbcck nic podaje żadnej paraleli rabimczncj do Mt 11.27.

Paralele hellenistyczne przedstawione przez S. Legassc*a. alt cyt (por przypis

13). s. 265n. są interesujące. Jednak żadna z nich nic mówi o poznaniu, którego

by nikt inny (uudcis) nie posiadał. Mniej oddalona paralela znajduje są w Księdze

Liczb (12.7), która mówi o pewnej wyższości Mojżesza w stosunku do proroków.

Chodzi tam jednak jedynie o coś przemijającego (dotyczącego chwili objawienia
prorockiego) i odnoszącego się do sposobu pojawiania się i komunikowania Boga.
a nic o Małą zdolność lego rodzaju poznania. Nie ma tam lei wcale mowy pofaedmo

lub bezpośrednio o tym. Ze nikt nic zna Jahwe, tylko Mojżesz.

S. Lćgasse. att. cyt. (por. przypis 13). s. 255.

CZY JEZUS Wlt lWJAt.. ZE JEST BOGIEM?

może być całkowicie zachowany, jak to mamy w paralclnym
tekście św. Jana (10,14): ..Znam owce moje. a moje Mnie zna

ją. podobnie jak Mnie zna Ojciec, a Ja znam Ojca". Faktem
jest. że tekst s u g e r u j e coś w rodzaju r ó w n o ś c i , przynaj

mniej w pewnej dziedzinie, dziedzinie poznania w semickim
sensie tego słowa, które oznacza jednocześnie wiedzę i miłość.
Ma to bardzo szerokie reperkusje:. Ojciec zna doskonale, cał-

_ kowicie Syna, ponieważ jest Bogiem. Wynika z tego, że Syn

. zna również Ojca całkowicie, doskonałe. Kto zaś zna doskonal

cie Boga. jeśli nic jest samym Bogiem? To wszystko nie jest

jeszcze formalnym stwierdzeniem i można ograniczyć się do

węższego rozumienia tego tekstu. Jest on jednak o t w a r t y ,

podatny na rozumienie szersze lub węższe, może sugerować
znaczenia o nieskończonej głębi.

b) Abba

Jezus nazywał Boga ■■Abb?”. czyli po prostu „UitusicjnT.

Chodziło  tu.  w o d n i e s i e n i u   d o   B o g a , o   coś  absolutnie
wyjątkowego,  nie  mającego  żadnej  paraleli.  Nigdy  nic  zwraca;
no  się  do  Boga  nazywając  Go  ^Abba”.  Tego  faktu,  solidnie
udokumentowanego  przez  najnowszą  egzegezę  ",  dziś  nikt

p o w a ż n i e nie kontestuje. Słowo to pojawia się tylko-jedcn.
paz w Ewangelii, w modliiwkJezusa w Ogrodzie. Oliwnym.

(Mk 14,36). Ponadto znajduje się ono w modlitwie chrześci

jan, powołanych do uczestnictwa w jedynej relacji Syna do

swego Ojca (Rz 8,15; Ga 4,6). Jednak jeśli słowo aramejskie

abba

znajduje się tylko w jednym miejscu w Ewangelii, moż

na je znaleźć z całą pewnością w innych modlitwach Jezusa,

" Sumaryczna bibliografia w języku francuskim: trzy dzieła J. Jeremiasa:

Message central du Notneau Testament,

Paryż 1966, s. 11-29;

Abba, Jisus et son

Pfre.

Paryż 1972. szczególnie a. 61-72;

Thiologie du Nouveau Testament,

l 1,

Paryż 1973, s. 49n, 81-98 (te ostatnie dwa dzieła są bardziej specjalistyczne).
Dwie książki W. Marchela. polskiego uczonego (przyp. tłum.):

Dieu Pire dans le

San-eau Testament.

Paryż 1966;

Abba. Pin. ta priire du Christ et des chridens,

Rzym 1963 (ta ostatnia bardziej specjalistyczna).

STUIMl IM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANGELICZNEJ

w których słowo greckie pater tłumaczy z pewnością aramej-

ską

inwokację

abba:

11,25.26;

Łk

23,34.46

prawdopo

dobnie również Łukaszowa wersja Ojcze nasz, Łk 11,2.

Jakie znaczenie ma ta inwokacja dla naszego tematu? Wy

raża

ona

n a j m n i e j

niezwykle

bliską

relację

miłości

między Jezusem a Jego Ojcem, zażyłość, która odcina się abso

lutnie od współczesnej Jezusowi postawy żydowskiej w sposobie

zwracania się do Ojca niebieskiego

lł

. Gdy chodzi o maximum,

można

dostrzec

najmniej

sugestię

pewnej

równości

między Ojcem a Synem *. Trzeba tu jeszcze powiedzieć, jak

poprzednio, że nic ma możliwości wykazania ostrych różnic po

między tymi dwiema interpretacjami. Wypada pozostawić

tej in

wokacji abba jej głębię, bogactwo, a zwłaszcza jej tajemnicę.

zbadaniu

słów

Jezusa,

skierowanych

samych

uczniów

objawiających

tajemnicę

Jego

stosunku

Ojca,

możemy

teraz wyciągnąć następujące wnioski:

— Jezus, wskazuje na siebie jako na osobę, która pozostaje

w absolutnie wyjątkowym, intymnym, yiskim związku z Bogiem^

— Ten intymny związek Jezusa z Bogiem stawia Go_ponad

aniołami nieba. Dzięki niemu Jezus, będąc istotą ziemską, jest

równocześnie istotą niebieską.

— Jezus zna Ojca tak, jak Ojciec zna Syna. To sugeruje ta

ką myśl: ponieważ Ojciec z natury zna d o s k o n a l e Jezusa,
zatem także Jezus zna d o s k o n a l e Ojca. Stoi On ponad

wszystkimi stworzeniami, które są w stanie poznawać Boga

tylko w sposób niedoskonały.

™ Tak Jcrcmias (Abba, Jisus et son Pere, s. 69-72; Thiologie... s. 87n). W tej

ostatniej książce Jcrcmias nie chce wyciągać z użycia tego słowa konsekwencji
dotyczących dogmatu chrześcijańskiego: preegzystencji. równości z Ojcem.

Należy jednak unikać zamykania, zawężania znaczenia tego słowa. Jak poprzednie
teksty, „daje on do myślenia” i nadaje się na pożywkę, stanowiącą przedmiot
refleksji uczniów.

Tak W. Marchel. Abba, Pin..., s. 170n.

3. STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI

EWANGELICZNEJ

(ciąg dalszy)

TRZE£l EIAŁ

NAUCZANIE JEZUSA SKIEROWANE DO

UPRZYWILEJOWANYCH UCZNIÓW

Dysponując środkami, którymi posługuje się historyk, stoi

my tutaj przed trudniejszym zadaniem badawczym. Chcemy
zapytać o pochodzenie nowotestamentalnych wypowiedzi na
temat prcegzystencji i Bóstwa Jezusa. Zadaniem tego paragra-

, fu będzie ustalenie, żcjyjara.pierwotncj gminy, chrześcijańskiej

I w prccgzystencję i Bóstwo Jęzusawywodzi się najprawdopo-

dobnicj z nauczania Jezusa, skierowanego do ścisłego groną,

uczniów. Jest to do przyjęcia i — z historycznego punktu wi
dzenia — jest to wyjątkowo prawdopodobne.

Twierdzenie to nie jest nowe. Spośród najbardziej znanych eg-

zegetów broniących tej tezy wymieńmy o. Lagrange’a, O. Cul-

Imanna i H. Riesenfelda

Argumenty, na których zasadza się to przekonanie, zgrupuje-

i my w trzech paragrafach: 1. Bardzo szybkie pojawienie się po

* wydarzeniach paschalnych nauki o preegzystencji i Bóstwie

I Chrystusa i problem, który to stwarza. 2. Argument negatywny:
; nicprawdopodobiej^two-utwoizeDiajego rodzaju doktryny przez

I gminę, 3. Argument pozytywny: ślady skierowanego do uczniów

nauczania Jezusa w tym zakresie.

M.-J. Lagrangc, £vangile selon sami Jean, 1927

, s. CLVU; H. Riesenfeli

The Gospel Tradition and its Beginmngs, Londyn 1957, s. 28; O. Cullmann, Le

Milieu johamiąue, Neuchatel-Paryż 1976, s. 41, 120. 136.

I. Pojawienie sif po wydarzeniach paschalnych nauki

o preegzystencji i Bóstwie Jezusa

aj Bóstwo C7»O>«0<L

i/~^, r-

Stoimy lu w obliczu niezaprzeczalnego i uznawanego przez

wszystkich faktu. Prawic natychmiast po Wielkanocy odniesie

nie wiernych do Zmartwychwstałego Jezusa w łonie pierwszej

wspólnoty chrześcijańskiej jest zupełnie identyczne z odniesie

niem wierzącego Żyda do Jahwe. Są to ci chrześcijanie, którzy

wzywają imienia Pana (kyrios: Dz 2,21). przy czym „imię Pana

nie odnosi się już do Jahwe, ale do Jezusa”\ Nawracano się

do Pana Jezusa tak. jak w Starym Testamencie należało się na

wrócić do Jahwe (Dz 9.35; 1 ljl).„Wierzono w Jezusa tak, jak

wierzono w Boga (Dz 3,16). Na szczególną uwagę zasługuje

hymn z Listu do Filipian (2.6—11). Aktualnie większość egzege-

tów sądzi, że Paweł cytuje hymn chrześcijański, znany jego czy

telnikom

Ponieważ dzisiaj olbrzymia większość krytyków uwa

ża, że List do Filipian jest współczesny wielkim listom Pawło-

wym (około 56 roku), hymn ten musiał powstać o wiele wcześ

niej. Otóż stwierdza on z nie podlegającą dyskusji jasnością, że

Zmartwychwstały

Jezus

otrzymał

„imię ponad wszelkie

imię”

(w. 9) — chodzi o niewymawialne imię samego Boga

—

„aby na imię Jezusa zgięło się każde kolano” (w. 10) — gest

adoracji i hołdu, należnego samemu Bogu

Można by mnożyć świadectwa Nowego Testamentu na ten

temat. Nie jest to konieczne, bo nikt nie zaprzecza temu, co

tutaj powiedzieliśmy.

CZTJEZUS WIEOZIAt. ZE JEST HOUIEM?

J. Dupom w Biblii Jerozolimskiej w zeszytach, Dz 2,21. Jego przypis został

powtórzony w wydaniu jednotomowym. Opinia, która widzi w tych tekstach jedynie

teologię ł.ukasza, jest bardzo dyskusyjna.

Zob. przekład ekumeniczny Biblii (Traduclion Oecumeniąue de la Bibie,

Nomrau Testament, Paryż 1972), s. 584.

Por. T.O.B., przypis na temat tego wersetu.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANGELICZNEJ '

b) Prcegzysiencja Chrystusa ^

Przejdźmy teraz do prccgzystcncji Chrystusa, czyli do nauki

o istnieniu Chrystusa przed Jego narodzeniem. Sytuacja jest

analogiczna.  Protestancki  egzegeta  Martin  Hcngel  dowodzi,  że
ta  doktryna  była  dobrze  utrwalona  jużjjiętnaścic  lat  po  Zmar
twychwstaniu  Chrystusa  \  Żeby  to  wykazać,  wychodzi  od  hy

mnu Flp 2,6-11. Podobnie jak olbrzymia większość egzegetów

uważa  on,  że  wersety  6-7  stwierdzają  precgzystencję  i  Bóstwo
Chrystusa:  „On,  istniejąc  w  postaci  Bożej,  nic  skorzytał  ze
sposobności,  aby  na  równi  być  z  Bogiem,  lecz  ogołocił  same
go  siebie,  przyjąwszy  postać  sługi,  stawszy  się  podobnym  do

ludzi”, llengcl komentuje ten tekst w sposób następujący:

„Niewątpliwie  Paweł  założył  gminę  w  Filippi  w  49  roku  po
Chr.  i  jest  rzeczą  pewną,  że  w  liście  adresowanym  sześć  czy
siedem  lat  później  do  wiernych  tych  okolic  nie  przedstawił  im

innego Chrystusa niż tego, którego głosił zakładając gminę.

Wynika  stąd,  że  ta  apoteoza  Ukrzyżowanego  musiała  być  już
faktem  dokonanym  w  latach  40.  i  próbowano  mówić,  że
w  tym  okresie  (mniej  niż  dwadzieścia  lat,  pomiędzy  śmiercią
Jezusa  a  tą  „apoteozą”)  wydarzyło  się  więcej  w  kwestiach
chrystologicznych, aniżeli w następnych siedmiu wiekach, w cią-

* M. Hcngcl, Jisus, Fils de Dieu. Paryż 1977, s. 13n. Autor ten absolutnie nie

bierze pod uwagę rozważanej tutaj hipotezy. U podstaw nauki o preegzysłcocji

i Bóstwie Chrystusa leżałaby nauka Jezusa historycznego. Jego stwierdzenia na
temat nadzwyczajnie szybkiego rozpowszechnienia się chrystologii o prcegzy-
stującym Chrystusie i Synu Bożym są tym bardziej cenne.

' Prąd współczesnej egzegezy. mający jednak zdecydowanie mniej zwo

lenników,  usiłuje  udowodnić,  że  w  żadnym  tekście  św.  Pawła  nie  ma  nauki
o  prcegzystcncji.  Brakowałoby  jej  zatem  w  Flp  2,6-11.  Jednak  miażdżąca
większość  egzegetów  jest  zdania  radykalnie  przeciwnego.  Zresztą  jeden  z  naj
znakomitszych  reprezentantów

tego mniejszościowego kierunku sam dokonał

bardzo wyraźnego wyznania. Por. J. Murphy 0’Connor, Christological Antro-

pology m Philippians 2,6-11, RB 83/1976, s. 25-50. Mówi on o „solidności

konsensusu” egzegetów w odniesieniu do obecności w Ftp 2.6-11 nauki o prc

egzystcncji Chrystusa (s. 30). Tak więc w odniesieniu do podziału, struktury,

następstwa idei, znaczenia najważniejszych słów, różnice są bardzo liczne. Ib nie
nowość. Tak było już w epoce patrystycznej. Por. P. Grelot. La tradm-mm et

I'interprćtation de Philippiens 2,6-7. Quelques dliments d‘enquHe patrisuąue.
NRT 93/1971, s. 897-922 i 1009-1026.

C/.YJMHS WlUi/I.M. //; JEST UlKUkM?

gu których dogmat starożytnego kościoła osiągnął swą ostate

czną postać"". Można hy się pokusić o zakwestionowanie lej
interpretacji, zarzucając, że jeden jedyny tekst, czyli l-lp 2,6-

-II. nie wystarcza, aby dojść do takiego wniosku. Otóż tekst
ten wcale nic jest odosobniony.

Zgodnie z opinią olbrzymiej większości egzegetów, w Li

stach św. Paw ia znajdują się jeszcze inne teksty, które mówią

o preegzystencji Chrystusa. Spójrzmy najpierw na 1 Kor
..Dla nxs istnieje tylko jeden Bóg, Ojciec, od którego wszystko

(pochodzi) i dla którego my (istniejemy), oraz jeden Pan, Je

zus Chrystus, przez którego wszystko (się stało) i dzięki które

mu także my (jesteśmy)" *. Tekst ten nie jest jakąś nową na

uką. nie znaną adresatom, jak to ma miejsce w 1 Kor 15,51:

„Oto ogłaszam wam tajemnicę”. Raczej powołuje się on na

znaną wszystkim naukę. Stanowi to dowód, że Paweł już od

początku (około 50-51 roku) musiał głosić Koryntianom Chry

stusa preegzystującego. towarzyszącego stworzeniu, a zatem

b o s k i e g o , ponieważ obecnego w akcie stworzenia, czyli

wtedy, kiedy to na mocy samej definicji istniał tylko Bóg

Wreszcie trzeci tekst, w którym wyrażona została interesu

jąca nas nauka, to 2 Kor .8,9: „Znacie przecież łaskę Pana na

szego Jezusa Chrystusa, który będąc bogaty, dla was stał się

ubogim, aby was ubóstwem swoim ubogacić”. Główna myśl

tego tekstu jest bardzo podobna do treści Flp 2,6-11. Mówiąc

' M. Hengel, Jtsus. Fib de Dieu, Paryż 1977, s. 14n. Hengel cytuje jeszcze

innego bardzo znanego egzcgclę protestanckiego, M. Dibeliusa, który pisze, Ze

istotny problem chrystologii to kwestia dowiedzenia się, jak poznanie osobowości

historycznej Jezusa tak szybko przekształciło się w wiarę w Syna Bożego (RGG

tom I. kol 1593, cyt. przez Hcngla. dz. cyt., s. 14, przyp. 1).

W nawiasy ujęto słowa, których nic ma w tekście, a które są konieczne dla

poprawnego tłumaczenia. Wiadomo, że na ogół w języku hebrajskim i aramejskim

opuszcza się czasownik .być". Jako dobry semita. Paweł, opuszczając czasownik, za

stępuje w ten sposób z konieczności słowo .być”.

Odnośnie do stwierdzenia preegzystencji Chrystusa w I Kor 8,6 jest ten sam

konsensus, co w odniesieniu do Flp 2,6-11. Uznawane to jest przez tych samych,

którzy mają odmienne zdanie: „Według szerokiego konsensusu tekst ten uznawany

jest za najstarsze świadectwo preegzystencji Chrystusa” (J. Murphy 0’Connor,

I Cnr H,6. Cosmology or Soieriology? RB 85/1978, s. 253).

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANdEUCZNEI

o bogactwie Chrystusa, Paweł mógł mieć na myśli jedynie Je

go prcegzystencję w niebie, ponieważ na ziemi był On zawsze

biedny. Zauważ.my, że tu również Paweł suponujc tę doktrynę
jako znaną swoim czytelnikom.

Tc trzy teksty dają nam szczególnie jasny pogląd na myśl

św. Pawła. Poprzez nic na mocy pewnej analogii możemy rozpo

znać tę samą ideę tam, gdzie została ona wyrażona pośrednio,
szczególnie zaś w Ga 4,4; Rz 8,3 i 8,32

Możemy zakończyć stwierdzeniem R. Bultmanna: „Doktry

na, według której Jezus Chrystus jest prcegzystującym Synem
Bożym, który stał się człowiekiem (...), uważana jesl przez

Pawła zą pewną, a hymn Flp 2,6-11 — wcześniejszy od Pawła
— dowodzi, że nie był on pierwszym, który wprowadził ją
do myśli chrześcijańskiej”

Rozmyślnie ograniczyliśmy się do tych tekstów, co do których

interpretacji  panuje  prawie  powszechna  zgoda  wśród  egzegetów.
Naświetlają  one  w  całej  pełni  omawiany  problem.  Co  takiego  się
wydarzyło,  że  w  ciągu  niespełna  dwudziestu  lal  narodziła  się  na

uka o preegzystencji i Bóstwie Chrystusa? Jest to tak zdumiewa

jące, że z punktu widzenia badań ściśle historycznych wymaga

wyjaśnienia.  Potrzebna  jest  tutaj  jedna  ważna  uwaga:  nawet  jeśli
przyjmie  się  opinię  nielicznej  grupy  egzegetów  twierdzących,  że
w  tekstach  takich,  jak  Flp  2,6-7;  1  Kor  8,6;  2  Kor  8,9  (por.

przypisy  7  i  10)  nie  ma  mowy  o  preegzystencji  Chrystusa,  to
mimo  to  problem  pozostaje  taki  sam.  Wszyscy  bowiem  bez
wahania  przyjmują  jako  coś  oczywistego,  że  w  Flp  2,9-11
Zmartwychwstały  Chrystus  otrzymuje  uwielbienie  należne  Bo

gu.  „Imię  ponad  wszelkie  imię”  (w.  9)  to  niewymawialne  imię
Jahwe,  a  samo  uklęknięcie  stworzeń  niebieskich  (w.  10)  jest
znakiem  uwielbienia  zarezerwowanym  jedynie  dla  Boga.  Po

wstaje zatem bardzo ostro zarysowany problem, albowiem jak

Według R. Bultmanna. Theology of the New Testament, 1965

, i. I. v I31n.

1X8. 304, można domyślić się nauki św. Pawła o prccgzyMcncji Chrystusa

w takich tekstach, jak Rz 832; Ga 4.4, poza trzema tekstami rozważanymi wyzc).
Flp 2.6-11; I Kor 8.6; 2 Kor 8.9.

* R. Bultmann. Theology of the New Testament, t I, ' 131-

CZY JHUS WIEDZIAŁ, ZE JEST BOGIEM?

to za chwilę zobaczymy, pierwotna gmina chrześcijańska moc

no przeciwstawiała się idei ubóstwionego człowieka.

2. Argument negatywny: nieprawdopodobieństwo stworzenia tego

rodzaju doktryny przez gminę

a) W środowisku pogańskim^

Egzegeci początku naszego wieku mieli gotowe rozwiązanie

tego problemu. Twierdzili, że pojawienie się tak wcześnie na

uki  o  Jezusie  istniejącym  przed  stworzeniem  świata,  mającym
tę  samą  rangę,  co  Bóg  i  odbierającym  to  samo  co  On  uwiel
bienie.  miało  miejsce  nic  w  środowisku  żydowskim,  które  taką

myśl odrzucało z odrazą, ale we wspólnotach chrześcijańskich,
posługujących się językiem greckim i pochodzących ze świata

pogańskiego.

Wspólnoty te zachowały wspomnienia o „boskich ludziach”

pogaństwa, o śmiertelnikach, ubóstwionych po śmierci. Co
więcej, nauka o preegzystencji miałaby się narodzić w tym sa

mym środowisku, a jej pojawienie się ułatwiłaby idea, głoszą

ca swego rodzaju prccgzystencję dusz, opinia wyrażana przez

znaczącą część filozoficznej myśli pogańskiej.

Jednakże olbrzymia większość egzegetów odrzuca dzisiaj

tego rodzaju wyjaśnienie. Przekonywające argumenty za od

rzuceniem tej opinii znajdujemy u protestanckiego egzegety,

M. Hengla

Co więcej, już sam argument chronologiczny jest absolutnie

rozstrzygający. Przypomnijmy to, co poprzednio powiedzieli

śmy za M. Hcnglem: tekst Flp 2,9-11, który ukazuje Jezusa

otrzymującego takie samo uwielbienie jak Bóg, przedstawia

dobrze znaną Filipianom naukę. Kiedy Paweł w 49 roku ewan

gelizował Filippi, niewątpliwie przekazał ich mieszkańcom taką i

samą wiarę. Ponieważ zaś hymn jest wcześniejszy od Pawła, ma-

M. Ilengcl. Jćsus. Fils de Dieu, %. 45-72.

my dowód, żc ta nauka pod koniec 50 roku była szeroko roz
powszechniona w społecznościach chrześcijańskich, a to każe

datować jej pochodzenie na wicie lat wcześniej. Otóż w lęj

^ epoce chrześcijanie pochodzenia pogańskiego nie mieli żadne

go wpływu ideologicznego, ponieważ akurat w tym czasie
prawie wszyscy przywódcy młodego Kościoła byli pochodze

nia żydowskiego.

b) Środowisko żydowskie

Po wyeliminowaniu świata pogańskiego, pozostaje do prze

analizowania świat żydowski. Żydzi posiadają modele, teksty

i doktryny, które mogły posłużyć i które faktycznie posłużyły
do wyrażenia myśli i nauki o Bóstwie Jezusa i Jego preegzysten-
cji. W Starym Testamencie Słowo Boże, Mądrość Boża uchodzi

ły za byty istniejące odwiecznie i obecne przy dziele stworzenia

i (Prz 8,22; Mdr 7,26; Syr 24,1-5; Iz 55,10n; Mdr 18,15 i in.).

j Nie da się zaprzeczyć, że Nowy Testament wykorzystał wszy-

1, stkie te teksty celem lepszego ukazania tajemnicy Chrystusa,
j

;

Słowa, Mądrości Boga. Ponadto współczesny Jezusowi judaizm

i, posiadał całą plejadę koncepcji, dotyczących preegzystencji
jj Mesjasza, Prawa Mojżeszowego, narodu izraelskiego, gehen-

* ny, ogrodu Eden

\ Musimy tu jednak dokonać niezwykle istotnego rozróżnie

nia.  Pojęcia  te  mogły  pomóc  l e p i e j   z r o z u m i e ć ,   l e
p i e j   s f o r m u ł o w a ć   wiarę  w  preegzystencję  i  w  Bóstwo
Chrystusa, ale nie mogły być ź r ó d ł e m  tej nauki. Dlaczego?

Ponieważ w odniesieniu do Słowa, Mądrości, mamy do czynie
nia z zabiegiem literackim, polegającym na personifikacji Bo

żych przymiotów (możemy sobie np. wyobrazić toczącą się
w Bogu dyskusję pomiędzy Jego sprawiedliwością a miłosier-

I dziem). Jeśli chodzi o Mesjasza, Prawo, raj i piekło, to mamy
| do czynienia z preegzystencją, mającą miejsce w Bożym plą-

W lym samym dziele M. Hengla znajdziemy długa analizę koncepcji

żydowskich, które mogły być wykorzystane przez pieiwszych chrześcijan,
pomagając im sformułować wiarę w Jezusa. Syna Bożego. Jesus. Fib de CHeu,
s. 72-94 i HOn.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANCEUCZNEJ

fto

C/Y Jt.ZUS MMHIAl. ZE JEST BMilEM'

nic, jak to ukazuje Kf 1.4. allx» sytuacją analogiczną do sytuacji

aniołów, uchodzących za wcześniejszych od widzialnego świata,
a minio to będących zwykłymi stworzeniami, nigdy równymi
Bogu.

Żeby jednak Jezus hyf bytem boskim, któremu należałaby się

cześć równa czci oddawanej Ojcu niebieskiemu, a jednocześnie
różnym od Niego — coś podobnego żadnemu Żydowi nic przy-

szłoby s p o n t a n i c z n i e na myśl. To było r a ż ą c o sprzecz

ne z monoteizmem Izraela, z wiarą, którą ten naród uważał za

swój wyłączny przywilej i którą miał obwieścić światu. Źródła

nie upoważniają do dokonywania tu jakichkolwiek rozróżnień

pomiędzy Żydem palestyńskim a Żydem z diaspory

\ Dla Żyda

było nie do przyjęcia stawianie człowieka, choćby po jego śmier

ci. na równi z Bogiem i oddawanie mu boskiej czci lub twierdze
nie. że był on u Ojca przed stworzeniem świata (1 Kor 8,6). By

łoby to bałwochwalstwem. Tego rodzaju pogląd nie ma żadnej

paraleli ani w Biblii, ani w myśli rabinów współczesnych Pawło

wi. Żaden człowiek, choćby nic wiadomo jak wielki, ani Abra

ham. ani Mojżesz, ani żaden patriarcha, ani żaden prorok nie był

uznawany za kogoś, kto otrzymał imię ponad wszelkie imię (Ja

hwe). Zginać przed takim człowiekiem kolana, (czyli wielbić go),

wierzyć w niego, nawrócić się do niego — było bluźnicrstweig,

Z odrazą odrzucano to wszystko, co miało choćby najlżejszy po

smak bałwochwalstwa. Pobożny Żyd dla wyrażenia swego potę-

Tak jednak jeszcze kilkanaście lal temu twierdziło bardzo wielu egzegetów:

źródło wiary w Bóstwo Chrystusa, która była nie do przyjęcia w święcie

palestyńskim. nie lyle wyszło od chrześcijan pochodzenia żydowskiego, ile z gmin

żyjących poza Ziemią Świętą, które były bardziej podatne na wpływy środowiska

pogańskiego. Takiego twierdzenia nic da się absolutnie obronić. Nikt nic potrafi

zacytować żadnego tekstu pochodzącego z judaizmu pozapalestyńskicgo, który

traktowałby bałwochwalstwo łagodniej, niż to czynili Żydzi zamieszkujący Ziemię

Świętą. Nie ma żadnych śladów synkretyzmu podobnych do tych, które kiedyś

znaleziono w kolonii żydowskiej na Elcfantynic (V wiek przed Chr.). Zresztą

niedawne prace (S. Licbermann. M. Hengcl) przyczyniły się do wyretuszowania

przyjmowanej kiedyś tradycyjnie linii podziału między judaizmem w Ziemi Świętej i

a judaizmem gmin znajdujących się poza Palestyną. Poznano lepiej sytuację Ziemi

Świętej u zarania ery chrześcijańskiej i wiadomo, że wpływ kultury greckiej był tam

bardzo silny, nawet wśród Żydów.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANGELICZNEJ

pienia zobowiązany był rozedrzeć swoje szaty (por. Ml 26,65;
Dz 14,14 i oburzenie Pawła w Alenach: Dz 17,16)'".

Mnożenie tego rodzaju przykładów byłoby zbyt uciążliwe

i nieefektywne. Popatrzmy jednak ne te teksty biblijne, które wy

rażają odrazę i pełną oburzenia odmowę oddawania czci boskiej

ludziom: Dn 3,1-23; Mdr 14,12-20. Przypomnijmy sobie infor

macje przekazane nam przez żydowkiego historyka, Józefa
Flawiusza (I wiek n.e.). Armia rzymska, z powodu szacunku

dla wrażliwości religijnej Żydów, miała zakaz wstępu do Jero

zolimy ze sztandarami noszącymi wizerunek ubóstwionego ce

sarza  (Starożytności  żydowskie,  18,3,3;  18,5,3;  Wojna  żydo
wska,  2,9,2).  Żydzi  byli  zwolnieni  od  oddawania  hołdu  cesa
rzowi.  A  kiedy  cesarz  Kaligula  (37-41)  chciał  narzucić  swój

kult Żydom w Aleksandrii i w Ziemi Świętej, spotkał się

z ostrym oporem, o którym szczegółowo mówi filozof żydowski.

Filon z Aleksandrii (początek I wieku n.e.; Legatio ad Caium,

162,330-367)

Józef

Flawiusz

(Starożytności

żydowskie,

18,8,1-9; Wojna żydowska, 2,10,1-5).

c) Zmartwychwstanie
Trzeba było niezwykle silnych motywów, dających niezbitą

pewność, aby pokonać te trudności. Jakie to były motywy?

Zmartwychwstanie? Niewątpliwie, jak to później uściślimy, po
m o g ł o ono ogromnie. Jednakże nie potrafiło ono zrodzić

'* Trzeba samemu przeżyć drogę duchową św, Pawia, żeby oocnić o l b r z y m i ą

trudność,  jaką  przedstawia  dla  ortodoksyjnego  Żyda  wiara  w  tajemnicę  Wcielenia.
Wobec  niej  wszystkie  inne  trudności  są  dziecinnie  śmieszne.  Przeszkoda  ta  jest
lak  radykalna,  tak  nic  do  przeskoczenia,  że  trzeba  ją  okrążyć,  jak  okrąża  się
szczyt,  którego  ściana  północna  jest  niedostępna  i  na  który  można  się  wspiąć

jedynie od południa. Bowiem dopiero po olśnieniu światłem wiary dochodzi się do

odkrycia,  że  Trójca  Przenajświętsza  i  Wcielenie  nie  sprzeciwiają  się  dogmatowi
monoteizmu  Izraela:  „Słuchaj,  Izraelu,  Pan  Bóg  nasz.  Pan  jest  jeden"  (Mk  12.2*)
cytujący  Pwt  6,4).  I  odkrywa  się.  że  nie  tylko  nie  ma  sprzeczności,  ale
przeciwnie,  dogmat  chrześcijański  jest  jakby  rozwinięciem,  ukoronowaniem  wiary
Izraela.  I  temu,  kto  czegoś  podobnego  doświadczył,  narzuca  się  oczywistość,
pobożny  Żyd  z  I  wieku  jest  w  identycznej  sytuacji,  w  jakiej  znajduje  się  żyd
współczesny.  Tylko  bardzo  silna  pewność  może  doprowadzić  do  obejścia  tej
trudności. I tylko nie podlegająca dyskusji nauka Jezusa spełnia ten warunek.

tej wiary. Fakt Zmartwychwstania, choćby najbardziej niesły

chany, wpisywał się bez trudu w ranty tradycyjnego judaizmu

(por. 2 Kri 4.34-36; 13,21) i nic postulował żadnego ubó-.

siwienia, żadnej preegzystencji

Krótko mówiąc, w środowisku żydowskim nauka o ubó

stwieniu i o preegzystencji Jezusa musiała wywołać dokładnie
ten sam skutek, jaki wywołało wobec Pawła i Barnaby gorszą

ce nieporozumienie mieszkańców Likaonii: „Bogowie przybra

li postać łudzi i zstąpili do nas!” Chcieli oddać Apostołom

cześć boską, a ci z oburzenia „rozdarli szaty” (Dz 14,11-14).

Krótko mówiąc, nikj dzisiaj nie przyjmuje, że tego rodzaju na

uka powstała w środowisku pogańskim. Wskazane wyżej (s. 78-

-79) racje chronologiczne nie pozwalają na to. Nauka ta jest już

obecna w chwili, kiedy dopiero rozpoczynała się ewangelizacja

pogan. Na podstawie przytoczonych przed chwilą argumentów

należy wykluczyć, iż powstała ona w środowisku chrześcijan po

chodzenia żydowskiego. A przecież nauka o preegzystencji i bo

skiej godności Jezusa rzeczywiście istnieje już niespełna dwa

dzieścia lat po Wielkanocy. Czyż historyk nie ma prawa, a nawet

obowiązku powiedzieć, że jest tylko jedno możliwe wyjaśnienie;

naukajajochodzi od samego Jezusa? Była ona tak klarowna, że

zatriumfowała nad wszystkimi możliwymi oporami, które z ko

nieczności musiała budzić. Jest to, nauka potwierdzona przez

Zmartwychwstanie Jezusa, które dla pierwszych chrześcijan sta

nowiło dowód, że ich Mistrz powiedział prawdę

CZY JEZUS WIEOZIAł. ZE JEST fKMUEM

” Chcąc być wiernym metodzie polegającej na opieraniu się na takich danych,

co do których panuje określony konsensus cgzcgctyczny, nie wchodzimy tutaj
w problem Syna Człowieczego, Jego natury. Jego preegzystencji, ponieważ takiego

konsensusu z pewnością nie ma w odniesieniu do tekstów o Synu Człowieczym.

Historyk mówiąc to nie wykracza poza granice swych metod. Być może nie

musi wypowiadać się na temat rzeczywistości Zmartwychwstania (owo „być może"

jest zamierzone, ponieważ, moim zdaniem, może to uczynić). Musi z pewnością
stwierdzić wpływ, jaki la wiara w Zmartwychwstanie wywarła na myśl

pierwszych chrześcijan i jakie stąd wyciągnięto wnioski: Bóg uwierzytelnił życie,!
misję i naukę Jezusa z Nazaretu.

). Argument pozytywny: ślady wyraźnego nauczania Jezusa,

skierowanego do ściślejszego kręgu uczniów, o Jego

preegzystencji i Jego Bóstwie

Ukazując klęskę wszelkiego rodzaju prób wyjaśnienia tak

szybkich narodzin tego rodzaju nauki, staraliśmy się dotych
czas udowodnić prawdopodobieństwo tego rodzaju nauczania

bez powoływania się na naukę Jezusa historycznego. Zestaw
my tera

ślady, wskazujące na nauczanie Jezusa na temat Jegp

Bóstwa i preegzystencji.

a) Istnienie wewnątrz kolegium apostolskiego

uprzy wilejswanejgntpy uczniów

II Bardzo dobrze jest znany fakt, że wśród dwunastu Apostołów

trzech zajmuje uprzywilejowane mieiscc. Ewangelie wspominają

f o trzech wydarzeniach, podczas których Jezus zabiera ze sobą

Piotra. Jakuba i jego hrata. Jana: uzdrowienie córki Jaira,

Przemienienie i Agonia w Ogrodzie Oliwnym (Mk 5,37; 9,2;

| 14,33 i paralele). Ponadto Mk 1,29 mówi, że ci trzej Apostoło-

“ wie są świadkami cudu uzdrowienia teściowej Piotra, a Mk 13,3

przedstawia ich (razem z Andrzejem) jako słuchaczy mowy

o końcu świata.

! Znamienne, że w pierwszej gminie chrześcijańskiej jeszcze

raz pojawi się ta uprzywilejowana kolejność, z tą tylko różni
cą, że Jakub, brat Jana, skazany na śmierć przez Heroda (oko

ło 41 roku), zostaje zastąpiony przez innego Jakuba, „brata”
Pańskiego. I tak Pawrt

i=»Vuha, Pi»tra i Jana„filara-

jjni” wspólnoty (Ga 2,9), Piotr i Jan występują razem podczas

lj; pierwszego przesłuchania przed Sanhedrynem i podczas misji
■ w Samarii (Dz 3,1-4,21; 8,14-17). To uprzywilejowane miej-

Bscc w grupie Apostołów pochodzi z pewnością z bardziej ści-
■słych więzi, jakie łączyły ich kiedyś z Jezusem.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANGELICZNEJ

_____ «

CZYJKWS UII-MIAt. //• iMI HtHiltM?

h) Ślady specjalnego nauczania, zarezerwowanego

dla tej grupy

Piotr, Jakub

Jan

są

jedynymi świadkami

Pj/.emienjonia

i Agonii. Są zatem jedynymi, którzy mogą podzielić sit; tym

doświadczeniem z innymi Apostołami, a to daje im specjalną mi

sję przekazywania orędzia ewangelicznego. Zresztą tym trzem
świadkom Przemienienia Jezus dąje polecenie, aby „nikomu nię

rozpowiadali o tym, co widzieli, zanim Syn Człowieczy nie po

wstanie z martwych" (Mk 9,9; por. Mt 17,9). Jest to bardzo inte

resująca dla naszego tematu informacja. Egzegeci spierają się

o to. czy w Mk 9.9 zostały przytoczone autentyczne słowa Jezu

sa. Jednak nawet gdyby chodziło o późniejszy dodatek, to prze

kazuje on przekonanie, że .pewien ważny aspekt orędzia ewan

gelicznego został przekazany nie wszystkim uczniom, ale tylko

trzem spośród oicłL * że jego rozpowszechnienie ma nastąpić do

piero po Zmartwychwstaniu.

.Mowa o. końcu _świąjjt w Ewangelii Marka jest kolejnym

przykładem analogicznej sytuacji. Stanowi odpowiedź Jezusa

na pytanie, które Mu postawili „na osobności” trzej uczniowie,

Piotr, Jakub, i Jan, do których dołączył się Andrzej (Mk 13,3).
Pomimo wszelkich różnic wśród egzegetów na temat histo

rycznego charakteru tej informacji, zdanie to również przeka

zuje co najmniej świadectwo pewnej tradycji, według której

wąska grupa uczniów otrzymała szczególną, nie wszystkim
udzieloną naukę.

Żaden tekst Ewangelii nic mówi, że Jezus nauczał wąskie

_grono swoich uczniów o swej preegzystcncji i Bóstwie., Jed

nak widzieliśmy, żc niezwykle szybkie pojawienie się po

Zmartwychwstaniu nauki o preegzystcncji Jezusa i Jego Bó

stwie można z punktu widzenia historycznego wiarygodnie
wyjaśnić tylko w jeden sposób: istnieniem nauki Jf.ynsajia.ifin

jejnąi. Do wyciągnięcia takiego wniosku skłania ustalony

przed chwilą fakt: istnienie nauczania Jezusa zarezerwowane:

go dla małej grupy uczniów. Dlaczego? Ponieważ to należy do

natury rzeczy. Każdy profesor wic, że wśród swego audyto-

rium mii uczniów zdolniejszych od reszty klasy, z którymi
może „pójść dalej”. I to, co sprawdza się w odniesieniu do na
uczyciela w porządku intelektualnym, sprawdza się również

wohec mistrza duchowego.

Apostołowie nie posiadali jednakowych uzdolnień intelektua

lnych i duchowych. Jeśli Jezus przekazał trudną do zrozumie

nia naukę, w odniesieniu do której łatwo mogły się zrodzić
nieporozumienia i fałszywe interpretacje (nauczanie dotyczące

Jego prccgzystcncji i Bóstwa), jest rzeczą normalną, że spo
śród uczniów jako pierwszych adresatów tej nauki Jezus wy
brał najhardziej uzdolnionych, którym polecił następnie ją sto
pniowo rozpowszechnić. Trudno zresztą sobie wyobrazić, jak

mógłby postąpić inaczej.

Rozumiemy również, dlaczego późniejsza tradycja ewange

liczna była niezwykle dyskretna odnośnie do nauczania Jezu

sa,  skierowanego do  małej grupy uczniów. Starożytne pisma
żydowskie, współczesne Chrystusowi lub wcześniejsze od Nie
go,  które  nic  zostały  zaliczone  do  katalogu  Ksiąg  Świętych,
często  zawierają  tego  typu  treść:  więlkie  osobistości  Starego
Testamentu, takie jak Mojżesz, Eliasz, Baruch, przedstawiane
bywają jako ci, którzy powierzają tajemną naukę malej grupie
wybranych uczniów. Potem ta grupa uczniów ma obowiązek
przekazania tej tajemnicy innym wybranym osobom i podania

jej do publicznej wiadomości w odpowiednim momencie. Za

tym przykładem poszły tzw. ewangelie apokryficzne („tajem
ne”), które chcą ukazać tajemną naukę Jczusa^.o wiele wyższą
od tej. znanej z powszechnych Ewangelii, i zarezerwowaną dla

ścisłego grona wtajemniczonych. Otóż od samego początku
Jezus przyjął drogę zupełnie inną: „Wysławiam Cię, Ojcze,

Panic nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi
i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom” (Mt 11.25). Ewan

gelia uprzywilejowuje ludzi najuboższych pod każdym wzglę
dem. Skoro racje pedagogiczne przemawiały za tym, aby
przejść przez etap nauczania ograniczonego, zarezerwowanego
dla małej grupy, to potem, gdy umysły dojrzeją do jego przy-

STUDIUM HI.STOKYC7.Nt: TRADYCJI UWANCFJJC/NtJ

_________ *5

__________CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŹE JEST BOGIEMT

jęcia, należało możliwie najszybciej przekazać je wszystkim.

Akurat  wtedy  nic  było  już  powodu,  aby  zachowywać  wspo
mnienia  o  nauczaniu  zarezerwowanym  dla  elity.  Wręcz  prze
ciwnie.  Należało  o  nim  zapomnieć,  aby  nic  dać  pretekstu  in
nym  do  rozpowszechniania  zafałszowanej  nauki,  która  miałaby
być  dana  tylko  nielicznym,  pozostawać  aż  dotąd  tajemną  i  rze

komo wywodzić się od Jezusa. Jak na to wskazuje historia
pierwotnego Kościoła, niebezpieczeństwo takie było bardzo

realne.

Jednak to wszystko pozostaje nadal w sferze przypuszczeń.

Chcielibyśmy mieć dokładniejsze dane odnośnie do nauczania

Jezusa na temat Jego Bóstwa i precgzystenęji, nauczania udzielo

nego wybranym uczniom i szeroko rozpowszechnionego przez
nich po Wielkanocy. Studium t r a d y c j i J a n o w e j pozwoli

nam posunąć się dalej.

ci.Jradycja Janowa

Zbadaliśmy już wyżej świadectwo czwartej Ewangelii

(rozdz. 1. s. 23-29). Próbowaliśmy tam wykazać, że Ewange

lia Janowa pod względem treści nie jest podobna do Księgi

Rut, Estery, Tobiasza, Judyty. W rzeczy samej, księgi te za

wierają opowiadania o pozornie historycznym charakterze,

podczas gdy w rzeczywistości chodzi w nich o naukę teologi

czną, którą ukazano jako historię, by była łatwiej przyswajal

na. Tymczasem Ewangelista zamierzał przekazać czytelnikowi

swoje własne przekonanie:.Jezus, którego ukazuje, jest pra

wdziwym Jezusem z Nazaretu, takim, jakim był rzeczywiście

za swego ziemskiego.życią, Jednakże pozostawiliśmy otwartą

następującą kwestię: nawet jeśli taka była intencja Ewangeli

sty, to czy jednak — działając w dobrej wierze — nie pomylił C

się on. przypisując w sposób anachroniczny Jezusowi historii

to, co stanowiło przekonanie jego gminy, czyli wiarę w preeg-

zystencję i Bóstwo Chrystusa? Teraz nastał czas, aby spróbować

odpowiedzieć na to pytanie: Jan nie pomylił się, nawet w dobrej

wierze. Jezus historii naprawdę nauczał o swej precgzystcncji

i  Bóstwie.  Być  może  jaśniej  i  wyraźniej  przekazał  tę  naukę
„umiłowanemu  uczniowi”,  podczas  gdy  innym  podsuwał  tę
myśl  bardziej  pośrednio  i  w  sposób  zawoalowany  (por.  część
druga, rozdział 2).

W refleksjach, które tu nastąpią, popierających to twierdze

nie, będziemy poruszać się jedynie w sferze metody historycz
nej. Dopiero potem, w następnym rozdziale, zastanowimy się

nad sprawami, które będą dotykać wiary.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANGELICZNEJ

— HISTORYK STAJE PRZED PODWÓJNYM FAKTEM

1. Bardzo wczesne pojawienie się wiary w precgzystencję

i Bóstwa Jezusa w okresie nic przekraczającym dwudziestu lat

od Jego śmierci. I ten fakt nie znajduje zadowalającego wyjaśnie

nia w hipotezie, która głosi, że wiara ta jest wytworem gminy.

2. Istnienie Ewangelii, czwartej Ewangelii, co do której hi

storyk może ustalić (lub — lepiej — stwierdzić), że została
spisana w ostatecznej formie najpóźniej pod koniec I wieku
Ta Ewangelia pretenduje do bycia dziełem naocznego świadka
czynów i słów Jezusa, co potwierdzają godne wiary świadectwa,

istniejące niezależnie od tej Ewangelii. I ta Ewangelia stwierdza,

że Jezus jasno nauczał o swojej prccgzystencji i że powiedział:

„Zanim Abraham był, Ja jestem”, Ja i Ojciec jedno jesteśmy”.

Nad pierwszym punktem rozwodziliśmy się już szeroko.

Drugi wymaga krótkiego wyjaśnienia.

Czwarta Ewangelia ukazana została jako dzieło jwiadka.

i to świadka godnego zaufania; Jen właśnie uczeń daje świa-

"jest to dala proponowana przez większość egzegetów. Ostatnie odkrycia

całkowicie  podważyły  tezę  tych.  którzy  chcieli  datować  czwartą  Ewangelię  na
pierwszą  połowę  II  wieku.  Jednak  wcześniejsza  dala  jest  możliwa.  Anglikański
biskup, J. A. T. Robinson, w swej książce  Redanag the New Testament w oparciu
o poważne argumenty zaproponował rok 65 po Chr.

dcctwo o łych sprawach i on jc opisał. A wiemy, że świadcc-

.two jego jesi prawdziwe” (J 21.24).

— DWIE UWAGI NA TEMAT TEGO TEKSTU

— „Ten uczeń” nazwany jest parę wierszy wcześniej „ucz-

nicm, którego miłował Jezus” (w. 20), to ten sam. który w czasie

Ostatniej Wiccacrzy spoczywał na piersi Jezusa (J 13,23n). Tra

dycja sięgająca św. Ireneusza (około roku 180) utożsamia tego
ucznia, którego miłował Jezus, z apostołem Janem. Za chwilę

powrócimy do tego niezwykle ważnego świadectwa św. Ireneu

sza. Tutaj powiedzmy tylko, że olbrzymia większość egzegetów

przyjmuje dzisiaj to utożsamienie ®. Ewangelia mówi, że ten

liczeń, którego miłował Jezus, był obecny przy umywaniu nóg

(13,23).-naJ£aJwarii (19,25-27). w poranek wielkanocny (20,2)

i ptzy ukazaniu się Jezusa nad Jeziorem Tyberiadzkim (21,7).

Kiedy mówi o przebiciu włócznią boku Jezusa, dodaje: „7a-

. świadczył io len, który widział, a świadectwo jego jest prawdzi

we" (19J5). Tak uroczysta, tak wyraźna deklaracja stawia czy

telnika przed wyborem: albo mu się wierzy, albo uważa się go za

oszusta, starającego się wprowadzić kogoś rozmyślnie w błąd

c/YJt /.us

wiedział

jest

bogiem

* Zarzuty, jakie postawiono przeciwko niemu, są rzeczywiste, ale można je

łatwo pokonać, a w każdym wypadku inne proponowane utożsamienia napotykają
trudności jeszcze większe (zob. R. E. Brown. The Gospel According to Mn, 1.1,

Nowy Jork 1966, s. XCV!II).

Pierwszy Ust św. Jana rozpoczyna się uroczystym prologiem, w którym

autor, mówiąc w imieniu swoim i swoich towarzyszy, przypisuje sobie przymiot
naocznego świadka: „cośmy usłyszeli o Słowie życia, co ujrzeliśmy własnymi

oczami, na co patrzyliśmy i czego dotykały nasze ręce” (1,1). List ten podkreśla
również bardzo mocno Bóstwo Jezusa: Jesteśmy w prawdziwym Bogu, w Synu

Jego. Jezusie Chrystusie. On zaś jest prawdziwym Bogiem i Życiem wiecznym”

(5 JO). Jednak nic mówi wyraźnie, że to przekonanie pochodzi z nauki Chrystusa.

— ŚWIADECTWO ŚW. IRENEUSZA O ŚW JANIE

Na samym początku stwierdza on jasno, że autor czwartej

Ewangelii lo Jan i że Jan jest umiłowanym uczniem. który spo

czywał  na  piersi  Pana:  .Jan,  uczeń  Pański,  który  spoczywał  na
piersi  Jego,  także  wydał  Ewangelię  za  swego  pobytu  w  Efezie,
w  Azji”  Jednakże  znajdujemy  tu  coś  ważniejszego  dla  naszego
tematu. Sw. Ireneusz dobrze znał św. Polikarpa, biskupa Smyrny
w  Azji  Mniejszej,  który  był  uczniem  św.  Jana  i  często  go  słu

chał. Trzeba zacytować list św. Ireneusza, adresowany do byłego
wspóhicznia, Floryna, który popadł w herezję:

Otóż gdy jeszcze byłem dzieckiem, widziałem Cię w Azji
Dolnej przy boku Polikarpa, jak się wspaniale obracałeś

wśród przepychu dworu cesarskiego, i jak się o jego
względy starałeś. Lepiej ja pamiętam owe czasy, aniżeli

zdarzenia  świeże.  Toć  wrażenia  lat  dziecięcych  rozwijają
się  razem  z  duszą  i  z  nią  się  zrastają  do  tego  stopnia,  że
mogę  wskazać  nawet  miejsce,  gdzie  błogosławiony  Poli
karp  siadał  i  przemawiał,  jak  wychodził  i  wchodził,  jaki

był tryb jego życia, jaka jego postać, jak przemawiał do

ludu, jak opowiadał o swych stosunkach z Janem i z in;
nymi, którzy widzieli Pana, jak przypominał ich słowa

i co od nich słyszał o Panu, o cudach Jego, o nauce, jak

to Polikarp, zgodnie z Pismem, opowiadał, co przejął od

świadków naocznych Słowa Żywota (les zoes lou logou).

Tego ja wówczas chciwie słuchałem, dzięki zmiłowaniu,

jakie mi Bóg okazał, i przechowałem to w pamięci, nie

na papierze, ale w swem sercu. I zawsze za łaską bożą

żywo to sobie stawiam przed oczy

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI hWANGKUCZtiU _

tft

Św Ireneusz, AJversus haereses. III, 1. I. Oryginalny tekst grecki został

zachowany przez Euzebiusza z Cezarei, Historia kolaeltui. V, S. 4 iprrci
Arkadiusz Lisiecki, wyd. Fiszer i Majewski. Poznań 1924. s. 216 |Ptsnu Uj,..*

Kościoła, t. III|).

Euzebiusz z Cezarei, dz. cyt.. V. 20. S-8. s. 2.15.

CZY JEZUS WKDtlAł, tH JEST UMIEM?

Świadectwo to jest niezwykle cenne. Powaga naocznego

świadka Jezusa, stwierdzona przez autora czwartej Ewangelii,

jest tutaj potwierdzona przez św. Ireneusza, który słyszał tych,

którzy słuchali Jana mówiącego im o swych relacjach z Jezu
sem. Nie można podważać tego świadectwa, chyba że ma się

poważne ku ternu racje. Otóż t a k i c h r a c j i n i c m a

— DWIE UWAGI

Przede wszystkim świadectwo św. Ireneusza potwierdza ist

nienie szloly J a n o w e j , które coraz częściej przyjmują

egzcgeci._yczniowic Apostoła spisali jego nauki i wspomnienia.

Po drugie, jak już podkreśliliśmy (zob. wyżej, s. 25-26), autor

lub autorzy czwartej Ewangelii mogli z powodzeniem zrobić to.

co robili wszyscy historycy starożytności: przytoczyć treść mów,
niekoniecznie jednak w ich dosłownym brzmieniu i bez koniecz

nego przytaczania dokładnych okoliczności, w których zostały

one wypowiedziane (czas, miejsce, audytorium). To pozwala od-

* Często wypomina się św. Ireneuszowi jego łatwowierność. I tak w Adversus

hoertses, IL 22. 5, przypisuje on ..Starszym”, którzy utrzymywali, te pochodzi ona
od im. Jana. opinię, według której Jezus przeżyłby pięćdziesiąt lat, przy czym

rozpoczął swą działalność w wieku około trzydziestu lal (tak Łk 3.23). Faktycznie
Ireneusz opiera się głównie na J 8.57 („pięćdziesięciu lat jeszcze nie masz.

a Abrahama widziałeś?”), interpretowanym zbyt wąsko. Nie mówi też, w jaki sposób

dotarł do świadectwa Starszych. Niewątpliwie zawdzięcza on tę informację
Paptaszowi. biskupowi Hterapolis, którego informacje często budzą kontrowersje.
Ten wypadek bardzo różni się od tego. który nas interesuje, gdzie Ireneusz wyraźnie

podkreśla, skąd czerpał swoje informacje (Polikarp), i wiarygodność swoich wspo
mnień. To samo należy powiedzieć również o Athtrsus haeresa, V, 5. 1; V. 36, 1;
V, 33. 4.5, gdzie mowa jest o różnych problemach dotyczących zaświatów:
różnych mieszkaniach wybranych i nadzwyczajnej płodności nowego stworzenia.
W V, 33, 5 Ireneusz wyraźnie mówi, skąd czerpał te wiadomości. Źródłem tym

jest Papiasz. I jest bardziej niż prawdopodobne, że sprawa ma się lak samo w od

niesieniu do tekstów cytowanych w tym przypisie. Tak właśnie na ogól myślą
komentatorzy św. Ireneusza. Jeśli w niektórych punktach Ireneusz zebrał, a nawet
przypisał sobie informacje, których nic mógł sprawdzić, to nie umniejoa to wagi

jego fcviadectwa. zapewniającego, że on sam słuchał św. Polikarpa, gdy ten mówił
o swoich aadńsiycfa relacjach ze swym na uczy oclem, św. Janem, który opowiedz*)
mu lo. co słyszał z ust samego Jezusa.

STUDIUM HISTORYCZNE TRADYCJI EWANGELICZNEJ

powiedzieć na pytanie, które postawi sobie każdy czytelnik
czwartej Ewangelii: jeśli Jezus tak otwarcie i tak jasno nauczał

_o swej prcegzystencji i Bóstwie, jak to przedstawia iw. Jan, to

dlaczego inni Ewangeliści nic na ten temat nie mówią? Można
odpowiedzieć, że najprawdopodobniej naukę tę kierował do wą

skiej grupy uczniów i dostosowywał ją do ich możliwości zro

zumienia.

Zakończmy i streśćmy tę sekcję, którą nazwaliśmy trzecim

etapem.

Ze ściśle historycznego punktu widzenia wydaje się, że można

powiedzieć: .niezwykle szybkie rozpowszechnienie się wiary
w prccgzystcnęję i Bóstwo Jezusa, która pojawiła się w niecałe *

dwadzieścia.lat po śmierci Jezusa, stwarza problem, od które
go podjęcia historyk nie może się uchylić. Skąd sie wzięła ta

wiara? Nic sposób wyjaśnić jej hipotezą tworu gminy. Pozo
staje tylko jedno możliwe wyjaśnienie: chodzi o nauczanie po

dane przez samego Jezusa. To właśnie chce wyrazić czwarta

Ewangelia. Rzetelny historyk powinien powiedzieć, że to rosz

czenie wydaje się potwierdzone zarówno przez dane pocho

dzące z samej Ewangelii, jak i przez świadków wiarygodnej

tradycji (św. Ireneusz).

4. WYNIKI BADAŃ HISTORYCZNYCH

Na początku 1. rozdziału drugiej części sformułowaliśmy

następującą hipotezę roboczą: twierdzenia chrystologiczne No*

wego Testamentu, w szczególności stwierdzenia czwartej Ewan

gelii o Bóstwie i prcegzystcncji Chrystusa, odpowiadają temu,

co  Jezus  myślał  o  sobie  samym.  To  przekonanie  starał  się
przekazać  za  pomocą  swych  słów  i  czynów  *.  Próbowaliśmy
ustalić,  w  pewnym  stopniu  a  priori,  w  jaki  sposób  zmuszony

był postępować Jezus, jeśli chciał przekazać tę prawdę. Trzeba

było przy tym uwzględnić mentalność Jego słuchaczy, niezwy

kły charakter przekazywanego orędzia i środki ostrożności,

które Jezus musiał przedsięwziąć dla uniknięcia niewłaści

wych, politcistycznych interpretacji. Uznaliśmy, że potrzebna
tu była metoda stopniowego ukazywania tej nauki: najpierw

bardzo zawoalowana zapowiedź dla rzesz, potem dokładniejsza

informacja dla uczniów już związanych z Mistrzem i uznają

cych Go za proroka, który przekazuje Prawdę Bożą. Jednak
pełniejsze objawienie tej prawdy mogło dokonać się jedynie
wobec wąskiej grupy przyjaciół.

Teraz należy zweryfikować tę hipotezę robocza poprzez ba

dania historyczno-krytyczne, którym poświęcono dwa poprze
dnie rozdziały.

Czy ta weryfikacja jest rozstrzygająca?
Nic ma wątpliwości co do tego, że istniały dwa pierwsze

etapy. Istnienie trzeciego etapu jest mniej oczywiste. Jednak
właśnie w trakcie badań tego trzeciego etapu dostarczono ar
gument, który wystarcza za dowód poprawności proponowanej

Zob wyżej. s. 53-54, a (alcie przypis 1 drugiej części, rozdział I.

HYNIKJ BADAN HISTORYCZNYCH

tezy egzegctyczncj: Jezus był pizekonany o swej preegzystencji
i Bóstwie i tego nauczał. Ryzykując powtórzenia, przedstawmy

jeszcze raz ten argument, który wydaje się decydujący.

— Wiara w preegzyslencję i Bóstwo Zmartwychwstałego

jest już bardzo rozpowszechniona w gminach chrześcijańskich,

powstałych w pierwszym dwudziestoleciu po Wielkanocy.

—s W tej epoce ewangelizacja świata pogańskiego dopiero

się rozpoczynała. Trzeba odrzucić wpływ chrześcijan pocho
dzenia pogańskiego na pojawienie się tej doktryny. Ta ewolu
cja dokonała się zatem w środowisku żydowskim.

—_ Środowisko żydowskie reagowało na tego rodzaju naukę

głębokim sprzeciwem. Ta koncepcja, tak podobna do bałwo
chwalczego ubóstwiania ludzi i bogów zstępujących na zie

mię, wywoływała u Żydów odrazę.

— Tego rodzaju doktryna mogła powstać tylko dzięki pewno

ści, zdolnej pokonać wszelkie przeszkody: Jezus tego nauczał

i Bóg potwierdził Jego nauczanie przez fakt Jego Zmartwych

wstania. Wydaje się, że nie sposób inaczej tego wytłumaczyć.

— Potwierdza to czwarta Ewangelia, Jej autor chce nas

przekonać,  że  Chrystus,  którego  przedstawia,  jest  tym  samym
Jezusem  historycznym,  który  był  przekonany,  żc  jest  Synem
Boga,  samym  Bogiem,  i  który  to  powiedział.  Historyk  musi
uznać  solidność  argumentów,  które  wspierają  tę  opinię  (we
wnętrzne  świadectwa  Ewangelii  i  poświadczenia  zewnętrzne:
św. Ireneusz).

Po ustaleniu tego wszystkiego można powiedzieć, żc istnie

nie trzeciego etapu (nauczania Jezusa skierowanego do uprzy
wilejowanych uczniów) staje się tak bardzo prawdopodobne,

że można uznać je za fakt udowodniony. Tylko

szczególnie

podatne i całkowicie już oddane Jezusowi audytorium zdolne
było przyjąć tę naukę, ą następnie rozpowszechnić ją wbrew

wszelkim trudnościom po święcie Paschy. Co więcej, zawoalo-

wane nauczanie dla rzesz, a bardziej bezpośrednie dla uczniów,
stanowiące pierwszy i drugi etap, miały uwrażliwić uczniów na

'V*'

W ___________________________

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŻE JEST BOGW\l?

wielkość osoby Jezusa, która wyrastała ponad to wszystko, co
historia ludu Bożego znała w przeszłości. To normalne i natu

ralne. żc uczniowie najbardziej podatni duchowo na nauczanie

Jezusa, najbardziej do Niego przywiązani, chcieli wiedzieć coś
więcej na temat treści Jego enigmatycznych słów. Byłoby

dziwne i niezrozumiałe, gdyby stało się inaczej — gdyby ża

den z uczniów nic okazał najmniejszego zdziwienia, nic posta

wił żadnego pytania na temat tych tajemniczych deklaracji, tego

niezwykłego zachowania Jezusa, nazywającego Boga „Abba”...

Konkludując, czyż nic możemy powiedzieć: istnieje nieza

przeczalna zgodność poprzednio sformułowanej hipotezy robo

czej z konsekwencjami, które z niej wypływają — z jednej

strony — i z badaniami historycznymi — z drugiej? Pra

wdopodobieństwo, żc ta hipoteza robocza odpowiadała rzeczy

wistości, jest niezwykle duże, zwłaszcza że nie ma żadnego
innego rzeczowego wyjaśnienia tych samych danych.

ROLA DUCHA ŚWIĘTEGO

JESZCZE WIELE MAM WAM DO POWIEDZENIA, ALE

TERAZ [JESZCZE] ZNIEŚĆ NIE MOŻECIE■ (J 16,12)

Do tej pory pozostawaliśmy na płaszczyźnie czysto racjo

nalnej, dostępnej historykowi. Jednak ta książka została napi
sana przede wszystkim dla wierzących. Ci zaś, o ile akceptują

w  pełni  płaszczyznę  czysto  racjonalną,  o  tyle  słusznie  nie  za
wężają  swoich  poglądów  wyłącznie  do  niej.  Dlatego  wierzący
czytelnik  powinien  postawić  sobie  wobec  problemu,  stanowią
cego przedmiot niniejszej książki, następujące pytanie:

pewno jedyną możliwą przyczyną tego stopniowego odsłania
nia Bóstwa Chrystusa jest wyraźne nauczanie Jezusa, będące

owocem  doskonałego  poznania  Jego  własnej  tajemnicy?  Czy
to  nic  pomniejsza  roli  Ducha  Świętego,  wewnętrznego  nauczy
ciela?.  Czy  nie  jest  to  równoznaczne  z  niedocenianiem  niektó
rych  deklaracji  Jezusa,  kierowanych  do  Jego  uczniów,  na

przykład: .Jeszcze wiele mam wam do powiedzenia, ale teraz
[jeszcze] znieść nie możecie. Gdy zaś przyjdzie On, Duch Pra

wdy, doprowadzi was do całej prawdy” (J 16,12-13)? Nie ulega
najmniejszej wątpliwości, jak to za chwilę wykażemy (s. 96n), że
Duch  Święty  odegrał  zasadniczą  rolę  przy  pogłębianiu  wiary
pierwszych chrześcijan w tajemnicę Wcielenia Czy jednak tekst
J  16,12-13  dotyczy  Bóstwa  Jezusa,  a  więc  prawdy,  której  ucz
niowie  nie  byliby  wówczas  w  stanie  pojąć?  Jest  to  niepra

wdopodobne.  Zaistniałaby  bowiem  pewna  sprzeczność  w  sa
mej  Ewangelii:  Bóstwo  Jezusa  byłoby  zarazem  prawdą  na
uczaną  przez  samego  Jezusa  (8,58;  10,30;  17,5)  i  nauką,  której
nic  mógł  przekazać  uczniom,  ponieważ  nie  mogli  jej  jeszcze

c/Y W./.us wn.nmt. n

ust

bocum

pi>jąć (16,13) V Faktycznie dzisiaj olbrzymia większość egze-

getów wyjaśnia wersety 16,12-13, powołując się na paralclny

tekst 14,25-26: „To wam powiedziałem przebywając wśród was.

A  Pocieszyciel.  Duch  Święty,  którego  Ojciec  pośle  w  moim
imieniu.  On  was  wszystkiego  nauczy  i  przypomni  wam  wszy
stko,  co  Ja  wam  powiedziałem”  i  15,15:  „Oznajmiłem  wam
wszystko,  co  usłyszałem  od  Ojca  mego”.  Jezus  powiedział  to

wszystko, co miał do powiedzenia, ale uczniowie nic zrozu

mieli.  Jezus  mógł  podkreślać,  rozwijać,  wyszczególniać,  po
głębiać.  ale  nic  uczynił  tego,  ponieważ  nic  byli  zdolni  przyswoić
sobie  nawet  tego,  co  już  im  powiedział.  Przekazuje

Duchowi.

Św iętemu posłannictwo działania na uczniów od wewnątrz, aby
dogłębnie zrozumieli słowa, które kiedyś słyszeli, ale nic rozu

mieli. Spotykamy tutaj znaną myśl czwartej Ewangelii (zob.
2.22; 12,16; 13.7).

Właśnie w ten sposób należy rozumieć rolę Ducha Święte

go w chwili narodzin wiary w Bóstwo Chrystusa. Nauka Jezu;
sa zasiała nasienie. Jednak gleba, na którą ono padło, nie była

jeszcze zdolna go przyjąć i sprawić, by wzeszło. Potrzebna

była  do  tcgoJPascha  i  Pięćdziesiątnica:  Zmartwychwstanie  —
aby  otworzyć  oczy  uczniów  i  dać  im  poznać  wielkość  Jezusa;
Pięćdziesiątnica  —  aby  ich  umysły  oraz  serca,  oświecone

i przekształcone przez Ducha Świętego, przyswoiły sobie

w-  końcu  naukę,  która  lekko  je  musnęła,  ale  nic  przeniknęła  do
nich.  Przyłączamy  się  w  ten  sposób  do  nauczania  Soboru  Wa
tykańskiego  II  z  jego  Konstytucji  dogmatycznej  o  Objawieniu
Bożym:  „Apostołowie  po  wniebowstąpieniu  Pana  to,  co  On
powiedział  i  czynił,  przekazali  słuchaczom  w  pełniejszym  zro
zumieniu.  którym  cieszyli  się  pouczeni  chwalebnymi  wydarze
niami  życia  Jezusa  oraz  światłem  Ducha  prawdy  oświeceni”

(Dei Verbum. 19). Tekst soborowy stwierdza, że praca reda-

Nawet jc<li tckM 16.13 należał pierwotnie do innego źródła czy innej

warstwy redakcyjnej aniżeli teksty, w których jczus oczy o swej preegzystencji
i Bóstwie, sprzeczność może zaistnieć na płaszczyźnie końcowej redakcji, która
— jak uznaja wszyscy komentatorzy — jest niezwykle ujednolicona.

kcyjna nad Ewangeliami cieszyła się tym światłem również
w trakcie utrwalania przez św. Jana słów Jezusa na piśmie.

^Nic chodzi o nową naukę, aie o nauczanie Jezusa zrozumiane

lepiej,  wyrażone  jaśniej,  sformułowane  precyzyjniej  dzięki
światłu  wydarzenia  paschalnego  i  dzięki  działalności  Ducha
Pięćdziesiątnicy.  Jak  zauważyliśmy  (zob.  wprowadzenie),  Je
zus  doskonale  rozpoznałby  treść  swego  nauczania  w  wypowie
dziach  czwartej  Ewangelii,  dotyczących  Jego  precgzystencji

i Bóstwa.

Trzeba jeszcze uwypuklić inny aspekt działalności Ducha

Świętego. -W formułowaniu wypowiedzi Nowego Testamentu,
zawierających coraz wyraźniej naukę o Bóstwie Chrystusa, nak-

^ żało strzec.się różnorakich raf, takich właśnie, o które rozbijały

się  liczne  poglądy  pierwszych  wieków.  Kościół  musiał  odrzucić
„irytcizm",  doktrynę  sprowadzającą  Trójcę  Świętą  do  politcisty-
czncj  idei  trzech  Bogów,  oraz  .,modalizm”_  czyniący  z  Ojca.
Syna i Ducha jedną Osobę Boską, objawiającą się w różny spo
sób w Piśmie Świętym i historii Ludu Bożego. Bóstwo Chrystu

sa w Piśmie Świętym zawsze jest wyrażane przy jednoczesnym
zachowaniu właściwej żydowskiemu monoteizmowi jedności Bo
żej i potwierdzaniu istniejącej różnicy pomiędzy Ojcem i Synem.
Później na tych samych warunkach zostanie uznane Bóstwo
Ducha Świętego.

Wyjątkowa pomoc Ducha Świętego była konieczna, aby

uttzymać się na tej wąziutkiej grani, biegnącej pomiędzy dwiema
przepaściami.

K<HA PUCHA ŚWIĘTEOO

</7

6. KIM JEST JEZUS HISTORII?

' "

REFLEKSJE METODOLOGICZNE

l. Kilka pozornych oczywistości

Czytelnik choć trochę zaznajomiony zc współczesną litera

turą egzegetyczną od razu zauważy dość wielką różnicę po
między tezą utrzymywaną przez nas a tym, co przywykł znaj

dować nie tylko w uczonych dziełach, przeznaczonych dla za
wodowych egzegetów, lecz również w książkach adresowanych
do szerokiej, nie wyspeq‘alizowanej publiczności.

Otóż chodzi o problem zasadniczy, dotykający korzenia na

szej wiary: Kim jest, kim był Jezus historii* Ten, który żjrt

Nazarecie, który naucza! na drogach Ziemi Święty, który

cierpiał za Poncjusza Piłata, który umarł i — jak w to wierzy
my — zmartwychwstał?

Dziekan wydziału teologii katolickiej w Lyonie w opubliko

wanym niedawno artykule ukazuje niepokoje, pytania, problemy
dorosłych katechumenów, proszących o c h r z e s t D l a nich, pisze

on, Jezus historii ma priorytetowe znaczenie” i dorzuca: „Pra
ktycznie ich pytanie prowadzi katechezę do rozróżnienia pomię
dzy orędziem Jezusa a orędziem chrześcijańskim. Drugie tłuma

czy pierwsze i wydobywa z niego znaczenie w odniesieniu do
paschalnego Zmartwychwstania Chrystusa, Jego Bóstwa i urze
czywistnienia Jego słów i czynów” \ Jest to zupełnie słuszne
sformułowanie i zbiega się ono z treścią tekstu Konstytucji Dei

H. Bourgeois, Nouveaux venus en christianisme, „Ćtudes” 357, grudzień

1982, s. 667-679.

H. Bourgeois, art. cyt., s. 675.

Verhum, 19

. Jednak należy b a r d z o j a s n o sprecyzować

jeden i s t o t n y punkt: jjie ma ż a d n e j r ó ż n i c y pomiędzy

najpóźniejszymi chronologicznie sformułowaniami chrystolo
gicznymi Nowego Testamentu a tym, co Jezus m y ś l a ł o so
bie samym, o swej Osobie, o swym posłannictwie. Lub dokład
niej — jest różnica, ale w przeciwnym znaczeniu Ljp, jak Jezus
rozumiał samego siebie i całą rzeczywistość, było nieskończenie
bogatsze jiniżeli to, co znajdujemy w choćby najgłębszych i naj
bardziej dopracowanych tekstach nowotestamentalnych.

Różnica, o której H. Bourgeois słusznie mówi, idąc za my

ślą Vaticanum II, nie znajduje się na płaszczyźnie zrozumie

nia, które Jezus miał o sobie samym, tak jakby św. Jan tłuma

czył to, o czym Jezus wiedział tylko w sposób niejasny. Za
chodzi ona pomiędzy sformułowaniami, które Jezus musiał
dobierać na początku, aby stanąć na poziomie swoich uczniów

i być dla nich zrozumiałym, a bardziej wypracowanymi wypo
wiedziami Pawła i Jana. Ci ostatni lepiej odkryli realną głębię,
zawartą w tych niedoskonałych sformułowaniach. Jednak ta
niedoskonałość była konieczna ze względu na mentalność au
dytorium, ukształtowaną przez inne ideologie, inne oczekiwania.

To uściślenie wydaje się absolutnie i s t o t n e . Tymczasem

płynie ono zupełnie pod prąd tego wszystkiego, co aktualnie pi
sze się i mówi w egzegezie. W trzeciej części ukażemy nieegze-

getyczne racje tego stanu rzeczy. Jednak tutaj chcielibyśmy uka
zać pewną liczbę postulatów rzadko sformułowanych wyraźnie,
chociaż ich treść wydaje się oczywista, a które stanowią jedynie
pozorne, skrajnie dyskusyjne oczywistości. Wydaje się, że tkwią
one u podstaw wspomnianej sytuacji. Ich jasne przedstawienie

i przedyskutowanie staje się naglącą potrzebą. Wtedy będzie
można albo je odrzucić, albo przyjąć — ale w pełni i otwarcie.

Pierwszy postulat można by nazwać z a s a d ą m i n j -

m u m : zważywszy, że są słowa Jezusa, których autentyczność

wydaje się pewna, oraz inne, co do których pochodzenia moż
na mieć mniejsze lub większe wątpliwości, dokładniejszy ob-

KIM JEST JEZUS HISTORII?

_ _ _

Zob. wyżej. s. 96n.

raz Jezusa otrzymamy wtedy, gdy ograniczymy się do pier

wszych. Jest to bardzo typowa pozorna oczywistość. Czy błąd

przez brak jest mniejszy od błędu przez nadmiar? Przypuśćmy,

że w następnych wiekach główne dzieła jakiegoś wielkiego filo

zofa naszych czasów zostaną zmieszane z dziełami jego uczniów
do tego stopnia, żc ich autentyczność stanic się wątpliwa i że na

pewno autentyczne będą jedynie jego dzieła młodzieńcze, nie
mające większego znaczenia naukowego. Czy wyrobimy sobie

dokładny pogląd o filozoficznym znaczeniu tego myśliciela,

ograniczając się do dzieł, które są z całą pewnością autentyczne?

W obu wypadkach jedyna słuszna postawa polega na próbie

zrozumienia, w jakiej mierze wątpliwe teksty zakorzeniają się

w osobowości ich autora, i zobaczenia, czy nic wyrażają one

aspektu jego myśli, zawartej już w zarodku w tekstach auten

tycznych.

Drugi postulat można by nazwaćj>rzy w i l e j e m s t a r g -

jży m o ś c i , im starsze są warstwy tradycji ewangelicznej, do

których należy dana wypowiedź Jezusa, tym większe jest pra

wdopodobieństwo, że odzwierciedla ona autentyczne naucza

nie Jezusa.

I przeciwnie:

im wypowiedź późniejsza, tym bar

dziej wątpliwa.

Tu również chodzi o pscudooczywistość, która jednak zobo

wiązuje nas do bardziej subtelnego rozróżnienia. Weźmy dwa

skrajne przypadki:

— Wydarzenie historyczne, takie jak desant aliantów z 6 czer

wca 1944 roku w Normandii, lub inny fakt, taki jak katastrofa

kolejowa. Historyk będzie miał do dyspozycji opowiadania na

ocznych świadków i za mniej wiarygodnych uzna tych, którzy

dowiedzieli się o tym wydarzeniu tylko na podstawie świadectwa

świadków. Tutaj postulat jest zaiste oczywistością.

— Wyobraźmy sobie myśliciela, genialnego filozofa, wno

szącego nowe idee, zupełnie obce współczesnej myśli. Przy

puśćmy, że ten człowiek nic nic napisał i że umarł po roku

nauczania. Żeby zrekonstruować jego naukę, mamy do dyspo

zycji dwa źródła: notatki studentów z jego wykładów i prace

’y°

CZY JEZUS WIEOZIM.. ZE JEST ROGIEM*

osobiste niektórych uczniów, opracowane w dziesięć, dwadzie
ścia lat później, po długim okresie, w którym starali się przy
swoić sobie myśl swego mistrza. Gdzie najlepiej objawi się
oryginalność tego geniuszu? W notatkach słuchaczy czy

w dziełach jego uczniów? Odpowiedź jest jasna: notatki są
dziełem studentów, którzy zgodnie z przedstawioną hipotezą

reprezentują świat filozoficzny, ukształtowany przez myśl śro
dowiska, świat daleki od intuicji ich profesora. Zauważą prze
de wszystkim to, co wyda im się być w zgodzie ze światem,
do którego się przyzwyczaili, i o wiele gorzej odtworzą to, co

nie ma żadnego punktu zaczepienia w ich mentalności, czyli
właśnie nowe i oryginalne aspekty myśli profesora. Przeciw
nie, uczeń, który rozmyślał przez dwadzieścia lat nad intuicja

mi  swego  mistrza,  zagłębiając  się  w  nie  stopniowo,  będzie
w  stanie  lepiej  odtworzyć  pod  koniec  tego  długiego  okresu
dojrzewania nowe, charakterystyczne cechy nauczania zmarłe
go mistrza. Niemniej jednak prawdą jest. żc do idei swego mi
strza  uczeń  mógł  dorzucić  swe własne myśli. I tutaj właśnie
notatki z wykładów mogą posłużyć za pewien sprawdzian, ale
podkreślmy to z naciskiem, tylko za sprawdzian.

Aplikacja do problemu ewangelicznego narzuca się sama.

To jasne, żc „przypadek Jezusa” jest podobny nic do banalne
go, pozbawionego głębi faktu historycznego, ale do faktu, który

właśnie przed chwilą przedstawiliśmy.

Co więcej, dyskutowana tutaj zasada zachowuje swoją war

tość w pierwszym, ale już nie w drugim przypadku. Nie ma
też zastosowania w omawianiu zajmującego nas tutaj proble

mu, a mianowicie problemu Jezusa historycznego.

KIM JEST JEZUS HISTORII?

>'H

2. Teologia „boskiego zniżania się" („synkaiabasis”)

To, co zamierzamy tu przedstawić, powiedziano już daw

niej, a niezwykle jasno sformułowano już osiemdziesiąt lat te
mu! Oto mało znany, ale bardzo interesujący dla egzegetów
tekst Mauricc’a Blondela:

Bardzo  pragnę,  aby  lojalnie  postarano  się  z  całą  możliwą
przezornością  o  wyłowienie  z  tekstów  najbardziej  bezpo
średnich  wrażeń  i  najbardziej  autentycznych  pozostałością
myśli  i  życia  Jezusa.  Niewątpliwie  pokażą  mi  liczne  te
ksty,  które  nazywa  się  najgłębszą  warstwą Ewangelii syn
optycznych,  w  których  Jezus  zdaje  się  mówić  po  prostu

jako człowiek swoich czasów; niewątpliwie będzie się

utrzymywać,  że  mesjanizm  był  głównym  nośnikiem  Jego
nauczania,  że  Dobra  Nowina  polegała  głównie  na  bliskim
nastaniu Królestwa, że horyzont Jego przepowiadania zda
wał  się  zawężać,  podobnie  jak  pogląd  tych,  którzy  je
przyjmowali, do wąsko pojętej nadziei. Jednak czy to ozna

cza,  że  mam  mierzyć  Chrystusa  według  tego  pierwszego
portretu,  który  jest  tylko  portretem?  Podkreślam  bowiem,
że  Jezus  nic  nie  napisał.  JNic  mamy  zatem  tego  bezpo

średniego świadectwa, jakie człowiek może pozostawić

o swej własnej myśli. Jedyną drogą wniknięcia

w Jego

wnętrze  jest  wniknięcie  w  ś w i a d o m o ś ć   prostych  lu
dzi,  którą  mieli  o n i o J e g o   ś w i a d o m o ś c i ,   głęboko
tkwiących  w  uprzedzeniach  swego  ciasnego  środowiska,

bardziej zdolnych z racji braków kulturowych do zaobser
wowania i przechowania faktów, do przywiązania się ca

łym sercem do Mistrza i poddania się Jego osobistemu
wpływowi, aniżeli do wyrażania idei, opisywania wewnę

trznych przeżyć i wyrażania swej własnej wiary. (...)
A zatem niech nikt nie zarzuca, że gdyby Chrystus miał
pełną świadomość swego Bóstwa i jasną wizję przyszło

ści, powinien był jako genialny człowiek, który stara się
przekazać całą tajemnicę swej duszy, wypowiedzieć bar
dziej zdecydowane słowa, których echo zostałoby zachowa

ne w najgłębszych pokładach Ewangelii. Zapomniano by

wówczas, że poznania nie wlewa się do umysłów tak po
prostu, jak słów w uszy, i że tajemnicy Boga nie mnżę na
ruszyć nawet objawienie. Nie zapominajmy, że. prawda,
nawet ta wyrażająca sprawy boskie, może być zakomunikó-

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŻE JEST BOGIEM?

wana myśli ludzkiej jedynie za pomocą przygodnych

form, które czynią ją stopniowo przyswajalną. Nie wolno
zapominać, że jeśli wielki człowiek ma obowiązek zdra

dzić swój mały ludzki sekret, to godność Boga polega na

tym, że objawia się On raczej dobrej woli człowieka po

przez wytrwałe czyny mocy, dokonywane z niezmierzoną

dobrocią, aniżeli jego inteligencji, poprzez błyskotliwe
deklaracje \

Celem tego paragrafu jest przedarcie się poprzez wszystkie

implikacje tego niezwykle ważnego dla naszego tematu tekstu.

1 dlatego ^patrystyczna teologia b^ s k i ę_go z n i ż a n i a się

(synkatabasis) nasuwa odpowiedni obraz. Doktryna ta została
streszczona w bardzo pięknym tekście Konstytucji Soboru

Watykańskiego II o Objawieniu Bożym.

W Piśmie Świętym więc objawia się — przy stałym za
chowaniu Bożej prawdy i świętości —_pnftdziwne uni

żanie się” wiecznej Mądrości, „byśmy uczyli się o niewy-
słowionej dobroci Boga i o tym, jak bardzo dostosował

się On w mowie, okazując przezorność i troskliwość

względem naszej natury”. Bo słowa Boże, językami ludz

kimi wyrażone, upodobniły się do mowy ludzkiej, jak
niegdyś Słowo Ojca Przedwiecznego, przyjąwszy słabe

ciało ludzkie, upodobniło się do ludzi

}

Ojcowie Kościoła wypracowali tę teologię głównie po to,

aby nakreślić stosunki pomiędzy Starym a Nowym Testamen-

JEST JEZUS HISTORII?

IOJ

Maurice Btondel, Histoire et Dogme (tekst ukazywał się w styczniu i lutym

1404 roku na łamach „La Ouinzaine”). Ponowna edycja: Les Premters teras At

i Maurice Blondel, Paryż 1956, s. 149-228. Cytowany tekst znajduje się na s. 178.

Zob. również tekst Blondela, cytowany przez X. Lćon-Dufoun, Les tvangiles et
I'Histoire de Jćsus, Paryż 1963, s. 483, którego treść jest prawie identyczna.

Der Verbum, 13. Tekst w cudzysłowach to cytat ze te. Jana Chryzostoma,

Homilia 17. na temat Księgi Rodzaju. PG 53, kol. 134. Ttekst soborowy bierze
natchnienie z encykliki Piusa XII, Divino aJJIante Sptritu z 30 września 1943 roku.

'cm. Jednak ich wielką zasługą jest uchwycenie trwałego pra

wa objawiania się Boga człowiekowi *. Jedną z idei, która po-

raca najczęściej w ich dziełach, jest ta: w każdym momencie

historii swego ludu Bóg był zmuszony ograniczyć swoje Obja

wienie do tego, co lud zdolny byl z r o z u m i e ć . I jeszcze

wewnątrz tego ograniczenia Bóg musiał ograniczyć się do te

go,

lud był zdolny z a a k c e p t o w a ć , ze względu na sła

bość i grzech ludzki'. Można przedłużyć myśl Ojców za po

mocą bardziej nowoczesnego słownictwa i perspektywy, doda

jąc. żę Objawienie Boże dane człowiekowi wyraża się zawsze
za pośrednictwem s ł ó w , terminów k u l t u r y . I ta kultura

ma swój własny dynamizm, często obcy, a nawet przeciwny dy

namizmowi właściwemu Bożemu planowi. Są to lc_dwa dynarni-

zmy. które Jean Guitton za swoim mistrzem, ojcem Pougctem,

wydobył na światło, nazywając pierwszy m e n t a l n o ś c i ą ,

drugi d u c h c m

. Każdy etap Bożego planu stanowi rodzaj

‘Studia na ten lemat są

dość

rzadkie i fragmentaryczne H. Pinard.

les

uifillrations paiemes dans tancienne ioi d'apris les Płres de 1'Śglise: la thise de la

condescendance,

RSR 9/1919. s. 197-221. Zob. również A. Clamer, „Les Notnbres",

Samie Bibie commentee.

pod kierunkiem L. Pirot i A. Clamer. Paryż 1940.

s. 231-254. Doktryna ta jest obecna również w tradycji żydowskiej. Zob. F. Dreyfus.

„La coodescendance divine (synkatabasis) comme principc hermeneutięue de

1'Ancien Testament dans la tradition juivc et dans la tradition chrżtienne’

, w:

Aaes

du Ctmgres de 1’Assotiation iniernationale pour 1‘Ślude de l'Ancien Testament,

Salamanka 1983.

Por. na przykład św. Jana Chryzostoma. Adversus Judaeos, 4, 6, PG 48, kol.

880. Ojcowie stosują tę zasadę przede wszystkim do dopuszczalności rozwodu

(w następstwie słów Jezusa u Mt 19.8) i prawa ofiarniczcgo. Na temat tego

ostatniego zagadnienia rozważania św. Jana Chryzostoma są prawie identyczne

z refleksjami wielkiego teologa żydowskiego. Majmonidesa, zmarłego w 1204

roku (Przewodnik błądzących. I I I . 32).

Zob. zwłaszcza Jue probleme de Jesus, considśrations sur la distinction de la

mentalne et de I esprit" w: Oem-res completes, I. II. Critiąue religieuse, Paryż
1968. s. 576-582. Zob. również „Portrait de M. Pouget" w: Oeuvres complites,

L I. Portraus. Paryż 1966. s. 163. gdzie w nieco inny sposób została wyrażona ta

sama myśl: „Nazywamy zawinięciem stan nasienia, w którym element żyda znajduje

się zmieszany z elementami obcymi i przeciwnymi. Z tego negatywnego punktu

widzenia rozwinięcie będzie wysiłkiem dokonanym przez lo nasienie celem

oswobodzenia się. Nazywamy duchem ideę, która nadaje kształt i kierunek

rozwojowi". Wcześniej słusznie zauważył: ..Dopiero po fakrie można rozróżnić ideę

i osłonę. W rzeczywistości oba elementy są ze sobą zmieszane” (tamże, s. 162).

CZY JEZUS niKDZIAł. ŻE JEST BOCItM?

symbiozy łych dwóch elementów. Rola proroków i innych pi
sarzy natchnionych polega na tym, aby _stopaioviu> rozwijać

mentalność,  przekształcając  ją  poprzez  działanie  Duchąj  od
siewanie  z  niej  tych  elementów,  które  są  niezgodne  z  Obja
wieniem.  W  ten  sposób  stopniowo  tworzy  się  nowa  mcniaJ-.
ność.  w  obrębie  której  będzie  można  bardziej  adekwatnie  gło
sić Boży plan zbawienia.

Ta prezentacja jest z konieczności schematyczna. W rzeczy

samej  rozwój,  który  przed  chwilą  naszkicowaliśmy,  nic  za
wsze  dokonywał  się  harmonijnie.  Były  też  regresy,  a  przejście
z  jednej  kultury  do  drugiej  było  najczęściej  źródłem  poważ

nych trudności.

Jakkolwiek jest, poprzednie rozważania pozwalają nam na

świetlić problem rozwoju ewangelicznej tradycji odnośnie do
nauczania Jezusa o sobie samym. Od razu widzimy, jak zgub

ny jest błąd utożsamiania Jezusa historycznego z Jezusem „hi-

storyków”, rozumiejąc przez pierwszego takiego Jezusa, jakim

był rzeczywiście, a przez drugiego portret, jaki otrzymuje się
poprzez uprzywilejowanie najstarszych świadectw.

Można wskazaćjlwa stopnie, różnic pomiędzy Jezusem histo

rycznym i Jezusem „historyków”:

— „Zniżanie się” Jezusa, które pozwala Mu objawić sięiyj-

ko w taki sposób, aby był zrozumiały i przyjęty przez swych

słuchaczy.

— „Mentalność” uczniów, którzy czytali wydarzenia (słowa

i czyny Jezusa)^ poziomu ich własnych koncepcji, często bar

dzo obcych rzeczywistości tego, co otrzymywali od Jezusa *.

KIM JEST JEZUS HISTORII?

Hń

’ Czy Jezus podziela! mentalność sobie współczesnych? Zasadniczo, skoro byt

podobny  do  nas  we  wszystkim  oprócz  grzechu,  trzeba  odpowiedzieć,  ze  tak,
przynajmniej  tam,  gdzie  chodzi  o  pozytywne,  nie  związane  z  grzechem  aspekty
tej  mentalności.  Jednak  tu  narzuca  się  rozróżnienie.  Jezus  byt  w  pełni  czło
wiekiem.  ale  nie  człowiekiem  przeciętnym.  Kto  może  zaprzeczyć,  ze  Jezus  był
wyjątkową  osobistością?  Otóż  cechą  właściwą  takich  osobowości  jest  właśnie
wyniesienie  się  ponad  mentalność  swej  epoki.  Jezus  był  człowiekiem  swego

czasu, ale nie był więźniem mentalności swej epoki, którą surowo kontestował.
O sposobie, w jaki Jezus podzielał mszą ludzką naturę, aob. niżej, cz. III. nad* 1

106

Deformacje^ opuszczenia i koloryt, spowodowany ich mental
nością, są tego efektem. Dopiero stopniowo, zgodnie z trzema

wyżej analizowanymi etapami, uczniowie mogli lepiej poznać
osobowość Jezusa.

Przeczytajmy jeszcze raz cytowany wyżej tekst Blondela.

Jego  waga  pokaże  się  teraz  lepiej,  a  wraz  z  nią  dogłębnie
błędny charakter określonego portretu Jezusa, stworzonego je
dynie  na  podstawie  tych  rysów,  których  autentyczność  może
ustalić  metoda  historyczno-krytyczna.  Portret  ten  nazwaliśmy
Jezusem  historyków  —  w  przeciwieństwie  do  prawdziwego
Jezusa, Jezusa historii.

W poprzednich rozważaniach stanęliśmy na płaszczyźnie teo

logicznej (boskie ..zniżanie się”), a zatem na płaszczyźnie wiary.

Jednak łatwo przetransponować te rozważania na dziedzinę

historyka, który nic może wykluczyć ze swych badań hipotezy
roboczej, według której Jezus św. Jana jest naprawdę Jezusem
historii. Jest to właśnie hipoteza robocza, zaprezentowana na
początku tej części (s. 53), która została szeroko uzasadniona

z punktu widzenia metody historycznej, i odtąd proponowane

rozważania będą mogły pomóc wierzącemu zrozumieć to, co
wolno, z punktu widzenia autentycznej wiedzy historycznej,

zakwestionować w Jezusie „historyków”, aby poznać prawdzi
wego Jezusa historii, Jezusa czwartej Ewangelii. I nie podda

my  się  wrażeniu  pozornego  przeciwieństwa,  które  istnieje po
między  Jezusem  najstarszych  tradycji  a  Jezusem  czwartej
Ewangelii: elementy przedstawione w tym rozdziale pozwalają
nie  tylko  to  wyjaśnić,  ale  ukazać  swój  normalny, a nawet  nie
podważalny charakter.

Nareszcie możemy wyciągnąć wniosek: Jezus historii i Jezus

czwartej Ewangelii, który sądził, że jest Bogiem, i który tego na
uczał, to ten sam Jezus. Chrześcijańska tradycja jednomyślnie to
potwierdza. Poważny historyk może przede wszystkim wykazać,
że to twierdzenie tradycji nie jest sprzeczne z lojalnym badaniem

historycznym. Jednak można pójść nieco dalej i powiedzieć, it
to twierdzenie odpowiada rzeczywistości historycznej.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZEJEST BOGIEM?

JEZUS JEST NAPRAWDĘ CZŁOWIEKIEM

CO ZNACZY „BYĆ NAPRAWDĘ CZŁOWIEKIEM'”?

W tej trzeciej części chcielibyśmy poruszyć pewną liczbę trud

ności już nie porządku egzegetycznego, lecz — używając słow
nictwa współczesnej teologii — hermeneutycznego. Pod tym tro
chę skomplikowanym terminem kryje się bardzo prosta rzeczy
wistość:.^ z a k t u a 1 i z o w a ć_tojwierdzenie zgodnej tradycji

Kościoła, potwierdzonej przez solidną, racjonalną egzegezę,
a mianowicie, że Jezus nic tylko był Bogiem, ale o tym wiedział

i tego nauczał? Często słusznie mówiono: Nie wystarczy powta
rzać sformułowania naszego Credo czy orzeczenia wielkich so
borów. Trzeba, aby one coś dla nas o z n a c z a ł y ,  żeby te for
muły  miały  t r e ś ć ,   która  ożywia  naszą  wiarę  i  oświeca  nasze
życie,  nasze  chrześcijańskie  postępowanie.  Jednak  wówczas

napotykamy na bardzo wielką trudność, wywodzącą się z na
szego wstępnego zrozumienia '. Można ją sformułować w ten
sposób: Jezus był prawdziwym człowiekiem, dzielił naszą ludzką

kondycję, z wyjątkiem grzechu (por. Hbr 4,15). Otóż jeśli Jezus
miał świadomość, że jest prawdziwym Bogiem, równym Ojcu,
prccgzystującym w chwale od wieków, to wówczas nie był On

już naprawdę człowiekiem, nie był już tym, który upodobnił się

pod każdym względem do swych braci — oprócz grzechu.

Można tę trudność sformułować jeszcze inaczej, mniej do

gmatycznie, a bardziej biblijnie: jeśli Jezus

7 Nazaretu za swe-

Na temat wstępnego zrozumienia zob.

to, co

zostało powiedziane wy

Zr).

Wprowadzenie, nr 2, s. 17 i przypis 4 tamże.

___

CZYJEZUS WIEDZIAŁ, ŻK JEST BOGIEM?

go ziemskiego życia prawdziwie

był tym,

kogo opisuje nato

czwarta Ewangelia, wówczas udawał, że

podzicluł

naszą ludz^

_ ką kondycję, ale nic przyjął jej naprawdę *.

Jak to właściwie jest w rzeczywistości?

1. Rola wstępnego zrozumienia

Do twierdzenia naszej wiary: Jezus jest naprawdę człowie

kiem” z konieczności wprowadzamy naszą ideę człowieka.

Otóż ta idea człowieka zależy od naszej mentalności, naszej

kultury, wielkich prądów ideologicznych, które nasycają inte

lektualną atmosferę, w jakiej żyjemy. W zależności od czasu

i miejsca jest ona różna. Często też jest dyskusyjna. Jedną

z funkcji słowa Bożego, w Piśmie Świętym jest właśnie zmu

rszenie nas do zakwestionowania w c w s z y s t k i c h d z i e

d z i n a c h owego wstępnego zrozumienia, pochodzącego ze

środowiska, z kultury, z mentalności, często ukształtowanej

przez prądy intelektualne, których dynamizm obcy jest Obja

wieniu chrześcijańskiemu i przeciwstawny do niego. I to jest

prawdziwe szczególnie w odniesieniu do naszej koncepcji

człowieka. Jeśli Jezus jest prawdziwie człowiekiem, to właśnie

On nas poucza, kim jest człowiek. To nie my, za pomocą na
szego wstępnego zrozumienia, określamy a priori kryteria, ia-

kim Jezus powinien sprostać, aby być naprawdę człowiekiem.

2. Tekst Hansa Ursa von Balthasara

Na początku zapowiedzieliśmy, że w miarę możności bę

dziemy unikać polemiki, z małymi wyjątkami. Oto pierwszy

z nich. Sytuacja jest o tyle trudniejsza, że chodzi o bardzo

Tak to właśnie twierdzi E. Kascmann, Jesu letzter Wille noch

Johannes

17,

Tybinga 1971

znanego teologa katolickiego: Hansa Ursa von Balthasara.

Przyjmujemy za swoje słowa kardynała de Lubaca: „Kiedy

opadnie  a k t u a l n a   gorączka  (...)  i  kiedy  wiele  sensacyjnych
elaboratów  pójdzie  w  zapomnienie,  pisma  Ojca  von  Balthasara
będą  świadczyć,  że  środek  XX  wieku  był,  pomimo  wielu  swo

ich niedoli, wielką epoką refleksji chrześcijańskiej" \

Oto co napisał ten wielki teolog w bardzo często przytacza

nym przez licznych egzegetów i dogmatyków tekście: .Jezu$

jest autentycznym człowiekiem, a niezbywalną szlechetnościa
człowieka jest móc, a nawet musieć swobodnie projektować

plan swej egzystencji w nieznaną przyszłość. Jeśli tym człowie
kiem jest wierzący, to przyszłością, do której się zwraca i w któ
rej planuje swoje bytowanie, jest Bóg w swej wolności i bezmia

rze. Pozbawić Jezusa tej szansy i kazać Mu kroczyć w znanym
z góry kierunku, oddalonym jedynie w czasie, oznaczałoby po
zbawić Go Jego godności jako człowieka” \

Czy to jest prawdziwe? Czy to naprawdę jest „pozbawie

niem  człowieka  jego  godności”,  gdy  „każe  mu  się  kroczyć
w  znanym  z  góry  kierunku,  oddalonym  jedynie  w  czasie”?  Je
śli  odpowiedź  padnie  twierdząca,  wówczas  wszyscy  Ojcowie

Kościoła,  wszyscy  święci,  wszyscy  starożytni,  średniowieczni
i  nowożytni  teologowie  aż  do  połowy  XIX  wieku,  wszyscy
pozbawiali  Jezusa  Jego  ludzkiej  godności.  I  nie  tylko  katolicy,
ale  teologowie  i  uczeni  protestantyzmu  i  prawosławia.  Dlate
go,  że  dla  nich  twierdzenie  św.  Jana:  Jezus  wiedząc  o  wszy
stkim,  co  miało  na  Niego  przyjść...”  (J  18,4)  było  jasne  i  pre
cyzyjne.  Żaden  z  nich  nie  miał  najmniejszych  wątpliwości.
Ten  mały  wtręt  mówił  dokładnie  to,  co  znaczył:  człowiek  Je

zus, syn Maryi, wiedział o wszystkim, co miało nastąpić. I _ t Q
samo dokładnie można powiedzieć o przepowiedniach doły.-,
czących Jego Męki razem z jej szczegółami: zniewagami, op-

JEZUS JEST NAPRĄ WDĘ CZŁOWIEKIEM

///

' Przedmowa do książki Hansa Ursa von Balthasara, La Foi du Christ, Paryż

1968, 8. 8.

Dz. cyt., s. 181.

lucicm, biczowaniem (Mk 10.34 i par.). W s z y s c y odczyty

wali w tych tekstach jasne stwierdzenie. że. Jezus z góry znał

_\v s z c z e g ó ł a c h

(Oj co miało wkrótce nastąpić:

Mękę ze

wszystkimi

jej

epizodami, wydanie władzom rzymskim,

ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie.

Pytamy zatem: czy naprawdę trzeba przyjąć, że ci wszyscy,

którzy uwierzyli, że Jezus kroczył „w znanym z góry kierun

ku. oddalonym jedynie w czasie”, nic wiedzieli, co to znaczy

być „autentycznym człowiekiem" w jego „szlachetności”

i „godności”? Św. Ireneusz, św. Jan Chryzostom, św. Augu

styn. św. Leon Wielki, św. Bernard, św. Tomasz, św. Bona

wentura, a także Luter, Kalwin, Mclanchton?

Czy naprawdę trzeba było czekać do XX wieku, żeby od

kryć to, co Jezus powinien robić i jaki powinien być, aby był

autentycznym człowiekiem, w całej jego szlachetności i god

ności?

Czy nie chcemy t u t a j stanąć wyżej od samych Ewangeli

stów, nic tylko od Jana, ale również od Marka, Mateusza i Łu

kasza, którzy wierzyli i naiwnie nauczali, że Jezus przepowie

dział zaparcie się Piotra, zdradę Judasza, zniewagi, biczowa

nie, plucie, śmierć na Krzyżu i Zmartwychwstanie?

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM»

3. Zarzut oparty na tekstach mówiących o niewiedzy Chrystusa

Słyszę już

odpowiedź na to pytanie: ojciec eksponuje pew

ne teksty, a zapomina o innych:„co ojciec powie o nieznajo

mości dnia sądu

o Agonii w Getsemani, o krzyku na Krzyżu:

„Czemuś Mnie opuścił”? Nic zapominam tych tekstów, nieco

dalej zajmiemy

się nimi szczegółowo (niżej, s. 141-150). Te

raz zauważmy, że Ojcowie i ich następcy również znali te te

ksty i problem z nimi związany. Nie zmniejszało to ich jed

nomyślności w kwestii wyżej przytoczonych przekonań. Zarzut,

który przed chwilą sformułowaliśmy, był im znany. Został flp

przedstawiony w II wieku przez poganina CelsuSŁ którego argu-

mus

JEST HAPRAWDE CZŁOWIEKIEM

U‘

mcnty poznawali z traktatu Orygcncsa. poświęconego ich od

parciu. Na temat Agonii Celsus pisał: Jasne, ze to, czego do

znał dobrowolnie, nie było dlań ani przykre, ani bolesne, bo
był przecież Bogiem i postępował wedle swych chęci. (...)

Dlaczego  więc  głośno  biada  i  lamentuję,  dlaczego  modli  się.
by  go  ominął  strach  przed  śmiercią,  mówiąc  tak  jakoś:  *  Ojcze,
czy  może  odejść  ode  mnie  ten  kiclich»?”

Tak więc zupełnie

jasno i z pełnym rozeznaniem Ojcowie Kościoła, teologowie

średniowieczni i nowożytni mocno trzymali się przedstawionych
przed chwilą pozycji. 1 wydaje się. że z pewnymi retuszami nale

ży przyjąć rozwiązania, które zaproponowali celem pogodzenia

dwóch aspektów zachowania się Jezusa.

4. Wstępne zrozumienie i „postęp obecnej egzegezy"

Inny zarzut, który z pewnością zostanie postawiony, pozwo

li lepiej zgłębić problem: to nie wstępne zrozumienie pojęcia
..człowiek” — powiedzą niektórzy — każe nam porzucić prze

konanie Ojców i wielkich teologów przeszłości, ale rozwój
współczesnej egzegezy.

Postęp wiedzy cgzegetyczncj nic pozwala juz na twierdze-

| nie, że przedstawienie postaci Jezusa przez Ewangelistów, nic

tylko  przez  Jana,  ale  w  wielu  szczegółach  również  przez  pozo
stałych  trzech,  ma  charakter  historyczny.  Dotyczy  to  w  szcze
gólności  obrazu  Jezusa,  szczegółowo  znającego  wszystkie  epi
zody swej Męki.

Nie wydaje się to słuszne. Próbowaliśmy to wykazać

w drugiej części tej książki, tam. gdzie była mowa o przeko

naniu Jezusa co do tego, że był Bogiem. I można było zoba-

l czyć, że opinia zgodnej tradycji chrześcijańskiej na ten temat

i zdolna jest przytoczyć na swoją korzyść solidniejsze argumen-

Oiygcwi, Przeciw Cebulowi. II. 25-24. pnd Stanisław Kalinko*-4

. \IV

Warszawa 1977. l l,i 15S-IS9.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ, ŻE JEST MIGIEM?

ty natury cg?.cgctyczncj i historyc/.no-kry tycznej, aniżeli zwo
lennicy przeciwnej opinii. Moglibyśmy zrobić to samo w od
niesieniu do innych aktualnie podważanych punktów: poznania

przez Jezusa przyszłości, tajemnic serc, przekonania, że miał
umrzeć za zbawienie wszystkich ludzi. Jego woli ustanowienia

Kościoła itd. Procedura będzie zbliżona, a wyniki analogiczne.

Tutaj właśnie odgrywa rolę wstępne zrozumienie egzegety.

Jak  już  zaznaczono  (wyżej,  s.  I7n  i  przypis  3,  rozdz.  1),  od
czytanie  tekstu  biblijnego  przez  egzegetę  jest  zawsze  zabar
wione  i  uwarunkowane  jego  wstępnym  zrozumieniem,  pocho
dzącym z jego środowiska, jego k u l t u r y  i jego wcześniejszych
przekonań.  To  wstępne  zrozumienie  nie  odgrywa  żadnej  roli,
kiedy  badanie  egzcgetyczne  dochodzi  do  wyników  absolutnie
pewnych,  nie  podlegających  dyskusji,  jak  to  ma  miejsce  np.
w  naukach  matematycznych.  Jest  to  jednak  przypadek  wyjąt
kowy.  Na  ogół  dochodzimy  jedynie  do  wyników  bardziej  lub
mniej  prawdopodobnych.  Bardzo  często  dochodzi  do  sporu
pomiędzy  równie  poważnymi,  kompetentnymi  i  pracującymi
w  dobrej  wierze  egzegetami,  korzystającymi  z  tych  samych
metod  i  wymieniającymi  sobie  swe  prace.  To  może  oznaczać
tylko  jedno:  istnieją  w ą t p l i w o ś c i .   W  konsekwencji  egze-
geta  nieuchronnie  optuje  za  rozwiązaniem  zgodnym  z  jego
własnym  wstępnym  zrozumieniem  problemu.  Znamienną  rze
czą  jest  również  to,  że  w  odniesieniu  do  tekstów  biblijnych,
które  różne  wyznania  chrześcijańskie  interpretują  na  swój  spo
sób,  egzegeta  przyjmuje  ostatecznie  interpretację  własnego

Kościoła, przytaczając na jej rzecz poważne racje naukowe.
Wyjątki można policzyć na palcach.

Właśnie dlatego stosowana tutaj metoda (zob. wyżej, s. 17n)

wydaje się lepsza: wyjść od tradycji Kościoła i wykazać z pun
ktu widzenia cgzcgetycznego jej solidność.

Wyjaśnia to również postawę większości egzegełów wobec

zajmującego nas tutaj problemu: wychodząc od określonego
wstępnego zrozumienia idei człowieka, dochodzą do egzegety-

czncgo rozwiązania, które weryfikuje owo wstępne zrozumie-

JEZUS JEST NAPRAWDĘ, CZŁOWIEKIEM

I I S

nic w odniesieniu do Człowieka-Jczusa. Dlatego właśnie na
pytanie, co dla Jezusa oznacza „być naprawdę człowiekiem”,

odpowiemy badając nie owo wstępne zrozumienie, wywodzą
ce się z naszej współczesnej mentalności, ale analizując pra

wic dwudziestowieczną tradycję chrześcijańską, celem określe

nia jej s t a ł y c h, jej n i e z m i e n n i k ó w .

Możemy bardzo szybko osiągnąć ten punkt: niektóre aspe

kty są wystarczająco oczywiste, tak że wystarczy je wyliczyć,

inne, bardziej bezpośrednio związane z naszym tematem, zo
stały już szczegółowo omówione wyżej (zob. część I).

a) Jezus podzielił los wszystkich łudzi, zarówno radości, jak

i cierpienia fizyczne i moralne, będące udziałem całej ludzko
ści, w tym także — i przede wszystkim — śmierć.

b) Jezus był nieskończenie wyższy od wszystkich ludzi pod

każdym względem życia moralnego, w swej zażyłości z Oj

cem, w swej świętości.

c) Będąc w pełni człowiekiem, Jezusjodróżnia się od innych

ludzi pewnymi aspektami swego życia i swej działalności:
dziewiczym narodzeniem, mocą działania cudów itd.

d) W dziedzinie . p o z n a n U można skrótowo wyróżnić

w tradycji Kościoła dwa okresy.

— W pierwszym okresie, ogólnie rzecz biorąc — przed So

borem Chałcedońskim ^451), mowa jest .o poznaniu, które Je-

L zus z Nazaretu ma j a k a B ó g , poznaniu nieskończenie do-
* skonałym i pełnym, równym poznaniu Ojca. oraz o poznaniu,

1 które ma j a k o c z ł o w i c K , w którym jest miejsce na nie-

j wiedzę i niepewność.

— W drugim okresie (szczególnie jwJSoboizc Chalccdoń-

) .skim, ale u niektórych Ojców o wiele wcześniej) odkrywa się

5. Co dla tradycji chrześcijańskiej znaczy:

, Jezus jest naprawdę człowiekiem”?

coraz bardziej nicwystarczalność poprzedniego schematu, po
mimo jego słuszności. Jeśli bowiem Jez.us z Nazaretu ma do

swej dyspozycji poznanie na tej podstawie, że jest Bogiem, to
fakt ten implikuje, że to poznanie boskie wyraża się słowami

ludzkimi, pojęciami ludzkimi, jest owocem ludzkiej inteligencji.

to z kolei suponuje, żc.buskie.rozumienie Słowa udziclaoę

jest ludzkiemu rozumieniu Jezusa według jego ograniczonej

zdolności. Stało się to całkiem oczywiste po orzeczeniach So

boru Chalccdońskiego, który stwierdza współistnienie dwóch na

tur Chrystusa, zarówno Boskiej, jak i ludzkiej, bez zmieszania,

z zachowaniem przez każdą z nich swych właściwości. Odtąd

klasyczna formuła, którą znajduje się jeszcze u św. Leona

: Je

zus mówi to jako Bóg”, musi zostać pogłębiona i doprecyzo

wana: „Jezus mówi to jako człowiek, który wie, że jest Bo

giem”. Poczynając od tej chwili, c a ł a tradycja chrześcijańska

w taki czy inny sposób podejmie treść sformułowań św. Ful-

gencjusza (wyżej, s. 33n). .Jezus jako człowiek wie to wszy

stko, co wic Bóg, ale w sposób ograniczony, w jaki dokonuje

się poznanie ludzkiego rozumu, niezależnie od tego, jak bar;

dzo byłby on doskonały.

Ktoś postawi taki zarzut: nawet jeśli mamy tu do czynie

nia ze stałą tradycji chrześcijańskiej, to jest to dalekie od Hbr

p 4,15! Na to odpowiadamy: czy na pewno? Zauważmy tutaj

dwie rzeczy.

1. Tekst Hbr 4,15 mówi przede wszystkim o cierpieniach, do

świadczeniach, jakie Jezus podzielał z innymi ludźmi. Nie sprze

ciwia się to temu, co powiedzieliśmy wyżej.

2. Uwaga ta sytuuje nas na drodze prowadzącej do i d e i

p r z e w o d n i e j , która od czasów Ewangelii synoptycznych

jednoczy całą chrześcijańską tradycję w badanej przez nas

kwestii: jak i w jakiej mierze Jezus podzielał naszą aktualną

ludzką kondycję? Odpowiedź można sformułować za pomocą

W sławnym Liście do Fiawiana (449), tak bardzo chwalonym przez Sobór

Chalcedoński (DS 295; BF VI, 7).

110

CZY JEZUS WIEDZIAŁ, ŻE JEST HOOlEMt

n/us

jest

naprawdę

;

czj

uwie

kie

II7

Pawiowego lemaiu nowego Adama (por. 1 Kor 15,45-49; Rz

5,12-21); dla Jezusa podobieństwo do nas nie było celem sa

mym w sobie. To podobieństwo zostało podporządkowane

pewnemu celowi; Jezus miał stanąć na czele grzesznej ludzko

ści. aby ją doprowadzić do Ojca, uczynić ją solidarną w Jego

p e ł n y m oddania posłuszeństwie, w Jego świętości (por. Rz

5,19). Co więcej, Jezus był podobny do nas we wszystkim,

o p r ó c z tego, co w Bożym planie było konieczne, aby mógł

wypełnić swoją misję Zbawiciela. 1 ten ostatni punkt już u sy

noptyków implikował nic tylko doskonałą świętość, ale ponad

to pełne i całkowite poznanie planu Bożego, swej własnej taje

mnicy i lego, co Jezus otrzymał od Ojca. aby lepiej objawić,
kim b y ł ; dziewicze narodzenie, dar czynienia cudów, uzdra

wiania, znajomości zamysłów serc itd.

Pozostało nam przyjrzeć się temu, co w oczach wielu stano-

i wi najpoważniejszy zarzut przeciwko nauce, według której Jc-
l zus miał pełne poznanie swego Bóstwa i dalszego biegu histo

rii.  Można  go  sformułować  tak:  cierpienia,  uciski,  agonia,  śmierć
Chrystusa  są  być  może  realne  —  w  pewnym  sensie  pod
względem  materialnym,  fizycznym,  biologicznym.  Jednak  nic

mają one większego znaczenia. Powtarza się, a często wprost

. | d r u k u j e , tę dość bezmyślną historyjkę o chłopcu, którego na

^ j ,

katechezie zapytano o to, o czym Jezus myślał na krzyżu. Od

powiedział:  „Co  myślał?  «Mam.  to  gdzieś,  za  trzy  dni  zmar-
twychwstanę»”.  Odpowiedź  ta,  słyszana  z  ust  dziesięciolet
niego  dziecka,  wzbudza  uśmiech.  Jednak  nie  zasługuje  ona  na
cytowanie  w  poważnych  publikacjach  naukowych  na  poparcie
sformułowanego wyżej zarzutu, który teraz zamierzamy zbadać.

2. WIEDZA I CIERPIENIE JEZUSA

Zamicizamy przedstawić i udowodnić następujące twierdzenie:

_ wiedza, jaką miał Jezus o swoim Bóstwie, Zmartwychwstaniu

i przyszłym uwielbieniu, nic sprawiła, że Jego cierpienia stały się

lżejsze lub mało ważne, jak może to sugerować zacytowana

przed chwilą odpowiedź chłopca na lekcji katechizmu, powtarza

na niekiedy przez egzegetów i teologów. J e s t d o k ł a d n i e

o d w r o t n i e ..Gdyby zakwestionowano lub zminimalizowano

świadomość Jezusa, jaką miał o swej wyjątkowej godności

Syna Bożego, o swej misji powszechnego Zbawcy i nowego

Adama, wodza i głowy nowej ludzkości, wówczas Męka Jezu

sa stałaby się mało znaczącym i banalnym wydarzeniem.

W rzeczy samej, cierpienia i śmierć Jezusa, sprowadzone do

cierpień i śmierci zwykłego człowieka, przekonanego, że jest

wysłańcem Bożym, który chce być wiemy aż do śmierci temu,

co uważa za swoją misję, stają się czymś niezwykle banal

nym: tylu ludzi cierpiało o wiele więcej od Niego! Jezus

umierał na krzyżu tylko parę godzin, podczas gdy ludzie krzy

żowani za Jego czasów cierpieli przez kilka dni i nie wolno

było pod żadnym pozorem skracać ich cierpień, zadając im

ostatni cios, o co błagali skazańcy.JJeż ta.śmierci było strasz

wszy ch od Jego

śmierci,

poprzedzonych dłuższymi, inten

sywniejszymi boleściami, którym towarzyszyły cierpienia mo

ralne o wiele straszniejsze, jak na przykład cierpienia skazań

ca, na którego oczach męczono przez długi czas jego żonę,

dzieci, rodziców? Tu nie warto się upierać '.

Można przeczytać cały rozdział poświęcony temu tematowi u J. Pobiera,

Quand je dis Dieu, Paryż 1977, s. 173-198.

Hit MA I CIERPIENIE JEZUSA

//»

/. Stałe nauczanie Kościoła

Wydaje się. że w nauczaniu Kościoła można stwierdzić ist

nienie s t a ł e j nic tylko w odniesieniu do tradycji teologicznej

i  doktrynalnej,  ale  również,  w  sposób  szczególny,  do  jego  tra
dycji  duchowej,  życia,  świadectwa  i  pism  ludzi  świętych  oraz
liturgicznego  życia  Kościoła.  Można  to  wyrazić  w  ten  sposób:
jakakolwiek  byłaby  intensywność  cierpień  człowieka,  J e z u s

k r o c z y s t a l e p r z e d n i m , będąc przykładem, za któ

rym należy postępować, wzorem do naśladowania. To przeko
nanie wydaje się już obecne w tekstach takich jak Hbr 123-4;

1 P 2,21. Św. Tomasz z Akwinu zbiera i streszcza całą trady

cję chrześcijańską, stawiając to pytanie i odpowiadając na nie
twierdząco:_czy ból Męki Chrystusa przewyższył wszystkie in

ne cierpienia?

Dlaczego? Pewien szczegół z relacji Męki Je

zusa  może  nas  postawić  na  drodze  wiodącej  do  odpowiedzi.
Czytamy  u  Mk  15,23:  ,,(...)_dawali  Mu  wino  zaprawione  mir
rą,  lecz  On  nic  przyjął”.  Ta  szczegółowa  uwaga,  której  hisio-

ryczności nikt nie kwestionuje, odpowiada dobrze poświadczo
nemu w tym czasie zwyczajowi. I komentatorzy najczęściej

powołują  się  na  główne  teksty  wzmiankujące  o  tym  zwyczaju.
W  Izraelu  dawano  często  skazańcowi  napój,  który  działał  jako
znieczulenie,  aby  ulżyć  mu  w  cierpieniach^  Jezus  odmówił  te
go

. Dlaczego? Człowiek, który ma być poddany bolesnej

operacji i który nie chce przyjąć środka uśmierzającego, znie

czulenia, byłby z łatwością oskarżony o masochizm. Czy tak
było w przypadku Jezusa? Z pewnością nic. A zatem trzeba

przyjąć,  że  Jezus  nie  tylko  c i e r p i a ł ,   ale  zaakceptował  to
d o b r o w o l n i e ,   ponieważ  w  Jego  oczach  cierpienie  to  miało
w  planie  Bożym  sens,  rolę,  cel.  I  właśnie  dlatego  nic  chciał,  aby
zostało ono złagodzone. Już w czasie swej publicznej działalno-

* Św. Tomasz z Akwinu. S.th. III q.46 a.6.

Paraklny tekst Mt 27.34 jest jeszcze bardziej konkretny: .Skosztował, ak mc

chciał pić". Kiedy Jezus spostrzegł, że napój ten ma zmniejszyć Jego cterptema.
odmówił.

ści Jezus jasno powiedział, że z niecierpliwością czeka na te,

cierpienia i śmierć, a nawet ich pragnie: „Chrzest

mam przy

jąć

i jakiej doznaje udręki

. aż się to stanic” (Łk 12,50).

Nie ma tu żadnego masochizmu, żadnego chorobliwego po

ciągu do cierpienia. Cierpienie samo w sobie jest ziem, które

go należy unikać i które należy zwalczać. Jednak może ono

być przyczyną wyjątkowego dobra, kiedy jest wyrazem m i-

ł oś ej. „Nikt nie ma większej miłości od tej, gdy ktoś życic

swoje oddaje za przyjaciół swoich” (J 15,13). Tym wyjątko

wym dobrem jest zbawienie, odkupienie ludzi. Właśnie o tym

Jezus będzie mówił wielokrotnie: „Bo i Syn Człowieczy nic

przyszedł, aby Mu służono, lecz żeby służyć i dać swoje życic

na okup za wielu” (Mk 10.45 = Ml 20,28); „To jest moja

Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana na odpuszcze

nie grzechów” (Mt 26,28; por. Mk 14,24)®.

Widać zatem, że nic można z r e d u k o w a ć Męki i śmierci

Jezusa t a k i e j , j a k ą O n s a m p r z e ż y ł , do jej wymia

rów czysto historycznych, wydarzeniowych, takich, jakie uka

zały się świadkom, tym, którzy się im przypatrywali: do

śmierci proroka, który uważa się za wysłańca Bożego, a nawet

Syna Bożego, przyjaciela celników i grzeszników, skazanego

niesłusznie na cierpienia i haniebną śmierć i wolącego raczej

umrzeć, aniżeli zdradzić swoją misję. Ten wymiar z pewno

ścią jest rzeczywisty, jest ważny, nie mamy prawa go minima

lizować. Jednak nie sięga on głębi tajemnicy. Gdyby był tylko

ten wymiar, to prawdą jest, że perspektywa Zmartwychwstania

120

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BIKilEM *

‘ Chrzest ten oznacza mękę i śmierć. Paralclny tekst Mk 10,38 jasno na to

wskazuje. W tym punkcie cgzcgcci są jednomyślni. Mniej są zgodni w twierdzeniu,

ze chodzi o autentyczne słowa Jezusa, ale racje, dla których je się neguje, nie są

przekonywające.

Przekład czasownika synechein jest trudny tutaj, jak i w 2 Kor 5,14: „Miłość

Chrystusa przynagla nas". Chodzi o napięcie, cierpienie, naglące żądanie, które —

mówiąc obrazowo — jest jak sztylet wbijany w nerki.

Olbrzymia większość krytyków sądzi, że chodzi tutaj o słowa faktycznie

wypowiedziane przez Jezusa, nawet jeśli drobne różnice pomiędzy Ewangelistami

nie pozwalają na dokładne odtworzenie tekstu.

WIEDZA I CIERPIENIE JEZUSA

121

za parę godzin ujęłaby wiele z intensywności ludzkiego cier

pienia Jezusa, tym bardziej, że wielu ludzi na święcie cierpiało
fizycznie o wiele bardziej aniżeli Jezus przed śmiercią.

2. Jezus stale nas wyprzedza

Jednak wszystko zmienia się, jeśli się przyjmie to, co wyka

zaliśmy wyżej: Jezus naprawdę ma świadomość, że jest tym,

kogo nam przedstawiono w czwartej Ewangelii: Bogiem. Sy

nem Bożym, przybyłym, aby zbawić świat. I w tym dziele

zbawienia cierpienia Jezusa nabierają całego swego wymiaru.

Chodzi o Mękę Osoby Bożej, cierpiącej w ludzkiej naturze,

którą przyjęła dla nas.

Jezus solidaryzuje się z naszym grzesznym człowieczeń

stwem, przyjmując nie grzech, ale cierpienie i śmierć, czyli

konsekwencje grzechu, aby uczynić nas solidarnymi uczestni

kami swego życia Syna Bożego. To implikuje, że Jezus cierpi

jako Głowa swego Ciała, jako pasterz swej trzody, jakakol

wiek więc byłaby intensywność cierpienia człowieka, znajduje
on w Jezusie tego, który go poprzedza na tej drodze. Właśnie

w ten sposób Paweł rozumie cierpienia Jezusa: ..Dla Niego
wyzułem się ze wszystkiego i uznaję to za śmieci, bylebym

pozyskał  Chrystusa  (...)  przez  poznanie  Jego:  zarówno  mocy
Jego  zmartwychwstania,  jak  i  udziału  w  Jego  cierpieniach  —
w  nadziei,  że  upodabniając  się  do  Jego  śmierci,  dojdę  jakoś  do
pełnego  powstania  z  martwych”  (Flp  3,8b.  10-11).  To  właśnie

nieskończona  godność  Tego,  który  cierpi,  nadaje  Jego  cierpie
niom  jedyne  i  nie  dające  się  przewyższyć  natężenie:  cierpienia
fizyczne  Męki,  których  ból  nie  pochodzi  tylko  z  Jego  zranio-

I  nego  ciała,  ale  również  i  przede  wszystkim  z  Jego  umęczone-
|  go  serca,  z  Jego  wyśmianej  przez  ludzi  miłości.  Jest  to  ból
I  spowodowany  przez  grzech  świata,  bowiem  Jezus  widzi  nie

skończenie lepiej niż my wszyscy zarówno zawartą w grzechu
nienawiść do Boga, jak i spustoszenie, jakie grzech wywołuje

w sercach ludzi, oraz nieszczęścia, które powoduje w święcie.

Wreszcie  i  przede  wszystkim  Jezus  doświadczył  najwyższego
bólu,  kiedy  zawołał:  „Boże  mój.  Boże  mój,  czemuś  Mnie  opu
ścił?"  Nie  dlatego,  że  kiedykolwiek  został  opuszczony  przez
Ojca  i  że  utracił  pewność,  że  jest  umiłowanym  Synem.  Jednak

^.chciał On dzielić cierpienie tych, którzy przeżywają to całko

wite  opuszczenie,  aby  mogli  w  nim  się  odnaleźć.  Dlatego  zgo
dził  się,  żeby  światło  obecności  Jego  Ojca  świeciło  tylko
w  najtajniejszej,  najbardziej  niedostępnej  głębi  Jego  bytu  i  by

nie promieniowało na Jego rozum, Jego wolę. Jego wrażli

wość,  zanurzoną  w  najczarniejszych  ciemnościach.  W  nastę
pstwie  tego  wielu  świętych  znalazło  zachętę  w  Jezusie  do
uczestnictwa  w  tym  cierpieniu.  Ich  świadectwo  jest  dla  nas
światłem,  które  pozwala  nam  zrozumieć  nieco  lepiej  ten  tak
tajemniczy aspekt Męki naszego Boga.

Pozostaje postawić ostatnie pytanie,. W j a k i s p o s ó b

m o j e ż y c i e j e s t z w i ą z a n e z M ę k ą i ś m i e r

c i ą J e z u s a ? Czy Jezus jest dla mnie po prostu szlachet
nym przykładem do naśladowania w walce przeciwko niespra

wiedliwości, uciskowi, w działalności na rzecz ubogich, po

zbawionych wszystkiego, stojących poza prawem? Czy to
zachęta, aby pójść tą samą co On drogą, aż do ofiary z mego

życia? Nikt nie kwestionuje istnienia tego aspektu. Jednak czy
można w ten sposób usprawiedliwić w y j ą t k o w y dla chrze

ścijan charakter Męki Chrystusa?

Pewnego razu słuchałem konferencji znanego marksisty, któty

porównywał Jezusa ze Spartakusem, gladiatorem, który wywołał
bunt niewolników i wstrząsnął imperium rzymskim na sto lat

przed Jezusem. Został ostatecznie pokonany i zabity. Mówca za
pytał: „Który z nich był aktywniejszy, żarliwszy w swej walce na

rzecz biednych, uciśnionych? Jezus czy Spartakus?” Pytanie to
można uchylić jedynie przez umiejscowienie go na zupełnie innej

płaszczyźnie, tej mianowicie, na której umiejscawia je św. To
masz Apostoł, wyznając: „Pan mój i Bóg mój” (J 20,28). Włą$-

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŹE JEST HIMJIEM •

nic dlatego, że Jezus wic, iż jest Bogiem, może mi objawić

i ukazać w swej Męce i w swej śmierci nieskończoną czułość
boskiego serca. Kiedy pochłania mnie i zadręcza tajemnica zła,

grzechu, niezawinionego cierpienia, mogę kontemplować ukrzy
żowanego Boga. Nie daje mi On filozoficznego rozwiązania

tajemnicy, która jest nieprzenikniona, ale daje mi odpowiedź,

która jest życiem, wymogiem, miłością, całkowitym darem.
Zło nic jest już czystym nonsensem. Otwiera się na życie, jest

krokiem w kierunku życia. Jezus, Bóg-z-nami, Emmanuei, zech
ciał dzielić naszą nędzną kondycję i nadał jej sens, zgodnie

z dwoma wymiarami tego słowa: znaczenie i kierunek. I nie

jest tylko ze mną, jest we mnie: „z Chrystusem zostałem przy

bity do krzyża. Teraz zaś już nic ja żyję, lecz żyje we mnie
Chrystus” (Ga 2,19b.20a). Jezus, mój Bóg, żąda ode mnie, abym

Mu pozwolił żyć i działać we mnie, aby w ofierze miłości ku Oj
cu, dla zbawienia moich braci, połączyć moje cierpienie z Jego
cierpieniem, moją śmierć z Jego śmiercią. Jezus, żyjący we m-

nic,  wzbudza  w  moim  sercu  pragnienie  cierpienia  razem
z  Nim,  tak  jak  On,  tak  samo,  jak  wzbudził  to  pragnienie
w  sercu  Pawła  (Flp  3,10),  ponieważ  chce,  abym  zmartwy
chwstał  razem  z  Nim  do  prawdziwego  życia,  już  rozpoczętego

na tej ziemi, zanim urzeczywistni się w pełni w niebie, i po
nieważ chce, żebym w Nim był źródłem życia dla wszystkich
moich braci.

WIEDZA I CIERPIENIE JEZUSA

12J

3. CO NAPRAWDĘ ZNACZY:
, JEZUS WIEDZIAŁ, ŻE JEST BOGIEM”?

I. Problem

_^Zanim Abraham stał się. Ja jestem”, „A teraz Ty, Ojcze,

otocz Mnie u siebie ta chwałą, którą miałem u Ciebie pierwej,

zanim świat powstał”. Nic bez racji wahamy się użyć tych

dwóch wypowiedzi Jezusa, cytowanych w czwartej Ewangelii

(J 8,58; 17,5), jako deklaracji odpowiadających temu, co Jezus

myślał o sobie samym, deklaracji, które wypowiedział lub mógł

wypowiedzieć. Dlaczego? Ponieważ możemy nadać treść dogma

tyczną, a zatem abstrakcyjną, formule Soboru Chalcedońskięgo:

jedna Osoba, zarazem prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek.

Uważamy jednak, że jest niezwykle trudno nadać tym dogmaty

cznym terminom rzeczywistość egzystencjalną, konkretną, psy

chologiczną. Jest to jedna z racji, dla których tylu współczes

nych. duchownych czy świeckich odrzuca w sposób mniej lub

bardziej otwarty tego typu formułę: Jezus wiedział, że jest Bogiem.

Postarajmy się lepiej sprecyzować, wejść głębiej w racje tej

mniej lub bardziej wyraźnej odmowy.

Żeby to uczynić, przytoczę dyskusję, którą przeprowadziłem

kiedyś z pewnym ateistą, znającym doskonale teologię (uczył

jej kiedyś). Chciał udowodnić absurdalność dogmatu o Wcie

leniu, w szczególności w tej jego postaci, w której został sfor

mułowany na Soborze Chalcedońskim. Wyszedł od artykułu,

zawartego w Sumie teologicznej (III q.3 a.7), w którym św. To

masz z Akwinu stawia następujące pytanie: „Czy jedna Osoba

Boska może przyjąć dwie natury ludzkie?” Odpowiada twier-

dząco, ponieważ „dla Boga nie ma rzeczy niemożliwych”. We
wcześniejszym dziele

św. Tomasz postawił to samo pytanie:

„czy Bóg mógłby się wcielić w Jezusa i w Piotra?” Odpowiedź
również jest twierdząca, z tej samej racji. Następnie jednak zadał
sobie pytanie: „czy Jezus i Piotr byliby wówczas dwoma

ludźmi czy jednym człowiekiem?” W obu dziełach odpowiedź

została sformułowana odmiennie, mimo tej samej treści.

W  tekście  wcześniejszym  mówi  się,  że  w  tym  wypadku  było
by  dwóch  ludzi,  tworzących  jedną  osobę..  Według  Sumy  byłby
tylko  jeden  człowiek,  istniejący  dwóch  odmiennych  ludz

kich naturach

. Mój rozmówca ciągnął dalej: „Trzeba być

wdzięcznym św. Tomaszowi, że przebadał z niewzruszoną logiką
wszystkie możliwości, zawarte w dogmacie Wcielenia. Dla mnie
dowód jest jasny: absurdalność wniosku dowodzi absurdalności

punktu wyjścia. Ten dogmat jest absurdalny”.

tym nastąpiło długie milczenie. Byłem zupełnie zbity

z tropu

takim podejściem, którego nigdy nie brałem pod uwa-

i gę, i nie wiedziałem, co odpowiedzieć. Dziewczyna, która by

ła obecna przy rozmowie, odpowiedziała za mnie: „Czy to jest
naprawdę tak absurdalne? Dwa byty ludzkie, które tworzą jed

no w Bogu? Czyż nic jest to pragnienie każdej miłości, aby ci,

którzy

się kochają, stanowili jedno? Czy to nie jest doskonała

realizacja tego, że próbujemy żyć w miłości Boga i miłości
braterskiej: drugie przykazanie jest podobne do pierwszego,
będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego?”

j Dyskusja została przerwana przybyciem przyjaciela. Jednak

ta interwencja wskazała na coś istotnego: poza pozornie dziw-

j, ną i nierzeczywistą hipotezą, przypomnianą przez mego roz-

Komentarzu do „Sentencji" Piotra Lombarda

, 111 dist.l q.2 a.5.

I Byłoby wielkim błędem dopatrywać się w tych kwestiach przesadnych
■

dyskusji schyłkowej scholastyki. Osobowość św. Tomasza, jego geniusz, jego

I świętość gwarantują to, że tak nie jest. Jeżeli badamy te nierzeczywiste hipotezy.
I to w tym celu, aby lepiej zrozumieć różne rzeczywiste aspekty, które ukazuje nam
■

Objawienie.

CO NAPRAWIMj ZNACZY: .JEZUS WIEDZIAŁ. ŻE JEST BOGIEM

_____ /2J

I2t>

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŻE JEST BfHlIEM?

mówcę, ukazała drogę poznania tajemnicy psychologicznego

..ja" Jezusa z Nazaretu: mistykę miłości.

2. Życie mistyczne i Świadomość Jezusa

Banałem jest stwierdzenie, że istnieje wiele wspólnych pun

któw  w  religijnym  doświadczeniu  mistyków,  należących  do  róż
nych  rcłigii.  odmiennych  epok  i  środowisk,  między  którymi  nic
można  wykazać  najmniejszego  bezpośredniego  czy  pośredniego

kontaktu.

Jednak pewien, dość zastanawiający, punkt wspólny zasłu

guje na szczególną uwagę, gdyż może on wyjaśnić zajmujący

nas problem. Chodzi o wspólną dla pewnych mistyków, za
równo muzułmańskich, jak i chrześcijańskich, tendenęjs_s|o

„całkowitego utożsamiania się z Bogiem. Mistyk stwierdza: ja

jestem Bogiem. Ci, którzy studiowali tych mistyków i przeba
dali w kontekście ich wypowiedzi te formuły, które mają do

pewnego  stopnia  panteistyczne  zabarwienie,  wykazali,  że  nie
chodzi  w  nich  o  twierdzenia  porządku  filozoficznego,  ale  o  nie
adekwatne  sformułowanie  porywu  miłości.  Miłość  tak  mocno.

_jcdnoczy mistyka z Bogiem, że tworzy niemal całkowitą jedność,

nic w porządku istnienia, lecz działania: miłości, woli.

Tego rodzaju sformułowania odnajdujemy w islamie. Wystar

czy powołać się na piękną książkę, którą G. C. Anawati i L. Gar
deł poświęcili mistyce muzułmańskiej

. Autorzy ci badają mię

dzy innymi wypowiedzi niejakiego Bistamiego

(zmarłego

w 874 roku), sławnego męczennika Al-Hallaja

(858-922)

i Ibn al-Farida

(1181-1235).

*G. C. Anawati i L Gardct. Mystique musulmane, aspects et tendances,

etpenences et techmques. Paryż 1961.

Por. dz. cyt., s. 33, I HM 15; zob. również L. Masignon, Essai sur les

ongines et les techniques de la mysliąue musulmane, Paryż 1922, szczególnie
teksty Bistamiego, cytowane na s. 249-250.

Pot dz. cyt, s. 39; L Massignon, Al-Haltaj. martyr mystique de 1‘lslam, Pa

ryż 1922. tom I. s. 61 n.

* Por. dz. cyt., s. 60n, 115-121.

127

W mistyce chrześcijańskiej jednym z najsławniejszych na

zwisk jest nazwisko „dominikanina. .Mistrza Eckharta* (1260-

-1328). Nie sposób zanalizować tutaj złożonego systemu jego

poglądów,  co  do których  specjaliści  w  wielu  punktach  prowadzą
spór.  Pewne  jest  to,  że  sędziowie,  którzy  go  potępili,  zarzucali
mu formuły, w których sprawiedliwy utożsamiany jest z Bogiem,
razem  z  Nim  stwarza  niebo  i  ziemię,  rodzi  odwieczne  Słowo*.
Jakakolwiek  byłaby  literalna  dokładność  tego  zarzutu,  pewne

jest, że w autentycznych kazaniach Eckharta znajdujemy prawic

identyczne  formuły:  ^Byłem  przyczyną  samego  siebie  i  wszy
stkich  rzeczy”;  „Bóg  i  ja  jesteśmy  jedno”  Z  drugiej  strony  kon
tekst,  w  którym  zostały  one  wypowiedziane,  upewnia  nas,  że  nie

chodzi tu o teologię spekulatywną, ale.mistyczne doświadczenie

jednoczącej z Bogiem miłości, jedności, która ukazuje się tak sil

na, tak głęboka, tak wewnętrzna, że język identyczności wydaje

się bardziej adekwatny niż wszystkie możliwe języki, nawet jeśli

z punktu widzenia doktryny religijnej i głębokiej rzeczywistości

przyzna

się, że jest on błędny.

I o

tym Mistrz Eckhart,

profesor

teologii, Magister na Sorbonie, uczeń św. Tomasza i św. Alberta

Wielkiego wiedział lepiej niż ktokolwiek.

Ograniczyliśmy się do pobieżnego ukazania paru dobrze zna

nych osób. Jednakże można by przytoczyć inne przykłady, po
chodzące z wielu innych prądów duchowych.

Te skrajne sformułowania, z których przcsadności sami ich

autorzy doskonale zdawali sobie sprawę, zawierają coś auten-
tyczncgo;doświadczenie jedności z Bogiem, jedności z Bogiem

tak głębokiej, tak potężnej,.że odpowiednie teologiczne formu
ły nie mogły jej adekwatnie wyrazić. Bardzo mocne formuły.

NAPRAWDĘ ZNACZY:

.JEZUS WIEDZIAŁ. Zt UST tKNjn.M

’

Bibliografia dotycząca Eckharta jest ogromna. Zob. dobre streszczenie jego

nauki, dokonane przez J. Gandillaca, „Eckhart et ses disciples" w. Hiscotre dt
1'Eąlise pod kierunkiem A. Fliche i V. Martin. Paryż 1951. t. 13. s. 377-386.

Zob. zdanie 13., potępione przez Konstytucję In agro dummico (I329y DS

963 (BF VII, 53).

Tekst cytowany przez L. Gardeta, La Myaujuc, Paryż 1970, s. 71.

(•/>•

JEZUS WIEir/.M..

Żf.

JEST HOOIEMT

którym z teologicznego p u n k t u widzenia nie można nic zarzu

cić, znajdujemy również w sławnym traktacie, prawic tak sa
mo sławnym, jak O naśladowaniu Chrystusa — w traktacie

De adhaerendo Deo (O przylgnięciu do Boga), przez długi

czas

przypisywanym

św.

Albertowi

Wielkiemu,

(zmarłemu

w 1280 roku), który'jednak jest niewątpliwie późniejszy: „Miłość

(Boga) ma moc zjednoczyć i przekształcić. Przekształca tego,

który kocha, w tego, który jest kochany, i tego, który jest kocha-^

ny, w tego, który kocha. Jeden staje się drugim do możliwie naj

większego stopnia”

A oto wnioski, które można wyciągnąć z tego krótkiego

wypadu w dziedzinę mistyki:

1. Mistycy, tacy jak llallaj i Eekhurt, mogli nadać egzysten

cjalną i rzeczywistą treść formule: „Jestem Bogiem” jako wy
rażeniu najmniej nieadekwatnemu do opisania ich doświadcze

nia zjednoczenia z Bogiem w miłości, mimo że doskonale

wiedzieli, iż nie są Bogiem.

Tym bardziej Ten. który — jak wierzymy — jest naprawdę

Bogiem, może nadać tej formule rzeczywistą, egzystencjalną

treść, która wyraża rzeczywiście to, kim On jest, i to, co prze

żywa. I to w sposób nieskończenie głębszy, bardziej niewyra

żalny, niż uczynili to najdoskonalsi mistycy.

2. Mistyczne poznanie poprzez zjednoczenie miłości z Bo

giem jest najmniej niedoskonałą ludzką analogią, pozwalającą

nam do pewnego stopnia wczuć się w świadomość, jaką Jezus

miał o swoim Bóstwie.

Rozwińmy nieco ten drugi punkt, żeby lepiej zrozumieć

znaczenie i granice analogii, ofiarowanej nam przez poznanie

mistyczne.

U autentycznego mistyka w d z i e d z i n i e w o l i nastę

puje coraz silniejsze utożsamienie woli człowieka z wolą Bo-

Przekład za tłumaczeniem francuskim: De Vunion Dieu, Paryż 1896,

rozdz.,

12. cyt. przez L Gardeta, dz. cyt., s. 67 (przyp. tłum.).

co NA

rRA w Ot, ZNACZY: „JEZUS WIEDZIAŁ.

JEST BOGIEM ?

ga.  W  tej  dziedzinie  nie  ma  bariery,  nie  ma  żadnego  ograni
czenia.  Mistyk  jest  przekonany  —  co  zasadniczo  jest  słuszne
—  że  może  stale  postępować  naprzód,  dzięki  łasce  Bożej,  aż
do pełnego utożsamienia się.

W d z i e d z i n i e r o z u m u również dokonuje się postęp,

ale  w  sposób  zupełnie  inny:  chodzi  o  poznanie,  które  rozwija
się  przez  wyzbycie  się,  przez  porzucenie  wszelkich  obrazów,
wszelkich  przedstawień,  wszelkich  idei;  o  poznanie,  w  którym
człowiek  coraz  bardziej  odczuwa  niepokonany  dystans,  jaki
dzieli  stworzenie  od  Stwórcy,  zero  od  nieskończoności.  Jednak

równocześnie, paradoksalnie, to poznanie coraz bardziej uświa

damia sobie, że Bóg jest rzeczywiście obecny, żyjący, działają
cy, miłujący w samym wnętrzu swego stworzenia: ja nie jestem

Bogiem, ale jestem w Bogu i Bóg jest we mnie.

Możemy zatem zauważyć, jak psychologia mistyków po

zwala lepiej zrozumieć psychologię Jezusa i może dać pewną

ideę  —  bardzo  słabą  oczywiście  —  świadomości,  jaką  Jezus
miał  o  swym  Bóstwie.  Przede  wszystkim  zauważmy,  że  to  po
równanie  nie  jest  nowe,  jest  nawet  klasyczne  i  wielu  teologów
korzysta  z  niego  lub  przynajmniej  o  nim  wzmiankuje

. Ojciec

Garrigou-Lagrangc_  mówi  o  „wyższej  bezosobowości  świę
tych”.  Wyjaśnia  tę  formułę  w  ten  sposób:  jj)ełny  rozwój  oso
bowości  ludzkiej  polega  na  jej  zatraceniu  się  w  osobowości

Boga’1 i pokazuje, jak to prawo świętości pozwala lepiej zro

zumieć Boską osobowość Jezusa

. Filozof Henri Bergson

w Dwóch źródłach moralności i rełigii zdefiniował mistyka

jako „duszę jednocześnie działającą i «poddaną działaniu»,

której wolność zbiega się z aktywnością boską”

. Widzimy

zatem, że to^co wiara chrześcijańska stwierdza o Chrystusie,
stanowi niejako pełnię, absolutną doskonałość w stosunku do

Zob. J. Galot, La conscience de JEsus, Paryż 1971, w sekcji zatytułowanej: „La

conscicnce humaine du moi divin" (s. 132-182), paragraf: J'explication par I cspc-

ricnce mystique” (s. 152-167) i autorów, których cytuje.

J R. Garrigou-Lagmnge, Le Sauveur et son amour pour nous, Paryż 1934, s. 102.

H. Bergson, Dtva tródta moralności i religii, przet. Piotr Kostylo, Krzwtof

Skorulski. Znak, Kraków 1993. s. 227.

puszyć świętych którzy coraz bardziej uświadamiają sobie,

że są powołani do tego, aby całkowicie zatracić się w Bogu

i w Niego się wtopić. Ludzka osobowość Jezusa jest całkowi
cie pochłonięta przez boską osobowość Syna Bożego i Jezus

może  powiedzieć  zgodnie  z  prawdą  to,  co  Hallaj  i  Eckhart
wyrazili  w  formułach  teologicznie  błędnych,  które  jednak
w  ich  oczach  uchodziły  za  najlepsze  dla  wyrażenia  tego,  co

przeżywali.  Trzeba  tu  jednak  zaakcentować  fakt,  że  u  tych  mi
styków,  jak  zresztą  u  wszystkich  świętych,  chodzi  o  doświad
czenie  m i ł o ś c i   B o g a u   Właśnie  w  logice  miłości,  we

wnątrz dynamizmu miłości możemy lepiej zrozumieć świado

mość, którą Jezus miał o swej boskości: jako najwyższej pełni,
której doświadczenie miłości świętych stanowi jedynie słabą

analogię.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ ŹF. JEST BOOIEM?

3, Miłość synowska i świadomość siebie samego w Jezusie

Jeśli wrócimy teraz do Ewangelii i ponownie przyjrzymy się

tekstom,  w  których  zobaczyliśmy,  że  Jezus  objawiał  swoje  Bó
stwo,  dostosowując  się  do  zdolności  swego  audytorium,  to  ude
rzy  nas  jedno:  Jezus  nie  mówi  o  sobie,  o  swej[  wielkości,  o  swe|

godności, ale o swoim stosunku do Ojca. Aby się o tym przeko

nać,  wystarczy  spojrzeć  na  teksty  przestudiowane  w  drugiej  czę
ści.  To  samo  spostrzegamy  u  św.  Jana:  „A  teraz  Ty,  Ojcze,  otocz
Mnie  u  siebie  tą  chwałą,  którą  miałem  u  Ciebie  pierwej,  zanim
świat powstał'’; Ja i Ojciec jedno jesteśmy” (J 17,5; 1030).

Jezus nie objawia się bezpośrednio jako Bóg, jłe jako Syn.

Boży, Syn odwiecznego Ojca, równy Ojcu, Właśnie w ten
sposób objawia On swoje Bóstwo, poprzez ukazanie więzi

z Ojcem i synowskiej miłości do Niego. Jest to absolutnie za
sadnicze stwierdzenie. Jezus nie dochodzi do świadomości, że

jest Bogiem, przez swego rodzaju refleksyjne uświadomienie

sobie tego faktu, ale poprzez swoje pełne synowskiej miłości
do Ojca spojrzenie. Ten punkt zasługuje na szczególne wy
akcentowanie. Według nauki tradycyjnej, tryy Osoby Boski?

w tajemnicy Trójcy Przenajświętszej mają na wyłączną włas
ność tylko swe r e l a c j e do innych Osób Syn ma na włas
ność jedynie swą relację miłości do Ojca. 1 jeśli zgodnie
z chrześcijańską wiarą twierdzimy, że Osoba Jezusa z Nazare

tu jest identyczna z Drugą Osobą Trójcy Przenajświętszej, to
oznacza to, że Osoba Jezusa z Nazaretu definiuje się wyłącz
nie przez swą synowską więź miłości do Ojca. W tym tkwi
podstawowa różnica pomiędzy nami a Jezusem. Dla człowie

ka, dla nas, osoba jest centrum a u t o n o m i i ; dla Jezusa jest
ona z a l e ż n o ś c i ą .„To właśnie synowska relacja miłości do
Ojca stanowi o tym, że Jezus z Nazaretu jest Osobą Boską, to
znaczy jest Bogiem.

To jest właśnie ta świadomość, którą Jezus z Nazaretu ma

0 swym Bóstwie w wymiarze psychologicznym i egzystencjal

nym: można powiedzieć, że dla Jezusa istnieje radykalna nie
możność spojrzenia na samego siebie

. Ponieważ jest On

Osobą Boską, która złączona jest z Ojcem wyłącznym związ
kiem miłości, dlatego sam Jezus z Nazaretu jest całkowicie,

integralnie  związany  z  Ojcem  poprzez  całe  swoje  jestestwo.
Oczywiście  Jezus  poznaje  samego  siebie,  jest świadom  same
go  siebie  nieskończenie  bardziej  i  lepiej  niż  my  w  odniesieniu
do samych siebie. Jednakże jest to świadomość wyjątkowa

1 całkowicie synowska. Właśnie dzięki swej relacji miłości do
Ojca, Jezus całkowicie poznaje samego siebie, ponieważ ist

nieje On tylko przez Ojca, w Ojcu i dla Ojca. Jezus wie, że

jest Bogiem: ta formuła, choć właściwa, jest jednak nieade-

CO NAERAWDEj ZNACZY: .JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM'?

131

Zob. wyznanie wiary, wymagane od Koptów na soborze ekumenicznym we

Florencji (1442). DS 1330; BF IV. 43.

Wewnątrz Trójcy Przenajświętszej Syn nie może przyglądać się sobie samemu,

o ile można użyć (ego pospolitego antropomorfizmu. ponieważ to wszystko, co nic
jest r e l a c j ą p o m i ę d z y O s o b a m i Boskimi, jest w s p ó l n e trzem
Osobom według klasycznej doktryny, ogłoszonej na Soborze Florenckim (pot.

poprzedni przypis). Spoglądanie Syna na siebie samego byłoby więc wspólne
trzem Osobom, co jest oczywistą sprzecznością. Podobnie jak ludzkie życie
intelektualne Jezusa ma za podmiot Boską Osobę Syna. podobnie wydaje się. że

można powiedzieć, iż Jego ludzkie rozumienie było całkowicie zdynamizowane
przez poryw miłości, jaki niesie Syna do Ojca.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ, ZE JEST BOGIEM?

kwatna. Byłoby lepiej powiedzieć: w swojej relacji miłości ęlo

Ojca. Jezus widzi, że Ojciec dał Mu wszystko, to wszystko,

kim jest, to wszystko, co ma, i że ten całkowity dar jest w peł

ni wzajemny „Wszystko bowiem moje jest Twoje, a Twoje

jest moje” (J 17,10).

Tak pojęta świadomość, jaką Jezus ma o swym Bóstwie,

nie jest jakąś psychologiczną potwornością, która definitywnie

oddala Człowieka-Jczusa od naszej ziemskiej kondycji. Prze

ciwnie. Jest ona olśniewającym.szczytcm całkowitego oddania

się Bogu poprzez miłość, co ostatecznie jest powołaniem każ

dego człowieka.

I wzajemny całkowity dar, który jest pragnieniem pełnej miło

ści, urzeczywistnia się w pełni w całkowitym darze Ojca dla Sy

na i Syna dła Ojca, darze, który Jezus z Nazaretu, Syn w swej

ludzkiej naturze w pełni otrzymuje i w pełni ofiarowuje

Zęby nie komplikować wykładu i zachować jego względną prostotę, nie mó

wiliśmy o Duchu Świętym, który również jest tym całkowitym wzajemnym darem

Ojca i Syna w miłości.

Poprzednie strony zawdzięczają wiele pięknej książce Louisa Bouyera. Le Fik

drenie/. Paryż 1974, szczególnie s. 509-512. On sam cytuje w tym samym znaczeń)

protestanckiego teologa. Wołfharta Pannenberga, Grundzuge der Chrisubgie,

Moim, Gutcrslób 1959 (w szczególności rozdz. IX).

4. POZNANIE I NIEWIEDZA JEZUSA

1. Uwagi wstępne

Wiciu cgzcgetów i współczesnych teologów musi wybierać

pomiędzy dwoma obliczami Jezusa. Pierwsze to oblicze Jezusa,
który mówi w Gctsemani: „Ojcze mój, jeśli to możliwe, niech

Mnie ominie ten kielich!” (Mt 26,39) — a zatem jest to ten, któ
ry wydaje się nie znać ani woli Ojca, ani tego, co ma Go spot;
kać. Drugie oblicze zostało również ukazane w relacji wydarzeń
z Ogrodu Oliwnego, gdy Ewangelista Jan zauważa: A Jezus
wiedząc o wszystkim, co miało na Niego przyjść...” (J 18,4)

Ogromna większość współczesnych egzegetów opowiada się

za Jezusem św. Mateusza i wyjaśnia zdanie św. Jana przez swe
go rodzaju teologiczne utożsamienie Jezusa historycznego i Syna

Bożego, samego Boga, wyznawane przez społeczność chrześci

jańską sześćdziesiąt lat po śmierci Jezusa. To utożsamienie wy

kluczałoby dopatrywanie się w zdaniu św. Jana odbicia zachowa
nia się konkretnego, historycznego Jezusa z Nazaretu.

Szeroko wyjaśnialiśmy już, dlaczego ten punkt widzenia jest

nieprecyzyjny (zob. wyżej, cz. I, rozdz. I, cz. 11, rozdz. 3). Jed
nak odłożyliśmy na później studium tekstów, które pozornie mo
gą stanowić przeszkodę dla bronionej tutaj tezy. Stawmy zatem
teraz czoło tej trudności.

— OTO TRZY WSTĘPNE, POŻYTECZNE, A NAWET

NIEODZOWNE UWAGI

„Wstępne zrozumienie” (zob. cz. 111, rozdz. I) odgrywa

wielką rolę w podejmowaniu wyboru. Jak już powiedzieliśmy

I.U

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŻE JEST BOOIEM?

wcześniej  (s.  113-114),  dzisiejszy  egzegeta  lub  teolog  preferuje
Jezusa  synoptyków,  jedynego,  który  byłby  naprawdę  ludzki,
i  usprawiedliwia  swój  wybór  rozważaniami  historyczno-krytycz-
nymi.  ale  —  jak  widzieliśmy  —  w  żadnym  wypadku  nic  wymu
szają  one  tego  rodzaju  wniosków  (cz.  II,  rozdz.  5).  Przeciwnie.
Ojcowie  Kościoła  i  teologowie  średniowieczni  preferowali  Chry
stusa  św.  Jana  i  wykazywali,  że  Chrystus  synoptyków  jest  możli
wy  do  pogodzenia  z  Chrystusem  św.  Jana.  Przepojeni  byli  tym,
co  moglibyśmy  nazwać  „wstępnym  zrozumieniem  eklezjalnym”.
Chrystus,  do  którego  lgnęli,  był  Chrystusem,  którego  im  ukazy
wała  tradycja  Kościoła,  wyrażona  w  orzeczeniach  wielkich  sobo
rów.  Byli  pewni,  że  ta  tradycja  była  wiernym  odbiciem  Pisma
Świętego.  I  właśnie  w  tej  perspektywie  starali  się  rozwiązywać
problemy egzegctyczne, które stawały przed nimi.

b) Jak można było to zobaczyć w trakcie tego studium, roz

myślnie przyjęliśmy tę drugą perspektywę („wstępne zrozumienie

eklezjalne”).  Powiedzieliśmy  to  jasno  wyżej  (s.  17-19).  Jedno
cześnie  jesteśmy  całkowicie  pewni,  że  tę  perspektywę  można
swobodnie  pogodzić  z  egzegezą  naukową,  historyczno-krytycz-
ną,  rzetelną  i  uczciwą.  Niektórzy  Ojcowie  Kościoła,  nawet  ci  naj

więksi, jak św. Augustyn, często nadawali tym tekstom interpre
tację minimalistyczną. Widzieliśmy to (cz. I, rozdz. 2), gdy cho

dziło o teksty dotyczące nieznajomości dnia sądu (Mk 13,32).

Postaramy się unikać tego niebezpieczeństwa.

c) Zaprezentowana tutaj egzegezą jest racjonalna, ale nie

racjonalistyczna. Egzegezą racjonalistyczna wyklucza a priori,

że chodzi tu o tajemnicę Jezusa z Nazaretu. Jego Bóstwo uwa
ża się od razu za mit. Jeśli natomiast przyjmie się, przynaj

mniej tytułem hipotezy, historyczność portretu Jezusa przed

stawionego  w  czwartej  Ewangelii,  to  prawdopodobnie  odkryje
się,  że  portret  ten  przedstawia  związki,  które  nic  są  sprzeczne,
niemniej  jednak  zawierają  napięcia  i  dla  zwykłego  człowieka

są trudne do pogodzenia.

Rozpoczniemy od wykładu bardzo dyskutowanego próbie-

mu ^izji uszczęśliwiającej" Jezusa z Nazaretu. Czy tu, na I

___ II!__i

KONANIE I NIEWIEDZA JFZUSA

IJS

ziemi, Jezus posiadał wizję Boga twarzą w twarz, wizję, która
stanowi  o  szczęściu  świętych  w  niebie?  Lub  dokładniej,  po
stawmy pytanie w ten sposób: czy autorzy Nowego Testamen
tu.  w  szczególności  św.  Jan,  sądzili,  że  tu,  na  ziemi,  Jezus
oglądał  Boga  tak,  jak  Go  oglądają  zbawieni  w  życiu  wiecz

nym? Zaczynając od tego punktu, zapytamy się, czy koncepcja
autorów natchnionych odpowiadała historycznej sytuacji Jezu
sa z Nazaretu. Wreszcie postaramy się określić różne płasz

czyzny wiedzy Jezusa i uzyskamy narzędzia, potrzebne nam

do zbadania tekstów, które mówią o niewiedzy Jezusa lub
przypisują Mu opinie, które są z pozoru fałszywe.

Jeszcze raz nie będziemy się starać ukryć wstępnego zrozu

mienia, leżącego u podstaw tych badań, „wstępnego zrozumie
nia eklezjalnego”, o którym była mowa wyżej. W k a ż d y m
r a z i e t o w s t ę p n e z r o z u m i e n i e i s t n i e j e , bez
względu na to, czy będzie ono widoczne, czy nieświadome lub
ukryte, co uznają wszyscy, którzy przebadali procesy historycz
nego poznania (por. wyżej, rozdz. 1, s. 17-18). Wstępne zrozu
mienie, którym się tutaj posłużymy, ma przynajmniej tę zaletę,
że wskazujemy na nic jasno. Jednakże egzegeta musi oczywiście

ostrożnie przyjąć, żc wstępne zrozumienie można ewentualnie
zakwestionować za pomocą rzetelnego, historycznego, naukowe
go i krytycznego studium tekstów biblijnych (co można uczynić
tylko wtedy, gdy jasno uzna się wstępne zrozumienie).

2. Czy Jezus oglądał Boga tak, jak Go oglądają święci

w» życiu wiecznym?

a) Problem

Na tak sformułowane pytanie odpowiedź brzmi: mfc — zgad

anie z całą^ tradycją, poczynając od średniowieczna może nawet

.od św. Augustyna '. Oczywiście nie jest to sprawa prawdy wiary

Św. Augustyn, De diversu ąuaestionibus, 60, 65. PL 40, kol. 60. Na lemat

wahań w tym punkcie zob. autorów cytowanych wyżej w pmpeac 6 raadz. 2 oęta L

136

CZY JEZUS WIEDŹM., ŻE JEST BOMEM?

Opinia przeciwna we wcześniejszej deklaracji kwalifikowana

jest jedynie jako ..opinia, której nie można nauczać z pewno

ścią”, a aktualnie kompetentna władza nic skłania do jej za

chowania

. Jednak tradycyjna doktryna nauczana jest bez za

strzeżeń w encyklice Piusa XII na temat C i a ł a M i s t y c z
n e g o \ Trzeba przyznać, że dzisiaj niewielu cgzegetńw ją

propaguje.

Ta kwestia ma znaczenie dla traktowanego tutaj tematu, po

nieważ nic możemy nic zapytać: jeśli Jezus wiedział, że jest Bo

giem. to w jaki sposób to wiedział? Widzieliśmy, że odpowiedź
teologów na to pytanie, ogólnie rzecz biorąc, jest taka: wiedział

o tym dzięki wizji uszczęśliwiającej, widział Boga tak, jak my
zobaczymy Go w niebie \ Wydaje się, że ta odpowiedź jest

dobra i chcielibyśmy skrótowo udowodnić, żc ma ona solidne

oparcie w Piśmie Świętym.

Świadectwo czwartej Ewangelii

Czy Jezus z Nazaretu, który został nam przedstawiony

w czwartej Ewangelii, cieszył się wizją Boga, taką, jaką mają

święci w niebie? Wydaje się, że na to pytanie trzeba odpowie

dzieć twierdząco pod warunkiem, że nie będzie się szukać
u św. Jana teologicznych uściśleń średniowiecznej scholastyki.

Następujące rozwiązanie wydaje się absolutnie niepodwa

żalne: w czwartej Ewangelii Jezus cieszy się w pełni pozna
niem Ojca, które posiadał przed Wcieleniem. Potwierdza to

wiele tekstów. Zacytujmy najbardziej dobitny z nich: ..Nic

znaczy to, aby ktokolwiek widział Ojca; jedynie Ten,.Jkfójy

jest od Boga. widział Ojca” (J 6,46). Zacytujmy również Pro

log: „Boga n i k t nigdy nie widział, Ten Jednorodzony B<&.

który jest w łonie Ojca, [o Nim] pouczył" (J 1,18). Tekst ten

nabiera całej swej mocy, jeśli się zauważy, że stanowi on

* Dekret św. Oficjum z 5 czerwca 1918 rolni, DS 3645; BF VI, 67.

Myslici Corpom z 1943 roku (DS 3812; BF VI, 77).

Odpowiedź la. jak widzieliśmy, nie jest absolutnie jednomyślna. Zob. wyi*j>

cz. I. rozdz. 3, s. 42-44.

POZNANIE I NIEWIEDZA JEZUSA

137

odpowiedź na pytanie Syracha, który mówiąc o Bogu, pyta:

„Któż (io widział i mógł to opowiedzieć?” (Syr 4331)

i daje

domyślną odpowiedź: nikt, Jan odpowiada: lak, Jezus. On Go

widział i On Go objawia. Zacytujmy jeszcze: „Głoszę to, co wi

działem u mego Ojca” (J 838); „Kto z nieba pochodzi. Ten jest

ponad wszystkim. Świadczy On o tym, co widział” (J 331-32).

Z drugiej strony Jan wyraża przekonanie, że Jezus na ziemi nadal

cieszy się tym poznaniem Ojca, którym cieszył się przed Wciele

niem, ponieważ przebywając na ziemi nadal jest w niebie: Jed-

norodzony Bóg, który j e s t w łonie Ojca” (J 1,18) i widzi Oj
ca: „Syn nie mógłby niczego czynić sam od siebie, gdyby nie

widział Ojca czyniącego” (J 5,19).

Otóż przypomnijmy to, co wcześniej szeroko wyjaśniliśmy

(cz. I, rozdz. 1 i cz. II, rozdz. 3, § 3). Autor czwartej Ewange

lii  przekonany  jest,  że  Jezus,  którego  on  opisuje,  jest  prawdzi
wym  Jezusem  historii  (por.  s.  23-29)  i  to  przekonanie  oparte
jest  w  oczach  historyka  na  wiarygodnych  świadectwach  (zob.

wyżej, s. 86-91). Jeśli czytelnik dał się przekonać wyjaśnie

niami  zawartymi  w  tych  dwóch  rozdziałach,  to  musi  lojalnie
wysnuć  wniosek,  że  zacytowane  przed  chwilą  teksty  zgodne
są  z  tym,  co  Jezus  mówił  i  myślał  o  sobie  samym.  Jezus

twierdził, że cieszy się poznaniem Ojca, takim, jakie miał od

wieczności  przed  swoim  Wcieleniem,  i  nadal  cieszy  się  nim
w  swoim  aktualnym  stanic  Syna  Maryi.  Nie  możemy  powie
dzieć  nic  więcej  i,  ściśle  mówiąc,  nic  mamy  do  czynienia  z  ta
kim  oglądaniem  Boga,  jakim  cieszą  się  wybrani  w  niebie,  któ

rego nie można porównywać z wiedzą Jezusa. Jednak pozna

nie,  które  według  czwartej  Ewangelii  Jezus  ma  o  Ojcu,  jest
poznaniem  syna  Maryi,  poznaniem  ludzkim,  dokonującym  się
za  pomocą  ludzkiego  rozumu.  Zatem  musi  być  możliwość  po
równania  go  z  różnymi  możliwościami  poznania  Boga,  które

są dostępne dla człowieka i o których mówi Pismo Święte: po-

U Jana i u Syracha występują nawet te same czasowniki: widzieć (huruo

u obu); objawić (exegoumm u Jana, skąd pochodzi słowo „egzegeza"; ten sam
czasownik razem z przedrostkiem dia u Syracha).

znanie Boga przez rozum; poznanie przez wiarę; poznanie
profetyczne, owoc szczególnego objawienia Boga; wreszcie

poznanie, które będzie poznaniem doświadczanym w niebie, gdzie

wybrani zobaczą Boga twarzą w twarz (w związku z tym ostat

nim zob. Mt 5.8; 1 Kor 13,12; 1 J 3,2; Ap 22,4). Otóż jedynie to
ostatnie zda się odpowiadać treści tekstów św. Jana

c) Świadectwo innych ksiąg Nowego Testamentu

Inne księgi Nowego Testamentu podają jedynie n e g a

t y w n e świadectwo na temat zajmującego nas problemu, ale

jest ono bardzo cenne: nigdy nie ma mowy o w i e r z e Chry

stusa.  Oczywiście  od  prawic  stu  lat  egzegeci  chcieli  interpreto
wać  w  ten  sposób  teksty,  w  których  z  punktu  widzenia  gramatyki
chodzi  rzeczywiście  o  wiarę  Jezusa.  Są  to  trzy  teksty  św.  Pawła:
Ga  2.20;  Rz  3.22  i  3,26.  Jednak  ich  opinia,  pomimo  ponawia
nych  prób  jej  obrony,  nigdy  nie  została  powszechnie  przyjęta

W rzeczywistości kontekst zachęca, by teksty te rozumieć

w  sensie  w i a r y   w   J e z u s a   C h r y s t u s a .   Takie  znacze
nie  jest  powszechne  w  klasycznym  języku  greckim.  Podobnie
w  języku  polskim  wyrażenie  „miłość  Boga”  może  oznaczać  albo
miłość człowieka do Boga, albo miłość Boga do człowieka.

Fakt, że nigdzie nie ma mowy o wierze Jezusa, jest bardzo

znamienny, tym bardziej że wiara Jezusa i oglądanie Boga

przez Jezusa twarzą w twarz nie są nie do pogodzenia, jeśli

wiarę rozumiemy w takim znaczeniu, w jakim często występu

je ona w Biblii: ufność, zdanie się na Boga, I faktycznie List

* Jeśli są wizje prorockie, które wydają się być wizjami Boga twarzą w twarz

(Iz 6J; Ez 1; I Kri 22), ich wyjątkowy i przemijający charakter różni się bardzo
od tego zwykłego poznania, którego domaga się Jezus. Oczywiście można by
rygorystycznie wyjaśnić twierdzenia czwartej Ewangelii, przyjmując u Jezusa
z Nazaretu wyZszy charyzmat prorocki, który byłby stałym objawieniem tajemnic
Bożych, ale czy to wyjaśnienie dobrze oddawałoby stale dokonywane ptzez

Jezusa porównanie Jego poznania Boga z wiecznym, boskim poznaniem Ojca
przez Syna?

Zob. P. Vallotton, Le Christ et la Foi, Neuchżtel-Paryż 1960, który z za

pałem podtrzymuje tę interpretację, i wcześniejszych autorów pizez

ałagn

cytowanych, którzy szli w tym samym kierunku.

_____ CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ZE JEST BOGIEM t

do Hebrajczyków mówi nam o wieuiy m Jezusie {pistor.

Hbr 3,2 i 3.5), ale nie o wierze Jezusa, choć znalazłoby się na to

miejsce w rozdziale 11., pod koniec panegiryku o wierze świę

tych  Starego  Testamentu.  Podobnie  inni  autorzy  Nowego  Testa
mentu,  którzy  często  mówią  o  wierze,  unikają  stosowania  tego
słowa  do  Jezusa,  choć  można  by  to  bardzo  łatwo  zrobić,  a  i  sam
kontekst  niekiedy  tego  się  domagał.  Dlaczego?  Czyż  odpo

wiedź  nie  znajduje  się  u  św.  Pawła,  który  w  2  Kor  5,6-7  cha
rakteryzuje  wiarę  jako  stan  tego,  kto  „jest  pielgrzymem,  z  da
leka  od  Pana”,  i  który  przeciwstawia  ją  „widzeniu”?  Czyż  ci
wszyscy  autorzy  Nowego  Testamentu  instynktownie  nie  wy

czuwali, że nie był to stan Jezusa z Nazaretu na tej ziemi?

d) Analogia intuicji twórczej w sztuce

Porównaliśmy dane biblijne z klasyczną teologią: Jezus za

swego  ziemskiego  życia  oglądał  Boga  tak,  jak  Go  oglądają
wybrani  w  niebie.  Wydaje  się,  że  wypływa  z  tego  następujący
wniosek:  Nowy  Testament  nie  potwierdza  wyraźnie  tej  nauki,

ale  jeśli  przynajmniej  przyjmiemy,  że  portret  Jezusa  nakreślo
ny  w  czwartej  Ewangelii  odpowiada  historycznej  rzeczywisto
ści,  to  nauka  ta  wydaje  się  być  najbardziej  zadowalającą  teolo
giczną systematyzacją danych biblijnych

Trzeba jednak dodać ważne uściślenie. Ten ogląd jest czysto

intuicyjny, niewyrażalny za pomocą pojęć. Krótko mówiąc, jest

on n i e p r z e k a z y w a l n y . Nie chodzi tylko o klasyczną te
zę teologiczną ’, ale o jasno poświadczoną rzeczywistość. Kie

dy Paweł mówi o wizjach, których udzielił mu Pan i które sto

ją o wiele niżej od wizji uszczęśliwiającej, używa prawie

POZNANIE I NIEWIEDZA JEZUSA

/ i .

* Często stawia się pytanie: W którym momencie, według tej hipotezy. Jezus

zaczął  mieć  wizję  uszczęśliwiającą?  Tradycyjna  odpowie  dl  podjęta  przez  Piusa  XII
w  jego  encyklice  o  Ciele  Mistycznym,  brzmi:  od  pierwszej  chwili  swego  istnienia
(por.  DS  3812;  BF  VI,  77).  Jednak  w  każdym  razie  mogła  ona  być  rzeczywiście
przedmiotem  ludzkiego  poznania  dopiero  w  momencie,  kiedy  Jezus  miał  możliwość
spełniania prawdziwych czynów ludzkich.

' Por. św. Tomasz z AJcwinu, S.th. I q.!2 a.2.

CZY JEZUS WIEPZIAi, ZF. JEST BOtUfMT

140

sprzecznego wyrażenia:

arreta rema ta,

słowa, których nie

można wypowiedzieć (2 Kor 12,4). Podobnie mistycy wynifc

sieni przez Boga na szczyt kontemplacji przyznają, że nic po

trafią wyrazić w żadnym języku tego, co widzieli.

Stajemy tutaj przed pozornie niepokonaną trudnością. Z jednej

strony ów ogląd Boga jest nicprzckazywalny, z drugiej zaś —

jest to właśnie wizja, o której mówi Jezus (J 1,18; 3,32; 8,38).

Wydaje się, że rozwiązania należy szukać w bardzo odległej, ale

bardzo realnej analogii twórczej intuicji w sztuce

. Przyjmij

my. że mamy do czynienia z genialnym artystą: muzykiem,
malarzem, rzeźbiarzem, poetą. Posiada on nicprzckazywalną,

nie dającą się sformułować — nawet przez niego samego —

intuicję. Popychany nieodparcie dynamizmem tej intuicji, za

biera się do dzieła. Dzieło, które stworzy, będzie jedynie bla

dym odbiciem jego intuicji i artysta boleśnie odczuje tę dys

proporcję. A jednak dzieło sztuki jest oczywistym owocem tej

inłuicji. Działając po omacku będzie mógł poprawiać, modyfi

kować to, co w urzeczywistnianiu jego idei wyda mu się zde

cydowanie wypaczać jego pierwotny zamiar.

Ta, powtórzmy to jeszcze raz, bardzo odległa i niedoskona

ła analogia pozwala na uzmysłowienie sobie grosso modo

dwoistości, która cechuje ludzki rozum Zbawiciela. Z jednej

strony Jego ludzki rozum, który funkcjonuje tak jak nasz, tyle

że bez zranień i słabości, owoców grzechu, z drugiej zaś Jego

ogląd Boga, nieomylny, nieprzekazywainy, w którym widzi On

swe Człowieczeństwo, złączone nicrozdzielnie z Bogiem w jed

ności jednej Osoby Bożej, Syna; tajemnica, którą może wyra

zić w swoim ludzkim języku, jest tylko przybliżeniem, niewąt

pliwie prawdziwym, ale ułomnym i nędznym. I to, czego bę-

" Opierani się lu dość dowolnie na dziele Jacąuesa Maritaina, L'lntuition

criatrice dam Van et la poesie, Paryż 1966. Jacąues Maritain sam posługuje się

pojęciami wypracowanymi w tym dziele, gdy w innej książce zajmuje się wizją

uszczęśliwiającą Jezusa. Zob. Jacąues Maritain, De la grdce et de l’humonitł dt

Jdsus, Paryż 1967, s. 50-52 i przypis 1, s. 51.

POZNANIE I NIEWIEDZA JEZUSA

dzic nauczał ludzi poprzez swoje słowa i czyny, będzie tylko

słabym odblaskiem niewyrażalnej chwały, którą ogląda

Niewątpliwie tego rodzaju portret jest dla nas trudny do

przyjęcia i korci nas, aby go odrzucić mówiąc, że laki Jezus

nic jest już podobny do swych braci we wszystkim oprócz

grzechu (Hbr 2,17 i 4,15). A jednak analogia, którą naszkicowa

liśmy, analogia artystycznego geniuszu pozwala nam być może

pokonać trudność uściślając to, co powiedzieliśmy wyżej (cz. III.

rozdz. 1): geniusz pozostaje człowiekiem podobnym do nas. nie

zależnie od tego, czy będzie to geniusz w dziedzinie sztuki, inte

ligencji czy świętości. A kto zaprzeczy, że Jezus nic był geniu

szem? Wielkim geniuszem religijnym — powie niechrześcijanin;

największym — powie człowiek weń wierzący. Dlaczego nic po

stawić Go na szczycie piramidy, na której można będzie umie

ścić wszystkich ludzi i której wyższe piętra zajmowaliby ludzie

wyjątkowi? Czy byłby z tego powodu mniejszym człowiekiem?

Uściślijmy wreszcie, że według świadectwa samej Ewangelii

Jezus posiadał to, co teologowie nazywają „wiedzą nabytą” —

owoc wychowania, nauczania, doświadczenia — która normal

nie, tak jak u wszystkich ludzi, rozwijała się wraz z wiekiem,

spotkaniami, wydarzeniami: .Jezus zaś czynił postępy w mądro

ści, w latach i w łasce u Boga i u ludzi” (Łk 2,52). Właśnie wte

dy, gdy Jego misja nie wymagała skorzystania z wyższego po

znania, Jezus korzystał z tej właśnie wiedzy.

3. Niewiedzo Jezusa. Pomniejsze teksty

Przypatrzmy się teraz głównym tekstom, które zdają się być

. sprzeczne f twierdzeniem: Jezus był Bogiem i wiedział

0 tym.

Klasyczna nauka katolicka przypisuje Chrystusowi „wiedze wlana", która

jest dokładnie tym konceptualnym poznaniem, przez które Jezus przekazuje

ludziom to. „co widział u Ojca” (por. J 8,38 i 1,18).

W tym paragrafie zbadamy teksty, które nie sprawiają poważ
niejszych problemów, a w następnych te, nad którymi będzie
my musieli zatrzymać się nieco dłużej.

Epizotł o bogatym młodzieńcu według św. Marka

(Mk 10,18)

Jezus odpowiada młodzieńcowi, który nazywa Go „Nauczy

cielem dobrym”, w ten sposób: „Czemu nazywasz Mnie do-
brvm? Nikt nic jest dobry, tylko sam Bóg”. Na poziomic słów

Jezusa  historycznego  tekst  ten  nic  przysparza  trudności.  Wszyscy
uznają,  że  Jezus,  nawet  doskonale  zdając  sobie  sprawę,  że  jest
Bogiem, mógł,  a nawet powinien rozmawiać z młodzieńcem sta

jąc na płaszczyźnie, na której sytuowało się Jego zwykłe naucza

nie  i  działanie  skierowane  do  rzesz.  Jezus  postępował  tak,  jak
wysłannik  Boga.  któremu  powierzono  głoszenie  nastania  Króle
stwa  i  warunków  pozwalających  do  niego  wejść.  Niektórzy  jed
nak  powiedzą:  Marek  zapewne  nic  przekazałby  tych  słów,  gdyby

był przekonany, że Jezus, byj Bogiem. Wydaje się, że źle posta

wiono problem. Przede wszystkim, jeśli — co jest prawdopodob
ne  —  słowa  te  były  przekazane  przez  najstarszą  tradycję,  to  nor
malne,  że  Marek  otrzymał  je  w  takim  stanie,  w  jakim  one  fun-
kq'onowały.  Zresztą  Marek  bardzo  dobitnie  podkreśla,  że  Jezus

jest Synem Bożym. Stanowi to nawet tytuł jego Ewangelii (Mk

1,1). Jednak w jego słownictwie, podobnie jak w słownictwie

większości autorów Nowego Testamentu, Bóg to Ojciec, a Je
zus to Syn Boży. Na w y j a ź n e wyznawanie Jezusa iako

Boga było jeszcze za wcześnie.. Trzeba będzie czasu, zanim

będzie można to jasno stwierdzić, nie stwarzając pozoru po
rzucenia monoteistycznej wiary Starego Testamentu. Wiara ta

—  jak  to  już  wyczerpująco  wyjaśniliśmy  (cz.  II,  rozdz.  3)  —
istniała  przez  długi  czas,  ale  bez  użycia  tego  sformułowania,
które  mogło  zrodzić  nieporozumienia  i  błędy.  Z  pewnością  ta
ka  była  sytuacja  w  momencie,  w  którym  Marek  pisał  swoją
Ewangelię.  Mógł  on  w  ten  sposób  przejąć  te  słowa,  które  je
mu i jego czytelnikom nie przysparzały trudności. Zresztą tak

142

CZY JEZUS WIEDŹM.. ZE JEST BOGIEM ?

samo można by powiedzieć, żc Jan nic wierzy, że Jezus jest

Bogiem, ponieważ cytuje Jezusa mówiącego do swego Ojca:

.A to jest życie wieczne: aby znali Ciebie, jedynego prawdziwe'

go Boga” (J 17,3). A mimo to, jak widzieliśmy, Jan wyraźnie

wyznaje Bóstwo Chrystusa (J 1,1; 20.28). Jednak u Jana 17.3,

podobnie jak u Marka 10,18, dostrzegamy troskę o zdecydowane

potwierdzenie

wierności

Jezusa

chrześcijańskiej

wspólnoty

monoteistycznej wierze Izraela, tak uroczyście głoszonej przez

Chrystusa, cytującego Pwt 6,4 w tekście Mk 12,29.

b) Uzdrowienie kobiety cierpiącej na krwotok

Została ona uzdrowiona poprzez dotknięcie szat Jezusa, któ

ry  ją  zapylał:  ..Kto  sie  dotknął  moiceo  płaszcza?”  (Mk  5,30
i  Lk  8,45).  Ewangeliści  zdają  się  nic  widzieć  żadnej  sprzecz
ności  pomiędzy  tym  pytaniem,  suponującym  niewiedzę,  a  po
znaniem  przez  Jezusa  wydarzeń  przyszłych,  samych  w  sobie
nieprzewidywalnych  (zaparcie  się  Piotra  itd.).  Oczywiście
Ewangeliści  myśleli,  że  ta  nadzwyczajną  wiedza  byłą  do  Jego
dyspozycji,  że  korzystał  z  niej  nic  dowolnie,  lecz  dla  potrzeb
swej  posługi.  Tak  samo  było  w  przypadku  cudów.  Jego  wła
dza  rozmnażania  chlebów  nic  przeszkadzała  Mu  kupować  je

zazwyczaj u piekarza. Ten sposób patrzenia Ewangelistów był
z pewnością zgodny z rzeczywistością historyczną.

c) Niewiedza Jezusa dotycząca Biblii
To samo wyjaśnienie pozwala zrozumieć teksty, w których Je

zus zdaje sie popełniać błędy w sprawach biblijnych. Zadaniem

nadprzyrodzonej wiedzy Jezusa nic było próstowanie być może
niedoskonałych albo błędnych idei Jego słuchaczy w sprawach
nic mających znaczenia dla Jego misji jako Zbawcy. \W tej dzie
dzinie Jezus wypowiadał się zgodnie z ymdomościamu.któK. na
był po łudzku/ićtóre razem z ich ograniczeniami były wiadomo

ściami Jego epoki. To wyjaśnia, dlaczego Psalm ilO pęzypisaL

Dawidowi (Mk 12,36; Mt 22,43; Łk 20,42), a epizody opisane
w Księdze Jonasza wykoizystał tak, jakby chodziło o wydarzenia

POZNANIE I NIEWIEDZA JEZUSA

14)

CZY Jt.ZUS WtEOZlAL^ZE JKST BOtiltM?

historyczne  (Mk  12.39-41  i  16.4;  Lk  11.29-32).  W  tym  przy
padku  mamy  do  czynienia  z  dwiema  często  dyskutowanymi
we  współczesnej  egzegezie  opiniami.  Dotyczy  to  również
drobnych  nieścisłości  w  takich  tekstach,  jak  Mk  2,26  (Abiatar
zamiast Achiniclcka) czy Mt 23,35 (Barachiasz zamiast Jojady).

4. „Błfdy" Jezusa dotyczące bliskiego końca świata

Oto bardzo rozpowszechniona wśród wielu współczesnych

egzegetów  opinia:  Jezus  zapowiadał  koniec  świata  w  bardzo
bJLskiej  jKzysiŁuści,  nic  wykraczającej,  poza  jedno  .pokolenia,
Po  my  I  i  ł  Łis..  Teksty,  na  których  oparte  jest  to  twierdzenie,
to  Mt  10,23,  gdzie  Jezus  mówi  do  swych  uczniów,  wysłanych

z misją: „Zaprawdę, powiadam wam: Nie zdążycie obejść
miast Izraela, nim przyjdzie Syn Człowieczy”; Mk 9,1: „Za

prawdę, powiadam wam: Niektórzy z tych, co tu stoją, nie za
znają śmierci, aż ujrzą królestwo Boże przychodzące w mocy”

(por. Łk 9.27; Mt 16,28).

Jednakże nieporównywalnie lepsze wyjaśnienie tych tekstów

widzi w nich, .zapowiedź misterium paschalnego: Męki-Zmar-
twychwstania-Wniebowstąpicnia, Zesłania Ducha Świętego. Ta

kie wyjaśnienie podał założyciel Ćcolc Biblique, o. Laerange.

w swym komentarzu do Ewangelii św. Marka. Albowiem

właśnie poprzez misterium paschalne królestwo Boj&na&lałp

całej prawdzie. Koniec świata jedynie je objawj, uczyni

oczywistym to, co -było rzeczywiście obecne, działające z mo

cą, ale dostrzegalne jedynie oczami wiary. Bardzo proste po

równanie pozwoli to zrozumieć. Przypuśćmy, że kiedy spałem, £

ktoś przyniósł mi do pokoju wspaniały dar. W którym mo

mencie otrzymałem dar? Kiedy został mi dany? Nocą czy

w momencie mego przebudzenia, gdy go ujrzałem?

A zatem te słowa Jezusa nie tylko nie są błędne, ale wyrażają ,

głęboką prawdę, która przenika całą Ewangelię św. Jana: życie I

14}

POZNANIE I NIEWIEDZA JEZUSA

wieczne, życia świata, który ma przyjść, życie królestwa wie
cznego  jest  obecne  już  od  Paschy:  „Kto  wierzy  (...),  ma  życie
wieczne  (...)  ze  śmierci  p r z e s z e d ł   do  życia”  (J  5,24).
I stwierdził to już List do Efezjan: razem z Chrystusem Ojciec
nas  „wskrzesił  i  razem  posadził  na  wyżynach  niebieskich  —
w Chrystusie Jezusie” (Ef 2,6).

5. Nieznajomość dnia sądu (Mk 13 J2)

Chodzi o wielokrotnie wspominany w tym dziele tekst. Nie

zatrzymamy się nad nim długo. Po tym wszystkim, co już po
wiedzieliśmy,  nie  przysparza  on  trudności.  Chodzi  o  Syna,
a tym, który mówi, jest sam Jezus, syn Maryi, posiadający lu-
dzki  rozum.  Nic  nie  stoi  na  przeszkodzie,  by  przyjąć,  że  rze
czywiście nie zna On na mocy swego ludzkiego poznania dnia
sądu,  chociaż  w  pełni  cieszy  się  oglądem  Boga,  będącym
przywilejem  świętych  w  niebie  (zob.  wyżej,  §  2).  Zacytujmy
tutaj  teologa  tomistycznego,  którego  kompetencja  nie  podlega

dyskusji, a mianowicie o. M.-J. Nicolasa OP:

Można przypisać psychice Chrystusa pełne człowieczeń
stwo, wolność, wahanie a nawet niewiedzę i szukanie po

omacku, a mimo to zachować wielką ideę, prawdę mówiąc,

jedynie godną Boga-Człowieka, ideę bezpośredniego i in

tuicyjnego oglądu Jego Bóstwa poprzez Jego Człowieczeń
stwo. Wystarczy tylko uwolnić się od powszechnie i bez
krytycznie dokonywanego utożsamienia wi

2ji Istoty boskiej

z  wizją  w s z y s t k i e g o ,   co  w  niej  istnieje.  Utożsamie
nie  to  bowiem  wcale  nie  jest  konieczne.  Nauka  św.  To
masza  stale  podkreśla  to,  że  .błogosławieni  w.  niebie  nie
tylko  nie  wszyscy  oglądają  z  równą  doskonałością  Istotę
boską,  ale  w  jej  świetle  nie  widzą  wszystkiego,  wszy-

_ stkich.osób i wszystkich wydarzeń. Co więcej, widzenie

w Bogu różnych Jego aspektów dane jest błogosławio-

nym nie t y l k o zgodnie z miarą ich miłości, ale również

w zależności od tego, czy te aspekty ich dotyczą

A zatem .Chrystus, poprzez ogląd Boga w swym Człowieczeń

stwie,  widział  i  poznawał  to  wszystko,  co  dotyczyło  Jego,  Jego
osoby,  Jego  misji.  I  Bóg  w  swej  mądrości  zadecydował,  że  po
znanie  dnia  sądu  nic  stanowiło  części  tego,  co  Człowiek—Jezus
powinien  wiedzieć,  aby  wypełnić  swą  misję.  I  właśnie  dlatego
nie  znał  On  tego  dnia  Z  biblijnego  punktu  widzenia  można  by
temu  rozwiązaniu  postawić  zarzut.  Czy  nie  ma  s p r z e c z n o *

ś c i pomiędzy deklaracją o niewiedzy z Mk 13,32 i słowami Je

zusa w czwartej Ewangelii, które suponują, że Jezus ma do swej
dyspozycji boską wiedzę odwiecznego Syna, który oczywiście

wszystko wie? (Por. J 8,38 „Głoszę to, co widziałem u mego Oj
ca”). Trzeba odpowiedzieć, że istotnie Jezus z Nazaretu dysponu

je poznaniem, które posiada jako Słowo Boga równe Ojcu. Jed

nak nie oznacza to, że dysponuje w s z e l k ą wiedzą Słowa. Ist

nieje pewne o g r a n i c z e n i e , jasno wyrażone w tekście

J 15,15: „oznajmiłem wam wszystko, co usłyszałem od Ojca me
go”. Ą zatem to, co Jezus miał oznajmić uczniom, ma swe granice.

—---------- -

CZY JEZUSWIED2IAL. ŹE JEST BOGIEM?

6. „/ibba, Ojcze, dla Ciebie wszystko jest możliwe, zabierz ten

kielich ode Mnie! Lecz nie to, co Ja chcę, ale to, co Ty

lniech się staniej!” (Mk 14,36)

Waśnie w ogrodzie Getsemani, u stóp Góry Oliwnej, Jezus

wypowiedział tę modlitwę, tuż przed swym aresztowaniem. Ma-

M.-J. Nicolas, ThMogie de la Rćsurrection, Paryż 1982, s. 75. Tekst ś*r. Tb-

masza. do którego autor nawiązuje pod koniec cytatu, pochodzi z S.th. DI q. 10 a2

corpus. Prawdą jest, że po stwierdzeniu, iż każdy poznaje w Bogu to wszystko,

co go dotyczy. S

Tomasz dorzuca, że ze względu na miejsce i misję Chrystusa

w s z y s t k o Go dotyczy, a zatem zna On wszystko. Jednak o. Nicolas zauważa

słusznie, że to rozumowanie odnosi się do Zmartwychwstałego, a nie do

ziemskiego Chrystusa. Składam podziękowanie o. H. Ponsotowi OP, że zwrócił
mi uwagę na ten tekst o. Nicolasa.

147

rek zauważa, że Jezus powtórzył tę samą modlitwę kilkakrot
nie (14,39) w trwodze, ucisku i śmiertelnym smutku (14,33n).

Nawiązując do tego tekstu, można by powtórzyć to, co po

wiedzieliśmy wyżej (cz. III, rozdz. 2) o prawdziwej naturze

cierpienia Chrystusa w czasie Jego Męki. Jednak temu teksto

wi przyjrzymy się na tle doskonałego poznania, jakie ma

Chrystus o swej Osobie, swej misji i jej przebiegu: Męka,
Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Uwielbienie.

To prawda, że ten tekst nastręcza trudności. Chodzi o problem

mocno podkreślony przez Maldonada

w tekście cytowanym

i komentowanym przez o. Lebretona:,Jezus mówi tak, jakby był

człowiekiem, któremu wola Boża byłaby znana w sposób niedo
skonały i jakby nie miał dość siły, aby pokonać śmierć”

W tym cytacie trzeba podkreślić słowo „jakby”, bowiem

Ewangeliści, którzy cytują te słowa, parę zdań wcześniej zacy
towali słowa Jezusa z Wieczernika, zapowiadające bliskość Je

go  Męki  i  śmierci  (Mt  26,28n;  Mk  14,24n;  Łk  22,15-20);  za
tem  w  ich  oczach  nie  było  sprzeczności  pomiędzy  modlitwą
Jezusa  w  Getsemani  a  Jego  słowami  z  Ostatniej  Wieczerzy,
kiedy  ogłasza  swoim  uczniom,  że  oto  ostatni  raz  jest  z  nimi
przy  stole  i  że  niedługo  za  nich  umrze.  Zatem  to  nie  niewie
dzę  Jezusa  ujawnia  ten  tekst.  To  coś  innego,  bardziej  tajemni
czego, co można rozpatrywać na różnych poziomach.

Na poziomie pierwszym ta

piodlitwa wyraża spontaniczne,

pragnienie woli, naturalną skłonność ludzkiej woli

kioją_ptze»

ciwstawia się wszelkimi siłami cierpieniu i śmierci, tak przeciw
nym Jego najgorętszemu pragnieniu: „niech Mnie ominie ten

kielich”. Jednak to naturalne, spontaniczne pragnienie woli na
potyka wolę Bożą, k t ó r ą J e z u s z n a ł i u c z y n i ł

s w o j ą w swoim w o l n y m wyborze, który nakazuje Jego

Jan Maldonado (1534-1583), hiszpański jezuita, był niewątpliwie naj

większym egzegetą XVI wieku. Cytowany tekst znajduje się w jego komentarzu
do Mt 2639.

J. Lebreton, La Wie et L‘Enseignement de Jdsus-Christ, Notrr Seigmtm.

Paryi 1931, L II, s. 339.

POZNANIE 1NIEWIEDZA JEZUSA

CZY JEZUS WIEDŹM. ZE JEST BtMUEM*

14#

s p o n t a n i c z n e j woli: jtic to, co Ja chcę, ale to, co Ty"

Wyjaśnia to świetnie św. Tomasz z Akwinu

Jednak to rozróżnienie, choćby odznaczało się nic wiadomo

jaką jasnością, nic wystarcza do wyjaśnienia tajemnicy świętej

Agonii Jezusa w Getsemani. Przypomnijmy sobie zdanie Maldo-

nada, cytowane przez o. Lebretona: Jezus mówi tak, jakby był

człowiekiem, któremu wola Boża byłaby znana w sposób niedo
skonały i jakby nie miał dość siły, aby pokonać śmierć”. To wy

jaśnienie śmiertelnego smutku, lęku, niepokoju, uzyskuje swe

pełne  znaczenie  w  świetle  tego,  co  zostało  powiedziane  parę  zdań
wcześniej  (Mk  14,33-34).  Jak  powiedzieliśmy  wyżej  (cz.  III,
rozdz.  2,  s.  122-123),  tylko  święci,  których  Jezus  zaprosił  do

współpracy,  przez  Niego  i  w  Nim,  w  zbawianiu  świata  w  Jego
Agonii,  mogą  rzucić  nieco  światła  w  tej  sprawie.  Wyjaśniają  nam
oni,  jak  pewność  obecności  Boga  i  wszechmocy  Jego  miłości
ukrywa  się  w  najbardziej  niedostępnych  zakamarkach  duszy,  cał
kowicie  pogrążonej  w  słabości,  niepokoju,  smutku,  zwątpieniu.
Ta  bardzo  odległa  analogia  pozwala  nam  dostrzec,  jak  głęboko
Jezus,  podzielając  doświadczenie  swych  braci,  zechciał  się  utożsa

mić  z  nimi.  aby  być  dla  nich  wzorem  i  przykładem.  Jednakże  prze
de  wszystkim  pozwala  nam  poznać,  jak  Jezus  „stał  się  dla  nas
grzechem",  ..stał  się  za  nas  przekleństwem”  (2  Kor  5,21;  Ga  3,13).

Jezus rhriał się stać solidarnym z grzeszną ludzkością, dziejąc

z  nią  nie  grzech,  ale  jego  konsekwencje:  słabość,  zwątpienie,
smutek,  udrękę,  oddalenie  od  Boga.  Jednak  ta  solidarność  ma  na
celu  przekształcenie  tej  wydanej  na  śmierć  ludzkości  poprzez
wlanie w nią Jego boskiego życia. Jego życia Zmartwychwstałego.

Możemy jedynie jeszcze raz spojrzeć na piękne stronice o. Le

bretona, poświęcone świętej Agonii, tego, który był zarówno

Ojcowie Kościoła kładli nacisk na dwie wole ludzkie Chrystusa, wolę na

turalną. spontaniczną skłonność ludzkiej woli do szczęścia, życia, radości (po

grecku thelisis) i wolę wolną, która rozważa i dokonuje wyboru (po grecku
bouleisy, zob. św. Maksym Wyznawca (580-622). List do Marina. PG 91, kol. 12
i 13; aplikacja do Chrystusa: tamże, kol. 28-29. Za nim idzie św. Jan z Damaszka

(675-749), De fióe orihodcaa, księga II. rozdz. 22. PG 94. kol. 944n, i teologowie
średniowieczni, w szczególności św. Tomasz, którzy wyróżnią wolę natury i wolę
rozumu (vohmias ut natura, uoluntas ut rafio); por. S.th. III q.!8 1.3.

“s.lh. III q.!8aJ.

WZNANIE I NIEWIEDZA JEZUSA

autentycznym mistykiem

, jak i jednym z największych hi*

storyków początków chrześcijaństwa, którego autorytet nauko
wy wszyscy uznają. Stronice poświęcone Getsemani posiadają

nieporównywalną  głębię.  Dostrzega  się  w  nich  duchowe  do
świadczenie  prawdziwego  męża  Bożego.  Stronice  te  ukazują
prawdziwą  naturę  sceny  w  Getsemani.  Epizod  ten  nie  przeciw
stawia  się  absolutnie  temu,  co  zostało  powiedziane  o  doskona

łym poznaniu, jakie miał Jezus o swej Osobie, Ojcu i otrzy

manej od Niego misji. Przeciwnie. Ta scena uzyskuje swe pra
wdziwe wymiary jedynie dzięki tej świadomości, jaką Jezus
miał o sobie samym i swej odkupieńczej misji.

7. „Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?”

(Mt 27,46 i Mk 15M)

Potraktujemy ten tekst bardzo skrótowo. To, co było istotne,

powiedzieliśmy już w poprzednim paragrafie. Ten okrzyk Je
zusa jest jedynie wyrazem Jego Agonii w Ogrodzie Oliwnym,
ale doprowadzonym do maksimum bólu i cierpienia.

Przede wszystkim trzeba podkreślić jasno jedną rzecz, którą

często się kwestionuje: Jezus cytuje pierwszy werset Psalmu 22.

W rzeczy samej, jeśli Jezus chciał wypowiedzieć jedynie osobi
stą modlitwę, bez powoływania się na ten psalm, to mógł powie

dzieć: „Ojcze mój”. Poza tym tekstem Jezus nigdy nie zwracał
się w swych modlitwach do Boga słowami: „Boże mój”. A tutaj

powtarza nawet dwukrotnie: „Boże mój”. To powtórzenie, nie
mające żadnej paraleli w modlitwie Jezusa, stanowi dodatkowy
argument, że Jezus cytuje Pismo Święte.

Nie oznacza to, że Jezus nie uznał za swoją tej modlitwy. Jed

nakże to wszystko pozwala nam rozumieć ten okrzyk w kontek

ście całego psalmu. Zauważmy naprzód, że Jezus wypowiada tę

” Zda. R.

d'Ouince,

_Le Pirc

Jules Lebreton.

1873-1956“

Lts Eatdes.

390.

wrzesień

1956, s. 274-280,

zwłaszcza

s. 279n.

Odnośnie do jego wyjateieoia

Agonii

Getsemani zob. J.

Lebreton.

La Vie

UEnneigarment de Sorre

Setgneur JCsut-Christ,

Paryż 1931, l. II, s. 311-346.

modlitwę po aramejsku, co implikuje, że psalm ten był Mu bar
dzo bliski, gdyż w liturgii recytowano go po hebrajsku. Otóż
właśnie — i to będzie drugie spostrzeżenie — liturgia dość rzad

ko korzystała z tego psalmu. Najstarsze świadectwa związane są
ze świętem Purim, podczas którego świętowano wyzwolenie Ży
dów perskich, przeznaczonych przez Hamana na zagładę. Wyda

je się, że Psalm 22 pasował do sytuacji, ponieważ opisuje bez

nadziejną sytuację, zamienioną przez Boga w wybawienie.

Wypada zatem stanowczo stwierdzić: jeśli Jezus chciałby

wyrazić uczucie ucisku i opuszczenia, nie mając pewności wy
bawienia, nic cytowałby tego psalmu, ale powiedziałby: „Oj
cze, opuszczasz mnie...”

Wniosek sam się narzuca. Nie musimy wybierać pomiędzy

dwiema sprzecznymi postawami: Jezus zapowiadający swe
skazanie, swą Śmierć i Zmartwychwstanie; i Jezus ukrzyżowa
ny, wyrażający swą rozpacz i cierpienie, że został w nieod

wracalny sposób opuszczony przez Boga.

W rzeczywistości Jezus zarówno na Golgocie, jak i w Ge-

tsemani chciał ponieść konsekwencje grzechu oddalającego
i oddzielającego od Boga, tego Boga, którego nadal kontem
plował, ale kontemplacją, która nie przynosiła Mu ani radości,

ani pociechy, ponieważ gdezuwał z całą wyrazistością kontrast

pomiędzy po trzykroć Świętym Bogiem a grzechem ludzkości,
który zechciał na siebie przyjąć.

Widząc Świętość boską Izajasz zawołał: „Biada mi! Jestem

zgubiony! Wszak jestem mężem o nieczystych wargach i miesz
kam pośród ludu o nieczystych wargach, a oczy moje oglądały

Króla, Pana Zastępów!” (Iz 6,5) Te uczucia proroka dają jedynie

słabą ideę tego, co przeżywało serce Jezusa: to opuszczenie, któ
re cietpiał, było opuszczeniem przez Boga; została na nie skaza

na grzeszna ludzkość, którą za chwilę miał uleczyć. Było to rów
nocześnie opuszczenie pozorne, którego doświadczają niewinne

ofiary grzechu świata, była to nieobecność Boga miłości, który
zdaje się ukrywać wtedy, gdy człowiek cierpi i jest torturowany.

To wszystko Jezus chciał przeżyć, aby ostatecznie przekształcić
to w nigdy nie kończącą się radość, radość Wielkanocy.

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŻE JEST BOGIEM?

ZAKOŃCZENIE

PRAWDZIWY JEZUS HISTORYCZNY

CZY SZUKAĆ GO NA POCZĄTKU TRADYCJI

EWANGELICZNEJ, CZY NA JEJ KOŃCU?

Pod koniec tego studium przyjrzyjmy się jeszcze raz prze

bytej drodze.

Postawiliśmy na początku taki problem: czy Jezus z Naza

retu rozpoznałby się w słowach, które czwarta Ewangelia
wkłada w Jego usta: „Zanim Abraham stał się, Ja jestem”;

„Ojcze, otocz Mnie u siebie tą chwałą, którą miałem u Ciebie
pierwej, zanim świat powstał”?

W p i e r w s z e j c z ę ś c i wykazaliśmy, że w całej jedno

myślnej  tradycji  chrześcijańskiej  i  w  różnych  Kościołach  od
powiedź twierdząca na to pytanie aż do stosunkowo niedawnego
okresu nasuwała się samorzutnie; ujrzeliśmy, że u początków tej
tradycji — w czwartej Ewangelii — stała wyraźna wola przeka
zania  następującej  doktryny,  która  przeciwstawiała  się  tym
(chrześcijanom  pochodzenia  żydowskiego  itd.),  którzy  jej  nie
przyjmowali: Jezus jest Bogiem i jeśli w to wierzymy, to dlatego,
że On nam to powiedział. I wyprowadziliśmy wniosek, że jedno
myślność tej tradycji wyrażała w i a r ę  Kościoła.

C z ę ś ć d r u g a miała na celu wykazanie zasadności tej

doktryny  z  historycznego  punktu  widzenia:  Jezus  naprawdę
stwierdził,  że  jest  Bogiem.  Dlatego  twierdzenie:  Jezusjta;
uczał,  że  jest  Bogiem”  zostało  najpierw  przedstawione  jako
h i p o t e z a   r o b o c z a   i  zastanowiliśmy  się  nad  sposobem,
w jaki Jezus powinien był postępować, aby Jego słuchacze przy

jęli tę naukę. Uznaliśmy, że samo przez się narzucało się bardzo

stopniowe wdrażanie do lej nauki: bardzo aluzyjne dla tłu

mów, dokładniejsze dla uczniów i jeszcze pełniejsze dla ucz

niów najbardziej zdolnych do jej zrozumienia. I porównaliśmy
ten proces a priori z tym, co ukazywało studium historyczno-
-krytyczne Ewangelii; to porównanie usprawiedliwiło a poste

riori początkową hipotezę roboczą.

W trakcie badań doszliśmy do prawic oczywistego wniosku:

nauka o Bóstwie Jezusa została ustalona w społecznościach
chrześcijańskich na pewno już około roku 50. A zatem musia
ła się ona narodzić parę lat wcześniej. Otóż jest to epoka, kie
dy ewangelizacja świata pogańskiego dopiero się zaczynała,

każdy aktywny i dynamiczny element pochodził z judaizmu.

Tymczasem judaizm owej epoki żywił ogromny wstręt do tego
wszystkiego, co przypominało przebóstwienie wielkich ludzi,
tak często obecne w pogardzanym przezeń pogaństwie. Ten
wstręt musiał stanowić absolutną przeszkodę w s t w o r z e -
n i u doktryny głoszącej boski charakter Jezusa. Tego rodzaju

przeszkodę można było pokonać jedynie dzięki nie dającej się
zaprzeczyć pewności. Ten warunek spełniała jedynie wyraźna
nauka Jezusa, potwierdzona przez cud Wielkanocy.

Wreszcie w t r z e c i e j c z ę ś c i staraliśmy się odpowie

dzieć na niektóre zarzuty zrodzone z uprzedzeń pochodzących

ze świata, w którym żyjemy: Jezus nie byłby już naprawdę
człowiekiem, gdyby wiedział, że jest Bogiem, i dokładnie znał

swą przyszłość. Wykazaliśmy, że tego rodzaju problematyka
była zupełnie obca Ojcom, średniowiecznym uczonym, pier

wszym reformatorom, a zwłaszcza Ewangelistom. Czy mv na-

prawdę wiemy lepiej od nich, kim jest człowiek? Następnie
próbowaliśmy nadać egzystencjalną treść twierdzeniu Ewange
listy: «&mm Abraham stał się, Ja jestem”. Dlatego uciekliśmy

się do analogii, dalekiej, ale rzeczywistej, którą reprezentuje

doświadczenie niektórych mistyków.

Wreszcie postaraliśmy się rozwiązać problem narzucony

przez niektóre teksty biblijne, które na pierwszy rzut oka zdają
się przeczyć bronionej tutaj tezie. Teksty te, przeciwnie, wy-

------------------------- ------------------------------

CZY JEZUS WIEDZIAl^ZE JEST BOGIEM?

jaśnione w ramach tej tezy, pozwoliły zrozumieć o wiele głę

biej psychikę Jezusa, przyjmującego dla naszego zbawienia

nie sam grzech, ale jego najboleśniejsze konsekwencje.

Pod koniec tego szkicu poszerzmy debatę i powróćmy do

problemu metody w chrystologii, problemu, o którym tak czę
sto mówiliśmy na tych kartach.

Minęło już ponad osiemdziesiąt lat, odkąd badany tutaj

problem został wyjaśniony przez naprawdę głębokie uwagi

Maurice’a  Blondela.  Wystarczy  jeszcze  raz  przeczytać  długi
tekst,  zacytowany  wyżej  (zob.  s.  102-103).  O  ile  wiem,  nikt
nie  zdołał  zanegować  przedstawionego  tam  punktu  widzenia

— tak bardzo sprawa ta jest oczywista. Można jednak powie
dzieć, że powszechnie pomijano ten punkt widzenia.

Jeśli przyjmiemy, a byłaby to tylko hipoteza robocza, że Je

zus z Nazaretu był rzeczywiście tym, kogo przedstawia nam
św. Jan: Słowem, które jest Bogiem i które się wcieliło, aby

zbawić ludzi; jeśli przyjmiemy, zawsze w ramach tej samej hi
potezy roboczej, że Jezus był w pełni świadom tej tajemnicy

i swej misji, by dać ją poznać ludziom, wówczas okaże się

oczywistym,  że  ludziom,  którzy  tkwili  w  mentalności  tak  bar
dzo  odległej  od  tego  rodzaju  nauki,  nie  można  jej  było  obja
wić  od  razu.  Potrzebne  było  długie  dojrzewanie,  ostrożna  pe

dagogia,  by  na  każdym  etapie  pokazać  tylko  to,  co  dość  mało
podatne  audytorium  zdolne  było  sobie  przyswoić,  rezerwując
dla  węższego  kręgu  wyraźniejsze  objawienia.  I  te  objawienia
same  w  sobie  mogły  być  rozpowszechniane  poza  tą  grupą  do

piero w chwili, kiedy wydarzenia paschalne i zesłanie Ducha
Świętego w Zielone Święta sprawiły, że uczniowie stali się bar
dziej skłonni przyjąć to, co na początku odrzuciliby z odrazą.

Można oczywiście zredukować Jezusa historii do tego, co

przekazali najstarsi świadkowie, z ich ograniczeniami, ich uprze
dzeniami i ich oczekiwaniami, tak mało zgodnymi z tym, co

przyszedł przynieść Jezus. Jednak wówczas odrzuca się a priori
istnienie tajemnicy Jezusa, kruszącej wszelkie ramy, w których
zamykała się mentalność tamtej epoki.

ZAKOŃCZENIE — PRAWDZIWY JEZUS HISTORYCZNY

IS3

154

CZY JEZUS WIEDZIAŁ. ŻE JEST BOGIEM?

Przeciwnie, jeśli przyjmiemy, że ta tajemnica istnieje i że

Jezus ją znał. tym samym przyjmiemy za oczywiste to, że to
na koricu tradycji ewangelicznej, a nie w jej punkcie wy

jścia,  objawia  się  prawdziwa  osobowość  Jezusa  z  Nazaretu,
syna  Maryi  i  Syna  Bożego,  który  chodził  naszymi  ścieżkami
i  który  objawił  nam,  że  istniał  przed  stworzeniem  świata

w identycznej chwale, jaką ma Jego Ojciec.

Staraliśmy się wykazać w sposób naukowo przekonywają

cy, że taki był właśnie cel czwartej Ewangelii: przedstawić

prawdziwego Jezusa z Nazaretu, takiego, jakim był w rzeczy
wistości, Syna Człowieczego i Syna Bożego, samego Boga,

mającego świadomość, kim jest, i mówiącego o tym innym.

Wykazaliśmy też, że z punktu widzenia historyka istnieją

solidne podstawy ku temu, by twierdzić, że się nie pomylił.

Krótko mówiąc, chcieliśmy wykazać, że z punktu widzenia

wymagającej i rzetelnej egzegezy historyczno-krytycznej, nie

ma żadnego powodu, by odrzucić lub podać w wątpliwość ta

ką postać Jezusa historii, jaką nam przedstawia czwarta Ewan

gelia, Ojcowie Kościoła, sobory ekumeniczne i jednomyślne

świadectwo prawie dwudziestowiecznej tradycji chrześcijań

skiej. Jjflyby Jezus za swego ziemskiego życia miał w ręku_

czwartą Ewangelię, wówczas powiedziałby: tak, to ja.

Document Outline