Droga, która daje świadectwo o tym, dokąd kiedyś prowadziła.
Inne miejscowe nazwy są pamiątkami po stojących na rozstaju
dróg karczmach, np. Niepust, Pociecha, Ławy. Dziedzictwem
są też nazwy puszczańskich uroczysk, jak Piekło, Pożary czy
Świńska Krzywda, pochodząca od szkód wyrządzanych przez
dziki. Bardzo oryginalne nazwy mają też wydmy nazywane
tutaj górami. Puszcza ma również swoje legendy: o zbóju
Ćwiku napadającym na podróżnych wracających z Warszawy
i skarbach królowej Bony ukrytych w położonym wśród
bagien wczesnośredniowiecznym grodzisku. Po całym parku
rozsiane są przydrożne kapliczki i krzyże. Stojące pośród
drzew drewniane krzyże wyciosane rękami miejscowych
cieśli, są często jedynymi pamiątkami po istniejących tu
kiedyś wsiach.
Bogactwem parku jest też tradycyjny mazowiecki kra-
jobraz zachowany na terenach puszczańskich osad oraz
w sąsiedztwie parku. Trwające od kilku pokoleń użytkowanie
rolnicze doprowadziło do wykształcenia sie półnaturalnych
zbiorowisk łąkowych, niezwykle bogatych w gatunki roślin
i zwierząt, wśród których znajduje się cały szereg chronionych
unijnymi dyrektywami w ramach sieci Natura 2000. Mazo-
wiecki krajobraz z głowiastymi wierzbami, stogami siana oraz
mieniących się kolorowym kwieciem łąkami ginie w okolicach
żywiołowo rozwijającej się Warszawy. A jest to element naszej
tożsamości kulturowej (narodowej) na równi z zabytkami ar-
chitektury. Najcenniejsze fragmenty łąk są obecnie wykasza-
ne dzięki środkom z funduszy europejskich i krajowych.
To wzajemne przenikanie się przyrody i historii wyróżnia
Kampinoski Park Narodowy na tle innych parków narodowych
i czyni go ważnym dziedzictwem natury i kultury polskiej.
opisaną na kartach Ogniem i mieczem. Sam teść, rubaszny
szlachcic, był z kolei pierwowzorem imć Onufrego Zagłoby.
Wsród wielu innych znanych postaci związanych z Pusz-
czą Kampinoską są ks. Stefan Wyszyński, późniejszy Prymas
Tysiąclecia, który podczas okupacji był kapelanem w zgru-
powaniu AK Kampinos oraz światowej sławy reporter i pisarz
Ryszard Kapuściński, który jako chłopiec mieszkał z rodzicami
w latach 1939–43 w Izabelinie i Sierakowie. W położonych
na wschodnim skraju puszczy Laskach działali Roża Czacka
i ks. Władysław Korniłowicz, twórcy sławnego w kraju i poza
granicami Zakładu dla Niewidomych.
Najstarszą pamiątką kultury materialnej jest pozostałość
po wczesnośredniowiecznym grodzisku położona w uro-
czysku Zamczysko. W sąsiedztwie parku znajduje się
39 obiektów wpisanych na listę zabytków architektury. Są to
m.in. kościoły w Zaborowie, Lesznie, Kampinosiei Łomnej,
dworki w Tułowicach, Kampinosie i Lipkowie oraz pałac
w Zaborowie. Wiele z nich otaczają zabytkowe parki i aleje
pomnikowych drzew. Do najbardziej imponujących należy
Aleja Chopina, wiodąca z Łaz w kierunku Pasikoni. Tworzy ją
ok. 700 drzew, głównie lip drobnolistnych. W miejscowości
Granica znajduje się pochodzący z lat 20. XX w. kompleks
drewnianych budynków dawnego nadleśnictwa Kampinos
utrzymany w modnym wówczas stylu narodowym. Wewnątrz
puszczy praktycznie nie zachowały się zabytkowe budowle.
Nietrwałe budownictwo drewniane oraz wojny, szczególnie
ostatnia, kiedy niektóre wsie były dwukrotnie palone,
spowodowały, że pozostało niewiele przedwojennych
domów. O bogatej historii świadczy tylko bogate nazewni-
ctwo lokalne. Każda większa leśna droga czy dukt ma swoją
nazwę, np. Droga Warszawska, Leoncińska Droga, Secemska
Dziedzictwo
historyczne i kulturowe
Folder współfinansowany przez Unię Europejską
ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
Kampinoski Park Narodowy
05-080 Izabelin, ul. Tetmajera 38,
tel.: (022) 722-60-21, 722-60-01,
fax: (022) 722-65-60
e-mail:dyrekcja@kampinoski-pn.gov.pl
www: kampinoski-pn.gov.pl
Centrum Edukacji
Kampinoskiego Par ku Na ro do we go,
05-080 Izabelin, ul. Tet ma je ra 38,
tel.: (022) 722-60-21 w. 301
e-mail: edukacja@kampinoski-pn.gov.pl
Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny
im. Romana i Jadwigi Kobendzów
Granica, 05-085 Kampinos
tel./fax: (022) 725-01-23.
odm@kampinoski-pn.gov.pl
Ośrodek Hodowli Żubrów
im. Pre zy den ta RP I. Mo ścic kie go,
97-213 Smar dze wi ce, ul. To man ka 9,
tel. (044) 710-86-20.
ohz@kampinoski-pn.gov.pl
Tekst: Grzegorz Okołów
Zdjęcia: Grzegorz Okołów,
Redakcja: Andrzej Lubański
Projekt grafi czny: Piotr Fidler
© Kampinoski Park Narodowy 2010
Informacja turystyczna
nakład 6000 egz.
Więcej informacji turystycznych dostępnych jest na naszej stronie internetowej:
www.kampinoski-pn.gov.pl
KAMPINOSKI PARK
NA RO DO WY
Celem powołania Kampinoskiego Parku Narodowego
obok ochrony przyrody była ochrona pamiątek historii i kul-
tury znajdujących się na terenie Puszczy Kampinoskiej. Poło-
żenie geografi czne puszczy przesądziło o tym, że jej dzieje
są silnie związane z historią wojen i powstań, jakich los nie
szczędził Polsce. Każde z tych wydarzeń miało tu swój – pi-
sany patriotyzmem, determinacją walki o Ojczyznę, boha-
terstwem i krwią – scenariusz. W 1410 r. zachodnim skra-
jem puszczy Władysław Jagiełło podążał pod Grunwald.
30 czerwca na wysokości Czerwińska przeprawił się wraz
z rycerstwem małopolskim przez Wisłę po tzw. moście łyż-
wowym (zbudowanym na łodziach). Podczas insurekcji
kościuszkowskiej w 1794 r. północnym obrzeżem puszczy
podążały z Warszawy przez Kazuń i Wilków do Wielkopolski
wojska gen. Henryka Dąbrowskiego. W październiku w rejo-
nie Brochowa i Kamionu doszło do walk z Prusakami. Puszcza
dała schronienie powstańcom 1863 r. Tutaj warszawska mło-
dzież chroniła się przed branką do carskiego wojska. Dworek
w Kampinosie był siedzibą sztabu Zygmunta Padlewskie-
go. Powstańczy oddział „Dzieci Warszawy” 14 IV 1863 r. sto-
czył bitwę z wojskami carskim pod Budą Zaborowską. Naj-
więcej śladów pozostawiła jednak w Puszczy Kampinoskiej
II wojna światowa. W dniach 9–20 IX 1939 r. rozegrała się nad
Bzurą największa bitwa kampanii wrześniowej: armie polskie
„Poznań” i „Pomorze” starły się z wojskami niemieckimi. Po po-
czątkowych sukcesach wojsk polskich, wojska niemieckie roz-
poczęły natarcie, większość sił polskich została okrążona i roz-
bita, część oddziałów polskich przebiła się z okrążenia i 14/15 IX
przekroczyła Bzurę pod Brochowem. Droga przez puszczę do
Warszawy nie była łatwa, wolno poruszające się piaszczysty-
Tradycyjny mazowiecki krajobraz rolniczy
Pozostałość po grodzisku w uroczysku Zamczysko
mi drogami wojska napotykały liczne umocnione pozycje
wroga, były dziesiątkowane przez niemieckie czołgi i samo-
loty. 19 IX rozbitym oddziałom drogę na Warszawę utorowała
brawurowa szarża 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich pod Wólką
Węglową. Wrześniowy szlak żołnierzy znaczony jest wojenny-
mi cmentarzami oraz mogiłami rozsianymi po całej puszczy.
W puszczy i na jej przedpolach poległo ok. 14 tys. żołnie-
rzy, co stanowi ok. 21% ogólnych strat Wojska Polskiego we
wrześniu 1939 r. Począwszy od XII 1939 do VII 1941 r. na te-
renie dawnych magazynów broni w okolicach wsi Palmiry
hitlerowcy dokonywali masowych egzekucji więźniów Pa-
wiaka i innych więzień warszawskich. Przez okres okupacji
puszcza była schronieniem i miejscem szkolenia żołnierzy AK.
Do zgrupowania AK Kampinos dołączyło zgrupowanie Stoł-
pecko-Nalibockie, tworząc liczącą ponad 2770 partyzantów
Grupę „Kampinos”. W puszczy powstaje obóz warowny obej-
mujący wiele wsi. Teren ten, całkowicie wolny od okupanta,
przyjęło się wówczas nazywać „Niepodległą Rzeczpospolitą
Kampinoską”; stąd partyzanci przez dwa miesiące nieśli po-
moc walczącej Warszawie.
Kampinoski Park Narodowy kryje nie tylko historię wo-
jenną, ale także pamiątki po życiu zwykłych ludzi. Dzieje
Puszczy Kampinoskiej nierozerwalnie związane są z dzieja-
mi Mazowsza. W zamierzchłej przeszłości żyli tu osadnicy
paleolityczni. Pierwsze osady słowiańskie datowane są na
VI w. Na przełomie XI i XII w. osadnictwo słowiańskie po-
jawia się w wielu miejscach. Z 1065 r. pochodzą wzmianki
o najstarszej i istniejącej do dnia dzisiejszego wsi Krom-
nów. W XII w. zostało założone opactwo kanoników re-
gularnych w Czerwińsku, które miało swoje włości w po-
łożonych po drugiej stronie Wisły Kromnowie, Łomnej
i Borzęcinie. Początkowo puszcza była własnością książąt
mazowieckich, w XV w. stała sie łowiskiem książąt płockich.
W 1414 r. Siemowit VI przeprowadza lokację miasta w osadzie
Białe Miasto, które od 1489 r. zaczyna być nazywane Capi-
noss, a od XVIII w. Kampinos. To od niej nazwę wzięła puszcza.
W 1476 r. ziemia sochaczewska wraz z Puszczą Kampinoską
została inkorporowana do korony. Od tego czasu była odda-
wana jako zastaw w dzierżawę, co oznaczało nierzadko trudną
do kontroli jej eksploatację. Od czasów średniowiecza osad-
nictwo koncentrowało sie w pobliżu granic puszczy, zarówno
na jej południowym skraju, wzdłuż traktu królewskiego bie-
gnącego z Warszawy przez Babice, Leszno, Kampinos do So-
chaczewa, jak i od strony północnej. Mieszkańcy użytkowali
puszczę na własne potrzeby, pozyskując w niej drewno, zioła
i wypasając bydło, rozwinęło się także bartnictwo. Za korzy-
stanie z lasu płacono daninę właścicielom ziemskim. Chłopi
nieraz dokonywali nielegalnych wrębów, co nie uszło uwagi
lustratorów królewskich. Początkiem osadnictwa wewnątrz
puszczy jest XVIII w., kiedy to wewnątrz kompleksu leśnego
zaczęto osiedlać budników. Byli to wolni ludzie trudniący się
wyrębem lasu i produkcją węgla drzewnego, smoły i potażu.
Nazwa budnicy pochodzi od ich prymitywnych domostw
zwanych budami. Wokół nich karczowano las, a rozrastają-
ce się osady budników dały początek polanom osadniczym
i wsiom. Ze względu na prymitywny tryb życia nie pozostawili
po sobie żadnych trwałych pamiątek, ale ich budy dały po-
czątek obecnie istniejącym miejscowościom: Górki (dawniej
Budy Górki), Dąbrowa (dawne Budy Pierwsze), Wiersze, Gra-
bina, Brzozówka, Kiścinne i Zamość. Intensywna eksploatacja
lasu przez budników doprowadziła do zakazu tej działalności
Do końca XVIII w. niektóre budy przekształciły się już we wsie
typowo rolnicze.
Zupełnie odmienny typ osadnictwa rozwinął się na tere-
nach nadwiślańskich. Pierwsze wsie były zakładane na piasz-
czystych wydmach i innych wzniesieniach terenowych. Żyzne
ziemie powiśla kusiły swym bogactwem, jednak coroczne
wylewy znacznie utrudniły gospodarowanie. Okiełzali je do-
piero sprowadzeni tutaj od XVII w. osadnicy. Początkowo byli
to menonici, wyznawcy jednego z odłamów protestantyzmu,
którzy uciekali przed prześladowaniami w rodzinnej Flandrii
i Fryzji. Doskonale radzili sobie na tych terenach – domy bu-
dowali na sztucznie wzniesionych pagórkach, tzw. terpach,
wyniesionych ponad poziom występującej z brzegów Wisły.
Pola i sady były zamykane plecionymi wiklinowymi opłot-
kami, które zatrzymywały namuły użyźniające pola. Miedze
wokół pastwisk były obsadzane wierzbami, co spełniało wie-
loraką rolę – wyznaczało i utrwalało granice pola, w czasie
wysokiej wody wyznaczało granice poletka rybackiego. Pod-
czas ruszania kry drzewa spełniały rolę izbic przed mostem
– hamowały impet i powodowały kruszenie się kry. W ślad
za menonitami pojawili sie osadnicy niemieccy, których na-
dal nazywano Olendrami. W przededniu II wojny światowej
większość kolonistów była narodowości niemieckiej. Tworzyli
doskonale zorganizowane wspólnoty, na czele których stał
sołtys. Działał samorząd i radni z wyboru gromady. Wojna
i jej następstwa zamknęły ten etap osadnictwa. Czas jest
nieubłagalny – coraz mniej jest domostw wzniesionych
przez kolonistów, a na usypanych przez nich terpach po-
wstają nowe domy. Śladem ich obecności są cmentarzyki
ukryte pośród krzewów bzu. Do dzisiaj widoczne są też ce-
chy osadniczego krajobrazu, tj. charakterystyczny układ pól
i pastwisk z rosnącymi na granicach szpalerami wierzb.
W połowie XIX w. na kampinoskim powiślu pojawili
się Żydzi uciekający przed prześladowaniami i pogromami
w carskiej Rosji. Od dziedzica Leona Chrystowskiego kupili
ziemię, na której postawili domy i sklepiki, Dziedzic poda-
rował im też skrawek terenu, na którym stanęła bożnica,
a Żydzi w geście wdzięczności nazwali wieś Leoncinem. Tutaj
w rodzinie przybyłego z Biłgoraja rabina przyszedł na świat
w 1904 r. przyszły noblista Isaac Bashevis Singer, autor m.in.
Sztukmistrza z Lublina. W 1907 r. w Puszczy Kampinoskiej od-
była się pierwsza w historii polskiej turystyki nizinnej wyciecz-
ka zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.
Najbardziej znaną postacią z rejonu Puszczy Kampinoskiej
jest Fryderyk Chopin, który przyszedł na świat w Żelazowej
Woli. W położonym kilka kilometrów Brochowie w 1806 r. ro-
dzice Fryderyka Chopina – Tekla Krzyżanowska i Mikołaj Cho-
pin – powiedzieli sobie sakramentalne „tak”. Kościół w Brocho-
wie jest najokazalszym zabytkiem w tej okolicy, zbudowany
w połowie XVI w. jako gotycka świątynia, został przebudo-
wany na renesansową bazylikę. Obwarowania, otwory strzel-
nicze na murach i basztach oraz resztki fosy świadczą o cha-
rakterze obronnym kościoła. Młody Fryderyk, gdy mieszkał
i uczył sie w Warszawie, często wracał do Żelazowej Woli.
Na drugim krańcu puszczy, w Lipkowie, znajduje się za-
bytek związany z innym znanym twórcą – Henrykiem Sien-
kiewiczem. Pochodzący z końca XVIII w. klasycystyczny dwo-
rek miał kilku właścicieli. Jednym z nich był Ormianin Józef
Paschalis Jakubowicz, który założył tu produkcję słynnych
szlacheckich pasów. Wiek później posiadłość należała do ro-
dziny Szetkiewiczów, z której pochodziła żona Henryka Sien-
kiewicza. Pisarz często odwiedzał teściów. Tu właśnie umieścił
słynną sceną pojedynku Bohuna z Wołodyjowskim, barwnie
Cmentarz w Palmirach
Osadniczy krajobraz kampinoskiego powiśla
Kościół w Brochowie
Dworek w Lipkowie