Tech_ochr_fiz_osób_515[01].O2.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Prawo wykroczeń, jego podział i źródła

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Pojęcie i struktura wykroczenia

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Formy popełnienia wykroczenia, rodzaje kar i środków karnych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Zasady odpowiedzialności za wykroczenia                                                             20
4.4.1.  Materiał nauczania                                                                                           20
4.4.2.  Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu i inne

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Źródła, zakres uregulowań i podział prawa karnego

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7.

Przestępstwo i formy popełnienia przestępstwa

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8.

Zasady odpowiedzialności karnej za przestępstwo. Kary i środki karne

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające
4.8.3. Ćwiczenia

48
48

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.

Wybrane zagadnienia części szczególnej prawa karnego

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10.

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów 67

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o stosowaniu przepisów prawa

karnego, materialnego i procesowego oraz prawa wykroczeń. W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych w module

515[01].O2

Regulacje prawne i uwarunkowania

ochrony osób i mienia

515[01].O2.01

Stosowanie przepisów prawa karnego,

materialnego i procesowego oraz prawa

wykroczeń

515[01].O2.03

Interpretowanie przepisów prawa z zakresu

kryminologii, kryminalistyki i terroryzmu

515[01].O2.04

Stosowanie wiedzy z zakresu detektywistyki

w działalności zawodowej

515[01].O2.05

Ochrona informacji niejawnych oraz danych

osobowych

515[01].O2.02

Stosowanie przepisów prawa cywilnego, prawa

cywilno-procesowego, prawa pracy oraz prawa

administracyjnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować pojęcie wykroczenie,

−

scharakteryzować zasady odpowiedzialności za wykroczenie,

−

zinterpretować formy popełniania wykroczeń,

−

zinterpretować zapisy kodeksu wykroczeń,

−

scharakteryzować pojęcie przestępczości,

−

zinterpretować przepisy prawa karnego, materialnego i procesowego,

−

zastosować przepisy prawa karnego, materialnego i procesowego oraz prawa wykroczeń,

−

zastosować zasady realizacji postępowania przygotowawczego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Prawo wykroczeń, jego podział i źródła

4.1.1. Materiał nauczania

Materialne prawo wykroczeń (prawo wykroczeń) jest to ogół norm prawnych

regulujących  zwalczanie  naruszeń  porządku  prawnego,  zwanych  wykroczeniami,  za  pomocą
przewidzianych w tym prawie kar i innych środków oddziaływania.
Prawo to zostało skodyfikowane w ustawie z dn. 20 maja1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U.
Nr  12,  poz.  114  z  póź.  zm).    Kodeks  ten,  podobnie  jak  kodeks  karny,  dzieli  się  na  część
ogólną i część szczególną.

Część ogólna
Określa pojęcie wykroczenia, jego formy, zasady odpowiedzialności za wykroczenie, system
kar  oraz  zasady  ich  wymiaru,  stosowanie  innych  środków  odpowiedzialności;  środków
karnych  i środków  oddziaływania  wychowawczego,  przesłanki  warunkowego  zawieszania
kary  aresztu,  przedawnienie  orzekania,  wykonania  kary  oraz  zatarcie  ukarania  a  takŜe
wyjaśnienie wyraŜeń ustawowych..
Część  ogólna  składa  się  z  7  rozdziałów.  W  poszczególnych  rozdziałach  normy  prawne
zawarte  są  w  kolejnych  artykułach,  z  których  obszerniejsze  obejmują  kilka  paragrafów.
Łącznie część ogólna Kodeksu wykroczeń zawiera 48 artykułów.

Część szczególna
Obejmuje wykroczenia przeciwko:

−

porządkowi i spokojowi publicznemu,

−

instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym,

−

bezpieczeństwu osób i mienia,

−

bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji,

−

osobie,

−

zdrowiu,

−

mieniu,

−

interesom konsumenta,

−

obyczajności publicznej,

−

urządzeniom uŜytku publicznego,

−

obowiązkowi ewidencji,

oraz w zakresie szkodnictwa leśnego, polnego i ogrodowego.
Podzielona jest na 12 rozdziałów i zawiera 117 artykułów.
Budowa przepisów Kodeksu wykroczeń jest analogiczna jak w kodeksie karnym. Obowiązują
tu te same reguły wykładni przepisów (ustalania norm), gdyŜ oparte są one na pojęciach
i zasadach sformułowanych w ogólnej teorii prawa.

Prawo wykroczeń ściśle jest powiązane z prawem karnym, jest jego„dopełnieniem”,

mieści  się  w  pojęciu  prawa  karnego  w  sensie  ogólnym.  Rozpatrywanie  odpowiedzialności
zarówno za przestępstwa jak i za wykroczenia naleŜy do sądów powszechnych.
O  ile  prawo;  Kodeks  karny  normuje  powaŜniejsze  zamachy  na  porządek  prawny:
przestępstwa  (zbrodnie  i  występki),  to  prawo  wykroczeń  dotyczy  czynów  o  mniejszym
cięŜarze gatunkowym (mniejszym stopniu społecznej szkodliwości).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ródła prawa wykroczeń

Zasadniczym  źródłem  prawa  wykroczeń  jest  ustawa.  Wynika  to  ze  sformułowania  art.  1
Kodeksu  wykroczeń,  iŜ  odpowiedzialności  za  wykroczenie  podlega  ten  tylko,  kto  popełnia
czyn  zabroniony  przez  ustawę  obowiązującą  w  czasie  jego  popełnienia.  Ze  sformułowania
tego wynikają dwie waŜkie zasady:
nullum crimen sine lege – nie ma wykroczenia bez zakazu ustawowego,
i lex retro non agit – ustawa nie działa wstecz, a więc czyn musi być zabroniony przed jego
popełnieniem.

Podstawowym aktem normatywnym stanowiącym zasadnicze źródło prawa wykroczeń

jest Kodeks wykroczeń uchwalony w formie ustawy 20 maja 1971 r., wielokrotnie później
nowelizowany. Będąc najwaŜniejszym źródłem prawa o wykroczeniach, nie jest jedynym.

Zasady postępowania w sprawach o wykroczenia uregulowane są ustawą z dnia 24

sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz. 148).
Prawo  wykroczeń  odgrywa  istotną  rolę  w  zachowaniu  porządku  prawnego  i  w  Ŝyciu
społeczno-gospodarczym.
Zakres  regulacji  prawnej  kodeksu  wykroczeń  jest  bardzo  szeroki  i  obejmuje  cały  wachlarz
drobnych  lecz  szkodliwych  społecznie  czynów,  których  katalog  znajduje  się  w  jego  części
szczególnej.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania

wiczeń.

Co to jest prawo wykroczeń?

W jakim akcie prawnym zawarte są podstawowe normy prawa wykroczeń?

Z jakich części składa się Kodeks wykroczeń?

Jakie zagadnienia są unormowane w części ogólnej Kodeksu wykroczeń?

Co zawiera część szczególna Kodeksu wykroczeń?

Jakie istnieją związki pomiędzy prawem karnym a prawem o wykroczeniach?

Jakie są źródła prawa o wykroczeniach?

Jakie jest znaczenie prawa wykroczeń?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Korzystając z wydania ksiąŜkowego lub z publikacji internetowej, zapoznaj się

z Kodeksem, a następnie odpowiedz na pytania zamieszczone poniŜej:

−

Kiedy został wydany Kodeks wykroczeń i w jakiej formie?

−

Z jakich części składa się Kodeks wykroczeń?

−

Co zawiera część ogólna Kodeksu wykroczeń?

−

Czym zajmuje się część szczególna Kodeksu wykroczeń?

−

Jakie są źródła prawa wykroczeń?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)   przeanalizować treść Kodeksu wykroczeń,
2)   odszukać w kodeksie potrzebne informacje,
3)   odpowiedzieć na zamieszczone w ćwiczeniu pytania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Korzystając z dostępnych materiałów źródłowych uzupełnij zdania:

1) Źródłem prawa wykroczeń jest …………………………………………..…………………
…………………………………………………………………………………………………..
2) Kodeks wykroczeń to ustawa wydana ……………………………………...……………….
………………………………………………………….……………………………………….

3) Kodeks wykroczeń składa się z części ……………..………………………………………

…………………………………….…………………………………………………………….

4) Część ogólna kodeksu wykroczeń zawiera ………………………………………………….

……………………………………………….………………………………………………….

5) Część szczególna kodeksu wykroczeń zawiera ……………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)   przeanalizować treść ćwiczenia,
2)   znaleźć w Kodeksie wykroczeń potrzebne informacje,
3)   uzupełnić zdania.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń,

−

komputer z dostępem do Internetu.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić, jaki akt prawny reguluje sprawy dotyczące wykroczeń?

2) określić, z jakich części składa się Kodeks wykroczeń?

3) określić, jakie zagadnienia normuje część ogólna Kodeksu wykroczeń?

4) określić, jaki zakres zagadnień obejmuje część szczególna Kodeksu

wykroczeń?

5) wymienić źródła prawa wykroczeń?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Pojęcie

i struktura wykroczenia

4.2.1. Materiał nauczania

Wykroczeniem jest czyn społecznie szkodliwy, zawiniony, zabroniony przez ustawę

obowiązującą w czasie jego popełnienie pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności,
grzywny do 5000 zł lub nagany.
Wykroczeniem jest czyn człowieka tj. zachowanie się zaleŜne od jego woli (działanie lub
zaniechanie działania, do którego był obowiązany).
Odpowiedzialność za wykroczenie jest rodzajem odpowiedzialności osobistej opartej na winie
indywidualnej.

Podmiotem wykroczenia moŜe być tylko człowiek zdolny do ponoszenia winy za swój

czyn.  Strona  podmiotowa  wykroczenia  obejmuje  problematykę  winy.    Wina  moŜe  być
umyślna  bądź  nieumyślna.  Treścią  winy  umyślnej  jest  zamiar  popełnienia  czynu
zabronionego.  Występuje  on  w  dwóch  formach:  zamiaru  bezpośredniego  lub  zamiaru
ewentualnego (wynikowego).

Zamiar bezpośredni polega na tym, Ŝe sprawca „chce” popełnić czyn zabroniony, zaś

zamiar ewentualny na tym, iŜ przewidując moŜliwość popełnienia czynu zabronionego „godzi
się” na to.

Wykroczenie umyślne zachodzi wtedy, gdy sprawca ma zamiar popełnienia czynu

zabronionego, to jest, chce go popełnić albo przewidując moŜliwość jego popełnienia na to się
godzi.

Wykroczenie nieumyślne zachodzi, jeŜeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia,

popełnia  je  jednak,  na  skutek  niezachowania  ostroŜności  wymaganej  w  danych
okolicznościach,  mimo,  Ŝe  moŜliwość  popełnienia  tego  czynu  przewidywał  albo  mógł
przewidzieć.

Przedmiotem prawa wykroczeń jest cała sfera stosunków społecznych (dóbr) będących

pod ochroną Kodeksu wykroczeń.

Strona przedmiotowa wykroczenia określa znamiona zewnętrznego zachowania się

sprawcy, jego skutek i okoliczności.
Zewnętrzne zachowanie się sprawcy (czyn) moŜe polegać na działaniu lub zaniechaniu,
czyli wykroczeniem jest czyn sprzeczny z określonym zakazem (działanie) lub nakazem
(zaniechanie).

Oprócz formy czynu (działania lub zaniechania) do znamion strony przedmiotowej

naleŜą  okoliczności  czynu,  ale  tylko  wtedy,  gdy  stanowią  szczególne  znamię  wykroczenia.
Okoliczności te mogą dotyczyć czasu, miejsca lub sposobu popełnienia wykroczenia. Strona
przedmiotowa  wykroczenia  wskazuje  teŜ  na  znaczenie  skutku  dla  bytu  wykroczenia.  Są
wykroczenia,  których  dokonanie  uzaleŜnione  jest  od  wystąpienia  określonego  w  ustawie
skutku oraz wykroczenia, przy których skutek taki nie jest wymagany.

Ustawowe znamiona wykroczenia

Ustawowe znamiona wykroczenia to zespół charakterystycznych cech wykroczeń

opisanych w dyspozycji części szczególnej prawa wykroczeń oraz w dopełniających tę
dyspozycję przepisach części ogólnej, przez określenie cech podmiotu wykroczenia, strony
podmiotowej, form popełnienia wykroczenia i innych ogólnych reguł odpowiedzialności.
Określenie ustawowych znamion wykroczenia zakreśla sferę karalności.

Ustawowe znamiona podlegają udowodnieniu w toku postępowania w sprawach

o wykroczenia w tym sensie, Ŝe czyn moŜe być uznany za wykroczenie i stanowić podstawę
odpowiedzialności tylko wtedy, gdy zawiera cechy określone w ustawowym typie
wykroczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Brak jednej z cech (znamion) opisanych w przepisie karnym nie pozwala juŜ na uznanie

czynu za wykroczenie i powoduje umorzenie postępowania.
Np. wykroczenie określone w art. 79, par. 1 zachodzi wtedy, gdy sprawca:
1) zaniecha oświetlenia, 2) miejsca dostępnego publiczności, 3) wbrew swemu obowiązkowi.
Nie  będzie  wykroczeniem  zaniechanie  oświetlenia,  jeśli  sprawca  nie  miał  obowiązku  jego
wystawienia,  albo  miał  taki  obowiązek  i  go  zaniechał,  ale  miejsce  nieoświetlone  nie  jest
dostępne dla publiczności. Np. wykroczenie z art.105 zachodzi, gdy sprawca:
1) raŜąco narusza obowiązki wynikające z władzy rodzicielskiej i w ten sposób,
2) dopuszcza do popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego jako przestępstwo lub
    wykroczenie, jeśli ten czyn,
3) wskazuje na demoralizację nieletniego.

Aby czyn mógł zostać zakwalifikowany do konkretnego przepisu musi nosić wszystkie

znamiona przewidziane w ustawie dla danego wykroczenia.

Znamiona ustawowe zawierają opis cech charakterystycznych danego typu wykroczenia.

Opis ten moŜe być szczegółowy i precyzyjny lub ograniczać się do podawania nazw bądź
pojęć ocennych, nieostrych.

Znamiona wykroczenia mogą być równieŜ opisowe lub wartościujące. Najczęściej

znamiona  wartościujące  mają  mniej  ostry  charakter  i  otwierają  pole  do  rozmaitych
interpretacji np. „naleŜyta ostroŜność” (art. 75), „nieobyczajny wybryk” (art. 140), „swawola”
(art. 66), „zgorszenie” (art. 51).
Wymogi  jednolitości  w  stosowaniu  prawa  powodują,  Ŝe  ustawodawca  stara  się  posługiwać
znamionami opisowymi, czyli podającymi opis zabronionego zachowania się i unika w miarę
moŜliwości znamion wartościujących, ocennych.
W  prawie  wykroczeń  idea  taka  nie  zawsze  da  się  zrealizować  w  pełni  i  dlatego  niezmiernie
istotne jest korzystanie przy orzekaniu w sprawach o wykroczenia z wykładni, ukształtowanej
przez organy orzecznictwa wyŜszej instancji, jak równieŜ z wyjaśnień uŜywanych w ustawie
pojęć,  zawartych  w  opracowaniach  naukowych,  które  wprawdzie  nie  są  obowiązujące  dla
praktyki, ale często wywierają na nią istotny wpływ.

Niektóre dyspozycje w sposób wystarczający (pełny)określają znamiona wykroczenia,

inne zaś odsyłają do innych źródeł.
Znamiona odsyłające, których jest  stosunkowo wiele w prawie  wykroczeń to  np.:
„bez wymaganego zezwolenia” (art. 56 par 1, art. 63),
„bez właściwego zamówienia” (art. 68),
„wbrew obowiązkowi” (art. 72, 73, 79, 84)
„nie przestrzega wymagań sanitarnych” (art. 112),
„mając obowiązek opieki lub nadzoru” (art. 106).
W  takich  wypadkach  istota  wykroczenia  określana  jest  nie  tylko  przez  przepis  prawa
wykroczeń,  ale  równieŜ  przez  odpowiednie  przepisy  innych  dziedzin  prawa  (prawa
administracyjnego  np.  dot.  zezwoleń,  prawa  cywilnego  lub  rodzinnego  np.  „właściciel”  (art.
64), obowiązek wynikający z władzy rodzicielskiej (art. 105).
Dopiero  uwzględniając  te  przepisy,  do  których  prawo  wykroczeń  odsyła,  uzyskujemy  obraz
istoty (zespołu znamion) wykroczenia.
Odesłanie  moŜe  teŜ  dotyczyć  norm  zwyczajnych  np.  „zwykłe  środki  ostroŜności”  (art.  77),
„bez waŜnej przyczyny” (art. 103), „będąc niezdolny” (art. 70).
Znamiona  odsyłające  pojawiają  się  zwłaszcza  tam,  gdzie  prawo  wykroczeń  penalizuje
naruszenia najistotniejszych z unormowań zawartych w ustawach szczegółowych( najczęściej
administracyjnych).

Dyspozycja blankietowa ma miejsce, kiedy przepis prawa wykroczeń nie podaje treści

zabronionego zachowania się, lecz stanowi tylko ramę wypełnianą przez przepisy
wykonawcze, administracyjne itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Np.  (art.  54)  „kto  wykracza  przeciwko  wydanym  w  upowaŜnienia  ustawy  przepisom
porządkowym o zachowaniu w miejscach publicznych...”,
(art. 97) „kto wykracza przeciwko innym przepisom o bezpieczeństwie lub o porządku ruchu
na drogach publicznych”
(art. 98)” kto nie stosuje się do przepisów regulujących korzystanie z dróg wewnętrznych ….”
(art. 110) „ kto zatrudnia …osobę, która w myśl przepisów o zwalczaniu chorób nie moŜe być
zatrudniona..”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest wykroczenie?

Co stanowi podmiot i stronę podmiotową wkroczenia?

Co to jest wina umyślna?

Na czym polega zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny?

Kiedy zachodzi wykroczenie umyślne?

Kiedy zachodzi wykroczenie nieumyślne?

Co stanowi przedmiot i stronę przedmiotową wykroczenia?

Co to są znamiona ustawowe wykroczenia?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z treścią artykułów 1–10 Kodeksu wykroczeń i odpowiedz na następujące

pytania:

−

Jaki czyn stanowi wykroczenie?

−

W jaki sposób moŜe zostać popełnione wykroczenie?

−

Kiedy zachodzi wykroczenie umyślne?

−

Kiedy zachodzi wykrocznie nieumyślne?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

odszukać w Kodeksie wykroczeń art. 1–10,

przeanalizować treść artykułów,

odpowiedzieć na zadane w ćwiczeniu pytania.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń

−

komputer z dostępem do Internet

Ćwiczenie 2

Znajdź w części szczególnej Kodeksu wykroczeń art. 65 i na jego podstawie określ

ustawowe znamiona wykroczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)   odszukać w części szczególnej Kodeksu wykroczeń art. 65,
2)   przeanalizować jego treść,
3)   wskazać znamiona ustawowe wykroczenia w art.65 Kodeksu wykroczeń,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń

−

komputer z dostępem do Internet

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić cechy charakterystyczne wykroczenia?

2) wskazać podmiot i stronę podmiotową wykroczenia?

3) wskazać przedmiot i stronę przedmiotową wykroczenia?

4) scharakteryzować rodzaje winy?

5) wskazać ustawowe znamiona wykroczenia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Formy popełnienia wykroczenia, rodzaje kar i środków
karnych

4.3.1. Materiał Nauczania

Formy wykroczenia
Formy  zjawiskowe  wykroczenia  to:  sprawstwo,  podŜeganie  i  pomocnictwo.  Wykroczenie
podobnie  jak  przestępstwo  moŜe  być  popełnione  w  róŜnej  formie  (postaci).  Najczęściej  jest
ono  dokonane  w  formie  sprawstwa  bezpośredniego  (indywidualnego),  gdy  sprawca  sam,
własnym czynem (działaniem lub zaniechaniem) realizuje wszystkie znamiona wykroczenia.

PodŜeganie
PodŜeganie polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia wykroczenia.
Odpowiada za podŜeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania
ją do tego.

Pomocnictwo
Pomocnictwo  polega  na  dostarczaniu  sprawcy  środków  (np.  narzędzi),  udzielaniu  rad,
informacji  i  innych  podobnych  czynnościach,  ułatwiających  sprawcy  popełnienie
wykroczenia.
Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego,
swoim  zachowaniem  ułatwia  jego  popełnienie,  w  szczególności  dostarczając  narzędzie,
ś

rodek przewozu, udzielając rady lub informacji.

Odpowiada  za  pomocnictwo  takŜe  ten,  kto  wbrew  prawnemu,  szczególnemu  obowiązkowi
niedopuszczenia  do  popełnienia  czynu  zabronionego,  swoim  zaniechaniem  ułatwia  innej
osobie jego popełnienie.

Odpowiedzialność za podŜeganie i pomocnictwo
Odpowiedzialność za podŜeganie i pomocnictwo w dokonaniu wykroczenia zachodzi wtedy,
gdy ustawa tak stanowi i tylko w razie dokonania przez sprawcę czynu zabronionego.
KaŜdy  ze  współdziałających  w  popełnieniu  wykroczenia  (sprawca  główny,  podŜegacz
i pomocnik, odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności (winy), niezaleŜnie
od pozostałych współdziałających.
Karę za podŜegania i pomocnictwo wymierza się w granicach zagroŜenia przewidzianego dla
danego wykroczenia.

Usiłowanie
Kodeks  wykroczeń  przewiduje  odpowiedzialność  nie  tylko  za  dokonanie  wykroczenia,  tj.,
zrealizowania wszystkich jego znamion, ale takŜe w pewnych wypadkach, za jego usiłowanie.
Usiłowanie stanowi formę stadialną na drodze do realizacji wykroczenia.
Odpowiada  za  usiłowanie,  kto  w  zamiarze  popełnienia  wykroczenia,  swoim  zachowaniem
bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Konstrukcja usiłowania
zawiera elementy:

−

zamiar popełnienia wykroczenia,

−

zachowanie się (czyn) bezpośrednio zmierzające ku jego dokonaniu,

−

brak dokonania.

Odpowiedzialność za usiłowanie zachodzi wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Kodeks przewiduje
karalność usiłowania tylko najpowaŜniejszych wykroczeń. Nie podlega karze za usiłowanie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kto  dobrowolnie  odstąpił  od  czynu  lub  zapobiegł  skutkowi,  stanowiącemu  znamię  czynu
zabronionego.

Rodzaje kar i środków karnych
Kara  za  wykroczenie,  podobnie  jak  kara  za  przestępstwo,  jest  środkiem  przymusu
państwowego,  stosowanego  przez  upowaŜnione  organy  wobec  sprawców  zamachów  na
porządek prawny, uznanych za społecznie szkodliwe i zagroŜone sankcją karną w ustawie.
Wymierzenie tych kar opiera się na winie sprawcy i stanowią one środek odpowiedzialności
osobistej.   W Kodeksie wykroczeń karami są:

−

areszt,

−

ograniczenie wolności,

−

grzywna,

−

nagana.

Kara aresztu
Najsurowszą  karą  za  wykroczenie  jest  kara  aresztu.  Trwa  ona  najkrócej  5,  najdłuŜej  30  dni.
Sąd  moŜe  równieŜ,  w  określonych  prawem  przypadkach,  zastosować  tzw.  zastępczą  karę
aresztu, gdy zastosowana uprzednio kara nie odniosła skutku.
Np.: gdy ukarany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności, a zamiana tej kary
na  grzywnę  nie  dała  rezultatu,  gdyŜ  jej  egzekucja  okazała  się  bezskuteczna,  sąd  zastosuje
wówczas  zastępczą  karę  aresztu,  stosując  przelicznik,  Ŝe  miesiąc  ograniczenia  wolności
odpowiada 15 dniom aresztu.
RównieŜ  w  przypadku  orzeczenia  kary  grzywny,  w  określonych  prawem  okolicznościach,
moŜna orzec zastępczą karę aresztu, przyjmując jeden dzień aresztu za równowaŜny grzywnie
od 20 do 150 złotych i kara zastępcza aresztu nie moŜe wówczas przekroczyć 30 dni.
Nie moŜna jednak wymierzyć kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, jeŜeli warunki osobiste
sprawcy uniemoŜliwiają odbycie kary.
Od kary zastępczej aresztu sprawca moŜe być uwolniony w kaŜdym czasie, przez wpłacenie
kwoty  pienięŜnej  przypadającej  jeszcze  do  uiszczenia,  a  jeśli  grzywna  została  uiszczona
w części, karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej
w wysokości grzywny.

Kara ograniczenia wolności
Kara  ograniczenia  wolności  trwa  1  miesiąc  i  wiąŜe  się  z  pewnymi  ograniczeniami  dla
ukaranego:

−

nie moŜe on bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu,

−

jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd.
Obowiązek  ten  polega  na  wykonywaniu  nieodpłatnej,  kontrolowanej  pracy  na  cele
społeczne,  we wskazanym zakładzie pracy, placówce słuŜby zdrowia, opieki społecznej,
organizacji  lub  instytucji  niosącej  pomoc  charytatywną  na  rzecz  społeczności  lokalnej,
w wymiarze od 20–40 godzin.
Miejsce,  czas  rodzaj  lub  sposób  wykonywania  obowiązku  pracy  określa  sąd,  po
wysłuchaniu ukaranego. W przypadku, gdy ukarany jest zatrudniony (pracuje zawodowo),
sąd moŜe orzec potrącenie od 10–25% wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa
albo  na  cel  społeczny.  W  okresie  kary  ukarany  nie  moŜe  rozwiązać  stosunku  pracy.
Wymierzając  karę  ograniczenia  wolności,  sąd  moŜe  zobowiązać  ukaranego  do
naprawienia  w  całości  albo  w części  szkody  wyrządzonej  wykroczeniem  i  przeproszenia
pokrzywdzonego,

−

ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kara grzywny
Grzywnę wymierza się w wysokości od 20–5000 złotych, jako karę samoistną, a w przypadku
popełnienia  wykroczenia  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej,  obok  kary  aresztu  jako
dodatkową dolegliwość.
Grzywnę  równieŜ  moŜna,  za  zgodą  ukaranego,  zamienić  na  pracę  społecznie  uŜyteczną
trwającą od 1 tygodnia do 2 miesięcy.

Nagana
Karę  nagany  moŜna  orzec  wtedy,  gdy  ze  względu  na  charakter  i  okoliczności  czynu  lub
właściwości  i  warunki  osobiste  sprawcy,  naleŜy  przypuszczać,  Ŝe  zastosowanie  tej  kary  jest
wystarczające do wdroŜenia go do poszanowania prawa i zasad współŜycia społecznego. Nie
moŜna orzec kary nagany za wykroczenie o charakterze chuligańskim.

Środki karne
Do środków karnych w Kodeksie wykroczeń naleŜą:
1)

zakaz prowadzenia pojazdów,

przepadek przedmiotów,

nawiązka,

obowiązek naprawienia szkody,

podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób,

inne środki karne określone przez ustawę.

Zakaz prowadzenia pojazdów
Wymierza się na okres od 6 miesięcy do 3 lat i zakaz ten obowiązuje od uprawomocnienia się
orzeczenia.
Orzekając  ten  zakaz,  nakłada  się  obowiązek  zwrotu  dokumentu  uprawniającego  do
prowadzenia pojazdu, jeŜeli dokument ten nie został zatrzymany. Do chwili wykonania tego
obowiązku, okres, na który orzeczono zakaz, nie biegnie.

Przepadek przedmiotów
Obejmuje narzędzia lub inne przedmioty, które słuŜyły lub były przeznaczone do popełnienia
wykroczenia  a  takŜe,  (jeśli  przepis  szczególny  tak  stanowi),  przedmioty  pochodzące
bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia.
Przedmioty  objęte  przepadkiem  przechodzą  na  własność  Skarbu  Państwa  (chyba,  Ŝe  ustawa
stanowi inaczej).

Nawiązka
Orzeka  się  ją  na  rzecz  pokrzywdzonego  za  wyrządzoną  przez  sprawcę  wykroczenia  szkodę,
w przypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych.
Np. art.123 k.w. – sprawca, który z cudzego ogrodu bezprawnie zabiera w nieznacznej ilości
np.  owoce,  podlega  karze  grzywny  lub  nagany,  ale  moŜna  równieŜ  za  popełnienia  tego
wykroczenia orzec nawiązkę do wysokości 50 zł.
JeŜeli  szkoda  została  wyrządzona  wykroczeniem  o  charakterze  chuligańskim  moŜna  orzec
nawiązkę    do  wysokości  1000  złotych  na  rzecz  pokrzywdzonego  lub  na    rzecz  Polskiego
Czerwonego KrzyŜa  albo na inny cel społeczny wskazany przez organ orzekający.

Obowiązek naprawienia szkody
Wymierzając  karę  ograniczenia  wolności  organ  orzekający  moŜe  zobowiązać  ukaranego  do
naprawienia w całości albo w części szkody wyrządzonej wykroczeniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób
Ś

rodek ten orzeka się wtedy, gdy moŜe to mieć znaczenie wychowawcze. Polega on na

ogłoszeniu orzeczenia w zakładzie pracy, w uczelni, w miejscu zamieszkania ukaranego,
w innym właściwym miejscu lub w inny stosowny sposób. Ogłoszenie moŜe nastąpić na koszt
ukaranego.

Środki oddziaływania wychowawczego

−

pouczenie,

−

zwrócenie uwagi,

−

ostrzeŜenie,

−

naprawienie wyrządzonej szkody,

−

przeproszenie pokrzywdzonego,

−

uroczyste zapewnienie niedopełniania więcej takiego czynu,

−

zobowiązanie sprawcy do przywrócenia stanu poprzedniego.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.    Jakie mogą być formy popełnienia wykroczenia?
2.    Na czy polega podŜeganie i pomocnictwo?
3.    Jaka jest odpowiedzialność karna za podŜeganie i pomocnictwo?
4.    Co to jest usiłowanie i jaka jest odpowiedzialność karna za usiłowanie?
5.    Jakie rodzaje kar przewiduje Kodeks wykroczeń?
6.    Na czym polega kara aresztu i kara ograniczenia wolności?
7.    Jakie są zasady stosowania kary nagany, zawarte w Kodeksie wykroczeń?
8.    Jakie są środki karne przewidziane przez Kodeks wykroczeń?
9.    Kiedy jest orzekana nawiązka za popełnienie wykroczenia?
10.  Jakie środki oddziaływania wychowawczego zawiera Kodeks wykroczeń?

4.3.2. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z treścią Kodeksu wykroczeń i odpowiedz na pytania zamieszczone poniŜej:

−

Jakie formy popełnienia wykroczenia przewiduje Kodeks wykroczeń?

−

Na czym polega podŜeganie?

−

Na czym polega pomocnictwo?

−

Na czym polega usiłowanie?

−

Kiedy usiłowanie nie podlega karze?

−

Jaki jest zakres odpowiedzialności za podŜeganie i pomocnictwo w Kodeksie

wykroczeń?

Sposób wykonania ćwiczenia

      Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)   odszukać w Kodeksie wykroczeń art. 1–17,
2)   przeanalizować treść artykułów,
3)   odpowiedzieć na zadane w ćwiczeniu pytania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:
–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2
Zgodnie z zapisami Kodeksu wykroczeń, zaklasyfikuj niŜej wymienione pojęcia do kar,
ś

rodków karnych lub środków oddziaływania wychowawczego:

a) nawiązka, b) areszt, c) zakaz prowadzenia pojazdów, d) grzywna, e) nagana, f) przepadek
przedmiotów, g) ostrzeŜenie, h) ograniczenie wolności, i) pouczenie, j) obowiązek
naprawienia szkody, k) zwrócenie uwagi, l) podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej
wiadomości.
Kary: ...........................................................................................................................................
Ś

rodki karne: ……………………………………………..……………………………………..

rodki oddziaływania wychowawczego: .....................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania i przepisami kodeksu wykroczeń,

2)   przyswoić treść pojęć: kary, środki karne, środki oddziaływania wychowawczego,
3)   przeanalizować treść ćwiczenia,
4)   zaklasyfikować przedstawione pojęcia do odpowiedniej grupy,
5)   zapisać rozwiązanie,
6)   przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić formy popełnienia wykroczenia?

2) określić, na czym polega podŜeganie?

3) scharakteryzować pomocnictwo?

4) scharakteryzować, kiedy zachodzi usiłowanie?

5) określić zasady odpowiedzialności za podŜeganie i pomocnictwo?

6) określić warunki odpowiedzialności za usiłowanie?

7) scharakteryzować system kar, środków karnych i środków

oddziaływania wychowawczego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Zasady odpowiedzialności za wykroczenia

4.4.1. Materiał nauczania

Okoliczności uchylające karną bezprawność czynu

Brak znamion społecznej szkodliwości czynu
Do  uznania  konkretnego  czynu  za  wykroczenie,  niezbędne  jest  istnienie  społecznej
szkodliwości  tego  czynu.  Stąd  pierwszą  okolicznością,  która  uchyla  odpowiedzialność  za
wykroczenie jest brak cechy społecznej szkodliwości czynu.

Obrona konieczna (art.15 k.w.)
Nie popełnia wykroczenia, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach
na  jakiekolwiek  dobro  chronione  prawem.  Zamachem  jest  zachowanie  się  człowieka
zmierzające  do  naruszenia  dobra.  Zamach  jest  bezpośredni  wtedy,  gdy  istnieje  znaczne
prawdopodobieństwo  naruszenia  tego  dobra  (chodzi  o  zamach  rzeczywisty,  a  nieurojony).
Zamach, który uzasadnia obronę konieczną musi być równieŜ bezprawny. Obrona konieczna
powinna być utrzymana w granicach „konieczności”.
Nie  naleŜy  uŜywać  nadmiernych,  w  stosunku  do  niebezpieczeństwa  zamachu,  środków
obrony.
Przekroczenie  granicy  obrony  koniecznej  stanowi  eksces  intensywny,  zaś  przedwczesna  lub
spóźniona obrona stanowi eksces ekstensywny.

Stan wyŜszej konieczności (art. 16 k.w.)
Nie  popełnia  wykroczenia,  kto  działa  w  celu  uchylenia  bezpośredniego  niebezpieczeństwa
groŜącego dobru chronionemu prawem, jeŜeli niebezpieczeństwa nie moŜna inaczej uniknąć,
a dobro poświęcone nie przedstawia wartości oczywiście większej niŜ dobro ratowane.
Istotą    stanu  wyŜszej  konieczności  jest  kolizja  dóbr,  kiedy  dla  ratowania  dobra,  któremu
zagraŜa bezpośrednie niebezpieczeństwo, poświęca się inne dobro. Warunkiem stanu wyŜszej
konieczności  jest  proporcja  dóbr,  polegająca  na  tym,  iŜ  dobro  poświęcone  nie  moŜe  mieć
wartości oczywiście większej niŜ dobro chronione.
Instytucja  stanu  wyŜszej  konieczności  nie  ma  zastosowania,  gdy  sprawca  poświęca  dobro,
które  ma  szczególny  obowiązek  chronić  nawet  z  naraŜeniem  się  na  niebezpieczeństwo
osobiste (np. straŜak).

Okoliczności uchylające winę:

−

Nieletniość.

Odpowiedzialność za wykroczenie ponosi osoba, która popełniła czyn zabroniony po
ukończeniu lat 17.

−

Niepoczytalność.
Kodeks  wykroczeń  uznaje,  Ŝe  nie  dopełnia  wykroczenia,  kto  z  powodu  choroby
psychicznej,  upośledzenia  umysłowego  lub  innego  zakłócenia  czynności  psychicznych,
nie  mógł  w  czasie  czynu  rozpoznać  jego  znaczenia  lub  pokierować  swoim
postępowaniem.
Ponadto, jeŜeli zdolność rozpoznawania znaczenia lub pokierowania postępowaniem była
w  znacznym  stopniu  ograniczona,  moŜna  odstąpić  od  wymierzenia  kary  lub  środka
karnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasad tych nie stosuje się, gdy sprawca wykroczenia wprowadził się w stan nietrzeźwości
lub odurzenia, powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał
lub mógł przewidzieć,

−

Błąd co do niezgodności czynu z prawem (nieświadomość bezprawności).
Nieświadomość tego, Ŝe czyn jest zagroŜony karą, nie wyłącza odpowiedzialności, chyba
Ŝ

e nieświadomość była usprawiedliwiona,

−

Błąd co do ustawowych znamion wykroczenia (błąd co do faktów).
Nie popełnia wykroczenia umyślnego, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności
stanowiącej znamię czynu zabronionego.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są okoliczności uchylające karną bezprawność czynu?

Na czym polega obrona konieczna?

Jakie warunki muszą być spełnione, aby czyn został zakwalifikowany jako obrona
konieczna?

Na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej?

Na czym polega stan wyŜszej konieczności?

Jakie są warunki stanu wyŜszej konieczności?

Jakie są okoliczności uchylające winę?

Jakie są warunki uznania niepoczytalności za okoliczność uchylającą winę?

Jakie są rodzaju błędów i kiedy błąd stanowi okoliczność uchylającą winę?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

WskaŜ na dowolnych, hipotetycznych przykładach, sytuacje przekroczenia granic

obrony koniecznej, jako eksces intensywny i eksces ekstensywny

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)   zapoznać się z materiałem nauczania,
2)   znać definicję obrony koniecznej,
3)   wiedzieć, na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej,
4)   podać przykłady (co najmniej 2) ekscesu intensywnego i ekstensywnego,
5)   krótko opisać, na czym polegało w podanych przykładach, przekroczenie granic obrony
      koniecznej,
6)   zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

przykłady analizy przypadków.

Ćwiczenie 2

Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy uzupełnij zdania:

1. Nieświadomość tego, Ŝe czyn jest zagroŜony karą nie zwalnia od
……………………………………………………………………………..……………………

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Nie popełnia wykroczenia umyślnego kto
…………………………………………………………………………………………………..
3. Nie popełnia wykroczenia, kto w obronie koniecznej odpiera ………..…………………….
…………………………………………………………………………………………………..
4. Nie popełnia wykroczenia, kto w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa
………………………………………………………………………………………….……….
5. Nie popełnia wykroczenia, kto z powodu choroby psychicznej
……………………………………………………………………………………..……………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)   zapoznać się z materiałem nauczania,
2)   znaleźć w Kodeksie wykroczeń potrzebne informacje,
3)   przeczytać uwaŜnie treść ćwiczenia,
4)   uzupełnić zdania.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

−

komputer z dostępem do Internetu.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK NIE

1) wymienić okoliczności uchylające bezprawność czynu?

2) scharakteryzować stan obrony koniecznej?

3) określić sytuacje przekroczenia stanu obrony koniecznej?

4) scharakteryzować przesłanki stanu wyŜszej konieczności?

5) wymienić okoliczności uchylające winę?

6) określić okoliczności, w których stan niepoczytalności uchyla winę?

7) określić znaczenie błędu dla odpowiedzialności za wykroczenie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu
oraz inne

4.5.1. Materiał nauczania

Rozdział VIII – Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu
W rozdziale tym wyodrębnić moŜna 4 grupy wykroczeń.
1)

wykroczenia porządkowe o charakterze publicznym:

−

publiczne i demonstracyjne okazywanie lekcewaŜenia narodowi polskiemu,

−

Rzeczypospolitej Polskiej lub jej konstytucyjnym organom (art. 49);

−

nieopuszczenie zbiegowiska publicznego pomimo wezwania właściwego organu (art. 50),

−

naruszenie przepisów dotyczących zgromadzeń (art. 52).

2) wykroczenia polegające na zakłóceniu porządku lub spokoju w miejscach
publicznych:

−

zakłócenie porządku lub spokoju publicznego albo wywołanie zgorszenia (art. 51);

−

publiczne nawoływanie do popełnienia przestępstwa lub jego pochwalanie (art. 52a),

−

wykroczenia przeciwko przepisom o zachowaniu się w miejscach publicznych (art.54),

−

kąpiel w miejscu niedozwolonym (art.55),

−

ebranie w miejscu publicznym przez osobę mającą środki egzystencji lub zdolną do

pracy (art.58).

3) wykroczenia polegające na naruszaniu przepisów w kwestii:

−

przeprowadzania zbiórek (art. 56–57),

−

wykonywania działalności gospodarczej bez wymaganego zezwolenia (art. 60, 1),

−

przywłaszczania sobie stanowiska, tytułu lub stopnia oraz naruszaniu przepisów,

−

dotyczących oznak lub mundurów (art. 61),

−

prowadzenia działalności telekomunikacyjnej bez wymaganego zezwolenia (art. 63).

4) pozostałe, róŜne co do istoty wykroczenia:

−

umieszczanie w miejscu publicznym do tego nie przeznaczonym ogłoszeń, bez zgody

−

zarządzającego tym miejscem (art. 63a),

−

niedopełnienie przez właściciela, administratora, dozorcę lub uŜytkownika

nieruchomości

−

obowiązku właściwego jej oznakowania (art. 64),

−

uŜywania oleju opałowego do celów napędowych (art.52b).

Rozdział IX – Wykroczenia przeciwko instytucjom państwowym, samorządowym
i społecznym
Rozdział ten obejmuje 2 grupy wykroczeń.
1) wkroczenia polegające na:

−

wprowadzeniu w błąd organu państwowego, co do danych dotyczących toŜsamości (art.
65),

−

wywołaniu fałszywym alarmem, informacją lub innym sposobem niepotrzebnej
czynności organu państwowego lub instytucji uŜyteczności publicznej (art. 66).

2) wykroczenia polegające na:

−

niszczeniu, usuwaniu lub uszkadzaniu ogłoszeń, plakatów lub znaków (art. 67 i 69),

−

wyrabianiu, posiadaniu lub zamawianiu, wbrew przepisom, pieczęci, godła lub znaku
(art. 68).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozdział X – Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia
Grupuje  liczne  stany  faktyczne  wykroczeń,  których  istota  polega  na  sprowadzeniu  lub
stworzeniu  potencjalnego  niebezpieczeństwa,  albo  na  nie  zawiadomieniu  o  groŜącym
niebezpieczeństwie.
Najistotniejsze są tu następujące wykroczenia:

−

podejmowanie czynności przez osobę do nich niezdolną, jeŜeli moŜe to wywołać,

−

niebezpieczeństwo dla Ŝycia lub zdrowia (art. 70),

−

sprowadzenie takiego niebezpieczeństwa przez wadliwe wykonanie urządzeń (art. 71),

−

nie zabezpieczenie, wbrew obowiązkowi, miejsca niebezpiecznego (art. 72),

−

niedopełnienie obowiązku zawiadomienia odpowiedniego organu lub osoby o wiadomym
mu niebezpieczeństwie groŜącym Ŝyciu lub zdrowiu człowieka albo mieniu w znacznych
rozmiarach (art. 73),

−

niszczenie lub czynienie niezdatnym do uŜytku znaków ostrzegających o niebezpieczeństwie
(art. 74),

−

niezachowanie naleŜytej ostroŜności przy wywieszaniu lub wystawianiu cięŜkich
przedmiotów oraz rzucaniu nimi, wylewaniu płynów, nieczystości itp. (art. 75),

−

rzucanie kamieniami w pojazd mechaniczny będący w ruchu (art. 76),

−

niezachowanie ostroŜności związanej z trzymaniem zwierzęcia (art.77–78),

−

zaniechanie obowiązków związanych z właściwy oświetleniem miejsc publicznych
(art. 79),

−

uszkodzenie wału przeciwpowodziowego lub urządzeń ochrony brzegów wód (art. 80–81),

−

naruszanie przepisów dotyczących bezpieczeństwa przeciwpoŜarowego (art. 82),

−

niezachowanie ostroŜności przy obchodzeniu się materiałami wybuchowymi lub
łatwopalnymi oraz naruszenie przepisów o ich wyrobie, sprzedaŜy, przechowywaniu,
uŜywaniu, lub przewoŜeniu (art. 83).

Rozdział XI – Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji
Zawiera kompleksowe normowanie wykroczeń drogowych.
MoŜna tu wyodrębnić:
1) wykroczenia zagraŜające bezpieczeństwu w komunikacji a mianowicie:

−

prowadzenie pojazdu mechanicznego lub innego pojazdu w ruchu lądowym, wodnym
lub powietrznym, w stanie po uŜyciu alkoholu lub podobnie działającego środka
(art. 87),

−

prowadzenie lub pozostawienie pojazdu bez wymaganego oświetlenia (art. 88),

−

nie oznaczenie przeszkody na drodze, jeŜeli moŜe to zagraŜać bezpieczeństwu ruchu
(art. 84),

−

spowodowanie niebezpieczeństwa w ruchu przez niezachowanie naleŜytej ostroŜności
(art. 86 i 98),

−

dopuszczanie do ruchu kierowcy niesprawnego lub pojazdu nie wyposaŜonego naleŜycie
w wymagane urządzenia lub przyrządy(art.96),

−

posiadanie w pojeździe urządzeń właściwych pojazdom uprzywilejowanym i uŜywanie
ich (art. 96a),

−

niestosowanie się do znaku, sygnału drogowego lub poleceń osoby uprawnionej (art. 92),

−

niszczenie, uszkodzenie lub samowolne wyłącznie sygnału ostrzegawczego (art. 85),

−

dopuszczenie, wbrew obowiązkowi opieki lub nadzoru, do przebywania małoletniego,
który nie ukończył 7 lat, na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego (art. 89),

−

nieudzielanie niezwłocznej pomocy ofierze wypadku drogowego (art. 93).

2) inne przepisy zawarte w tym rozdziale dotyczą:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

utrzymywania drogi w naleŜytym stanie (art. 101–103),

−

uszkadzania dróg lub poboczy (art. 99–100),

−

naruszania przepisów porządkowych (art. 94–95 i 95a).

Rozdział XII – Wykroczenia przeciwko osobie
Rozdział ten zawiera 2  grupy w wykroczeń.
1)  wykroczenia:

−

złośliwego wprowadzania w błąd lub niepokojenie innej osoby (art. 107),

−

szczucia psem człowieka (art. 108).

2) wykroczenia przeciwko osobom małoletnim lub bezradnym:

−

skłanianie do Ŝebrania (art. 104),

−

dopuszczenie do przebywania w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia (art. 106),

−

dopuszczenie do popełnienia przez nieletniego przestępstwo lub wykroczenia,
wskazującego na jego demoralizację, wskutek raŜącego naruszenia obowiązków
wynikających z władzy rodzicielskiej (art. 105).

Rozdział XIII – Wykroczenia przeciwko zdrowiu
Zawiera 2 grupy wykroczeń:
1) wykroczenia polegające na naruszeniu przepisów sanitarnych:

−

zanieczyszczanie wody (art. 109),

−

naruszenie przepisów sanitarnych w produkcji lub obrocie środkami spoŜywczymi
(art. 110–112),

−

przy świadczeniu usług (art. 113),

−

przy uboju i obrocie mięsem (art. 118).

2) wykroczenia polegające na naruszeniu przepisów o zapobieganiu i leczeniu chorób:

−

uchylanie się od obowiązku szczepień ochronnych lub badań (art. 114–115),

−

nieprzestrzeganie nakazów i zakazów zawartych w przepisach o zapobieganiu chorobom
zakaźnym, wenerycznym i ich zwalczaniu (art. 116).

Rozdział XIV – Wykroczenia przeciwko mieniu
Wyodrębnia 2 kategorie wykroczeń.
1) wykroczenia, które tradycyjnie występowały w prawie wykroczeń:

−

drobna kradzieŜ ogrodowa (art. 123),

−

nie zawiadomienie w ciągu 14 dni o znalezieniu cudzej rzeczy lub przybłąkaniu się
cudzego zwierzęcia (art. 125),

−

samowolne uŜycie cudzej rzeczy ruchomej (art. 127),

−

wykroczenie gry hazardowej (art. 128),

−

wyrabianie, posiadanie lub nabywanie wytrychów i kluczy do cudzych pomieszczeń
(art. 129).

2) wykroczenia powstałe z przekwalifikowania niektórych drobnych przestępstw:

−

kradzieŜ, przywłaszczenie, zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy, której wartość nie
przekracza 250 złotych (art. 119–124),

−

wyrąb, kradzieŜ lub przywłaszczenie drzewa, którego wartość nie przekracza 75 zł
(art. 120),

−

paserstwo mienia lub drzewa (o podanych wyŜej wartościach) (art. 122),

−

kradzieŜ, przywłaszczenie lub zniszczenie rzeczy przedstawiającej wartość niemajątkową
(art. 126),

−

szalbierstwo (art. 121).
NaleŜy podkreślić, Ŝe kradzieŜ, przywłaszczenie, zniszczenie lub uszkodzenie oraz

paserstwo mienia o wartości wyŜszej niŜ 250 złotych stanowią przestępstwa. Są przestępstwami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

równieŜ wtedy, gdy wprawdzie wartość przedmiotu nie przekracza kwoty 250 zł (wartość
drzewa 75 zł), lecz przedmiotem czynu jest broń, amunicja, materiały lub przyrządy
wybuchowe, albo gdy sprawca dokonuje kradzieŜy z włamaniem lub uŜywa gwałtu na osobie
lub groźby lub doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności (art. 130).

Rozdział XV – Wykroczenia przeciwko interesom konsumentów
Zawiera  liczne  stany  faktyczne,  dotyczące  głownie  wykroczeń  polegających  na  drobnych
oszustwach  handlowych  co  do  ilości  i  wagi  ,gatunku  lub  ceny  (do  wartości  100  zł).
Analogiczne  czyny,  gdzie  wartość  szkody  po  stronie  konsumenta  przekracza  kwotę  100
złotych, są przestępstwami.
Inne kategorie wykroczeń tego rozdziału to;

−

ukrywanie przed nabywcą towaru (art. 135),

−

usuwanie oznaczeń towaru, cen, nie uwidacznianie cen (art. 136–137),

−

spekulacja biletami na imprezy (art. 133),

−

pobieranie za usługi opłat wyŜszych od obowiązujących lub nieuzasadniona odmowa
usługi (art. 138),

−

wykroczenia polegające na zawieraniu w nieuczciwy sposób umów z klientem (art. 138a,
138b, 138c).

Rozdział XVI – Wykroczenia przeciwko obyczajności publicznej
Zawiera wykroczenia obejmujące:

−

publiczne, nieobyczajne wybryki (art. 140),

−

umieszczanie w miejscu publicznym nieprzyzwoitych ogłoszeń, napisów lub rysunków
albo uŜywanie nieprzyzwoitych słów (art. 141),

−

natarczywe propozycje dokonania czynu nierządnego, w celu uzyskania korzyści
materialnej (art. 142).

Rozdział XVII – Wykroczenia przeciwko urządzeniom uŜytku publicznego
Grupuje wykroczenia polegające na:

−

utrudnianiu lub uniemoŜliwianiu (ze złośliwości lub swawoli) korzystania z urządzeń
przeznaczonych do uŜytku publicznego jak: telefony, oznaczenia ulic, urządzenia
alarmowe, automaty, instalacje oświetleniowe, ławki i. t. p. (art. 143),

−

uszkadzanie i niszczenie zieleni i trawników w miejscach przeznaczonych do uŜytku
publicznego (art. 144),

−

zanieczyszczanie lub zaśmiecanie miejsc dostępnych dla publiczności (art. 145).

Rozdział XVIII – Wykroczenia przeciwko obowiązkowi ewidencji
Dotyczą:

−

niedopełnienia obowiązku zgłoszenia w urzędzie stanu cywilnego faktu urodzenia lub
zgonu (art. 146),

−

uchylanie się od obowiązku meldunkowego (art. 147),

−

niedopełnienie obowiązku dokonania wpisu do wymaganego rejestru przy prowadzeniu
zakładu opieki zdrowotnej (art. 147a).

Rozdział XIX – Szkodnictwo, leśne, polne i ogrodowe
Ostatni  rozdział  Kodeksu  wykroczeń  normuje  zwalczanie  szkodnictwa  leśnego,  polnego
i ogrodowego.  Zawiera  on  szereg  stanów  faktycznych  wykroczeń  polegających  na
wyrządzaniu  drobnych  szkód  w  gospodarce  leśnej  lub  polnej  oraz  uszkodzenia  cudzego
ogrodu warzywnego lub owocowego (art. 148–166).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z ilu rozdziałów składa się część szczególna Kodeksu wykroczeń?
2. W którym rozdziale zawarte są przepisy dotyczące wykroczeń przeciwko urządzeniom

uŜytku publicznego?

3.   Jaką kategorię wykroczeń normuje rozdział VIII Kodeksu wykroczeń?
4.   Jakie są rodzaje wykroczeń przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu?
5.   Jakie są rodzaje wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia?
6.   Jakie są przewidziane w Kodeksie wykroczeń kary za prowadzenie pojazdu?
      mechanicznego w stanie po uŜyciu alkoholu lub podobnie działającego środka?
7.   Jaka  jest  wartość  mienia,  do  wysokości,  której  kradzieŜ  lub  przywłaszczenie  stanowi

wykroczenie?

8. W stosunku, do jakich przedmiotów i sytuacji nie stosuje się granicznej kwoty szkody,

przy kwalifikacji czynu, jako wykroczenia bądź przestępstwa?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie Kodeksu wykroczeń (art. 119, 120, 122, 130), uzupełnij podane poniŜej

zdania:

−

KradzieŜ, przywłaszczenie, zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy, której wartość nie
przekracza 250 zł to
………………………………………………………………………………………………

−

KradzieŜ z włamaniem, której wartość nie przekracza 250 zł to
………………………………………………………………………………………………

−

Wyrąb, kradzieŜ lub przywłaszczenie drzewa, którego wartość nie przekracza 75 zł to
…………………………………………………………………….……………………..…

−

Doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, w celu
przywłaszczania jego mienia, którego wartość nie przekracza 250 zł to

……………………………………………………………………….………………………

Nabywanie mienia do wartości 250 zł, pochodzącego z kradzieŜy lub przywłaszczenia albo
pomoc w jego zbyciu lub ukryciu to

…………………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przeanalizować treść art.119, 120, 122, 130, Kodeksu wykroczeń,

dokonać kwalifikacji czynów przedstawionych w ćwiczeniu,

dokonać odpowiednich wpisów,

przedyskutować wypracowane rozwiązanie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie dotychczas zgromadzonej wiedzy i znajomości Kodeksu wykroczeń,

dokonaj klasyfikacji niŜej opisanych czynów, jako przestępstwa lub wykroczenia.

−

Sprawca doprowadzając ofiarę do stanu nieprzytomności, zabrał jej w celu
przywłaszczenia, mienie wartości 180 zł.

−

Sprawca dokonał kradzieŜy z włamaniem i zabrał cudzą rzecz ruchomą wartości 230 zł.

−

Sprawca przywłaszczył sobie z lasu powalone drzewo wartości 75 zł.

−

Sprawca przywłaszczył sobie cudza rzecz ruchoma o wartości 249 zł.

−

Sprawca usiłował ukraść cudzy rower wartości 250 zł.

Przestępstwo: …………………………………………………………………………………
Wykroczenie: …………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

wykorzystać znajomość treści art.119, 120 i 130 Kodeksu wykroczeń,

dokonać prawidłowej klasyfikacji czynów,

wpisać odpowiedzi,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.5.4.

prawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK NIE

1) scharakteryzować pojęcie wykroczenia?

2) określić formę popełnienia wykroczenia?

3) scharakteryzować zasady odpowiedzialności za wykroczenie?

4) zinterpretować zapisy kodeksu wykroczeń?

5) określić kategorię czynu zabronionego?

6) zakwalifikować czyn do kategorii wykroczeń?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Źródła, zakres uregulowań i podział prawa karnego

4.6.1. Materiał nauczania

Katalog powszechnie obowiązujących źródeł prawa w Rzeczypospolitej Polskiej zawarty

jest w art. 87.1. Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem, źródłami prawa są: Konstytucja,
ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

Wszystkie przepisy prawa obowiązującego w Polsce, w tym takŜe prawa karnego, muszą

być zgodne z ustawą zasadniczą; Konstytucją RP.
Konstytucja  wyznacza  ramy  prawa  karnego,  których  ustawodawcy  nie  wolno  przekroczyć.
Szczególne znaczenie, jako źródło prawa mają ratyfikowane umowy międzynarodowe.
Część  tych  umów  dotyczy  tylko  zobowiązań  pod  adresem  państw-  stron,  aby  w  określony
sposób  ukształtowały  swoje  ustawodawstwo  np.  dwustronne  postanowienie  o  uznaniu
jakiegoś czynu za przestępstwo ścigane w państwach- stronach umowy.
Tego  rodzaju  postanowienia  umów  wpływają  na  polskie  prawo  karne  za  pośrednictwem
ustawodawcy.  Inne umowy międzynarodowe zawierają w swojej treści przepisy, które mogą
być stosowane bezpośrednio.

Zgodnie z zapisem art. 91 Konstytucji RP, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej

ogłoszeniu  w  Dzienniku  Ustaw,  stanowi  część  krajowego  porządku  prawnego  i  jest
bezpośrednio stosowana, chyba Ŝ e jej stosowanie jest uzaleŜnione od wydania ustawy.
Umowa  międzynarodowa  ratyfikowana,  za  uprzednią  zgodą  wyraŜoną  w  ustawie  ma
pierwszeństwo przed ustawą, jeŜeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
W  kodeksie  karnym  w  art.  5  stwierdza  się,  Ŝe  nie  stosuje  się  zasady  terytorialności
odpowiedzialności  karnej,  jeŜeli  umowa  międzynarodowa,  której  RP  jest  stroną  stanowi
inaczej.
Rozporządzenia stanowią równieŜ źródło prawa, są to akty prawne, wykonawcze w stosunku
do ustaw. Wydawane są na podstawie upowaŜnienia ustawowego.

Źródła prawa karnego

ródłem prawa karnego w Polsce moŜe być tylko ustawa. Zgodnie z treścią art. 1, par 1

Kodeksu karnego, odpowiedzialności karnej moŜe podlegać ten tylko, „kto popełnia czyn
zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązująca w czasie jego popełnienia”.
Ustawą, która stanowi podstawowy trzon prawa karnego, jest Kodeks karny uchwalony przez
Sejm w dniu 6 czerwca 1997 r., który wszedł w Ŝycie 1 września 1998 r. (Dz. U. Nr 88, poz.
553 z późn. zm.).

Kodeks karny nie stanowi jednak wyłącznego źródła prawa karnego. Przepisy karne

zawarte są, bowiem, w szeregu ustaw dodatkowych (szczególnych), tworzących tzw.
pozakodeksowe prawo karne. Jest to cały zbiór ustaw regulujących róŜne dziedziny Ŝycia. Np.
prawo budowlane, prawo lokalowe, ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, ustawa o ochronie
osób i mienia, itd. Przekroczenie niektórych reguł postępowania, zawartych w tych ustawach,
zagroŜone jest przez przepisy o charakterze prawnokarnym. Przepisy karne znajdują się
zwykle na końcu ustawy jak np. art. 48–50 ustawy o ochronie osób i mienia.

ródeł prawa karnego nie stanowią: orzecznictwo sądowe, zwyczaje oraz poglądy

przedstawicieli nauki prawa. Prawo karne w znaczeniu szerokim (largo), obejmuje obok
prawa karnego materialnego, takŜe prawo karne procesowe (postępowanie karne, proces
karny) oraz prawo karne wykonawcze.
Przedmiotem zainteresowania prawa karnego jest określenie katalogu czynów zabronionych,
które uznane zostają za takie, ze względu na swój społecznie szkodliwy charakter.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prawo  karne  wskazuje  teŜ,  jakie  kary  i  inne  środki  karne  mogą  być  orzekane  względem
sprawców  przestępstw.  Formułuje  ono  zasady  odpowiedzialności  karnej,  czyli  reguły,  na
podstawie, których dochodzi do pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej.

Prawo karne materialne
Dziedzina  prawa  określająca,  jakie  zachowania(czyny)  uznane  są  za  zabronione,  jakie  kary
i środki karne groŜą za ich popełnienie oraz jakie są zasady odpowiedzialności za takie czyny.

Prawo karne procesowe
Dziedzina  prawa  regulującą  postępowanie  w  sprawach  o  przestępstwa,  zmierzające  do
wykrycia  sprawcy  przestępstwa  i  jego  osądzenia.  Jest  to  zespół  norm  określających  między
innymi:  zasady  procesu  karnego,  przesłanki  jego  dopuszczalności,  uprawnienia  i  obowiązki
uczestników  postępowania,  rodzaje  rozstrzygnięć,  zapadających  w  trakcie  procesu  karnego
oraz sposoby ich zaskarŜania. Uregulowania dotyczące procesu karnego zawarte są w ustawie
z  dnia  6  czerwca  1997  r.  –  Kodeks  postępowania  karnego  (Dz.  U.  Nr  89,  poz.  556  z  późn.
zm.).

Prawo karne wykonawcze
Zespół  norm  regulujących  sposób  wykonywania  kar  i  środków  karnych  orzeczonych
w procesie  karnym,  na  podstawie  przepisów  prawa  karnego  materialnego.  Formułuje  ono
równieŜ  uprawnienia  osób  skazanych  oraz  określa  właściwość  organów,  biorących  udział
w wykonaniu  orzeczonych  kar  i  innych  środków.  Unormowania  te  zawarte  są  w  ustawie
z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Jaki jest system źródeł prawa obowiązujący w RP?

Jakie są źródła prawa karnego?

Jaki jest zakres uregulowań prawa karnego w znaczeniu szerokim?

Jaki jest podział prawa karnego?

Jaki jest zakres unormowań prawa karnego materialnego?

Jaki jest zakres unormowań prawa karnego procesowego?

Jaki jest zakres unormowań prawa karnego wykonawczego?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie poznanego materiału nauczania (poradnik ucznia – 4.6), uzupełnij zdania:

−

ródłem prawa karnego moŜe być tylko

……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne, w sensie szerokim dzieli się na
……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne materialne zawarte jest w
……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne procesowe zawarte jest w
……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne wykonawcze zawarte jest w
……………………………………………………………………………………………

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać materiał nauczania,

uzupełnić zdania podane w ćwiczeniu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Na podstawie poznanego materiału nauczania, określ przynaleŜność zagadnień do

zakresu unormowań odpowiedniej gałęzi prawa karnego i wpisz skróty: k.k., k.p.k., k.k.w.,
(oznaczające: kodeks karny, kodeks postępowania karnego i kodeks karny wykonawczy).

−

Zachowania się sprawcy uznane za czyny zabronione:

−

Normy określające zasady procesu karnego:

−

Sposób wykonywania kar i środków karnych:

−

Katalog czynów zabronionych:

−

Uprawnienia i obowiązki uczestników postępowania karnego:

−

Uprawnienia osób skazanych:

−

Zasady odpowiedzialności karnej:

−

Rozstrzygnięcia zapadające w procesie karnym:

−

Wykaz kar i środków karnych:

−

Właściwość organów w wykonywaniu orzeczonych kar:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przeczytać uwaŜnie treść ćwiczenia,

wpisać odpowiedni skrót przy kaŜdym zdaniu,

przedstawić nauczycielowi do oceny wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

kodeks karny, kodeks postępowania karnego i kodeks karny wykonawczy,

−

komputer z dostępem do Internetu,

–

papier formatu A4, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK NIE

1) wymienić źródła prawa karnego?

2) określić, czym zajmuje się prawo karne w sensie szerokim?

3) dokonać podziału prawa karnego ?

4) określić zakres uregulowań prawa karnego materialnego?

5) określić zakres uregulowań prawa karnego procesowego?

6) określić, czym zajmuje się prawo karne wykonawcze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Przestępstwo i formy popełnienia przestępstwa

4.7.1. Materiał nauczania

Przestępstwo

Czyn zabroniony pod groźbą kary, przez ustawę obowiązującą w czasie jego

popełnienia, zawiniony, którego społeczna szkodliwość jest więcej niŜ znikoma.
Z przestępstwem mamy do czynienia w sytuacji, gdy zachodzą wszystkie wyŜej wymienione
elementy. Brak któregokolwiek z nich, wyłącza przestępność czynu.
Przestępstwo jest to czyn człowieka, czyli świadome, zaleŜne od jego woli zachowanie, które
moŜe  przyjąć  postać  działania  lub  zaniechania  tj.  powstrzymania  się  od  obowiązku
określonego działania (zachowania).
Przykładem przestępstwa z zaniechania jest np. nieudzielanie pomocy osobie znajdującej się
w niebezpieczeństwie (art. 162).
Czyn  ten  musi  być  bezprawny,  czyli  sprzeczny  z  prawem  w  sposób  wyraźny,  zabroniony
przez  ustawę  obowiązującą  w  czasie  jego  popełnienia,  poprzez  wprowadzenie  ustawowego
opisu zabronionego zachowania, pod groźbą kary.

Przestępstwo jest zawsze czynem zawinionym.

Wina stanowi niezbędny element przestępstwa. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu
zabronionego, jeŜeli nie moŜna mu przypisać winy w chwili czynu – (art. 1 par. 3).
Aby moŜna było sprawcę pociągnąć do odpowiedzialności karnej, nie wystarczy
stwierdzenie, Ŝe zachował się on w sposób opisany w przepisie prawa karnego, konieczne jest
jeszcze przypisanie mu winy.
Na przykład czyn popełniony przez osobę niepoczytalną moŜe być czynem zabronionym, ale
nie będzie przestępstwem, poniewaŜ osobie niepoczytalnej nie moŜna przypisać winy.

Wina moŜe mieć formę:

−

winy umyślnej,

−

winy nieumyślnej,

−

winy mieszanej.

Wina umyślna występuje, gdy sprawca miał zamiar popełnienia przestępstwa.
Zamiar popełnienia przestępstwa moŜe wystąpić w dwóch odmianach, jako:

−

zamiar bezpośredni – gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony i to czyni, np. kradnie,
poniewaŜ chce ukraść, zabija, poniewaŜ chce zabić,

−

zamiar  ewentualny  –  gdy  sprawca  przewiduje  moŜliwość  popełnienia  czynu
zabronionego  i na  to  się  godzi,  np.  sprawca  napadu  pozostawia  ofiarę  ranną
i  nieprzytomną    na  odludziu,  na  30  stopniowym  mrozie.  Sprawca  zdaje  sobie  sprawę
z tego, Ŝe ofiara zamarznie, lecz godzi się na to.

Wina nieumyślna występuje, gdy sprawca nie ma zamiaru popełnienia czynu

zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostroŜności wymaganej w danych
okolicznościach, mimo Ŝe moŜliwość popełnienia czynu przewidywał lub mógł przewidzieć,
np. osoba posiadająca pozwolenie na posiadanie broni palnej, pozostawia ją na chwilę na stole
w  pokoju  i udaje  się  do  łazienki.  W  tym  czasie  wraca  do  domu,  ze  szkoły  dziecko,  zwraca
uwagę na pistolet i bawiąc się bronią rani się w nogę.
W  prawie  karnym  wyróŜnia  się  dwie  formy  nieumyślności:  lekkomyślność  i  niedbalstwo.
Lekkomyślność  zachodzi  wtedy,  gdy  sprawca  naruszając  zasady  ostroŜności,  w  sposób
ś

wiadomy przewiduje moŜliwość popełnienia czynu zabronionego, ale przypuszcza, Ŝe go

uniknie. Sprawca mając świadomość nieostroŜnego zachowania, nie podejmuje kroków do
jego korekty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niedbalstwo polega na tym, Ŝe sprawca narusza reguły ostroŜności, jakie wymagane są
w danej sytuacji, a przy tym moŜliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje,
chociaŜ mógł ją przewidzieć. Sprawca nie ma świadomości, Ŝe swoim zachowaniem narusza
reguły ostroŜności i nie przewiduje moŜliwości popełnienia czynu zabronionego.

Wina mieszana (kombinowana) polega na tym, Ŝe część znamion przestępstwa objęte

jest winą umyślną, a część winą nieumyślną, np. osoba bierze udział w bójce, poniewaŜ chce
brać  w  niej  udział  (zamiar  bezpośredni),  traktując  to  jako  pewien  rodzaj  sportu,  nie  chce
jednak, Ŝeby bójka skończyła się cięŜkim uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią jednego z jej
uczestników.
W  przypadku  jednak  śmierci  jednego  z  uczestników  bójki,  sprawca  moŜe  zostać  oskarŜony
o udział w bójce ze skutkiem śmiertelnym,  gdyŜ  następstwo czynu zabronionego bójki mógł
przewidzieć.

Przestępstwo to czyn, którego społeczna szkodliwość jest więcej niŜ znikoma. Przy

ocenie  stopnia  społecznej  szkodliwości  czynu  sąd  bierze  pod  uwagę  rodzaj  i  charakter
naruszonego  dobra,  rozmiary  wyrządzonej  lub  groŜącej  szkody,  sposób  i  okoliczności
popełnienia  czynu,  wagę  naruszonych  przez  sprawcę  obowiązków  jak  równieŜ  postać
zamiaru,  motywacje  sprawcy,  rodzaj  naruszonych  reguł  ostroŜności  i  stopień  ich  naruszenia
(art. 115, par. 2).
Przestępstwo moŜe być zbrodnią lub występkiem.

Zbrodnia
Czyn zabroniony, zagroŜony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niŜ od lat 3 albo
karą  surowszą.  Zbrodnia  moŜe  być  popełniona  tylko  z  winy  umyślnej.  Dolną  granicę
zagroŜenia  karą  za  zbrodnię  stanowi  pozbawienie  wolności  od  lat  3,  górną  granicę,  kara
pozbawienia  wolności  do  lat  15.  Pod  pojęciem  kary  surowszej  naleŜy  rozumieć  kary:  25  lat
pozbawienia wolności albo doŜywotniego pozbawienia wolności.

Występek
Czyn zabroniony, zagroŜony karą grzywny, powyŜej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia
wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Występek moŜna popełnić
takŜe  z  winy  nieumyślnej,  jeŜeli  ustawa  tak  stanowi.  Dolną  granicą  zagroŜenia  karą  za
występek  jest  kara  grzywny  powyŜej  30  stawek  dziennych,  górna  moŜe  być  orzekana  od  10
do 360 stawek dziennych, zaś stawka dzienna nie moŜe być niŜsza niŜ 10 zł, ani przekraczać
2  000  zł.  Kara  ograniczenia  wolności  za  występek  moŜe  trwać  najkrócej  jeden  miesiąc,
najdłuŜej  12  miesięcy.  Kara  pozbawienia  wolności  za  występek  moŜe  być  orzekana  od
1 miesiąca do 15 lat.

Formy popełnienia przestępstwa
Formy zjawiskowe przestępstwa to:

−

sprawstwo,

−

współsprawstwo,

−

sprawstwo kierownicze,

−

sprawstwo polecające,

−

podŜeganie,

−

pomocnictwo.

Sprawstwo
Zwane  jest  takŜe  jednosprawstwem  i  polega  na  działaniu  jednej  osoby,  która  popełnia
przestępstwo  sama.  Sprawca  sam  jeden,  osobiście  realizuje  znamiona  określonego  czynu
zabronionego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Współsprawstwo
Występuje, jeŜeli co najmniej dwie osoby wspólnie i w porozumieniu dokonują przestępstwa.
W wyróŜnieniu  tej  formy  popełnienia  przestępstwa  waŜne  jest  stwierdzenie  porozumienia
i wspólnej realizacji znamion czynu zabronionego.
Porozumienie  moŜe  być  zawarte  w  sposób  wyraźny  lub  dorozumiany.  Jego  zawarcie  moŜe
nastąpić przed popełnieniem lub w trakcie realizacji czynu zabronionego.

Sprawstwo kierownicze
Polega  na  kierowaniu  wykonaniem  przez  inną  osobę  czynu  zabronionego.  Zachodzi  ono
wówczas,  gdy  osoba  kierująca  realizacją  czynu  zabronionego  przez  inna  osobę,  ma
moŜliwość  faktycznego  panowania  nad  przebiegiem  całej  bezprawnej  akcji.  Od  decyzji
sprawcy  kierowniczego  zaleŜy  rozpoczęcie,  prowadzenie  i  ewentualne  przerwanie
przestępstwa.

Sprawstwo polecające
Zachodzi,  gdy  jedna  osoba  poleca  wykonanie  czynu  zabronionego,  wykorzystując
uzaleŜnienie innej osoby od siebie. Pomiędzy sprawcą polecającym a sprawcą rzeczywistym
istnieje  pewien  stosunek  podporządkowania,  wynikający  np.  z  podległości  słuŜbowej
(podwładny  –  przełoŜony)  albo  z  nieformalnego  autorytetu  sprawcy  polecającego  w  grupie.
Polecenie  dokonania  przestępstwa  moŜe  być  wydane  w  dowolnej  formie,  waŜne  jest  tylko,
aby jego odbiorca zrozumiał je i podporządkował się jego treści.

PodŜeganie
Polega  na  nakłanianiu  innej  osoby  do  dokonania  czynu  zabronionego.  Formy  nakłaniania
mogą  przybrać  postać  wszelkich  działań,  których  celem  ma  być  wzbudzenie  u  osoby
podŜeganej  zamiaru  popełnienia  czynu  zabronionego.  MoŜe  to  być  w  formie  namowy,
groźby,  obietnicy  korzyści  itp.  Nakłaniać  moŜna  nie  tylko  słowami,  ale  równieŜ  gestami.
PodŜeganie musi być nakłanianiem do czynu, nie tylko wzbudzaniem nienawiści. PodŜegacz
musi  działać  w  zamiarze  bezpośrednim  i  musi  chcieć,  by  podŜegany  popełnił  dany  czyn.
PodŜeganie musi być skierowane do konkretnej osoby lub grupy osób.

Pomocnictwo
Polega  na  ułatwianiu  innej  osobie  popełnienie  czynu  zabronionego,  w  zamiarze,  aby  inna
osoba  dokonała  czynu  zabronionego,  pomocnik  swoim  zachowaniem  ułatwia  jej,  jego
popełnienie,  w szczególności  dostarczając  narzędzi,  środka  przewozu,  udzielając  rady  lub
informacji. Pomocnictwo moŜe być popełnione tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim lub
ewentualnym.
Pomocnictwo  moŜe  być  takŜe  zrealizowane  przez  zaniechanie,  gdy  wbrew  szczególnemu,
prawnemu  obowiązkowi  niedopuszczenia  do  popełnienia  czynu  zabronionego,  swoim
zachowaniem  ułatwia  się  innej  osobie  jego  popełnienie.  Pomocnictwo  moŜe  być  dokonane
przed  czynem  lub  w  trakcie  czynu,  zaś  udzielenie  pomocy  po  popełnieniu  czyny
zabronionego moŜe wypełniać znamiona poplecznictwa lub paserstwa.

Formy stadialne przestępstwa
Przygotowanie
Zachodzi  wtedy,  gdy  sprawca  w  celu  popełnienia  czynu  zabronionego  (zamiar  bezpośredni)
podejmuje  czynności  mające  stworzyć  warunki  do  przedsięwzięcia  czynu  zmierzającego
bezpośrednio  do  jego  dokonania.  W  tym  celu  w  szczególności:  wchodzi  w  porozumienie
z  inną  osobą,  uzyskuje  lub  przysposabia  środki,  zbiera  informacje  lub  sporządza  plan
działania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Usiłowanie
Zachodzi  wtedy,  sprawca  swoim  zachowaniem  bezpośrednio  zmierza  do  dokonania  czynu
zabronionego,  które  jednak  nie  następuje.  Usiłowanie  moŜe  być  popełnione  w  zamiarze
bezpośrednim lub ewentualnym, nie odnosi się do przestępstw nieumyślnych i popełnionych
z winy  mieszanej,  gdyŜ  nieumyślność  wyklucza  zamiar.  Usiłowanie  odnosi  się  zarówno
do działania jak i zaniechania działania.
Ocena, czy sprawca bezpośrednio czy pośrednio zmierzał do dokonania, decyduje o tym czy
mamy do czynienia z usiłowaniem czy z przygotowaniem.

Dokonanie
Polega  na  wypełnieniu  działaniem  wszystkich  znamion  przestępstwa.  Jest  ostatnim  stadium
w tzw.  pochodzie  przestępstwa,  na  który  składają  się:  zamiar,  przygotowanie,  usiłowanie
i dokonanie.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń

Co to jest przestępstwo?

Jaką postać moŜe mieć przestępstwo?

Co oznacza, Ŝe przestępstwo jest czynem bezprawnym?

Co oznacza, Ŝe przestępstwo jest czynem zawinionym?

Jakie są rodzaje zamiaru?

Na czym polega zamiar bezpośredni i ewentualny?

Jakie są rodzaje winy?

Na czym polega wina umyślna?

Na czym polega wina nieumyślna?

10.

Na czym polega wina mieszana?

11.

Jak dzielimy przestępstwa?

12.

Co to jest zbrodnia?

13.

Co to jest występek?

14.

Jakie są formy zjawiskowe przestępstwa?

15.

Na czym polega współsprawstwo?

16.

Na czym polega sprawstwo kierownicze?

17.

Na czym polega sprawstwo polecające?

18.

Jakie są formy stadialne przestępstwa?

19.

Na czym polega usiłowanie ?

20.

Co składa się na kolejne etapy tzw. pochodu przestępstwa?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie posiadanej wiedzy z materiału nauczania, określ dla poniŜszych

przypadków rodzaj zamiaru i winy:

1. Sprawca przekonany, Ŝe dom stojący na odludziu jest pusty, włamuje się do niego, w celu
dokonania  kradzieŜy.  Nieoczekiwanie  zastaje  wewnątrz  domownika.  Dochodzi  do
szarpaniny,  w  trakcie  której  sprawca  popycha  domownika,  a  ten  padając,  uderza  głową
o metalową  kratę.  Sprawca  zabiera  łup  i  ucieka,  zostawiając  nieprzytomnego  człowieka
z mocnym krwotokiem z rany. W wyniku wykrwawienia, człowiek ten umiera.
zamiar: ………..………………………………………………………………………………..
wina: …………….……………………………………………………………………………..

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Osoba wyrzuca przez okno cięŜki przedmiot, który spadając rani przechodnia.
zamiar: ……….…………………………………………………………………………………
wina: ............................................................................................................................................
3.  Sprawca  chce  podpalić  stodołę  sąsiada  i  w  tym  celu  dokonuje  zakupu  pojemnika
z benzyną,  po  czym,  nocą  idzie  pod  stodołę  sąsiada,  rozlewa  benzynę  i  rzuca  zapalona
zapałkę, stodoła zapala się.
zamiar: ………………………………………………………………………………………….
wina: ……………………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: zamiar bezpośredni i ewentualny, wina umyślna, nieumyślna
i mieszana.

3)    przeczytać uwaŜnie treść ćwiczenia,
4)    określić, jaki rodzaj zamiaru i winy zachodzi w podanych przykładach,
5)    wpisać odpowiedni rodzaj zamiaru i winy w miejscu odpowiedzi,
6)    przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów kodeksu karnego i posiadanej wiedzy z materiału nauczania,

wskaŜ kiedy mamy do czynienia z:

A) –  współsprawstwem z winy umyślnej,
B) –  współsprawstwem w winy nieumyślnej,
C) –  usiłowaniem,
D) –  pomocnictwem,
E) –  pomocnictwem  przez zaniechanie,
F) –  przygotowaniem.

1.

Sprawca, chcąc zabić, strzela z broni palnej w kierunku osoby, raniąc ją:

Sprawca ma przygotowany plan dokonania rozboju, zaopatrzył się w potrzebne do tego
narzędzia, przybył z tymi narzędziami w pobliŜe domu ofiary, dokonał penetracji terenu
wokół domu, oczekiwał na dogodny moment wdarcia się do mieszkania, ale został
spłoszony przez sąsiada i uciekł:

Dwóch sprawców napada na ofiarę. Jeden z nich bije ofiarę a drugi zadaje jej pytania
miejsce ukrycia pieniędzy:

Dwóch sprawców napada ofiarę. Wspólnie i w porozumieniu biją ją obaj kijami:

Trzy osoby, wspólnie i w porozumieniu, lecz nieostroŜnie ścinają drzewo, które spada
i przygniata jedną z nich:

Osoba chce okraść cudze mieszkanie, wysyła kolegę aby kradł, a sam stoi na czatach
i pilnuje czy właściciel nie wraca.

Pracownik ochrony na terenie ochranianego obiektu widzi złodziei, ale udaje, Ŝe nic się
nie dzieje:

Pracownik ochrony ujawnia osobom trzecim trasę planowanego konwoju z pieniędzmi
oraz wszelkie szczegóły dotyczące jego ochrony, po czym konwój zostaje napadnięty:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z treścią materiału nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: przygotowanie, usiłowanie, pomocnictwo, pomocnictwo przez
zaniechanie, współsprawstwo,

przeczytać uwaŜnie podane przykłady i dokonać ich analizy,

zakwalifikować podane przykłady do jednej z kategorii wymienionych w pkt. A–F,

wpisać wybraną literę obok przykładu,

przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

określić pojęcie przestępstwa?

scharakteryzować cechy czynu, jakim jest przestępstwo?

określić rodzaj zamiaru?

określić rodzaje winy?

scharakteryzować zbrodnię?

scharakteryzować występek?

scharakteryzować formy zjawiskowe przestępstwa?

określić, kiedy zachodzi współsprawstwo?

określić, kiedy zachodzi sprawstwo kierownicze?

10)

określić, kiedy zachodzi sprawstwo polecające?

11)

określić istotę podŜegania i pomocnictwa w dokonaniu przestępstwa?

12)

określić, na czym polega przygotowanie do przestępstwa?

13)

określić na czym polega usiłowanie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Zasady odpowiedzialności karnej za przestępstwo.

Kary i środki karne

4.8.1. Materiał nauczania

Podstawowymi przesłankami, od których zaleŜy odpowiedzialność karna jest

stwierdzenie,  Ŝe  czyn  człowieka  jest  bezprawny,  tj.  sprzeczny  z  obowiązującą  normą  prawa
karnego oraz zawiniony.
W  prawie  karnym  obowiązują  zasady:  odpowiedzialności  osobistej  i  indywidualizacji  kary.
Przestępstwo  to  czyn  własny  sprawcy  i  kaŜdy  ponosi  odpowiedzialność  sam,  w  takim
zakresie, w jakim działał lub zaniechał działania.
Okoliczności  wpływające  na  wymiar  kary  (zaostrzające  lub  łagodzące  odpowiedzialność
karną) uwzględnia się tylko, co do osoby, której dotyczą.  Kara w prawie karnym ma charakter
osobisty, karę odbywa tylko i wyłącznie osoba na nią skazana i  nikt inny nie moŜe przyjąć tej
dolegliwości na siebie.

Zasada nullum crimen sine lege – oznacza, Ŝe nie ma przestępstwa bez ustawy i stanowi

gwarancję,  Ŝe  nikt  nie  moŜe  być  pociągnięty  do  odpowiedzialności  karnej  za  czyn,  który  nie
został  sklasyfikowany  w  ustawie,  jako  przestępstwo.  Jest  to  jedna  z  najwaŜniejszych  zasad
prawa karnego i zarazem zasada konstytucyjna (art.42 ust.1 Konstytucji RP).
Z zasadą tą ściśle się wiąŜe zakaz stosowania analogii w prawie karnym. Oznacza on, Ŝe nie
moŜna stosować analogii dla wypełniania luk w prawie karnym. JeŜeli prawo karne nie odnosi
się wyraźnie do pewnego zachowania to oznacza, Ŝe dane zachowanie nie moŜe być uznane za
czyn przestępny, nawet jeŜeli dany czyn  jest np. moralnie naganny.
Dopuszczalne jest stosowanie analogii na korzyść sprawcy. Zasada lex retro agit – prawo nie
działa wstecz . W Kodeksie karnym zasada ta jest wyraŜona w art. 1, par 1. Wynika z niej, Ŝe
odpowiedzialności  karnej  podlega  tylko  ten,  kto  popełnia  czyn  zabroniony  pod  groźba  kary
przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.  Zasada ta jest gwarancją, Ŝe nikogo nie
wolno pociągnąć do odpowiedzialności karnej za czyn, który nie był przestępstwem w chwili
jego  popełnienia.  Nikt  nie  moŜe  być  ukarany  za  czyn,  który  nie  był  zabroniony  pod  groźbą
kary przez ustawę obowiązującą w momencie jego popełnienia.

W prawie karnym dolna granica odpowiedzialności karnej wynosi 17 lat.

Odpowiedzialność karną moŜe jednak ponieść takŜe nieletni, który ukończył 15 lat,
w przypadku popełnienia cięŜkich przestępstw takich jak:

−

zamach na Ŝycie Prezydenta,

−

zabójstwo umyślne zwykłe lub morderstwo,

−

umyślne spowodowanie cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu,

−

umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego,

−

porwanie samolotu lub statku,

−

umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji,

−

zgwałcenie zbiorowe lub ze szczególnym okrucieństwem,

−

wzięcie zakładników,

−

rozbój.

Zasady  odpowiedzialności  karnej  za  przygotowanie,  usiłowanie,  współsprawstwo,
sprawstwo kierownicze, podŜeganie i pomocnictwo.
KaŜdy  ze  współdziałających  w  popełnieniu  czynu  zabronionego  odpowiada  w  granicach
swojej  umyślności  lub  nieumyślności,  niezaleŜnie  od  odpowiedzialności  pozostałych
współdziałających (art. 20).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odpowiedzialność za przygotowanie do przestępstwa
Ogólną zasadą jest bezkarność przygotowania.
Przygotowanie przestępstwa jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Jednocześnie
Kodeks karny przewiduje karalność za przygotowanie do przestępstw:

−

wojny napastniczej,

−

ludobójstwa,

−

przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu,

−

zdrady głównej,

−

zamachu stanu,

−

szpiegostwa,

−

fałszowania pieniędzy,

−

fałszowania dokumentu,

−

dezercji.

Sprawca karalnego przygotowania moŜe się uwolnić od odpowiedzialności przez

przejawienie  czynnego  Ŝalu,  np.  przez  dobrowolne  odstąpienie  od  przygotowania  czy
zniszczenie  przygotowanych  środków.  W  przypadku  wejścia  w  porozumienie  z  inną  osobą
w  celu  popełnienia  czynu  zabronionego,  nie  podlega  karze  ten,  kto  ponadto  podjął
istotne starania zmierzające do zapobieŜenia dokonaniu.
W  niektórych  przypadkach  naleŜy  dodatkowo  zawiadomić  organ  powołany  do  ścigania  (art.
131, par. 2).

Odpowiedzialność za usiłowanie
Sąd  wymierza  karę  za  usiłowanie  w  granicach  zagroŜenia  przewidzianego  dla  danego
przestępstwa. Zgodnie z tym za usiłowanie np. zabójstwa moŜe zostać wymierzona taka sama
kara  jak  za  zabójstwo.  W  praktyce  kara  za  usiłowanie  jest  z  reguły  niŜsza,  poniewaŜ  sąd
wymierzając  karę,  bierze  pod  uwagę  rodzaj  i  rozmiar  ujemnych  następstw  przestępstwa
(art. 53, par. 2).
Odmianą  usiłowania  jest  usiłowanie  nieudolne.  Polega  ono  na  tym,  Ŝe  sprawca  nie
uświadamia  sobie,  Ŝe  dokonanie  jest  niemoŜliwe  ze  względu  na  brak  przedmiotu  nadającego
się  do  popełnienia  na  nim  czynu  zabronionego  lub  ze  względu  na  uŜycie  środka  nie
nadającego się do popełnienia czynu zabronionego.
W przypadku usiłowania nieudolnego, sąd moŜe zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary,
a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Osoba,  która  dobrowolnie  odstąpiła  od  dokonania  lub  zapobiegła  skutkowi  stanowiącemu
znamię czynu zabronionego, a więc przejawiła tzw. skuteczny  czynny Ŝal, nie podlega karze
za usiłowanie.

W przypadku nieskutecznego czynnego Ŝalu, czyli w sytuacji, gdy dana osoba

(napastnik)  dobrowolnie  stara  się  zapobiec  skutkowi  stanowiącemu  znamię  czynu
zabronionego, ale skutek następuje, sąd moŜe zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Odpowiedzialność  za  sprawstwo  kierownicze,  podŜeganie  i  pomocnictwo  Sprawca
kierowniczy  odpowiada  w  granicach  swojego  zamiaru.  Np.  jeŜeli  wydaje  polecenie
zastraszenia danej osoby (groźba karalna – art. 190), a rzeczywisty sprawca powoduje cięŜkie
uszkodzenie  ciała  tej  osoby  (art.  156),  wówczas  sprawca  kierowniczy  odpowiada  tylko  za
groźbę karalną.
PodŜegacz  i  pomocnik  równieŜ  odpowiadają  w  granicach  swojego  zamiaru,  niezaleŜnie  od
odpowiedzialności  sprawcy  głównego.  Sąd  wymierza  karę  za  podŜeganie  i  pomocnictwo
w granicach zagroŜenia przewidzianego za dane przestępstwo.
PodŜegacz i pomocnik nie odpowiadają, jeŜeli przejawili czynny Ŝal, dobrowolnie zapobiegli
popełnieniu  czynu  zabronionego,  do  którego  wcześniej  nakłaniali  lub  pomagali  w  jego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

popełnieniu.  Przy  nieskutecznym  czynnym  Ŝalu  sąd  moŜe  zastosować  nadzwyczajne
złagodzenie kary.
JeŜeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać, podŜegacz i pomocnik odpowiadają jak
za usiłowanie. JeŜeli czynu zabronionego nie usiłowano nawet dokonać, sąd moŜe zastosować
nadzwyczajne złagodzenie kary a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Inaczej  zostanie  potraktowany  prowokator,  czyli  osoba,  która  w  celu  skierowania  przeciwko
innej  osobie  postępowania  karnego,  nakłania  ją  do  popełnienia  przestępstwa.  W  stosunku  do
prowokatora nie ma zastosowania przepis o czynnym Ŝalu.

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną
Prawo karne przewiduje szereg sytuacji, w których, pomimo Ŝe mamy do czynienia z czynem
zabronionym,  odpowiedzialność  karna  nie  następuje.  MoŜe  to  być  wynikiem  niemoŜności
przypisania sprawcy winy bądź teŜ brakiem bezprawności w zachowaniu sprawcy.
Okoliczności wyłączające przestępność czynu zawarł ustawodawca w Rozdziale III  Kodeksu
karnego.  Okoliczności  te  dzielą  się  na:  okoliczności  wyłączające  winę  i  okoliczności
wyłączające bezprawność czynu (kontratypy).

Okoliczności wyłączające bezprawność czynu
Okoliczności  wyłączające  bezprawność  czynu  określane  są  w  nauce  prawa  mianem
kontratypów. Wystąpienie kontratypu powoduje, Ŝe czyn wypełniający znamiona przestępstwa
nie  jest  w  rzeczywistości  przestępstwem,  lecz  działaniem  legalnym.  W  polskim  prawie
karnym znane są następujące kontratypy:

−

obrona konieczna,

−

stan wyŜszej konieczności,

−

działanie w ramach uprawnień lub obowiązków,

−

zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobrem),

−

czynności lecznicze,

−

karcenie małoletnich,

−

uprawianie sportu,

−

uzasadnione ryzyko (ryzyko nowatorstwa),

−

zwyczaj.

Obrona konieczna
Nie  popełnia  przestępstwa  ten,  kto  w  obronie  koniecznej  odpiera  bezpośredni,  bezprawny
zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem (art. 25).
Obrona  konieczna  polega  na  odpieraniu  zamachu,  czyli  zachowania  człowieka  godzącego
w dobro  chronione  prawem.  Mamy  do  czynienia  z  kolizją  dwóch  dóbr:  dobra  napastnika
i dobra  zagroŜonego  zamachem.  Dobro  zagroŜone  zamachem  moŜe  mieć  wartość  niŜszą  niŜ
dobro  napastnika.  W  odróŜnieniu  od  stanu  wyŜszej  konieczności,  zachowanie  proporcji  dóbr
nie  jest  konieczne.  Celem  obrony  koniecznej  jest  ochrona  zaatakowanych  dóbr  przed
groŜącym  ze  strony  napastnika  zagroŜeniem.  Zamach  moŜe  mieć  postać  działania  lub
zaniechania, ale musi on być zamachem rzeczywistym Dla stosowania obrony koniecznej nie
jest waŜna umyślność lub nieumyślność zamachu. W ramach obrony koniecznej moŜna bronić
się  równieŜ  przed  zamachem  osoby,  która  nie  ponosi  odpowiedzialności  karnej,  np.
nieletniego lub osoby niepoczytalnej.
Odpierany w ramach obrony koniecznej zamach musi być bezpośredni, stąd obrona konieczna
musi być podjęta w czasie, w którym zamach napastnika zagraŜa dobru chronionemu. Nie jest
konieczne,  aby  zamach  juŜ  się  rozpoczął.  Zamach  jest  bezpośredni,  jeŜeli  z  zachowania
napastnika w konkretnej sytuacji jednoznacznie moŜna wywnioskować, Ŝe przystępuje on do
ataku  na  określone  dobro,  oraz  Ŝe  istnieje  wysoki  procent  prawdopodobieństwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

natychmiastowego  ataku  na  dobro.  Bezpośredniość  zamachu  trwa  tak  długo,  jak  długo  trwa
stan niebezpieczeństwa dla dobra prawnego.
Zamach odpierany w ramach obrony koniecznej musi być teŜ bezprawny.
Bezprawność  zamachu  nie  oznacza,  Ŝe  musi  on  być  czynem  zabronionym  pod  groźbą  kary,
wypełniającym  znamiona  przestępstwa.  Wystarczy,  Ŝe  zamach  jest  sprzeczny  z  jakąś  normą
chroniącą  określoną  wartość  np.  bezprawnym  zamachem  jest  naruszenie  posiadania  czy
naruszenie prawa do prywatności.
Odpierany  w  obronie  konicznej  zamach  musi  być  zamachem  na  jakiekolwiek  dobro  prawne.
MoŜe  to  być  dobro  indywidualne  lub  zbiorowe(Ŝycie,  zdrowie,  dobre  imię,  mienie).  Dla
odpierania  zamachu  w  ramach  obrony  koniecznej  nie  ma  znaczenia,  czy  zamach  skierowany
jest  na  dobro  broniącego  się  czy  teŜ  na  dobro  drugiej  osoby.  MoŜna  wiec  w ramach  obrony
koniecznej,  udzielić  pomocy  zaatakowanemu  przez  bandytów  przechodniowi,  jest  to  tzw.
pomoc konieczna.
Osoba  broniąca  się  w  ramach  obrony  koniecznej  ma  prawo  odeprzeć  atak  nawet  wtedy,  gdy
istnieje moŜliwość jego uniknięcia np. moŜliwa jest ucieczka lub wezwanie pomocy organów
władzy.

Przekroczenie granic obrony koniecznej
Przekroczenie  granic  obrony  koniecznej  powoduje,  Ŝe  dany  czyn  przestaje  być  działaniem
prawnym.  Przekroczenie  to  moŜe  przybrać  postać  ekscesu  ekstensywnego  lub  ekscesu
intensywnego.  Eksces  ekstensywny  polega  na  spóźnionym  lub  przedwczesnym  działaniu
obronnym.    Eksces  intensywny  zachodzi  w  sytuacji,  gdy  broniący  stosuje  sposób  obrony,
który nie był konieczny dla odparcia zamachu lub, gdy zachodzi powaŜna dysproporcja dóbr.
W  przypadku  przekroczenia  granic  obrony  koniecznej,  sąd  moŜe  zastosować  nadzwyczajne
złagodzenie  kary,  a  nawet  odstąpić  od  jej  wymierzenia.  Sąd  odstępuje  od  wymierzenia  kary,
jeŜeli uzna, Ŝe przekroczenie granic obrony konicznej było wynikiem strachu lub wzburzenia,
usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Stan wyŜszej konieczności
Nie  popełnia  przestępstwa,  kto  działa  w  celu  uchylenia  bezpośredniego  niebezpieczeństwa
groŜącego  jakiemukolwiek  dobru  chronionemu  prawem,  jeŜeli  niebezpieczeństwa  nie  moŜna
inaczej  uniknąć,  a  dobro  poświęcone  przedstawia  wartość  niŜszą  od  dobra  ratowanego
(art. 26).
Stan  wyŜszej  konieczności  to  okoliczność  wyłączająca  przestępność  czynu.  Polega  na
poświęceniu  jakiegoś  dobra  w  celu  uchylenia  bezpośredniego  niebezpieczeństwa  groŜącego
innemu  dobru  chronionemu  prawem,  przy  czym  niebezpieczeństwa  nie  moŜna  było  inaczej
uniknąć.  Dobro  poświęcone  nie  moŜe  przedstawiać  wartości  oczywiście  większej  niŜ  dobro
ratowane.  W  stanie  wyŜszej  konieczności  pojęcie  niebezpieczeństwa  jest  szersze  od  pojęcia
zamachu.  Zamach  stwarza  niebezpieczeństwo,  ale  nie  kaŜde  niebezpieczeństwo  jest
zamachem.  Zamach  to  działanie  człowieka,  niebezpieczeństwo  mogą  stworzyć  takŜe  siły
przyrody  lub  zwierzęta.  Niebezpieczeństwo  musi  zachodzić  obiektywnie  i  musi  zagraŜać
dobru prawem chronionemu
Bezpośredniość  niebezpieczeństwa  oznacza,  istnienie  zagroŜenia  naruszenia  jakiegoś  dobra
w najbliŜszej przyszłości, nie odległej
Przy działaniu w stanie wyŜszej konieczności musi być zachowana proporcja miedzy dobrami,
dobrem ratowanym i dobrem poświęconym.  Dobro poświęcone musi mieć wartość niŜsza od
dobra ratowanego.
Stan wyŜszej konieczności oparty jest na zasadzie subsydiarności. Zachowanie, polegające na
poświeceniu  jakiegoś  dobra  dla  ratowania  innego  dobra,  musi  być  jedynym  wyjściem
z sytuacji, gdy danego niebezpieczeństwa nie moŜna uniknąć. Z zasady tej wynika teŜ wymóg

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyboru  takiego  sposobu  ratowania  dobra  bezpośrednio  zagroŜonego,  który  spowoduje
najmniejsze szkody.
Działanie w celu uniknięcia niebezpieczeństwa musi być świadome.

Przekroczenie stanu wyŜszej konieczności
Z przekroczeniem stanu wyŜszej konieczności mamy do czynienia w przypadku:

−

przełamania zasady subsydiarności, czyli jeŜeli niebezpieczeństwa,

−

moŜna było inaczej uniknąć,

−

jeŜeli niebezpieczeństwo nie było jeszcze bezpośrednie,

−

w przypadku niezachowania zasady proporcjonalności dóbr.

W razie przekroczenia granic stanu wyŜszej konieczności, sąd moŜe zastosować

nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków
Prawo karne w niektórych przypadkach „ustępuje” przed przepisem z innej dziadziny prawa.
Działanie moŜe wyglądać pozornie na czyn zabroniony, nie jest jednak czynem zabronionym,
poniewaŜ  tak  stanowią  przepisy  innej  ustawy  np.  ujęcie  dokonane  przez  pracowników
ochrony,  zgodnie  z  zasadami  określonymi  w  ustawie  o  ochronie  osób  i  mienia  nie  jest
przestępstwem  pozbawienia  człowieka  wolności  (art.  189)  lub  uŜycie  przez  funkcjonariuszy
Policji,  technicznych  lub  chemicznych  środków  słuŜących  do  obezwładniania,  zgodne
z  zasadami  i  trybem  przewidzianym  w  ustawie  o  Policji  i rozporządzeniu,  nie  stanowi
przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217).

Zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobrem)
Nie mamy do czynienia z przestępstwem, jeŜeli naruszenie lub zagroŜenie dobra  nastąpiło za
zgodą  osoby,  która  moŜe  danym  dobrem  dysponować.    Zgoda  dysponenta  dobrem  jest
prawnie skuteczna, jeŜeli łącznie spełnione są trzy warunki:

−

zgoda  dotyczy  dobra,  którym  osoba  udzielająca  zgody  moŜe  swobodnie  dysponować
(wolność, nietykalność osobista, mienie, bezpieczeństwo), choć większość dóbr w prawie
karnym,  nie  moŜe  być  bezkarnie  naruszana    nawet  za  zgodą  pokrzywdzonego  (Ŝycie,
zdrowie),

−

dobrowolność zgody – udzielający musi mieć świadomość, na co się godzi. Nie jest
dobrowolną, zgoda osoby niepoczytalnej lub dziecka,

−

istnienie zgody w chwili czynu.

Czynności lecznicze
Zabiegi lecznicze łączą się często z ryzykiem pogorszenia stanu zdrowia, uszkodzenia ciała
lub śmierci pacjenta. Wystąpienie takich skutków nie ma jednak charakteru przestępstwa,
jeŜeli:

−

działanie podjęte zostało w celu leczniczym,

−

leczący działał zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej,

−

w przypadku zabiegu operacyjnego, leczony wyraził zgodę.

Karcenie małoletnich
Nie stanowi przestępstwa czyn, wypełniający znamiona przestępstwa naruszenia nietykalności
cielesnej (art. 217), jeŜeli mieści się w ramach tzw. karcenia małoletnich.
Karcenie musi mieć jednak cel wychowawczy, wykonywane moŜe być przez rodziców lub
prawnych opiekunów dziecka i nie moŜe przekraczać pewnego stopnia intensywności
akceptowanego społecznie. Nie moŜe przerodzić się w znęcanie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uprawianie sportu
Niektóre dyscypliny sportowe wiąŜą się z ryzykiem uszkodzenia ciała lub nawet z ryzykiem
ś

mierci zawodników. Wystąpienie takich skutków poza granicami tzw. ryzyka sportowego

często oznacza przestępność danego zachowania. Przestępność jest wyłączona, jeŜeli dane
zachowanie miało miejsce w ramach ryzyka sportowego, gdy są spełnione następujące
warunki:

−

uprawianie danej dyscypliny sportu jest dozwolone,

−

działanie zostało podjęte w celu sportowym (zadanie ciosu, rzut do kosza, strzał na
bramkę),

−

działanie musi się mieścić w ramach reguł danej dyscypliny sportowej (np. zakaz
zadawania uderzeń kijem hokejowym w głowę).

Uzasadnione ryzyko (ryzyko nowatorstwa)
Nie  popełnia  przestępstwa,  kto  działa  w  celu  przeprowadzenia  eksperymentu  poznawczego,
medycznego,  technicznego  lub  ekonomicznego,  jeŜeli  spodziewana  korzyść  ma  istotne
znaczenie  poznawcze,  medyczne,  lub  gospodarcze,  a  oczekiwanie  jej  osiągnięcia,  celowość
oraz  sposób  przeprowadzenia  eksperymentu  są  zasadne  w  świetle  aktualnego  stanu  wiedzy
(art. 27, par. 1).
Przeprowadzenie eksperymentów wiąŜe się często z ryzykiem poniesienia odpowiedzialności
karnej  przez  osoby  eksperymentujące.  Prawo  karne  w  określonych  przypadkach  wyŜej
wymienionych,  uwalnia  osoby  przeprowadzające  eksperymenty  od  odpowiedzialności,
poniewaŜ  korzyści  płynące  z  przeprowadzenia  eksperymentu  mogą  mieć  często  duŜe
znaczenie gospodarcze lub społeczne.
JeŜeli  w  eksperymencie,  jako  obiekt  eksperymentu,  bierze  udział  człowiek,  dla  legalności
eksperymentu powinien on zostać naleŜycie poinformowany o eksperymencie. Wymagana jest
takŜe jego dobrowolna zgoda.

Zwyczaj
Przestępność czynu moŜe być wykluczona, jeśli mieści się on w ramach pewnego społecznie
akceptowanego  zwyczaju,  np.  śmigus-dyngus  czy  wręczanie  drobnych  prezentów.  Gdyby
nieutarty  zwyczaj,  mielibyśmy  do  czynienia  z  naruszeniem  nietykalności  cielesnej  (art.  217)
i z przestępstwem łapownictwa (art. 228).

Okoliczności wyłączające winę
Niepoczytalność
Niepoczytalność, czyli niemoŜność rozpoznania znaczenia własnego czynu lub pokierowania
swoim  postępowaniem,  spowodowana  chorobą  psychiczną  (psychoza,  paranoja,  schizofrenia
i  inne),  upośledzeniem  umysłowym  lub  innym  zakłóceniem  czynności  psychicznych  jest
okolicznością wyłączająca winę, a w konsekwencji przestępność czynu.
Osoba niepoczytalna w chwili popełnienia czynu zabronionego, nie ponosi odpowiedzialności
karnej, poniewaŜ nie moŜna jej przypisać winy.
JednakŜe  sprawca,  który  sam  wprawił  się  w  stan  nietrzeźwości  lub  odurzenia,  powodujący
wyłącznie  lub  ograniczenie  poczytalności,  które  przewidywał  lub  mógł  przewidzieć,  ponosi
odpowiedzialność tak, jakby był poczytalny w chwili czynu.
Inaczej  zostanie  potraktowany  sprawca  czynu  zabronionego,  znajdujący  się  w  chwili  czynu
w stanie odurzenia lub nietrzeźwości, w który został wprowadzony przemocą lub podstępem.
Niepoczytalność ograniczona, czyli stan, w którym zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub
pokierowania swoim postępowaniem jest w znacznym stopniu ograniczona, nie wyłącza winy.
Sąd  moŜe  jednak  w  takim  przypadku  zastosować  nadzwyczajne  złagodzenie  kary.  Nie  ma
zastosowania  nadzwyczajne  złagodzenia  kary,  gdy  sprawca  sam  wprawił  się  w  stan

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nietrzeźwości  lub  odurzenia  powodujący  ograniczenia  poczytalności,  które  przewidywał  lub
mógł przewidzieć.

Błąd, co do faktu
Błąd,  co  do  faktu,  czyli  błąd  co  do  okoliczności  stanowiącej  znamię  czynu  zabronionego,
w  niektórych  przypadkach  wyłącza  całkowicie  winę,  w  innych  tylko  winę  umyślną.  Np.  na
polowaniu  myśliwy,  sądząc,  Ŝe  strzela  do  zwierzęcia,  zabija  innego  myśliwego.  Popełniony
przez niego błąd, spowoduje wyłącznie winy umyślnej.
W konsekwencji sprawca nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zabójstwo,
które  moŜe  być  popełnione  wyłącznie  z  winy  umyślnej,  lecz

będzie odpowiadać za

przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci.
W  przypadku  przestępstw,  które  nie  występują  w  odmianie  nieumyślnej,  istotny  błąd,  co  do
faktu  wyłącza  całkowicie  przestępność.  Np.  Ktoś  otwiera  cudza  korespondencję,  mylnie
sądząc,  Ŝe  jest  ona  przeznaczona  dla  niego.  Nie  popełnia  przestępstwa  naruszenia  cudzej
korespondencji (art. 267), poniewaŜ nie moŜna go popełnić z winy nieumyślnej.

Błąd, co do prawa
W  prawie  karnym,  podobnie  jak  w  innych  dziedzinach  prawa,  obowiązuje  zasada  ignorantia
iuris nocet – „nieznajomość prawa szkodzi”.
W pewnych sytuacjach prawo przewiduje jednak odstępstwa od tej zasady. Takim wyjątkiem
jest art. 30 kodeksu karnego.
Nie  popełnia  przestępstwa,  kto  dopuszcza  się  czynu  zabronionego  w  usprawiedliwionej
nieświadomości  jego  bezprawności;  jeŜeli  błąd  sprawcy  jest  nieusprawiedliwiony,  sąd  moŜe
zastosować  nadzwyczajne  złagodzenie  kary.  JeŜeli  sprawca  czynu  nie  mógł  uniknąć  błędu,
czyli  jeŜeli  działał  w  usprawiedliwionej  nieświadomości  bezprawności  czynu,  wówczas  nie
popełnia  przestępstwa.  W  przypadku,  gdy  jego  błąd  jest  nieusprawiedliwiony,  sąd  moŜe
zastosować  nadzwyczajne  złagodzenie  kary.  Błąd,  co  do  prawa  ma  w  praktyce  miejsce
w odniesieniu do mniej znanych typów przestępstw.

Kary i środki karne
Konsekwencją  bezprawności  zachowania  się  jest  jego  karalność,  czyli  zagroŜenie  karą.
System kar przewidzianych przez polski Kodeks karny zawarty jest w art. 32.
Karami są:

−

grzywna,

−

ograniczenie wolności,

−

pozbawienie wolności,

−

25 lat pozbawienia wolności,

−

doŜywotnie pozbawienie wolności.

Grzywna
Wymierza się ją w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki.
NajniŜsza liczba stawek wynosi 10 najwyŜsza 360, a  jej wysokość nie moŜe być niŜsza od 10
złotych, ani teŜ przekraczać 2000 zł, jeśli ustawa nie stanowi inaczej.
Sąd moŜe wymierzyć grzywnę jako karę samoistną, a takŜe obok kary pozbawienia wolności,
jeŜeli  sprawca  dopuścił  się  czynu  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej  lub  gdy  korzyść
majątkową osiągnął.

Kara ograniczenia wolności
Trwa  najkrócej  miesiąc,  najdłuŜej  12  miesięcy.  W  czasie  odbywania  kary  ograniczenia
wolności  skazany  musi  zachowywać  się  w  sposób  określony  w  kodeksie  karnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasady te są, prawie identyczne jak przy odbywaniu kary ograniczenia wolności za dokonanie
wykroczenia.

−

nie moŜe bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu,

−

jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd,

−

ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

Ponadto,  sąd  moŜe  oddać  skazanego  pod  dozór  kuratora  lub  osoby  godnej  zaufania,
stowarzyszenia,  instytucji  albo  organizacji  społecznej,  do  której  działalności  naleŜy  troska
o wychowanie,  zapobieganie  demoralizacji  lub  pomoc  skazanym.  Oprócz  tego  sąd  moŜe,
orzekając karę ograniczenia wolności, orzec wobec skazanego dodatkowe obowiązki:

−

przeproszenie pokrzywdzonego,

−

wykonanie ciąŜącego na nim obowiązku łoŜenia na utrzymanie innej osoby,

−

powstrzymania się od naduŜywania alkoholu lub uŜywania innych środków odurzających,

−

zobowiązać do naprawienia szkody w całości lub części,

−

uiszczenia świadczenia pienięŜnego.

Kara pozbawienia wolności
Trwa najkrócej miesiąc, najdłuŜej 15 lat.

Środki karne
Ś

rodkami karnymi są:

−

pozbawienie praw publicznych,

−

zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub
prowadzenia określonej działalności gospodarczej,

−

zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją
małoletnich lub z opieką nad nimi,

−

obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub
miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania
określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,

−

zakaz prowadzenia pojazdów,

−

przepadek przedmiotów,

−

obowiązek naprawienia szkody,

−

nawiązka,

−

wiadczenie pienięŜne,

−

podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Pozbawienie praw publicznych
Pozbawienie praw publicznych obejmuje:

−

pozbawienie czynnego i biernego prawa wyborczego,

−

utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

−

utratę prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych,

−

samorządu terytorialnego, zawodowego,

−

utratę posiadanego stopnia wojskowego (degradacja do stopnia szeregowego),

−

utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych.

Pozbawienie praw publicznych orzeka się w razie skazania na karę pozbawienia wolności na
czas nie krótszy od lat 3, za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na
szczególne potępienie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zakaz

zajmowania

stanowisk,

wykonywania

zawodu,

działalności

związanej

z wychowaniem i edukacją małoletnich, prowadzenia działalności gospodarczej
Sąd moŜe orzec powyŜsze zakazy (od roku do 15 lat):

−

jeŜeli sprawca naduŜył, przy popełnieniu przestępstwa, stanowiska lub wykonywanego
zawodu albo okazał, Ŝe dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraŜa
istotnym dobrom chronionym prawem,

−

na zawsze, w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko
wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego,

−

w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem działalności
gospodarczej, jeŜeli dalsze jej prowadzenie zagraŜa istotnym dobrom chronionym prawem.

Obowiązek powstrzymania się od przebywania w środowiskach lub miejscach; zakaz
kontaktowania się, opuszczania miejsca pobytu
Sąd moŜe orzec ww. obowiązki i zakazy:

−

w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na
szkodę małoletniego,

−

w razie skazania za umyślne przestępstwo z uŜyciem przemocy,

Obowiązek lub zakaz moŜe być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego
wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu.

Zakaz prowadzenia pojazdów
Sąd moŜe orzec zakaz prowadzenia (od roku do 10 lat):

−

pojazdów określonego rodzaju, w razie skazania za przestępstwo przeciwko
bezpieczeństwu w komunikacji,

−

wszelkich pojazdów mechanicznych, albo pojazdów mechanicznych określonego rodzaju,

−

jeŜeli sprawca był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł
z miejsca wypadku,

−

wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze, jeŜeli następstwem spowodowanego
wypadku była śmierć innej osoby lub cięŜki rozstrój zdrowia, a sprawca był w stanie
nietrzeźwości, odurzenia lub zbiegł z miejsca zdarzenia.

Przepadek przedmiotów (rzeczy)
Sąd moŜe orzec przepadek przedmiotów:

−

pochodzących bezpośrednio z przestępstwa,

−

które słuŜyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa,

Nie  orzeka  się  przepadku  przedmiotów,  jeŜeli  podlegają  one  zwrotowi  pokrzywdzonemu  lub
innemu uprawnionemu podmiotowi. Objęte przepadkiem przedmioty przechodzą na własność
Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku.

Obowiązek naprawienia szkody
W  razie  skazania  za  przestępstwo  spowodowania  śmierci,  cięŜkiego  uszczerbku  na  zdrowiu,
naruszenia  czynności  narządu  ciała  lub  rozstroju  zdrowia,  przestępstwo  przeciwko
bezpieczeństwu  w  komunikacji,  przestępstwo  przeciwko  środowisku,  mieniu  lub  obrotowi
gospodarczemu  lub  przestępstwo  przeciwko  prawom  osób  wykonujących  pracę  zarobkową,
sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeka obowiązek naprawienia
wyrządzonej  szkody w całości albo w części.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nawiązka
Zamiast  obowiązku  naprawienia  szkody  w  całości  lub  w  części,  sąd  moŜe  orzec  na  rzecz
pokrzywdzonego  nawiązkę,  w  celu  zadośćuczynienia  za  cięŜki  uszczerbek  na  zdrowiu,
naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia a takŜe za doznana krzywdę.
W  razie  skazania  sprawcy  za  umyślne  przestępstwo  przeciwko  Ŝyciu  lub  zdrowiu  albo  inne
przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, cięŜki uszczerbek na zdrowiu,
naruszenie  czynności  narządu  ciała  lub  rozstrój  zdrowia,  sąd  moŜe  orzec  nawiązkę  na  rzecz
instytucji,  fundacji,  stowarzyszenia  lub  organizacji  społecznej,  związanej  z  ochroną  zdrowia,
ochroną  środowiska  lub  z  udzielaniem  pomocy  osobom  poszkodowanym  w  wypadkach
komunikacyjnych. Nawiązkę orzeka się w wysokości do 100 000 złotych.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie zasady odpowiedzialności karnej obowiązują w polskim prawie karnym?

Na czym polega zasada odpowiedzialności osobistej i indywidualizacji kary?

Jak jest dolna granica odpowiedzialności w prawie karnym i jakie są od niej odstępstwa?

Jakie są zasady odpowiedzialności za przygotowanie i usiłowanie dokonania
przestępstwa?

Jakie są zasady odpowiedzialności za sprawstwo kierownicze, podŜeganie
i pomocnictwo?

Jakie są okoliczności wyłączające bezprawność czynu?

Jakie są przesłanki obrony koniecznej?

Na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej?

Jakie są przesłanki stanu wyŜszej konieczności?

10.

Na czym polega przekroczenie granic stanu wyŜszej konieczności?

11.

Jakie są okoliczności wyłączające winę?

12.

Jakie kary przewiduje Kodeks karny?

13.

Jakie środki karne przewiduje Kodeks karny?

14.

Kiedy sąd orzeka nawiązkę?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zakwalifikuj podane w przykładach czyny, jako: usiłowanie, usiłowanie nieudolne,

przygotowanie do przestępstwa, skuteczny lub nieskuteczny czynny Ŝal.

1.

Napastnik zadał cios cięŜkim narzędziem w głowę ofiary, po czym przeraŜony widokiem
krwi, odrzucił narzędzie i udzielił ofierze pomocy, ratując jej Ŝycie:

ona chcąc otruć męŜa, dosypuje mu do kawy proszek, który jak sądzi, jest trucizną.

W rzeczywistości jest to nieszkodliwy środek spoŜywczy:

Pan J.K. w swojej piwnicy zainstalował nowoczesna maszynę drukarską, zgromadził
potrzebne środki i narzędzia, odpowiedni papier i tusze, oraz zaangaŜował specjalistę–
–fałszerza do produkcji pieniędzy, ale uległ wypadkowi komunikacyjnemu i nie rozpoczął
produkcji:

Napastnik  zadał  cios  cięŜkim  narzędziem  w  głowę  ofiary,  po  czym  przeraŜony  swoim
czynem,  udzielił  ofierze  pierwszej  pomocy  i  anonimowo  wezwał  pogotowie.  Ofiara
zmarła w drodze do szpitala:

Pan J.K. po powrocie ze szpitala zniszczył zgromadzone w swojej piwnicy materiały
i środki oraz zrezygnował ze współpracy ze specjalistą od fałszowania pieniędzy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Włamywacz włamuje się do kasy pancernej, aby ukraść pieniądze, okazuje się jednak, Ŝe
w kasie nie ma pieniędzy:

Osoba chce zabić i w tym celu kupuje broń oraz zaczaja się przed domem ofiary, strzela
w jej kierunku, lecz nie trafia:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

uwaŜnie przeczytać treść ćwiczenia,

pod kaŜdym przykładem wpisać odpowiednio kwalifikację prawną czynu,

4) przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Dokonaj kwalifikacji opisanych w ćwiczeniu sytuacji jako: obrona konieczna, stan

wyŜszej konieczności, przekroczenie stanu wyŜszej konieczności, oraz sytuacji ekscesu
intensywnego i ekstensywnego lub sytuacji nie kwalifikującej się do Ŝadnego z
wymienionych stanów.
1.

Kierowca dla uniknięcia zderzenia z innym samochodem przejeŜdŜa przechodnia
spacerującego poboczem:

Kapitan uszkodzonego statku, znajdującego się na środku oceanu, dla ratowania Ŝycia
pasaŜerów, wyrzuca ich bagaŜe do wody:

Dyspozytor śluzy kieruje falę powodziową na pastwiska i pola uprawne, zamiast na
zabudowania gospodarcze i domy mieszkalne:

Włamywacz wybija szybę w oknie mieszkania i ratuje w ten sposób przypadkiem
mieszkańców przed zaczadzeniem:

Po katastrofie statku, jeden z rozbitków ratuje swoje Ŝycie, wypychając z łodzi
ratunkowej psa:

W czasie nieobecności lokatora, w jego mieszkaniu wybucha poŜar. Sąsiad nie mając
innego wyjścia, wybija okno i gasi poŜar. Uszkadza przy tym meble i dywany:

Napastnik sięga do kieszeni po pistolet, by strzelić do osoby, osoba ta chwyta leŜący
obok niej łom i uderza napastnika, nie czekając aŜ napastnik wyjmie broń i wymierzy ją
w jej stronę:

Napastnik uderzył w głowę kobietę, ogłuszył ją, po czym zabrał jej torebkę i zbiegł. Całe
zajście widział z okna mieszkania świadek i rozpoznał sprawcę. Dwa dni później
ś

wiadek spotkał sprawcę przypadkowo na przystanku autobusowym i rzucił się na niego

z pięściami, raniąc go dotkliwie:

Agresywny napastnik schyla się aby podnieść kłodę drewna, w celu zadania ciosu innej
osobie, lecz osoba ta, zanim napastnik zdołał kłodę podnieść, zadała mu uderzenie
w głowę, pozbawiając przytomności:

10.

Na jednym końcu wsi wybucha poŜar, właściciel gospodarstwa na drugim końcu wsi,
rozbiera stodołę sąsiada, Ŝeby zapobiec przeniesieniu się ognia do jego gospodarstwa:

11.

Napastnik przy pomocy kija atakuje osobę, napadnięty wyciąga broń palną i strzela
w kierunku napastnika:

12.

Kierowca powoduje wypadek, wjeŜdŜając na przystanek autobusowy, jedna osoba
zostaje lekko ranna. Wywołuje to ogromne wzburzenie u świadków zdarzenia i ruszają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oni w kierunku kierowcy, aby dokonać na nim samosądu. Kierowca ucieka z miejsca
zdarzenia:

13.

Właściciel kury ściganej przez rasowego psa sąsiadów, zabija psa:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: obrona konieczna, stan wyŜszej konieczności oraz okoliczności
przekroczenia tych stanów,

uwaŜnie przeanalizować ćwiczenie,

zakwalifikować podane przykłady do jednego z wymienionych stanów,

wpisać właściwą kwalifikację,

przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

określić zasady odpowiedzialności karnej za przygotowanie,

usiłowanie i usiłowanie nieudolne?

określić zasady odpowiedzialności karnej za sprawstwo

kierownicze, podŜeganie i pomocnictwo?

określić na czym polega skuteczny i nieskuteczny czynny Ŝal

jakie rodzi skutki dla sprawcy czynu?

scharakteryzować okoliczności wyłączające bezprawność czynu?

określić cechy charakterystyczne obrony koniecznej?

określić cechy stanu wyŜszej konieczności?

określić, na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej

i stanu wyŜszej konieczności?

10)

scharakteryzować eksces intensywny i eksces ekstensywny?

11)

wskazać, jakie są okoliczności wyłączające winę?

12)

wymienić, jakie kary przewiduje Kodeks karny?

13)

wymienić, jakie środki karne przewiduje Kodeks karny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Wybrane zagadnienia części szczególnej prawa karnego

4.9.1. Materiał nauczania

Kodeks karny składa się z 44 rozdziałów, z czego na część ogólną przypada 15

rozdziałów,  na  część  szczególną  22  rozdziały  a  na  część  wojskową  7  rozdziałów.  Katalog
przestępstw  według  rodzajów  czynów  zabronionych  znajduje  się  w  części  szczególnej
kodeksu karnego. Omówimy wybrane kategorie przestępstw.

Przestępstwa przeciwko Ŝyciu i zdrowiu
Przestępstwa przeciwko Ŝyciu i zdrowiu zostały  zawarte w rozdziale XIX Kodeksu karnego.
Do tej grupy przestępstw naleŜą:

−

zabójstwo (art. 148. par. 1),

−

morderstwo (art. 148, par. 2),

−

zabójstwo w afekcie (art. 148, par. 4),

−

dzieciobójstwo (art. 149),

−

zabójstwo eutanatyczne (art. 150),

−

namowa lub pomoc do samobójstwa (art. 151),

−

przestępstwa związane z aborcją (art. 152–154),

−

uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub rozstrój zdrowia zagraŜający jego Ŝyciu
(art. 157a),

−

nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155),

−

cięŜki uszczerbek na zdrowiu (art. 156),

−

redni lub lekki uszczerbek na zdrowiu (art. 157),

−

bójka i pobicie (art. 158, 159),

−

naraŜenie na niebezpieczeństwo (art. 160),

−

naraŜenie na chorobę (art. 61),

−

nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie (art. 162).

Zabójstwo
Podstawowy  typ  tego  przestępstwa  określa  art.  148,  par.1,  jest  to  zabójstwo  zwykłe,
polegające  na  umyślnym  pozbawieniu  człowieka  Ŝycia.  Typ  kwalifikowany,  morderstwo,
opisany  jest  w  art.  148,  par.  2.  WyróŜnienie  tego  przestępstwa  nastąpiło  przez  wskazanie
szczególnych  sposobów  jego  popełnienia,  bądź  okoliczności,  w  jakich  nastąpiło,
a mianowicie:

−

ze szczególnym okrucieństwem,

−

w związku z wzięciem zakładnika,

−

w związku ze zgwałceniem lub rozbojem,

−

w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,

−

przy uŜyciu broni palnej lub materiałów wybuchowych.

Są to okoliczności powodujące najwyŜszy wymiar kary, 25 lat pozbawienia wolności lub karę
doŜywotniego  pozbawienia  wolności.  Takie  samo  zagroŜenie  karą  przewidziane  jest  za
zabicie  jednym  czynem  więcej  niŜ  jednej  osoby  lub  gdy  sprawca  był  wcześniej  skazany
prawomocnym wyrokiem za zabójstwo.
Zabójstwem  typu  uprzywilejowanego  jest  zabójstwo  w  afekcie.  Charakteryzuje  się  ono  tym,
Ŝ

e sprawca działa w stanie silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami i wtedy

odpowiedzialność karna za zabójstwo zostaje złagodzona, a górny wymiar kary pozbawienia
wolności wynosi 10 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czyny przewidziane w art. 148, par. 1–3 stanowią zbrodnie, zaś czyn z art. 148, par. 4
(zabójstwo w afekcie) stanowi występek.

Nieumyślne spowodowanie śmierci
Przestępstwo to jest wynikiem nieostroŜnego zachowania się sprawcy, skutkiem czego jest
ś

mierć człowieka. Nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka ma miejsce wtedy, gdy

mierć człowieka jest niezamierzonym następstwem działania sprawcy, polegającym na

niezachowaniu  przeciętnego  obowiązku  ostroŜności  w  sytuacji,  w  której  na  podstawie
normalnej  zdolności  przewidywania  i  ogólnego  obowiązku  dbałości  o  Ŝycie  ludzkie,  moŜna
wymagać od człowieka, aby nie dopuścił do nastąpienia przestępnego skutku.

Uszczerbek na zdrowiu
Spowodowanie  uszczerbku  na  zdrowiu  uregulowane  jest  w  art.  156–157  k.k.  Uszczerbek  na
zdrowiu oznacza naruszenie czynności narządów ciała oraz spowodowanie rozstroju zdrowia.
Naruszenie  czynności  narządu  ciała  oznacza  spowodowanie  zmian  w  organie  ciała,
zakłócających jego normalne działanie. Rozstrój zdrowia natomiast polega na spowodowaniu
zmian do charakterze chorobowym.
Kodeks karny przewiduje trzy rodzaje tego przestępstwa: cięŜki, średni i lekki uszczerbek na
zdrowiu.  CięŜki uszczerbek na zdrowiu polega na:
–

pozbawieniu człowieka wzroku, słuchu, mowy lub zdolności płodzenia,

−

innego cięŜkiego kalectwa, cięŜkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej choroby
realnie zagraŜającej Ŝyciu,

−

trwałej choroby psychicznej,

−

całkowitej lub znacznej, trwałej niezdolności do pracy w zawodzie,

−

istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała.

redni uszczerbek na zdrowiu obejmuje pozostałe sytuacje naruszenia czynności narządu

ciała lub spowodowanie rozstroju zdrowia, które nie wchodzą w zakres określony, jako cięŜki
uszczerbek na zdrowiu.
Lekki uszczerbek na zdrowiu obejmuje te wszystkie sytuacje, gdy naruszenie czynności
narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwały krócej niŜ 7 dni.
Ś

ciganie przestępstw spowodowania uszczerbku na zdrowiu odbywa się zasadniczo w trybie

publicznoskargowym. Przy lekkim uszczerbku na zdrowiu ściganie odbywa się z oskarŜenia
prywatnego,  a  w  przypadku,  gdy  naruszenie  czynności  narządu  ciała  lub  rozstrój  zdrowia
trwał  dłuŜej  niŜ  7  dni,  ale  pokrzywdzonym  jest  osoba  najbliŜsza,  ściganie  przestępstwa
następuje na jej wniosek.

Bójka i pobicie
Przez udział w bójce naleŜy rozumieć stracie miedzy, co najmniej trzema osobami, z których
kaŜda występuje w podwójnej roli, strony atakującej i broniącej się.
Przez branie udziału w bójce rozumie się nie tylko zadawanie ciosów, ale takŜe zachęcanie do
walki,  podawanie  narzędzi  lub  zgaszenie  światła  dla  utrudnienia  wycofania  się  z  bójki.
Przestępne jest samo branie udziału w bójce, w której naraŜa się  człowieka na bezpośrednie
niebezpieczeństwo  utraty  Ŝycia  lub  zdrowia.  Nie  ma  znaczenia  ilość  zadawanych  ciosów
przez uczestnika bójki ani ich siła.    Dodatkową kwalifikacją, zaostrzającą odpowiedzialność
za  branie  udziału  w  bójce  lub  pobiciu,  jest  uŜywanie  broni  palnej,  noŜa  lub  innego
niebezpiecznego narzędzia.

Pobicie
Pobicie polega na czynnej napaści, co najmniej dwóch osób na jedną lub więcej osób i widać
wyraźny  podział  ról,  na  atakujących  i  broniących  się.  Kwalifikowane  typy  przestępstw

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

udziału  w  bójce  lub  pobiciu  są  ze  względu  na  spowodowanie  określonych  następstw:
cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu lub spowodowanie śmierci.

NaraŜenie na niebezpieczeństwo
Przestępstwo  to  polega  na  naraŜeniu  człowieka  na  bezpośrednie  niebezpieczeństwo  utraty
Ŝ

ycia lub cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu. Odpowiedzialności karnej podlega się juŜ

w momencie  stworzenia  pewnego  stanu  zagroŜenia  dla  Ŝycia  lub  zdrowia  człowieka,  a  nie
dopiero  w  momencie  spowodowania  skutku.  Kwalifikowany  typ  tego  przestępstwa  ma
miejsce, gdy dopuszcza się go osoba, mająca obowiązek opieki nad osobą, którą naraŜa. Nie
podlega karze sprawca, który dobrowolnie uchylił groŜące niebezpieczeństwo.

Nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie
Przepis  ten  nakłada  obowiązek  udzielenia  pomocy,  człowiekowi  znajdującemu  się
w połoŜeniu  groŜącym  bezpośrednim  niebezpieczeństwem  utraty  Ŝycia  albo  cięŜkiego
uszczerbku na zdrowiu, przez osobę, która tej pomocy moŜe udzielić, bez naraŜenia siebie lub
innej osoby na niebezpieczeństwo utraty Ŝycia albo cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu.
Nieudzielenie pomocy jest przestępstwem, jeŜeli pomocy nie udziela osoba, która tej pomocy
moŜe udzielić. JeŜeli natomiast osoba udzielająca pomocy, jednocześnie samą siebie lub inną
osobę,  moŜe  narazić  na utratę  Ŝycia  lub  cięŜki  uszczerbek  na  zdrowiu,  ustawodawca  od  niej
tego  nie  wymaga.  Nie  popełnia  równieŜ  przestępstwa  osoba,  która  nie  udziela  pomocy,  do
której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu lub  gdy moŜliwa jest niezwłoczna
pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.

Przestępstwa przeciwko mieniu
Przestępstwa przeciwko mieniu zostały zawarte w rozdziale XXXV Kodeksu karnego. Do tej
grupy przestępstw naleŜą:

−

kradzieŜ zwykła (art. 278),

−

kradzieŜ z włamaniem (art. 279),

−

rozbój (art. 280),

−

kradzieŜ rozbójnicza (art. 281),

−

wymuszenie rozbójnicze (art. 282),

−

przywłaszczenie (art. 284),

−

niszczenie lub uszkodzenie mienia (art. 288),

−

paserstwo (art. 291, 292),

−

i inne.

KradzieŜ zwykła i kradzieŜ z włamaniem
Istota  kradzieŜy  polega  na  zabraniu  cudzej  rzeczy  ruchomej  w  celu  przywłaszczenia.
Przedmiotem kradzieŜy musi być rzecz ruchoma ,czyli taka, która posiada wartość materialną,
dającą  wyrazić  się  w  pieniądzu  a  pod  względem  fizycznym,  dająca  się  przenosić.  Działanie
sprawcy polega za zaborze rzeczy, czyli wyjęcia jej spod władztwa innej osoby i objęcia we
własne posiadanie. Celem jest przywłaszczenie, czyli zamiar włączenia zagarniętej rzeczy do
swego majątku i władania nią jak właściciel.
Takiej  samej  karze  jak  za  kradzieŜ,  podlega  czyn  polegający  na  uzyskaniu  bez  zgody  osoby
uprawnionej  cudzego  programu  komputerowego,  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej.
Przedmiotem  kradzieŜy  mogą  być  takŜe:  energia  lub  karta  bankomatu.  JeŜeli  wartość
skradzionego  mienia  przewyŜsza  kwotę  250  złotych,  czyn  stanowi  przestępstwo,  poniŜej  tej
kwoty  jest  wykroczeniem.  KradzieŜ  jest  ścigana  z  oskarŜenia  publicznego,  z  wyjątkiem
kradzieŜy  na  szkodę  osoby  najbliŜszej,  wtedy  ściganie  następuje  na  wniosek
pokrzywdzonego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KradzieŜ z włamaniem
KradzieŜ  z  włamaniem  stanowi  kwalifikowany  typ  kradzieŜy,  z  uwagi  na  sposób  jej
popełnienia.  Przestępstwo  to  polega  na  zaborze  cudzej  rzeczy  ruchomej,  po  uprzednim
pokonaniu przeszkody zabezpieczającej pomieszczenie, w którym rzecz jest przechowywana.
Włamanie moŜe polegać, na przykład, na wyłamaniu drzwi, odpiłowaniu kłódki, rozwierceniu
zamka  u  drzwi,  wybiciu  szyby  w  oknie,  otworzeniu  drzwi  podrobionym  kluczem,  otwarciu
kasy przy pomocy skradzionego hasła szyfrowego itp.
Sprawca  pokonuje  przeszkodę  chroniącą  cudzą  rzecz,  po  czym  dokonuje  jej  zaboru  w  celu
przywłaszczenia.
KradzieŜ z włamaniem do przestępstwo zagroŜone surowszą karą niŜ kradzieŜ zwykła.

Rozbój
Rozbój polega na tym, Ŝe sprawca kradnie, czyli zabiera w celu przywłaszczenie cudzą rzecz
ruchomą,  uŜywając  przy  tym  przemocy  wobec  osoby  lub  groŜąc  natychmiastowym  jej
uŜyciem, albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności.
Przemoc  wobec  osoby  oznacza  bezpośrednie  fizyczne  oddziaływanie  na  człowieka,  które
uniemoŜliwia opór lub go przełamuje – uderzenie, wykręcenie ręki, duszenie, trzymanie.
Groźba  natychmiastowego  uŜycia  przemocy  moŜe  być  wyraŜona  słownie  lub  przez  inne
zachowanie,  przy  czym  wzbudza  w  pokrzywdzonym  obawę,  Ŝe  zostanie  natychmiast
spełniona.  Doprowadzenie  człowieka  do  stanu  nieprzytomności  lub  bezbronności  moŜe  być
spowodowane  uśpieniem  środkiem  nasennym,  podaniem  narkotyku,  związaniem,
zamknięciem w pomieszczeniu, aby pokrzywdzony nie jest w stanie przeciwdziałać zaborowi
rzeczy.
Kwalifikowana  postać  przestępstwa  ma  miejsce,  gdy  sprawca  rozboju  posługuje  się  bronią
palną, noŜem lub innym niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym, albo
działa  w  inny  sposób  bezpośrednio  zagraŜający  Ŝyciu  lub  wspólnie  i  inną  osobą,  która
posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem.

KradzieŜ rozbójnicza
Jest  to  kwalifikowany  typ  kradzieŜy,  którego  istota  polega  na  tym,  iŜ  sprawca  w  celu
utrzymania  się  w  posiadaniu  zabranej  rzeczy,  bezpośrednio  po  dokonaniu  kradzieŜy,  uŜywa
przemocy wobec osoby lub grozi natychmiastowym jej uŜyciem albo doprowadza człowieka
do stanu nieprzytomności  lub bezbronności.

Wymuszenie rozbójnicze
Przestępstwo  to  polega  na  tym,  Ŝe  sprawca  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej,
przemocą,  groźbą  zamachu  na  Ŝycie,  zdrowie  lub  mienie,  doprowadza  inną  osobę  do
rozporządzenia  mieniem  własnym  lub  cudzym  albo  do  zaprzestania  działalności
gospodarczej.  Wymuszeniem  rozbójniczym  jest  np.  wymuszenie  podpisania  weksla,
zapłacenia okupu lub zamknięcia firmy stanowiącej konkurencję.

Przywłaszczenie
Przestępstwo  przywłaszczenie  popełnia  osoba,  która  juŜ  faktycznie  włada  określoną  rzeczą
ruchomą lub prawem majątkowym. Nie występuje tutaj, element zaboru, tak jak w przypadku
kradzieŜy  zwykłej.  Sprawca  wszedł  w  posiadanie  danej  rzeczy  ruchomej  (znalazł  ją,  została
mu  powierzona,  wypoŜyczona)  i  nie  chce  jej  oddać  właściwemu  posiadaczowi  lub
właścicielowi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oszustwo
Przestępstwo  oszustwa  zachodzi  wtedy,  gdy  ktoś  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej,
doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem, za
pomocą  wprowadzenie  jej  w  błąd  albo  wyzyskania  błędu  lub  niezdolności  do  naleŜytego
pojmowania przedsiębranego działania.

Paserstwo
Paserstwo  umyślne  zachodzi,  gdy  sprawca,  rzecz  uzyskaną  za  pomocą  czynu  zabronionego,
nabywa lub pomaga do jej zbycia, albo tę rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia. Osoba
nabywa  rzecz,  o  której  wie,  Ŝe  pochodzi  ona  np.  z  kradzieŜy,  ale  chce  lub  godzi  się  na
nabycie, pomoc w zbyciu lub ukrycie rzeczy.  Paserstwo nieumyślne zachodzi wówczas, gdy
osoba  nabywa  rzecz,  lecz  na  podstawie  towarzyszących  temu  okoliczności  (np.  wyjątkowo
niska  cena,  znacznie  poniŜej  wartości  przedmiotu),  powinna  przypuszczać,  Ŝe  dana  rzecz
została uzyskana za pomocą czynu zabronionego.

Przestępstwa przeciwko wolności
Przestępstwa  przeciwko  wolności  znajdują  się  w  rozdziale  XXIII  Kodeksu  karnego  i  są
następujące:

−

pozbawienie człowieka wolności (art. 189),

−

groźba karalna (art. 190),

−

zmuszanie (art. 191),

−

naruszenie miru domowego (art. 193),

−

zabieg leczniczy bez zgody pacjenta (art. 192).

Pozbawienie człowieka wolności
Przestępstwo

pozbawienia

człowieka

wolności

dotyczy

pozbawienia

wolności

w sensie fizycznym,  wolności  miejsca  przebywania.  Przestępstwo  to  moŜe  być  popełnione
tylko  z  winy  umyślnej,  więc  zamknięcie  kogoś  w  pomieszczeniu  przez  nieuwagę  lub
roztargnienie  nie  jest  przestępstwem.  Pozbawienie  wolności  moŜe  polegać  na  zamknięciu
człowieka w pomieszczeniu w celu zatrzymania go, związaniu czy odebraniu kalece kul.
Typem  kwalifikowanym  tego  przestępstwa  jest  pozbawienie  wolności  trwające  dłuŜej  niŜ
7 dni lub łączące się ze szczególnym udręczeniem.

Groźba karalna
Nie  kaŜde  „odgraŜanie  się  „stanowi  przestępstwo.  Groźba  stanowi  przestępstwo,  jeŜeli  ktoś
grozi  innej  osobie  popełnieniem  przestępstwa  na  jej  szkodę  lub  szkodę  osoby  najbliŜszej
i groźba ta wzbudza w zagroŜonym uzasadnioną obawę, Ŝe będzie spełniona.

Zmuszanie
Zmuszanie to przestępstwo naruszające wolność człowieka do zachowania się zgodnie z jego
wolą.  JeŜeli  w  celu  zmuszenia  osoby  do  określonego  działania,  zaniechania  lub  znoszenia,
stosuje  się  przemoc  wobec  tej  osoby  lub  groźbę  bezprawną,  stanowi  to  przestępstwo
zmuszania. Przemoc wobec osoby zmuszanej, oznacza fizyczne oddziaływanie na człowieka,
bezpośrednio lub za pośrednictwem rzeczy, która uniemoŜliwia opór lub go przełamuje.
Przemocą  jest  takŜe,  wykręcanie  ręki,  wypchnięcie  kogoś  za  drzwi,  obezwładniające
uderzenie w głowę, a takŜe bicie, polewanie kogoś zimna woda lub stosowanie tortur. Groźba
bezprawna  zawiera  w  sobie,  wyŜej  opisaną  groźbę  karalną,  a  ponadto  jest  to  zachowanie
polegające  na  groźbie  rozgłoszenia  wiadomości  uwłaczających  czci  zagroŜonego  i  jego
najbliŜszych.  Szczególną postacią zmuszania jest przestępstwo wymuszania zwrotu długu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Naruszenie miru domowego
Przestępstwo  naruszenia  miru  domowego  popełnia  osoba,  która  wdziera  się  do  cudzego
domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia albo ogrodzonego terenu lub wbrew Ŝądaniu osoby
uprawnionej miejsca takiego nie opuszcza. Przez „wdarcie się” naleŜy rozumieć przełamanie
nie  tylko  przeszkody  fizycznej,  ale  takŜe  woli  osoby  uprawnionej.  Do  popełnienia  tego
przestępstwa  konieczna  jest  świadomość  wejścia,  bez  podstawy  prawnej  i  bez  zgody  osoby
uprawnionej  lub  pozostawanie  w  takim  miejscu  wbrew  Ŝądaniu  osoby  uprawnionej.
Przestępstwo to jest ścigane z urzędu.

4.9.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

Jakie są przestępstwa przeciwko Ŝyciu i zdrowiu?

Jakie są typy zabójstwa?

Jakie są rodzaje uszczerbku na zdrowiu?

Na czym polega róŜnica miedzy bójką a pobiciem?

Kiedy zachodzi przestępstwo naraŜenia na niebezpieczeństwo?

Na czym polega przestępstwo nieudzielania pomocy w niebezpieczeństwie?

Na czym polega róŜnica miedzy kradzieŜą a kradzieŜą z włamaniem?

Na czym polega rozbój?

Na czym polega kradzieŜ rozbójnicza?

10.

Na czym polega wymuszenie rozbójnicze?

11.

Co to jest przywłaszczenie?

12.

Na czym polega przestępstwo oszustwa?

13.

Co to jest paserstwo?

14.

Kiedy zachodzi przestępstwo groźby karalnej?

15.

Na czym polega naruszenie miru domowego?

4.9.3 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj kwalifikacji prawnej nw. czynów, jako:

zabójstwo,

nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie

morderstwo,

cięŜki uszczerbek na zdrowiu

bójka,

redni i lekki uszczerbek na zdrowiu,

pobicie,

naraŜenie na niebezpieczeństwo

Sprawca porywa ofiarę, trzyma ją w ukryciu i domaga się od rodziny okupu, gdy go nie
otrzymuje, pozbawia ofiarę Ŝycia:

Osoba w barze widzi, jak kilka osób zaczyna wzajemnie zadawać sobie uderzenia,
z zainteresowaniem się przygląda, zachęcając okrzykami do walki, rzuca jednej z osób
kij bilardowy, a następnie gasi światło, aby utrudnić wycofanie się napastnikom z Sali:

Sprawca strzela z broni palnej do ofiary i ją zabija:

Sprawca uderzył ofiarę i podbił jej oko:

Osoba umiejąca dobrze pływać, nie spieszy na pomoc tonącemu dziecku w basenie
o niewielkiej głębokości:

Sprawca zabija człowieka, wsypując mu truciznę do napoju:

Sprawca pobił ofiarę, oszpecił jej twarz i wybił oko:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dwóch osobników zaczepia na ulicy trzeciego, po krótkiej wymianie zdań, dwaj
osobnicy zaczynają zadawać ciosy i kopać trzeciego, który się broni:

Nauczyciel  wziął  uczniów  na  wycieczkę  w  góry.  Uczniowie  nie  mają  odpowiednich
ubrań  i  obuwia,  ale  jest  piękny  słoneczny  dzień.  Podczas  wycieczki  nagle  pogoda  się
zmienia,  robi  się  zimno,  zaczyna  padać.  Uczniowie  ulegają  wyziębieniu,  są  głodni,
spragnieni  i zmęczeni.  Jeden  z  nich  skręcił  nogę.  Zapada  mrok,  tracą  orientację,  gubią
drogę powrotną do schroniska:

10.

Osoba słabo pływająca widzi tonącego w znacznej odległości od brzegu, nie rzuca się na
ratunek lecz biegnie po ratownika:

11.

Sprawca pobił ofiarę, rozciął jej wargę i łuk brwiowy:

Sposób wykonania ćwiczenia

zapoznać się z treścią materiału nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: zabójstwo, morderstwo, bójka, pobicie, uszczerbek na zdrowiu,

nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie, naraŜenie na niebezpieczeństwo,

odnaleźć w części szczególnej kodeksu karnego przepisy dotyczące w/w przestępstw,

przeczytać uwaŜnie ćwiczenie,

dokonać właściwej kwalifikacji czynów opisanych w ćwiczeniu,

wpisać odpowiednią literę (A–H) przy kaŜdym przykładzie,

omówić rozwiązanie ćwiczenia na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Dokonaj kwalifikacji prawnej nw. czynów jako:

kradzieŜ

przywłaszczenie

kradzieŜ z włamaniem

oszustwo

rozbój

paserstwo

kradzieŜ rozbójnicza

groźba karalna

wymuszenie rozbójnicze

naruszenie miru domowego

Jedna osoba poŜycza drugiej osobie rower, po upływie pewnego czasu domaga się zwrotu
swojej własności, lecz spotyka się z odmową oddania poŜyczonej rzeczy:

Jedna osoba sprzedaje drugiej osobie obraz, twierdząc, Ŝe to oryginał. Osoba kupująca
nabywa obraz w przekonaniu, Ŝe faktycznie jest to oryginał, po czym okazuje się, Ŝe
kupiła kopię:

Sąsiad wdziera się na ogrodzony teren podwórka drugiego sąsiada i robi mu awanturę.
Jest proszony przez właściciela podwórka o opuszczenie jego terenu, nie reaguje lecz
w dalszym ciągu się awanturuje na podwórku sąsiada:

Sprawca zabiera innej osobie zegarek wartości 300 złotych:

MąŜ podczas awantury domowej odgraŜa się Ŝonie, Ŝe ją zabije. śona wie, Ŝe mąŜ jest
agresywny i nieobliczalny i boi się, Ŝe moŜe ją zabić:

Sprawca przykładając nóŜ do szyi ofiary, zabiera jej zegarek wartości 300 złotych:

Sprawca otwiera podrobionym kluczem drzwi do cudzego mieszkania, po czym zabiera
z niego zegarek wartości 300 złotych:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sprawca wykręca rękę ofierze i zadając jej ból, zmusza ja do wyjęcia z kieszeni portfela
i oddania mu:

Sprawca trzymając w dłoni broń, zmusza ofiarę do otwarcia sejfu i wydania pieniędzy
ukrytych w sejfie:

10.

Sprawca złapany na gorącym uczynku kradzieŜy, aby nie odebrano mu łupu, wyjmuje
broń i „terroryzuje” nią ochronę obiektu, zabiera łup i ucieka:

11.

Zaczepiona na ulicy osoba, kupuje w bramie oryginalny szwajcarski zegarek za jedną
dziesiątą rzeczywistej ceny:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

odnaleźć w części szczególnej kodeksu karnego odpowiednie przepisy,

uwaŜnie przeczytać treść ćwiczenia,

4)    dokonać kwalifikacji czynów w kategoriach od A–J,
5)    wpisać odpowiednie litery przy kaŜdym przykładzie,
6)    przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić, jakie są typy zabójstw?

2) scharakteryzować róŜnicę między zabójstwem zwykłym a morderstwem?

3) określić, na czym polega uszczerbek na zdrowiu i rozstrój zdrowia?

4) odróŜnić cięŜki, średni i lekki uszczerbek na zdrowiu?

5) scharakteryzować, na czym polega róŜnica między bójką a pobiciem?

6) scharakteryzować przestępstwo naraŜenia na niebezpieczeństwo?

7) określić, na czym polega przestępstwo nieudzielania pomocy

w niebezpieczeństwie?

8) określić, jaka jest róŜnica między kradzieŜą a kradzieŜą z włamaniem?

9) scharakteryzować przestępstwo rozboju i kradzieŜy rozbójniczej?

10) określić, na czym polega przestępstwo wymuszenia rozbójniczego?

11) określić, na czym polega przestępstwo przywłaszczenia?

12) scharakteryzować, na czym polega oszustwo?

13) określić, kiedy zachodzi przestępstwo paserstwa?

14) określić, kiedy zachodzi przestępstwo groźby karalnej?

15) określić, na czym polega naruszenie miru domowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Wybrane elementy prawa karnego procesowego

4.10.1. Materiał nauczania

Źródła i zakres prawa karnego procesowego
W ogólnym ujęciu źródłami prawa karnego procesowego są:

−

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 IV 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483),

−

Kodeks postępowania karnego-ustawa z dnia 6 VI 1997 r. (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn.
zm.), uzupełniany przez rozporządzenia wykonawcze,

−

przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego- ustawa z 6 VI 1997 r. (Dz. U. Nr
89, poz. 556 z późn. zm.),

−

ustawa z 25 VI 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U. Nr 114, poz. 738 z późn. zm.),

−

Kodeks karny, Kodeks karny wykonawczy, Kodeks karny skarbowy,

−

ratyfikowane umowy międzynarodowe,

−

akty normatywne regulujące ustrój i zasady działania organów procesowych i niektórych
innych uczestników procesu (ustawy o ustroju sądów powszechnych, Sądzie
NajwyŜszym, Trybunale Konstytucyjnym itd.)

Przedstawiona  hierarchia  źródeł  prawa  oznacza,  Ŝe  Ŝaden  z  aktów  normatywnych
obowiązujących  w  RP  nie  moŜe  być  sprzeczny  z  postanowieniami,  przede  wszystkim
Konstytucji  a  takŜe  wzajemnie  ze  sobą,  gdyŜ  jest  częścią  całego  systemu  prawa
obowiązującego w kraju.
NajwaŜniejszy akt prawny regulujący zasady postępowania karnego, a zarazem najwaŜniejsze
ź

ródło prawa karnego procesowego stanowi ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks

postępowania karnego (Dz. U. Nr  89, poz. 555, z późn. zm.).
Prawo karne procesowe jest dziedziną określającą reguły postępowania w procesie karnym.
Jest  to  prawnie  uregulowana  działalność  zmierzająca  do  wykrycia  i  ustalenia  czynu
przestępnego i jego sprawcy oraz do osądzenia go. Jej celem jest, aby sprawca przestępstwa
został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej
odpowiedzialności,  oraz  aby  przez  trafne  zastosowanie  środków  przewidzianych  w  prawie
karnym  i  ujawnienie  okoliczności  popełnienia  przestępstwa,  osiągnięte  zostały  zadania
postępowania  karnego,  w  zwalczaniu,  zapobieganiu  i  umacnianiu  poszanowania  prawa
i zasad współŜycia społecznego.

Zasady prawa karnego procesowego
Proces  karny  ukształtowany  jest  w  oparciu  o  szereg  zasad,  które  znalazły  swoje
odzwierciedlenie  w  Kodeksie  postępowania  karnego.  NajwaŜniejsze  z  tych  zasad  to:  zasada
prawdy  materialnej,  obiektywizmu,  domniemania  niewinności,  swobodnej  oceny  dowodów,
skargowości i inne.
Zasady te oznaczają, Ŝe:

−

podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne,

−

organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać
okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarŜonego,

−

oskarŜonego uwaŜa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona
i stwierdzona prawomocnym wyrokiem,

−

nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarŜonego,

−

oskarŜonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy
obrońcy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

organy

postępowania

kształtują

swe

przekonanie

podstawie

wszystkich

przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad
prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia Ŝyciowego,

−

sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany
rozstrzygnięciem innego sądu lub organu (prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące
prawo lub stosunek prawny są jednak wiąŜące),

−

organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu chyba, Ŝe
ustawa uzaleŜnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od
zezwolenia władzy,

−

organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia
postępowania przygotowawczego, a oskarŜyciel publiczny takŜe do wniesienia
i popierania oskarŜenia, o czyn ścigany z urzędu.

Postępowanie przygotowawcze
Proces  karny  generalnie  obejmuje  3  fazy;  postępowanie  przygotowawcze,  sądowe
i wykonawcze  lub  nawet  4  fazy:  postępowanie  przygotowawcze,  postępowanie  sądowe-
główne, postępowanie sądowe – apelacyjne i postępowanie wykonawcze.
Postępowanie  przygotowawcze,  polega  na  przygotowaniu  materiału  ułatwiającego  wydanie
decyzji. Do zadań postępowania przygotowawczego naleŜy ustalenie, czy zostało popełnione
przestępstwo,  wykrycie  sprawcy,  zebranie  danych  o  osobie  podejrzanej,  wyjaśnienie
okoliczności

popełnienia

przestępstwa,

ustalenie

rozmiarów

szkody,

zebranie

i zabezpieczenie dowodów w sprawie. Postępowanie przygotowawcze moŜe być prowadzone
w  formie  dochodzenia  lub  śledztwa.  RóŜnice  miedzy  dochodzeniem  a  śledztwem  dotyczą
przede wszystkim kategorii spraw, organów prowadzących i czasu trwania postępowania.

Przebieg postępowania przygotowawczego
Pierwsza  faza  postępowania  przygotowawczego  to  faza  „in  rem”  (w  sprawie).  Dochodzenie
lub  śledztwo  wszczyna  się,  gdy  zachodzi  uzasadnione  popełnienie  przestępstwa,  niezaleŜnie
od tego, czy w chwili wszczęcia sprawca jest znany.
Organ  procesowy  po  otrzymaniu  informacji  o  popełnieniu  przestępstwa,  w  formie
zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub na podstawie informacji własnej organu o tym
fakcie (działanie z urzędu), zobowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu lub odmowie
wszczęcia  postępowania  przygotowawczego(dochodzenia  lub  śledztwa).  Istnieje  społeczny
i prawny obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.
Po przyjęciu zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, organ procesowy (Policja) dokonuje
czynności  sprawdzających  i  najpóźniej  w  terminie  30  dni  od  przyjęcia  zawiadomienia,  musi
podjąć decyzję o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego.
Postanowienie to zatwierdza prokurator, nadzorujący postępowanie przygotowawcze w danej
sprawie. JeŜeli w danej sprawie prowadzenie śledztwa jest obligatoryjne, po przeprowadzeniu
czynności  zabezpieczających  ślady  przestępstwa,  organ  przeprowadzający  te  czynności
(Policja)  jest  zobowiązany  niezwłocznie  przekazać  sprawę  prokuratorowi.  Postępowanie
przygotowawcze  w  formie  śledztwa  jest  prowadzone  w  sprawach  o  zbrodnie  i  niektóre
występki, jeŜeli tak stanowi ustawa oraz gdy tak zadecyduje prokurator, ze względu na wagę
i zawiłość sprawy.
Druga faza postępowania przygotowawczego „in personam” (przeciwko osobie), rozpoczyna
się  z  chwilą  wydania  postanowienia  o  przedstawieniu  zarzutów  konkretnej  osobie.  Jej
głównym  celem  jest  udowodnienie,  Ŝe  podejrzany  dopuścił  się  zarzucanego  mu  czynu.  Po
przedstawieniu  zarzutów  podejrzanemu,  przesłuchaniu  go  w  charakterze  podejrzanego
i  wykonaniu  innych  czynności  przewidzianych  przez  ustawę,  całość  materiałów  jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przekazywana do prokuratora, który wydaje postanowienie w sprawie (umorzenie) lub nadaje
jej dalszy bieg( sporządzenie aktu oskarŜenia do sądu).
Nie  zwalnia  to  jednak  organu  od  prowadzeni  czynności  w  celu  odnalezienia  innego,
potencjalnego  sprawcy  tego  czynu.  W  toku  postępowania  przygotowawczego  moŜe  się,
bowiem  zdarzyć,  Ŝe  pierwotne  zarzuty  postawione  podejrzanemu  nie  są  zgodne  ze  stanem
faktycznym, albo, Ŝe nie wszystkie okoliczności sprawy były znane organowi prowadzącemu.
Jeśli  jednak  wyczerpano  wszystkie  moŜliwości  dowodowe  w  sprawie,  postępowanie  naleŜy
zakończyć.  W  tym  celu  organ  procesowy  zawiadamia  podejrzanego  o  terminie  końcowego
zaznajomienia  się  z  materiałami  ukończonego  postępowania  przygotowawczego  (w  ciągu
7 dni  od  daty  zawiadomienia  o  tym  podejrzanego).  Jednocześnie,  podejrzanemu  przysługuje
prawo złoŜenia w ciągu 3 dni od zaznajomienia się z materiałami, wniosków o uzupełnienie
postępowania.  Po  upływie  tego  terminu,  organ  procesowy  wydaje  postanowienie
o zamknięciu  postępowania  przygotowawczego.  Sprawa  zostaje  przekazana  do  decyzji
prokuratora.
JeŜeli postępowanie przygotowawcze nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarŜenia
do  sądu,  prokurator  wydaje  lub  zatwierdza  postanowienie  o  umorzeniu  postępowania.  JeŜeli
postępowanie  przygotowawcze  dostarczyło  dowodów  na  popełnienie  przestępstwa  przez
podejrzanego,  prokurator  w  terminie  14  dni  od  zamknięcia  śledztwa  albo  otrzymania  aktu
oskarŜenia  sporządzonego  przez  Policję  w  dochodzeniu,  wnosi  do  sądu  akt  oskarŜenia.
Inicjuje to następny etap postępowania przygotowawczego, postępowanie sądowe.

Uczestnicy procesu karnego; ich prawa i obowiązki
Uczestników procesu karnego moŜna podzielić na następujące grupy:

−

organy procesowe – np. prokurator, sąd, Policja, strony procesowe – uczestnicy procesu,
którzy działają we własnym imieniu, mając określony interes prawny w rozstrzygnięciu
o odpowiedzialności karnej,

−

przedstawiciele stron procesowych – obrońcy, pełnomocnicy, przedstawiciele ustawowi,

−

rzecznicy interesy społecznego – np. przedstawiciel społeczny, Rzecznik Praw
Obywatelskich, przedstawiciel instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej,

−

pomocnicy procesowi – np. protokolant, tłumacz,

−

osobowe źródła dowodowe- np. karnym są:

−

oskarŜyciel publiczny – prokurator,

−

oskarŜyciel posiłkowy – pokrzywdzony,

−

oskarŜony świadkowie, biegli.

Stronami w procesie mogą być ponadto:

−

oskarŜyciel prywatny – pokrzywdzony, w sprawach ściganych z oskarŜenia prywatnego,

−

powód cywilny – podmiot, który dochodzi od oskarŜonego roszczeń majątkowych.

Uprawnienia pokrzywdzonego
Pokrzywdzony  to  osoba  fizyczna  lub  prawna,  której  dobro  prawne  zostało  bezpośrednio
naruszone  lub  zagroŜone  przez  przestępstwo.  Pokrzywdzonym  moŜe  być  instytucja
państwowa,  samorządowa  lub  społeczna,  choćby  nie  miała  osobowości  prawnej,  a  takŜe
zakład  ubezpieczeń  w  zakresie,  w  jakim  pokrył  szkodę  wyrządzoną  pokrzywdzonemu  przez
przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
W  postępowaniu  przygotowawczym  pokrzywdzony  jest  stroną  procesową  Po  wszczęciu
dochodzenia  lub  śledztwa  pokrzywdzony,  jako  strona  procesowa  korzysta  z  następujących
praw:

−

do wniesienia zaŜalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa,

−

do wniesienia zaŜalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

do przejrzenia akt,

−

do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa,

−

do udziału w czynności śledztwa lub dochodzenia,

−

do wniesienia aktu oskarŜenia do sądu (art. 55).

Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu sądowym
MoŜna  je  podzielić  na  dwie  grupy,  w  zaleŜności  od  tego,  czy  działa  ona,  jako  strona
(oskarŜyciel posiłkowy, oskarŜyciel prywatny lub powód cywilny), czy występuje tylko jako
pokrzywdzony.
JeŜeli  pokrzywdzony  jest  w  postępowaniu  sądowym  stroną,  czyli  działa  jako  oskarŜyciel
prywatny, posiłkowy lub powód cywilny, ma wówczas prawo do:

−

udziału w rozprawie oraz posiedzeniach,

−

zadawania pytań,

−

składania wniosków,

−

posiadania pełnomocnika,

−

wnoszenia środków zaskarŜenia.

Pokrzywdzony nie będący stroną na prawo do:

−

udziału w rozprawie,

−

udziału w posiedzeniu, mającym na celu wydanie orzeczenia w przedmiocie „wniosku
mediacyjnego”,

−

wniesienia zaŜalenia na postanowienie o warunkowym umorzeniu postępowania.

Na pokrzywdzonym ciąŜą takŜe pewne obowiązki:

−

poddania się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub
obserwacją w zakładzie leczniczym, jeŜeli karalność czynu zaleŜy od zdrowia
pokrzywdzonego,

−

obowiązek zawiadamiania organu procesowego o zmianie miejsca zamieszkania lub
przebywania.

Prawa i obowiązki oskarŜonego
OskarŜonym jest osoba (fizyczna), przeciwko której wniesiono oskarŜenie do sądu, a takŜe
osoba, co do której prokurator złoŜył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania.
Podstawowym uprawnieniem oskarŜonego jest prawo do obrony. Przejawia się ono w postaci
prawa do posiadania obrońcy oraz osobistego uprawnienia do obrony.
Na osobiste uprawnienia oskarŜonego do obrony składają się przede wszystkim prawa do:

−

składania wniosków dowodowych,

−

składania oświadczeń procesowych,

−

zaskarŜania decyzji procesowych,

−

uczestniczenia w czynnościach procesowych,

−

składania wyjaśnień,

−

odmowy składania wyjaśnień,

−

odmowy odpowiedzi na pytania,

−

przeglądania akt sprawy, kopiowania dokumentów z akt sprawy,

−

korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza,

−

„ostatniego głosu” w sprawie.

Obrona  moŜe  być  nieobowiązkowa  lub  obowiązkowa,  w  sytuacjach,  gdy  ustawa  ustala
obowiązek posiadania obrońcy. Obrona obowiązkowa moŜe być realizowana przez wybranie
sobie  obrońcy  przez  oskarŜonego  lub  przez  przyznanie  mu  obrońcy  z  urzędu.  Obowiązek
posiadania przez oskarŜonego obrońcy zachodzi, gdy:
–    jest nieletni,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

jest głuchy, niemy lub niewidomy,

−

zachodzi uzasadniona wątpliwość, co do jego poczytalności,

−

w postępowaniu przed sadem okręgowym, jako sądem pierwszej instancji, jeŜeli

−

zarzucono mu zbrodnię lub pozbawiono wolności,

−

jeŜeli sąd uzna to za niezbędne, ze względu na okoliczności utrudniające obronę.

Na oskarŜonym spoczywają obowiązki procesowe, do których naleŜą:

−

obowiązek  stawiania  się  na  kaŜde  wezwanie  w  toku  postępowania  karnego  oraz
zawiadamianie  organu  prowadzącego  postępowanie,  o  kaŜdej  zmianie  miejsca  swego
zamieszkania  lub pobytu trwającego dłuŜej niŜ 7 dni,

−

obowiązek poddania się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom,
niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, w szczególności wolno od oskarŜonego
pobrać odciski, fotografować go, okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,

−

obowiązek  poddania  się  badaniom  psychologicznym  i  psychiatrycznym,  oraz  badaniom
połączonym  z  dokonaniem  zabiegów  na  jego  ciele,  z  wyjątkiem  chirurgicznych  pod
warunkiem,  Ŝe dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika słuŜby zdrowia,
z  zachowaniem  wskazań  wiedzy  lekarskiej  i  nie  zagraŜają  zdrowiu  oskarŜonego,  jeŜeli
przeprowadzenie  tych  badań  jest  nieodzowne.  W  szczególności  oskarŜony  obowiązany
jest,  przy  zachowaniu  tych  warunków,  poddać  się  badaniu  krwi,  włosów  lub  wydzielin
organizmu.

Prawa i obowiązki świadka
Ś

wiadek jest osobowym źródłem dowodowym, dostarczającym przede wszystkim środka

dowodowego w postaci zeznań. Dla celów dowodowych moŜna go poddać, za jego zgodą,
oględzinom ciała lub badaniom lekarskim lub psychologicznym. Świadek w procesie karnym
ma następujące obowiązki:

−

stawienia się na kaŜde wezwanie organu procesowego (nie spełnienie tego obowiązku bez
istotnej, usprawiedliwionej przyczyny, powoduje nałoŜenie kary pienięŜnej a nawet
przymusowe doprowadzenie),

−

złoŜenia zeznania (za wyjątkiem osób, które mogą odmówić z powodów ujętych
w ustawie),

−

mówienia prawdy i niezatajania prawdy (w przeciwnym razie grozi odpowiedzialność
karna),

Uprawnienia świadka obejmują prawo do:

−

odmowy zeznań, przez osoby najbliŜsze dla oskarŜonego lub oskarŜone o współudział
oraz pozostające z oskarŜonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym,

−

uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeśli odpowiedź mogłaby narazić jego lub osobę
mu najbliŜszą na odpowiedzialność za przestępstwo lub wykroczenie,

−

przesłuchania z wyłączeniem jawności, jeśli treść zeznań mogłaby narazić jego lub osobę
najbliŜszą,

−

zastrzeŜenia danych, do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu,

−

zwrot poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa.

Czynności procesowe
Czynnością  procesową  jest  określone  przez  prawo  karne  procesowe  zachowanie  się
uczestnika  procesu,  wywołujące  przewidziane  przez  to  prawo  skutki  prawne.  Cały  proces
karny stanowi zespół wzajemnie przeplatających się czynności procesowych.
Czynności  procesowe  mogą  być  proste  (pojedyncze)  np.  złoŜenie  wniosku  o  ściganie,
zawiadomienie  o  przestępstwie,  wniesienie  zaŜalenia,  lub  złoŜone,  czyli  składające  się
z  kilku,  dających  się  wyodrębnić  elementów,  np.  przedstawienie  zarzutów  (sporządzenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

postanowienia  o  przedstawieniu  zarzutów,  ogłoszenie  go  podejrzanemu  i  przesłuchanie
podejrzanego).
Ze  względu  na  podmiot  dokonujący  czynności  procesowej  moŜna  dokonać  podziału  na
czynności:

−

organów procesowych, np. wydanie postanowienia o wszczęciu dochodzenia lub
ś

ledztwa, przedstawienie zarzutów, zamknięcie dochodzenia lub śledztwa, wyrokowanie,

−

stron procesowych i ich przedstawicieli, np. wniesienie zaŜalenia, złoŜenie wniosku
dowodowego, wniesienie aktu oskarŜenia, zgłoszenie powództwa cywilnego,

−

innych uczestników procesu, np. składanie zeznań przez świadka czy opinii przez
biegłego.

Ze względu na cel, wyodrębnia się czynności:

−

rozpoznawcze, które polegają na badaniu i rozstrzyganiu określonej kwestii prawnej, np.
rozpoznanie zaŜalenia, wniosku o tymczasowe aresztowanie, wniosku o uzupełnienie
dochodzenia lub śledztwa,

−

wykonawcze, mające na celu wykonanie decyzji procesowej, np. wykonanie
postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, postanowienia o przeszukaniu, lub
postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym.

Z uwagi na treść i charakter czynności wyróŜnia się czynności:

−

faktyczne (realne), wywołujące pewne zmiany w świecie realnym, np. przeszukanie,
zatrzymanie osoby, przymusowe doprowadzenie świadka,

−

spostrzeŜenia procesowe, czyli przyjmowanie do wiadomości odpowiednich faktów
i zjawisk, np. przyjęcie zeznań świadka, oględziny, odczytanie dokumentu.

SpostrzeŜenia procesowe towarzyszą najczęściej oświadczeniom procesowym. Oświadczenia
procesowe,  dzielą  się  na  oświadczenia  wiedzy,  czyli  komunikowanie  wiadomości  przez
uczestników  procesu  np.  zawiadomienie  o  przestępstwie,  zeznania  świadków,  wyjaśnienia
oskarŜonego,  opinie  biegłych,  oraz  oświadczenia  woli,  czyli  przekazywanie  woli,  Ŝądań,
dąŜeń uczestnika procesu.

Dowody w procesie karnym
Postępowanie  dowodowe  ma  w  procesie  karnym,  kluczowe  znaczenie  ze  względu  na
najogólniej pojęty cel procesu, czyli wydanie sprawiedliwego orzeczenia. Od prawidłowości
postępowania dowodowego, na róŜnych etapach tego postępowania, od zebrania dowodów  aŜ
po  ich  ocenę,  zaleŜy  czy  sprawca  przestępstwa  zostanie  wykryty  i  pociągnięty  do
odpowiedzialności karnej oraz czy osoba niewinna nie poniesie tej odpowiedzialności.
Dowód  to  określony  przekaźnik  informacji,  dotyczący  pewnego  stanu  faktycznego.
W procesie  karnym  pojęcie  dowodu  ma  wiele  znaczeń;  dowód  oznacza  źródło  informacji,
informację, a takŜe czynności związane z uzyskaniem informacji. Zasadniczo w nauce prawa
karnego procesowego wyróŜnia się pojęcia: źródła dowodowego i środka dowodowego.
Ź

ródło dowodowe to osoba lub rzecz, która dostarcza środka dowodowego, np. świadek,

oskarŜony,  biegły,  dokument.  Środek  dowodowy  to  forma  przekazu  informacji,  którą
uzyskuje się ze źródła dowodowego, np. zeznania świadka, wyjaśnienia oskarŜonego, opinia
biegłego, treść dokumentu.
Postępowanie  dowodowe  to  bardzo  istotna  i  jednocześnie  skomplikowana  część  procesu
karnego.  Wszelkie  dowody  muszą  być  uznane  przez  prawo  i  przeprowadzone  w  sposób
wskazany w przepisach kodeksu postępowania karnego.
Dowodami w postępowaniu karnym, na róŜnych jego etapach są:

−

przesłuchania świadków,

−

wyjaśnienia podejrzanego (oskarŜonego),

−

opinie biegłych,

−

oględziny miejsca, osoby lub rzeczy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

oględziny i otwarcie zwłok,

−

eksperyment procesowy,

−

wywiad środowiskowy,

−

badanie lekarskie, psychologiczne lub psychiatryczne oskarŜonego,

−

zatrzymanie rzeczy,

−

przeszukanie,

−

kontrola i utrwalanie rozmów,

−

oraz wiele innych czynności, w zaleŜności od potrzeb postępowania, których wykonanie
przewidują przepisy kodeksu postępowania karnego.

W postępowaniu karnym nie moŜna za wszelką cenę dąŜyć do ustalenia prawdy, dlatego teŜ
ustawodawca wprowadził pewne zakazy dowodowe.
Zakazy te to zakaz:

−

przesłuchania obrońcy oskarŜonego, co do faktów, o których dowiedział się przy
udzielaniu porady prawnej lub prowadząc sprawę (tajemnica adwokacka),

−

przesłuchania duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi,

−

odczytania wcześniej złoŜonych zeznań, jeŜeli świadek skorzystał z prawa do odmowy
zeznań lub został zwolniony z obowiązku zeznawania,

−

odczytania protokołu przesłuchania świadka, jeŜeli osoba ta jest następnie przesłuchiwana
w charakterze podejrzanego,

−

ze względu na tajemnicę państwową (zakaz względny, zwolnienie z tego zakazu moŜe
nastąpić po zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ
przełoŜony),

−

ze względu na tajemnicę słuŜbową (sąd lub prokurator moŜe zwolnić z obowiązku
zachowania tajemnicy słuŜbowej),

−

ze względu na tajemnicę zawodową (tajemnica lekarska, dziennikarska),

−

wynikający z uprawnień świadka do odmowy złoŜenia zeznań lub odpowiedzi na pytania.

W związku z przesłuchaniem istnieją następujące zakazy dowodowe:

−

zakaz wpływania na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby
bezprawnej,

−

zakaz stosowania hipnozy, środków chemicznych i technicznych, wpływających na
procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę
nieświadomych reakcji jej organizmu, w związku z przesłuchaniem.

Wyjaśnienia,  zeznania  oraz  oświadczenia  złoŜone  w  warunkach  wyłączających  swobodę
wypowiedzi lub uzyskane wbrew powyŜszym zakazom, nie mogą stanowić dowodu. Dowody
w postępowaniu karnym są przeprowadzane na wniosek stron lub z urzędu.
Prawny  obowiązek  dowodzenia,  czyli  obowiązek  przeprowadzenia  wszystkich  dowodów
mających  istotne  znaczenie  dla  sprawy  przemawiających  zarówno  przeciw  oskarŜonemu  jak
i za  nim,  ciąŜy  na  organach  procesowych.  Inni  uczestnicy  postępowania;  oskarŜyciel
prywatny, powód cywilny, czy oskarŜony, nie mają obowiązku dowodzenia, jest to tylko ich
uprawnienie, z którego najczęściej korzystają broniąc swoich interesów.
Niektóre  okoliczności,  istotne  dla  wyniku  postępowania,  mogą  być  uznane  bez
przeprowadzania  dowodu.  Fakty  powszechnie  znane  nie  wymagają  dowodu  (np.  fakty
historyczne  utrwalone  w  piśmiennictwie  naukowym).  Podobnie,  fakty  znane  z  urzędu,  czyli
takie,  z  którymi  organ  zapoznał  się  wykonując  czynności  urzędowe,  nie  wymagają  dowodu,
naleŜy jednak zwrócić na nie uwagę stron postępowania.
Istotne dla pojęcia dowodu i postępowania dowodowego jest sposób oceniania dowodów.

W polskim procesie karnym obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów, w myśl,

której organy procesowe, kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich
przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia Ŝyciowego. Organ procesowy np. sąd nie
jest  związany  Ŝadnymi  regułami  dowodowymi,  narzucającymi  ocenę  dowodów,  nie  ma
ustawowo  narzuconej  hierarchii  dowodów.  Zasada  swobodnej  oceny  dowodów  nie  oznacza
jednak oceny dowolnej.
Organ  dokonujący  oceny,  powinien  uwzględniać  zasady  prawidłowego  rozumowania  oraz
wskazania  wiedzy  i  doświadczenia  Ŝyciowego.  Po  weryfikacji  dowodów,  organ  dokonujący
weryfikacji,  ma  obowiązek  uzasadnić  swoje  stanowisko,  czyli  dlaczego  dał  wiarę
konkretnym, określonym środkom dowodowym.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki zakres unormowań prawa karnego procesowego?

Jakie jest główne źródło prawa karnego procesowego?

Jakie są cele postępowania karnego?

Jakie są główne zasady prawa karnego procesowego?

Na czym polega postępowanie przygotowawcze?

W jakiej formie moŜe być przeprowadzone postępowanie przygotowawcze?

Jakie są fazy postępowania przygotowawczego?

Kogo zalicza się do uczestników postępowania karnego?

Jakie są strony procesu karnego?

10.

Jakie są ogólne uprawnienia pokrzywdzonego w procesie karnym?

11.

Jakie są uprawnienia pokrzywdzonego, jako strony w procesie karnym?

12.

Jakie są obowiązki pokrzywdzonego?

13.

Jakie są uprawnienia oskarŜonego w procesie karnym?

14.

Jakie są obowiązki oskarŜonego?

15.

Kiedy posiadanie przez oskarŜonego obrońcy jest obowiązkowe?

16.

Jakie są prawa i obowiązki świadka?

17.   Co to są czynności procesowe?
18.   Jaki jest podział czynności procesowych?
19.   Co to jest dowód w procesie karnym?
20.   Jakie są rodzaje i znaczenie dowodów?
21.   Co stanowi źródło dowodów?
22.   Co stanowi środek dowodowy?
23.   Jakie są sposoby przeprowadzania dowodów?
24.   Jakie są sposoby i zasady oceniania dowodów?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeczytaj treść ćwiczenia i odpowiedz na zadane pytania.

Pracownik ochrony dostał pisemne wezwanie z Policji do stawienia się do komendy miejskiej
na przesłuchanie w charakterze świadka:

−

jak powinien zachować się pracownik ochrony wezwany prze organ procesowy?

−

z jakimi konsekwencjami powinien liczyć się, w przypadku niestawiennictwa?

−

czy istnieje moŜliwość odmowy stawienia się na wezwanie i w jakich okolicznościach?

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)

zapoznać się z treścią materiału nauczania,

przeanalizować treść pytań zawartych w ćwiczeniu,

znaleźć w kodeksie postępowania karnego odpowiednie przepisy,

odpowiedzieć na zadane pytania,

przedstawić wykonane ćwiczenie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj przytoczony przypadek i odpowiedz na pytanie.

Wezwany stawił się na wezwanie sądu, w celu przesłuchania w charakterze świadka.

OskarŜoną okazała się jego była narzeczona. Jakie uprawnienia, w związku z zaistniałą
sytuacją, przysługują świadkowi i z jakiego powodu?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

zapoznać się z przepisami Kodeksu postępowania karnego (art. 177, 182, 183, 185),

przeanalizować podaną w ćwiczeniu sytuację,

odpowiedzieć na zadane pytanie i odpowiedź uzasadnić,

przedyskutować rozwiązanie ćwiczenia na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska:
–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

komputer z dostępem do Internetu.

4.3.10. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

wskazać, strony procesu karnego?

określić, jakie są uprawnienia pokrzywdzonego?

określić, kiedy pokrzywdzony jest stroną postępowania karnego
i jakie są wtedy jego uprawnienia?

wskazać, na czym polegają obowiązki pokrzywdzonego?

określić uprawnienia oskarŜonego?

scharakteryzować na czym polegają obowiązki oskarŜonego?

określić, jakie są przesłanki obowiązku posiadania obrońcy w procesie?

scharakteryzować prawa i obowiązki świadka?

określić rodzaje dowodów w postępowaniu karnym?

10)

scharakteryzować źródła dowodowe i środki dowodowe?

11)

wskazać sposoby przeprowadzenia i zasady oceniania dowodów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 pytań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań tekstowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Prawo cywilne reguluje

stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste.

majątkowe stosunki rodzinne.

stosunki majątkowe między obywatelami a organami skarbowymi.

zasady postępowania przed sądami cywilnymi.

Zasady współŜycia społecznego są

określone w Konstytucji RP.

w Kodeksie cywilnym.

w Kodeksie postępowania cywilnego.

nie są określone w przepisach prawa.

Stosunek cywilnoprawny charakteryzuje się tym, Ŝe
a)

jego podmiotami są tylko osoby fizyczne.

podmioty są równorzędne.

obejmuje sprawy toczące przed urzędami stanu cywilnego.

jego podmiotami są osoby prawne.

Zdolność prawną posiadają

wszystkie osoby fizyczne i prawne.

osoby prawne.

osoby prawne, które ukończyły 13 lat.

osoby fizyczne, które ukończyły 18 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Osoba prawna składa oświadczenie woli

przez swojego przedstawiciela.

przez pełnomocnika.

przez odpowiedni organ.

przez organ nadrzędny.

Odpowiedzialność cywilna ma postać

konsekwencji karnych.

naprawienia szkody.

przeproszenia poszkodowanego.

kary umownej.

W wyniku umowy o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do

starannego działania.

wykonywania pracy przez określony czas.

wykonywania pracy pod nadzorem zamawiającego.

uzyskania umówionego rezultatu.

Odpowiedzialność deliktowa ma miejsce wtedy, gdy

naruszono przepisy prawa karnego.

powstała jakakolwiek szkoda po stronie kontrahenta.

szkoda powstała z zaistnienia faktu, z którego ustawa łączy obowiązek
odszkodowawczy.

sprawca spowodował szkodę z winy umyślnej.

W procesie o naprawienie szkody wyrządzonej niewykonaniem lub nienaleŜytym

wykonaniem umowy wierzyciel nie musi udowadniać
a)

wielkości szkody.

postania szkody.

związku przyczynowego między powstaniem szkody a niewykonaniem umowy.

winy strony nie wykonującej umowy.

10.

Zwłoka w wykonaniu zobowiązania to

kaŜde opóźnienie.

opóźnienie, za które dłuŜnik jest odpowiedzialny.

opóźnienie określone w Kodeksie cywilnym.

przekroczenie terminu określonego w umowie.

11.

Tryb postępowania w sprawach gospodarczych jest określony w

Kodeksie spółek handlowych.

Kodeksie cywilnym.

Kodeksie postępowania cywilnego.

w przepisach o ustroju sądów powszechnych.

12.

Stosunek pracy nie moŜe powstać w wyniku

zawarcia umowy o pracę.

zawarcia umowy zlecenia.

wyboru.

powołania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Czas pracy to czas

efektywnego świadczenia pracy.

pozostawania do dyspozycji pracodawcy.

obowiązywania umowy o pracę.

wykonywania pracy mającej wartość ekonomiczną.

14.

Wymiar urlopu pracownika z dwuletnim staŜem pracy wynosi

14 dni roboczych.

16 dni roboczych.

20 dni roboczych.

26 dni roboczych.

15.

Umowa o pracę na okres próby nie moŜe być zawarta na dłuŜej niŜ

2 tygodnie.

miesiąc.

3 miesiące.

6 miesięcy.

16.

Zwolnienie na poszukiwanie pracy przysługuje

pracownikowi rozwiązującemu umowę na porozumienie stron.

w przypadku wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę.

w przypadku wypowiedzenia dokonanego przez pracownika.

w przypadku kaŜdego wypowiedzenia.

17.

Stosunek administracyjno prawny to stosunek

między równorzędnymi podmiotami.

między organami administracji publicznej.

między organem wyposaŜonym w uprawnienia władcze i drugim podmiotem.

między osobami fizycznymi i prawnymi w sprawach majątkowych.

18.

Podstawową formą działania administracji jest

akt administracyjny.

akt notarialny.

akt normatywny.

umowa.

19. O swojej właściwości organ administracyjny rozstrzyga

w fazie wszczęcia postępowania.

w fazie postępowania odwoławczego,

rozstrzyga o tym organ nadrzędny.

rozstrzyga o tym kierownik organu administracyjnego.

20. Termin odwołania się od decyzji administracyjnej wydanej w pierwszej instancji wynosi:

7 dni.

14 dni.

miesiąc.

2 miesiące.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Stosowanie przepisów prawa karnego, materialnego i procesowego oraz
prawa wykroczeń.

Zakreśl poprawną odpowiedź

Zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., WaŜny A.: Kodeks postępowania karnego.

Komentarz, Warszawa 2005.

Daszkiewicz W. i inni, Proces karny, Poznań 1997.

Gardocki L.: Prawo karne, Warszawa 1999.

Gostyński Z. (red.): Kodeks postępowania karnego – komentarz, Warszawa 1999.

Grzegorczyk T.: Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Kraków 1999.

Grzegorczyk T., Tylman J.: Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005.

Kmiecik R., Skrętowicz E.: Proces karny, Część ogólna, Kraków 2000.

Marek A.: Prawo karne, Warszawa 2000.

10.

Marszał K.: Proces karny, Katowice 1999.

11.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553).

12.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89,
poz. 555).

13.

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks Wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz.114, z późn. zm.).

14.

Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78,
poz. 483).

15.

Waltoś S.: Proces karny, zarys sytemu, Warszawa 2005.

16.

Zoll A., Buchała K.: Kodeks karny, część ogólna, Kraków 1998.