Janusz Sławiński „Myśli na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu
historycznoliterackiego”
(1973):
konsekwencje wycofania się biografizmu z domeny historii literatury:
- zaniechanie (a przynajmniej wydatne ograniczenie) użytkowania pewnego zestawu kategorii interpretacyjnych,
usunięcie ich na peryferie literaturoznawczego instrumentarium metodologicznego,
-
specjalizowanie się i autonomizowanie opracowań biograficznych w obrębie wiedzy o literaturze
– biografistyka
naukowa:
gromadzenie możliwie obfitego zestawu wiadomości o życiu pisarzy, rejestrowanie i chronologiczne uporządkowanie
odpowiednich faktów i wydarzeń,
wstrzemięźliwość w działaniach interpretacyjno-konstrukcyjnych, obojętność na „głębszy” sens prezentowanych zdarzeń,
lokacja w polu dokumentacji, a nie interpretacji,
budowanie hipotez wyjaśniających pozostawia autorom biografii zbeletryzowanych – gatunku, który znajduje się na przeciwległym
biegunie dzisiejszego żywotopisarstwa w stosunku do biografistyki naukowej,
- powrót biografii pisarza w ośrodkowe rejony problematyki historii literatury (w kontekście ustalenia zależności
między dziedziną zjawisk systemowych a obszarem dzieł poszczególnych),
Jan Mukarovski pierwszy zdał sobie sprawę z faktu, że nowa teoria procesu historycznoliterackiego musi uwzględnić
podmiotowy aspekt literatury – sferę decyzji pisarskich, pośredniczących między poziomem możliwości systemowych a
dziełami poszczególnymi,
proces decyzyjny posiada aspekt personalny i operacyjny,
połączenie „życie i twórczość” powinno być przez historyków literatury uznane za wroga nr 1 i bezpardonowo zwalczane
– działania twórcze są bez reszty zatopione w strumieniu życia pisarza, stanowią odcinki całościowego przebiegu
biograficznego, są włączone w porządek następstwa i porządek równoczesności z innorodnymi sekwencjami: interferują z
nimi w tym samym periodzie biograficznym
(nakładanie się ciągów, np. studia – pierwsza miłość – praca nad stylem sonetów)
,
w perspektywie zainteresowań historyka literatury czynności pisarskie są najbardziej znaczącymi wycinkami biografii
danego osobnika, wyróżnia je spośród innych ranga ważności: to one organizują przebieg biografii i wyznaczają jej
periodyzację, nie tylko tkwią w życiu, ale je wewnętrznie porządkują: ciąg tworzonych dzieł wytycza takiej biografii
wątek ośrodkowy,
każde doświadczenie pisarza stanowi potencjalnie materiał tematyczny dla jego utworów,
cechą znamienną pisarza jest gotowość systematyzowania doświadczeń z punktu widzenia ich roli jako ewentualnego
budulca świata literackiego, w perspektywie możliwego (odpowiadającego wzorom i konwencjom ujęć literackich,
żywotnym w danym czasie i miejscu) wysłowienia,
pisarz patrzy na swoje przypadki (a także na przypadki innych osób zaplątanych w jego biografię) jako na szanse dzieł,
scala widziane i zasłyszane zgodnie ze stereotypami tradycji literackiej,
życie pisarza włącza się w proces historycznoliteracki zanim jeszcze zdążyło się skrystalizować w jakiekolwiek dzieło,
zarówno dokonywane przez pisarza interpretacje własnych doświadczeń, jak też te, które zawdzięczamy jego
współczesnym zawierają w sobie moment literackiej inscenizacji,
teksty danego autora są zastygłymi fragmentami jego życia,
życie pisarza samo jest tekstem, który czytelność i sens zawdzięcza swemu odniesieniu do świata literatury,
zadaniem pierwszorzędnym jest wydobycie na jaw zagadnień przekreślonych przez natrętną i zdradliwie wygodną formułę
„życie i twórczość”, nacisk na sprawy, którą formuła ta eliminuje,
dla historyka literatury produktywne jest
takie pojmowanie biografii, które umieszcza ją pomiędzy materiałem
zdarzeń wypełniającym życie twórcy a zbiorem tekstów składających się na jego dorobek pisarski
,
włączenie się biografii w porządek historii jest regulowane przez szereg opozycji:
- biografia zawdzięcza im status fenomenu społeczno-kulturalnego swoistej kategorii,
-
i
i
n
n
d
d
y
y
w
w
i
i
d
d
u
u
a
a
l
l
n
n
o
o
ś
ś
ć
ć
i
i
t
t
y
y
p
p
o
o
w
w
o
o
ś
ś
ć
ć:
przeciwieństwo między życiem jednostki jako układem niepowtarzalnym, nieobliczalnie przypadkowym,
jedynym w swoim rodzaju a najprzeróżniejszymi generalizacjami taksonomicznymi, jakim podlega w trakcie
swojego trwania i w interpretacjach potomnych (zaliczanie osobnika do kategorii ze względu na rodzaj
właściwych mu działań i postaw) -
n
n
i
i
e
e
u
u
s
s
t
t
a
a
n
n
n
n
a
a
k
k
l
l
a
a
s
s
y
y
f
f
i
i
k
k
a
a
c
c
j
j
a
a
i
i
s
s
t
t
e
e
r
r
e
e
o
o
t
t
y
y
p
p
i
i
z
z
a
a
c
c
j
j
a
a
w
w
y
y
s
s
i
i
ł
ł
k
k
ó
ó
w
w
j
j
e
e
d
d
n
n
o
o
s
s
t
t
k
k
i
i
d
d
ą
ą
ż
ż
a
a
c
c
e
e
j
j
d
d
o
o
o
o
d
d
c
c
i
i
ś
ś
n
n
i
i
ę
ę
c
c
i
i
a
a
i
i
n
n
d
d
y
y
w
w
i
i
d
d
u
u
a
a
l
l
n
n
e
e
g
g
o
o
p
p
i
i
ę
ę
t
t
n
n
a
a,
sieć klasyfikacji (która oplata jednostkę i przyporządkowuje grupom, kręgom społecznym i instytucjom), w
które uwikłana jest jednostka, zmienia się w diachronii
(pewne uprzednie klasyfikacje stają się z czasem nieaktualne,
pojawiają się nowe, przekształcają się hierarchiczne zależności między nimi etc.)
,
zasadnicze generalizacje taksonomiczne wiążą się z podziałem ról, jakie osobnik odgrywa stosownie do swego
statusu (pozycji) w różnych grupach społecznych (tworzą one socjalną „gramatykę” biografii jednostkowej,
mają zasadnicze znaczenie dla periodyzacji biografii),
wszelka generalizacja taksonomiczna zakłada pewną stereotypową selekcję zachowań, czynów, wypowiedzi
osoby, której dotyczy, pozbawia jej życiowe przypadki konkretności, upatruje w nich realizacje pewnego
powracalnego szablonu, który obejmuje analogiczne przypadki innych osób podobnie klasyfikowanych przez
środowisko,
-
z
z
d
d
a
a
r
r
z
z
e
e
n
n
i
i
o
o
w
w
o
o
ś
ś
ć
ć
i
i
s
s
t
t
r
r
u
u
k
k
t
t
u
u
r
r
a
a
l
l
n
n
o
o
ś
ś
ć
ć:
przeciwieństwo między jednostkowym życiem jako sekwencją zdarzeń a całościową strategią aktywności
życiowej danej jednostki, jej osobowości (
p
p
r
r
z
z
e
e
c
c
i
i
w
w
i
i
e
e
ń
ń
s
s
t
t
w
w
o
o
c
c
h
h
a
a
o
o
t
t
y
y
c
c
z
z
n
n
e
e
g
g
o
o
p
p
r
r
z
z
y
y
r
r
o
o
s
s
t
t
u
u
d
d
o
o
ś
ś
w
w
i
i
a
a
d
d
c
c
z
z
e
e
ń
ń
i
i
s
s
y
y
s
s
t
t
e
e
m
m
u
u
i
i
n
n
t
t
e
e
g
g
r
r
a
a
c
c
y
y
j
j
n
n
e
e
g
g
o
o
,
,
d
d
z
z
i
i
ę
ę
k
k
i
i
k
k
t
t
ó
ó
r
r
e
e
m
m
u
u
k
k
u
u
m
m
u
u
l
l
u
u
j
j
ą
ą
s
s
i
i
ę
ę
o
o
n
n
e
e
i
i
s
s
k
k
ł
ł
a
a
d
d
a
a
j
j
ą
ą
w
w
k
k
o
o
n
n
f
f
i
i
g
g
u
u
r
r
a
a
c
c
j
j
ę
ę),
całościowa strategia zachowań jednostki (osobowość) przeciwstawia się przemocy czasu: przekształca jego
upływ w kompozycję atemporalną, w której relacje następstwa ulegają przekładowi na relacje znaczeniowe
między nawarstwiającymi się doświadczeniami,
z tej dwuaspektowości biografii zdawała sobie sprawę już biografistyka antyczna (np. Swetoniusz w Żywotach Cezarów),
wprowadzając rozróżnienie chronologicznego opisu życia bohatera oraz species (prezentacji repertuaru cech jego charakteru, cnót,
wad, właściwości fizycznych) – to rozróżnienie dało początek dwóm podgatunkom opowieści biograficznej: bardziej
„fabularnemu” i bardziej „portretowemu”,
osobowość w biografii reprezentuje sferę strukturalności przeciwstawną potokowi zdarzeń, stanowi domenę
znaczenia, to w relacji do niej zdarzenia wypełniające życie postaci układają się w zespoły sensowne (etapy
rozwoju, zakresy działalności) i uzyskują „tekstową” przejrzystość, jest programem potencjalnego życia
jednostki (tego, które dałoby się wywieść z paradygmatu jej aspiracji),
-
m
m
a
a
ł
ł
y
y
i
i
d
d
u
u
ż
ż
y
y
c
c
z
z
a
a
s
s
h
h
i
i
s
s
t
t
o
o
r
r
i
i
i
i:
p
p
r
r
z
z
e
e
c
c
i
i
w
w
i
i
e
e
ń
ń
s
s
t
t
w
w
o
o
m
m
i
i
ę
ę
d
d
z
z
y
y
i
i
s
s
t
t
n
n
i
i
e
e
n
n
i
i
e
e
m
m
b
b
i
i
o
o
g
g
r
r
a
a
f
f
i
i
i
i
w
w
r
r
a
a
m
m
a
a
c
c
h
h
w
w
y
y
m
m
i
i
e
e
r
r
n
n
e
e
g
g
o
o
p
p
r
r
z
z
e
e
c
c
i
i
w
w
i
i
e
e
ń
ń
s
s
t
t
w
w
a
a
c
c
z
z
a
a
s
s
u
u
h
h
i
i
s
s
t
t
o
o
r
r
y
y
c
c
z
z
n
n
e
e
g
g
o
o
a
a
j
j
e
e
j
j
f
f
u
u
n
n
k
k
c
c
j
j
o
o
n
n
o
o
w
w
a
a
n
n
i
i
e
e
m
m
p
p
ó
ó
ź
ź
n
n
i
i
e
e
j
j
s
s
z
z
y
y
m
m,
zamknięcie realnego przebiegu biografii inicjuje proces jej wtórnego modelowania wśród zmieniających się
kontekstów społeczno-kulturowych,
mały czas historii – czas, który osobnik dzieli z uczestnikami lub bezpośrednimi świadkami swego życia, jego
dolną granicę wyznacza kres środowiska ludzi, z którymi przeżywał tę samą codzienność
(wygaszanie czasu
macierzystego w biografii następuje, gdy zabraknie ludzi mogących określać swój stosunek do zmarłego w kategoriach „mojości”
odpowiadającej wspólnocie występowania w tej samej scenerii dnia powszedniego, doświadczania tych samych realiów i sytuacji),
poza obrębem małego czasu biografia podlega interpretacjom, reinterpretacjom, przewartościowaniom,
zapomnieniom, odkryciom, dokonują się zmiany w hierarchii jej elementów, jest to dalszy ciąg biografii
jednostki
(jakby wariacje na jej temat)
,
dokonywanie się biografii w małym czasie historii to stopniowe zacieśnianie pola możliwości, które
rozpościerało się przed osobnikiem w różnych fazach jego życia, w dużym czasie historycznym obserwujemy
ruch odwrotny: spychanie tego, co dokonane i zamknięte w obszar możliwości, biografia przeobraża się w zbiór
jej różnorodnych wersji,
-
d
d
o
o
k
k
u
u
m
m
e
e
n
n
t
t
a
a
l
l
n
n
o
o
ś
ś
ć
ć
i
i
l
l
e
e
g
g
e
e
n
n
d
d
a
a
r
r
n
n
o
o
ś
ś
ć
ć:
p
p
r
r
z
z
e
e
c
c
i
i
w
w
i
i
e
e
ń
ń
s
s
t
t
w
w
o
o
m
m
i
i
ę
ę
d
d
z
z
y
y
b
b
i
i
o
o
g
g
r
r
a
a
f
f
i
i
ą
ą
j
j
a
a
k
k
o
o
u
u
k
k
ł
ł
a
a
d
d
e
e
m
m
f
f
a
a
k
k
t
t
ó
ó
w
w
s
s
t
t
w
w
i
i
e
e
r
r
d
d
z
z
o
o
n
n
y
y
c
c
h
h
ź
ź
r
r
ó
ó
d
d
ł
ł
o
o
w
w
o
o
w
w
d
d
r
r
o
o
d
d
z
z
e
e
n
n
o
o
r
r
m
m
a
a
l
l
n
n
y
y
c
c
h
h
p
p
r
r
o
o
c
c
e
e
d
d
u
u
r
r
b
b
a
a
d
d
a
a
w
w
c
c
z
z
y
y
c
c
h
h
h
h
i
i
s
s
t
t
o
o
r
r
y
y
k
k
a
a
a
a
l
l
e
e
g
g
e
e
n
n
d
d
ą
ą
b
b
i
i
o
o
g
g
r
r
a
a
f
f
i
i
c
c
z
z
n
n
ą
ą
u
u
f
f
o
o
r
r
m
m
o
o
w
w
a
a
n
n
ą
ą
w
w
o
o
k
k
ó
ó
ł
ł
p
p
o
o
s
s
t
t
a
a
c
c
i
i
z
z
a
a
r
r
ó
ó
w
w
n
n
o
o
w
w
m
m
a
a
ł
ł
y
y
m
m
,
,
j
j
a
a
k
k
i
i
d
d
u
u
ż
ż
y
y
m
m
c
c
z
z
a
a
s
s
i
i
e
e
h
h
i
i
s
s
t
t
o
o
r
r
i
i
i
i,
biografia w aspekcie dokumentalnym jest niepełna, fragmentaryczna, pozbawiona całości i kompozycji,
uwierzytelniona przez pełne dane, prawdziwa,
legenda biograficzna jest złożona z danych nieweryfikowalnych, ze zmyśleń i zafałszowań, jest konstrukcją
zintegrowaną, kompletną, ukazuje życie postaci jako przebieg spójny i ciągły, poddany wyraźnej zasadzie
porządkującej, wyposażony w wewnętrzną teleologię,
-
c
c
h
h
a
a
r
r
a
a
k
k
t
t
e
e
r
r
y
y
s
s
t
t
y
y
c
c
z
z
n
n
o
o
ś
ś
ć
ć
i
i
i
i
n
n
s
s
t
t
r
r
u
u
m
m
e
e
n
n
t
t
a
a
l
l
n
n
o
o
ś
ś
ć
ć:
p
p
r
r
z
z
e
e
c
c
i
i
w
w
i
i
e
e
ń
ń
s
s
t
t
w
w
o
o
m
m
i
i
ę
ę
d
d
z
z
y
y
b
b
i
i
o
o
g
g
r
r
a
a
f
f
i
i
ą
ą
u
u
j
j
m
m
o
o
w
w
a
a
n
n
ą
ą
j
j
a
a
k
k
o
o
p
p
r
r
z
z
e
e
b
b
i
i
e
e
g
g
z
z
d
d
a
a
r
r
z
z
e
e
ń
ń
b
b
u
u
d
d
z
z
ą
ą
c
c
y
y
c
c
h
h
c
c
i
i
e
e
k
k
a
a
w
w
o
o
ś
ś
ć
ć (dlatego, że są pod
jakimś względem niezwykłe, charakterystyczne, pociągające osobliwością, niedostępnością dla obserwatora)
a
a
b
b
i
i
o
o
g
g
r
r
a
a
f
f
i
i
ą
ą
n
n
a
a
s
s
y
y
c
c
o
o
n
n
ą
ą
t
t
r
r
e
e
ś
ś
c
c
i
i
a
a
m
m
i
i
p
p
r
r
a
a
g
g
m
m
a
a
t
t
y
y
c
c
z
z
n
n
y
y
m
m
i
i
,
,
r
r
o
o
z
z
u
u
m
m
i
i
a
a
n
n
ą
ą
j
j
a
a
k
k
o
o
w
w
z
z
ó
ó
r
r
d
d
o
o
n
n
a
a
ś
ś
l
l
a
a
d
d
o
o
w
w
a
a
n
n
i
i
a
a
,
,
p
p
o
o
u
u
c
c
z
z
e
e
n
n
i
i
e
e
,
,
p
p
r
r
z
z
e
e
s
s
t
t
r
r
o
o
g
g
a
a
,
,
n
n
a
a
d
d
z
z
i
i
e
e
j
j
a
a
,
,
s
s
p
p
o
o
s
s
o
o
b
b
n
n
ą
ą
d
d
o
o
p
p
e
e
ł
ł
n
n
i
i
e
e
n
n
i
i
a
a
f
f
u
u
n
n
k
k
c
c
j
j
i
i
i
i
n
n
s
s
t
t
r
r
u
u
m
m
e
e
n
n
t
t
u
u
p
p
e
e
d
d
a
a
g
g
o
o
g
g
i
i
k
k
i
i
s
s
p
p
o
o
ł
ł
e
e
c
c
z
z
n
n
e
e
j
j,
- są w swojej antynomiczności niezbędne dla siebie nawzajem, powiązane dialektycznie, komplementarne,
- w zależności od tego, który z członków każdej pary stanowi dominantę – możemy wyróżniać wielorakie modusy
włączania się biografii indywidualnej w historię,
- objawiają pewną regularność - po jednej stronie znajdują się: indywidualność, zdarzeniowość, mały czas historii,
dokumentalność, charakterystyczność (łączą je jednostkowość, konkretność, partykularność, diachroniczność;
prezentują rozmaite biograficzne wymiary paroles), po drugiej: typowość, całościowa strategia aktywności życiowej
(osobowość), duży czas historii, legendarność, instrumentalność (łączą je całościowość, systemowość i
potencjalność; uobecniają różne wymiary biograficznej langue),
- przedstawić położenie określonej biografii w procesie historycznym to tyle, co ukazać konstytuującą ją grę
sprzecznych napięć kierunkowych,
biografia jest zjawiskiem historycznym o tyle, o ile ma dwa oblicza – jedno odpowiadające jej udziałowi w
nieodwracalnym potoku wydarzeń, drugie – zwrócone ku temu, co w historii systemowe,
historyka literatury interesuje wykrój biografii pisarza –
„pomniejszona” biografia
:
» ten wymiar przestrzeni życiowej pisarza, który odpowiada procesowi jego sytuowania się w kulturze literackiej
danego czasu i środowiska (procesowi wchodzenia twórcy w zastane systemy kultury literackiej, urządzania się
wśród nich, przemieszczania się w ich obrębie, dynamizowania ich i reorganizowania),
»
zdarzenia związane z uczestnictwem pisarza w życiu literackim i jego decyzje autorskie, zmagania z
tradycją
,
» stanowi
„wąskie gardło”
, przez które przeciskają się wszelkie doświadczenia zanim zaczną cokolwiek znaczyć w
porządku twórczości pisarza
(jednak spośród tych, które znajdą się w „wąskim gardle”, nieliczne przechodzą dalej, w świat
wysłowienia literackiego, większość z nich w nim pozostaje, tworząc rezerwę niewyeksploatowanych czy zaprzepaszczonych
możliwości literatury),
pomiędzy dziedziną zjawisk systemowych a dziełem poszczególnym znajduje się obszar, w którym osobnik staje się
pisarzem (realizuje swoją rolę w aktach twórczości i wchodzi w ukształtowaną wokół literatury sieć interakcji
społecznych) – znosi on obcość obu bloków i pozwala je uznawać za dwa oblicza całości,
kultura literacka porządkuje „pomiędzy”: klasyfikuje dzieła pisarza i jego przypadki życiowe,
wysiłki twórcy poruszają zastany system kultury literackiej, powodują w nim przesunięcia, naznaczając go
indywidualnym piętnem.