Nazewnictwo na Warmii i Mazurach

Alina Naruszewicz-Duchli

ska

NAZEWNICTWO NA WARMII I MAZURACH

Definicja onomastyki. Główne działy nazewnictwa

Onomastyka (ang. onomastics, franc. onomastique, niem. Namenkunde) jest działem

zykoznawstwa badaj

cym pochodzenie i budow

nazw własnych (zwanych te

onimami). Analizuje

sposoby funkcjonowania w systemie j

zykowym oraz rol

w komunikacji. Przedstawia ich ewolucj

i stan współczesny nazewnictwa – czyli materiał jest badany zarówno w aspekcie diachronicznym, jak

i synchronicznym. Okre

lenie tej nauki pochodzi od greckiego słowa ón

ma, oznaczaj

cego ‘imi

’.

Dwie główne gał

zie onomastyki to:

a) antroponimia (od greckiego ánthr

pos 'człowiek') – badaj

ca nazwy osobowe,

b) toponimia (od greckiego topos 'miejsce') – badaj

ca nazwy miejscowe.

Wyró

nia si

tak

e szczegółowe dyscypliny badawcze m. in. takie jak:

- etnonimia (od greckiego ethnos 'lud') – nauka o nazwach plemion,

- choronimia (od greckiego choros 'kraj') – nauka o nazwach cz

ęś

wiata, krain i pa

stw,

- hydronimia (od greckiego hyd

r 'woda') – nauka o nazwach wodnych,

- oronimia (od greckiego oros 'góra') – nauka o nazwach górskich,

- zoonimia – nauka o nazwach własnych zwierz

- chrematonimia (od greckiego chrema 'rzecz, towar, zdarzenie') – nauka o nazwach własnych

wytworów pracy ludzkiej, np.

rodków transportu: samochodów, poci

gów, samolotów, statków itd.

Interdyscyplinarny charakter i znaczenie onomastyki

Badania genezy pozwalaj

dotrze

do faktów znacz

cych dla historii i kulturoznawstwa, np.

analiza nazw miejscowych mo

e ułatwi

dociekania geograficzne, historyczne i archeologiczne,

dotycz

ce dziejów i charakteru osadnictwa na okre

lonych terenach. W znacznej cz

ęś

ci na analizach

onomastycznych opieraj

rozwa

ania dotycz

ce etnogenezy Słowian. Onomastyka pełni tak

e rol

pomocnicz

wobec innych dyscyplin j

zykoznawstwa, m. in. dla gramatyki historycznej i historii j

zyka

Badacz nazewnictwa powinien posiada

wiedz

z zakresu j

zykoznawstwa historycznego,

współczesnego i porównawczego, dialektologii i innych dyscyplin wiedzy, takich jak historia

i geografia. By dokona

poprawnej eksploracji i analizy oraz opisu nazw trzeba zna

ich j

zykowe

i pozaj

zykowe uwarunkowania. Metodologia badawcza wymaga tak

e wiadomo

ci z innych dziedzin

humanistyki, takich jak: socjolingwistyka czy aksjologia. W pracach onomastycznych uwzgl

dnia si

zarówno klasyczne, jak i najnowsze teorie j

zykoznawcze. Badacze nazewnictwa posługuj

tak

metodami liczbowej analizy i przedstawiania danych, wykorzystuj

c przy tym badania statystyczne.

Rola regionalnych bada

onomastycznych

Poznanie lokalnego nazewnictwa, jego specyfiki i historii jest istotn

ęś

szeroko poj

tej

edukacji regionalnej. Nazwy stanowi

znacz

cy składnik dziedzictwa kulturowego. S

jednym

z elementów kształtowania to

samo

ci – zarówno narodowej, jak i regionalnej oraz jednostkowej.

Znajomo

ść

zagadnie

onomastycznych ułatwia zrozumienie skomplikowanej historii tych ziem. Dzi

badaniu nazw mo

na dostrzec m. in. wpływy podło

a praindoeuropejskiego, j

zyka pruskiego,

niemieckiego i polszczyzny. Nazwy s

wiadectwem wieloj

zykowego charakteru tutejszego

osadnictwa.

wiadomo

ść

ró

norodno

ci dawnych i obecnych mieszka

ców Warmii i Mazur ułatwia

rozwijanie szacunku i tolerancji wobec innych wspólnot regionalnych, etnicznych i narodowych.

Poznawanie nazewnictwa mo

e budzi

zainteresowanie zarówno tematyk

lokaln

, jak

i paneuropejsk

, tym samym ł

c regionalizm z uniwersalizmem.

Wpływ osadnictwa na zró

nicowanie j

zykowe

Terytorium Warmii i Mazur było pierwotnie zamieszkałe przez ludno

ść

prusk

pochodzenia

bałtyckiego. Nast

pnie pojawiły si

tu plemiona germa

skie i zachodniosłowia

skie. W XIV-XVI w. na

terenach Warmii rozwin

ła si

kolonizacja głównie z ziemi chełmi

skiej, Mazowsza,

ska. Biskup

Henryk I Fleming zapocz

tkował osadnictwo z dolnych Niemiec. W rezultacie tego powiaty (olszty

ski

i reszelski) były zasiedlone przewa

nie przez Polaków, a północne (braniewski i lidzbarski) przez

Niemców

. U

ywano tam narzecza dolnoniemieckiego (Plattdeutsch), inaczej zwanego narzeczem

kozłowskim (Kaeslauer-Dialekt)

albo dolnopruskim (niederpreussisch) czy ko

skim (spolszczenie

käslauisch). Biskup Eberhard z Nysy

skiej sprowadził osadników z okolic górnoniemieckich

ska. Zamieszkali oni głównie w

redniej cz

ęś

ci biskupstwa. U

ywali dialektu, zwanego

„wrocławskim". W cz

ęś

ci dawnego komornictwa lidzbarskiego i reszelskiego u

ywano dialektu

rodkowoniemieckiego, zwanego te

wysokopruskim (hochpreussisch)

Na Mazurach wschodnie obszary zajmowali osadnicy z Mazowsza. Na zachodzie

zamieszkiwała drobna szlachta z Pomorza i ziemi chełmi

skiej. Osadnicy mówili dialektem

mazowieckim i chełmi

skim z cechami wielkopolskimi. U

ywali tak

e odmian pokrewnych,

charakterystycznych dla Polski północno-wschodniej. J

zykiem urz

dowym na terenie całych Prus był

zyk kancelarii krzy

ackiej. Miał on cechy

rodkowoniemieckie i był zbli

ony do j

zyka pisanego

kancelarii saskich. Władze administracyjne nadawały miejscowo

ciom oficjalne nazwy niemieckie, ale

ludno

ść

sto posługiwała si

nazwami starszymi (pruskimi, polskimi i niemieckimi), dlatego zdarzało

e jeden obiekt był okre

lany na kilka ró

nych sposobów

W XVI i XVIII w. granica osadnictwa polskiego przesun

ła si

nieco na północ. Zapisy lokacyjne

i lustracje zawieraj

wiele polskich nazwisk i informacji o polskim pochodzeniu osadników. Dotyczyło

to nast

puj

cych komornictw: olszty

skiego, barczewskiego, jeziora

skiego i reszelskiego.

W zwi

zku z zachodnioeuropejskimi działaniami antyreformacyjnymi na tereny Warmii i Mazur

przyw

drowali tak

e osadnicy z Europy Zachodniej, m. in. Holendrzy (przewa

nie menonici). W

ród

nich byli specjali

ci-melioranci, którzy dokonali osuszenia terenów dawnej Pomezanii.

wiadectwem

obecno

ci tej nacji jest dawna nazwa Pasł

ka – Preussisch Holland, spolszczona pó

niej na Hol

Pruski. Wi

ksza fala osadnictwa holenderskiego nast

piła w latach 1543 i 1556-1560 po drako

skich

edyktach antyreformacyjnych Karola V Habsburga. W 1685 roku po zniesieniu edyktu nantejskiego

przybyło do Prus Ksi

ąŜę

cych około dwudziestu tysi

cy hugenotów francuskich. Zamieszkali oni

głównie w miastach.

Osiedlali si

tu tak

e Litwini. Zacz

li przybywa

pod koniec XIII wieku, nasilenie kolonizacji

nast

piło po pokoju melne

skim w 1422 roku. Znalazło to odbicie w nazwach administracyjnych. Ju

od XVI wieku tereny mi

dzy Niemnem a Pregoł

i Zalewem Kuro

skim a Gołdapi

nazywano Prusk

albo Mał

Litw

. Od 1818 r. rejencj

oficjalnie nazywano – „Königlich Preussisch Litauische

Regierung”

. Zgodnie z zarz

dzeniem ksi

cia Albrechta zakładano szkoły litewskie i odprawiano

nabo

stwa w j

zyku litewskim

ksz

grup

, która w cało

ci zamieszkała na Mazurach, byli rosyjscy staroobrz

dowcy, tzw.

filiponi. W 1830 przybyli w okolice Mikołajek i Mr

gowa, zakładaj

c 12 wiosek. Ich o

rodkiem

ycia

duchowego była wie

Wojnowo, gdzie do dzi

znajduje si

ich klasztor.

Do 1945 roku znaczna cz

ęść

autochtonów wygin

ła (wydatnie przyczyniło si

do tego

wkroczenie armii radzieckiej i wi

ąŜą

ca si

z tym pacyfikacja ludno

ci cywilnej) lub opu

ciła te tereny,

emigruj

c do Niemiec. Za to przybywała tu ludno

ść

z dawnych Kresów: Wile

szczyzny, Podola

i Wołynia. Tutaj osiadali te

Polacy wracaj

cy z Syberii. W ramach akcji „Wisła" w 1947 roku,

przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olszty

skiego Łemków i Ukrai

ców z Polski

południowo-wschodniej.

Ze wzgl

du na wieloetniczny charakter tych terenów dochodziło tutaj do wzajemnych

interferencji j

zykowych. Prusowie, Niemcy i Polacy posługiwali si

trzema j

zykami nale

Ŝą

cymi do

trzech ró

nych grup o podło

u indoeuropejskim: bałtyckiej, germa

skiej i słowia

skiej.

Polilingwistyczny charakter tutejszego systemu onimicznego uwidacznia si

w nazewnictwie

osobowym. Antroponimy, a w szczególno

ci protonazwiska i nazwiska uwiecznione w dokumentach

historycznych, s

głównie pochodzenia pruskiego, niemieckiego i polskiego. Wpływ na frekwencj

poszczególnych typów nazw ma charakter osadnictwa i przekrój etniczny zamieszkałej tam ludno

ci.

Nazwy podlegały ró

norodnym procesom adaptacyjnym. W najmniejszym stopniu dotkn

ły one chyba

nazw niemieckich, zapisanych w dokumentach, prowadzonych w tym j

zyku. Cz

ęś

ciej dochodziło do

zmiany formy antroponimów o genezie pruskiej czy słowia

skiej.

Ciekawie przedstawia si

tak

e obraz dziejów nazw miejscowych na tych terenach. Niemcy

i Polacy przejmowali nazwy pruskie, adaptuj

c je do swoich j

zyków za pomoc

ró

norodnych

substytucji fonetycznych i fonetyczno-słowotwórczych. Substytucje leksykalne (czyli kalki)

wyst

powały rzadko. Osadnicy polscy przejmowali tak

e nazwy niemieckie, dostosowuj

c ich form

systemu

zykowego

polszczyzny.

Ponadto

tworzyli

własne

nazwy

toponimiczne,

mikrotoponimiczne i hydronimiczne. Niemcy przejmowali nazwy polskie, spolonizowane nazwy pruskie

i tworzyli nowe nazwy niemieckie. Po II wojnie

wiatowej tereny Warmii i Mazur zostały wł

czone do

Polski. Nowe nazwy tworzyły wówczas władze administracyjne, urz

dnicy kolei i poczty, a tak

ludno

ść

napływowa. Zdarzało si

e jedna miejscowo

ść

nosiła dwie lub trzy ró

ne nazwy.

Uporz

dkowaniem tego stanu zaj

ła si

powołana w 1946 r. Komisja Ustalania Nazw Miejscowo

Obszar badawczy – Warmia

Papie

Innocenty IV wydał w 1243 roku Bull

, na podstawie której jego legat Wilhelm

z Modemy, podzielił ziemie pruskie na cztery biskupstwa: sambijskie, chełmi

skie, pogeza

skie

i warmi

skie. Wtedy po raz pierwszy sprecyzowano formalnie zasi

g terytorialny Warmii. Okre

lenie

tych ziem pochodzi od nazwy plemienia pruskiego Warmów, ta za

przewa

nie wywodzona jest od

staropruskiego przymiotnika wormyan//wurman 'czerwony'. Warmia mogło wi

c oznacza

pierwotnie

'czerwon

ziemi

'. Poj

cie mogło zosta

tak

e utworzone od czerwia, zbieranego masowo do wyrobu

purpurowego barwnika. Proweniencj

nazwy ł

czono tak

e ze staropruskim wyrazem warmai 'trzmiel'.

Inna hipoteza głosi, i

nazwa krainy mo

e pochodzi

od słów: wors, woras 'stary' i median 'las'.

Niemcy posługiwali si

okre

leniem Ermland, pochodz

cym od nazwy zwi

zku terytorialno-

politycznego Ermelandia, utworzonego prawdopodobnie do prowadzenia negocjacji z Dani

w XIII

wieku. Historyczna Warmia nie jest to

sama z terytorium Ermelandii sprzed podboju krzy

ackiego

Warmia od pokoju toru

skiego w 1466 r. do pierwszego rozbioru nale

ała do Polski, jednak

istniały tu wyra

ne wpływy pruskie i niemieckie. Ludno

ść

zamieszkuj

ca tereny północne (powiat

braniewski, lidzbarski i cz

ęść

reszelskiego) posługiwała si

głównie j

zykiem niemieckim. Mieszka

tych ziem pochodzili przewa

nie z zachodnich rejonów Niemiec i spod Wrocławia. W południowej

ęś

ci (powiat olszty

ski i cz

ęść

biskupieckiego) dominowała polszczyzna. Osiedlili si

tu przybysze

z Mazowsza i ziemi chełmi

skiej. J

zyk polski był stosowany przez administracj

, wi

kszo

ść

dokumentów sporz

dzano jednak w j

zyku niemieckim czy łacinie. A

do czasów I rozbioru

i Kulturkampfu nikt nie był dyskryminowany na Warmii ze wzgl

du na u

ywany przez siebie j

zyk.

Stosunkowo cz

sta była dwuj

zyczno

ść

. Pó

niej zasi

g j

zyka polskiego ograniczył si

południowej Warmii i okolic Reszla.

Warmia pozostawała w kr

gu kultury katolickiej. Stanowiła teren b

cy własno

biskupa

i kapituły. Religia była czynnikiem bardzo wa

nym dla okre

lenia to

samo

ci tutejszych mieszka

ców

– „politycznie nale

y polska Warmia do Prus Wschodnich, etnograficznie do starodawnej ludno

polskiej w trójk

cie, otoczonej z jednej strony katolikami niemieckimi, z dwóch stron protestancko-

polskimi Mazurami"

Wpływ na kształt j

zykowy niektórych nazw mogły mie

gwary warmi

skie. Nale

Ŝą

one do

nowszych dialektów mieszanych. Powstały mi

dzy XIV a XVI wiekiem. Podstaw

stanowiły gwary

chełmi

sko-dobrzy

skie, na które nawarstwiły si

wpływy mazowieckie. Cechy gwar warmi

skich to

m.in.:

1) brak mazurzenia i zwi

zane z tym pomieszanie szeregów sz,

, cz, d

, d

, czego

rezultatem s

kkie sz,

, cz, d

;

2) asynchroniczna wymowa mi

kkich spółgłosek wargowych;

3) twarda wymowa mi

kkich k’, g’;

4) samogłoska

cie

niona å przechodz

ca czasem w o;

5) pomieszanie i i y;

6) w cz

ęś

ci zachodniej odnosowienie samogłosek nosowych przed spółgłoskami szczelinowymi

Obszar badawczy – Mazury

Istotnym czynnikiem dziel

cym Warmi

i Mazury była religia. Na Warmii dominował katolicyzm,

na Mazurach protestantyzm. Oprócz kryterium wyznaniowego wa

rol

odgrywało tak

e kryterium

zykowe. Ludno

ść

mazurska posługiwała si

gwarow

odmian

polszczyzny – dialektem mazurskim.

Sama

nazwa

Mazury,

dotycz

poj

cia

geograficzno-etnicznego,

nie

tylko

administracyjnego, rozpowszechniła si

dopiero w XIX wieku. Dawniej u

ywano tak

e okre

Mazowsze Pruskie i Mazury Pruskie. W j

zyku niemieckim północn

ęść

Mazowsza, nale

Ŝą

Prus okre

lano mianem Masurenland.

Nazwa pochodzi od okre

lenia grupy etnicznej zamieszkuj

cej te tereny – Mazurów. To miano

wywodzi si

od nazwy Mazowsze. Zdaniem J. Jasi

skiego po rozbiorach, aby odró

Polaków

i ludno

ść

polskiego pochodzenia, zacz

to w stosunku do tych ostatnich u

ywa

nazwy Mazurzy,

poniewa

pochodzili z Mazowsza. Ci, którzy mieszkali na Mazowszu - byli nazywani Mazowszanami.

Pochodzenie nazwy Mazury ł

czono te

z litewskim apelatywem mazuras 'niewielki, kr

py człowiek'

Nazwa Mazury nie miała nigdy charakteru formalnoprawnego poza krótk

histori

okr

mazurskiego, istniej

cego tylko w 1945 roku

. Ludno

ść

mazurska była nazywana ró

nie: polskimi

Prusakami, pruskimi Polakami, ewangelickimi Polakami, pruskimi Mazurami, ludem polsko-pruskim.

Niemcy u

ywali tak

e okre

lenia Naturkinder 'dzieci natury'

. Nawi

zywało to do rolniczego

charakteru tutejszej gospodarki, silnego zwi

zku z przyrod

i wła

ciwie braku industrializacji.

Kontakty z Mazowszem utrudniała odmienno

ść

religijna Mazur. Ró

nice wyznaniowe

zahamowały wzajemn

infiltracj

lingwistyczn

. J

zyk polski na Mazurach był niejako odci

ty od

wpływów ówczesnego j

zyka literackiego i w zwi

zku z tym cechował si

pewn

archaiczno

Funkcjonuj

ce tutaj polskie katechizmy, postylle, Kancjonał i tłumaczenia Biblii były napisane

polszczyzn

okresu odrodzenia. Obraz pi

miennictwa na tych terenach uzupełniały kalendarze braci

Gerssów i wydawane w j

zyku polskim gazety („Przyjaciel Ludu Łecki", „Mazur", ‘Gazeta Ludowa").

Warto wspomnie

o gwarach mazurskich. Podobnie jak gwary warmi

skie nale

Ŝą

do nowszych

dialektów mieszanych, powstałych w okresie od XIV do XVI wieku. Mo

na je podzieli

na: Mazury

wschodnie (Mr

gowskie, Gi

yckie, Piskie, Ełckie, Oleckie), gdzie napływała ludno

ść

z Mazowsza

wschodniego i Mazury zachodnie (Nidzickie, Szczycie

skie), gdzie na dialekty pruskie nawarstwiały

gwary chełmi

skie i gwary Mazowsza zachodniego. Gwary mazurskie wyró

niaj

m.in.

nast

puj

ce cechy:

1) tendencja do intensywniejszych zmi

kcze

k, g, ch (nawet przed samogłoskami tylnymi),

prowadz

ca do zmiany mi

kkich k, g, ch na

, d

;

2) wyst

powanie w słownictwie elementów pruskich;

3) leksykalne i składniowe wpływy niemieckie

Na gwary warmi

skie i mazurskie oddziaływały dawne dialekty wschodnio-

rodkowo-niemieckie, tzw.

wyspa górnopruska (Hochpreussisch) na północ od Olsztyna i Ostródy oraz dialekty dolnoniemieckie,

siaduj

ce dawniej od północy z Mazurami wschodnimi

Gwara umo

liwiała potoczne porozumiewanie si

, jednak

e rol

zyka urz

dowego pełniła

niemczyzna. Ni

porozumiewano si

w s

dach, urz

dach i sklepach. Mimo tego zdecydowany regres

gwary mazurskiej nast

pił dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to wyparta przez niemiecki

przestała pełni

rol

zyka domowego

. Po II wojnie

wiatowej zarówno na terenie Mazur, jak

i Warmii dominuj

rol

zacz

ła odgrywa

polszczyzna.

Okres praindoeuropejski

Zespoły osadnicze wyst

puj

ce na badanych terenach w pocz

tkach neolitu, zwi

zane były

z ugrofi

stref

ludno

ciow

Europy północnej. Pó

niej pojawili si

osadnicy ze

rodkowej Europy.

Powstały, jednolite w swych cechach przewodnich, grupy sambijskiej i mazursko-warmi

skiej kultury

łu

yckiej. Podczas trzech pierwszych wieków naszej ery uformował si

szereg mniejszych i wi

kszych

zespołów typu plemiennego. Zespoły te w VI i VII wieku stworzyły 3 zasadnicze wspólnoty

odpowiadaj

ce zacz

tkowej formie zwi

zków plemiennych:

1. zespół galindzki, uformowany przez Galindów, wraz z pó

niej wyodr

bnionymi plemionami Bartów

i Sasinów;

2. zespół ja

wieski (Ja

wie

, Sudawia, Dainowa i Polleksia);

3 zespół estyjski (Sambia, Skalowia, Nadrowia, Natangia, Warmia, Pogrzania, Pomezania). Ten

ostatni zespól plemion został nazwany pó

niej Prusami. Rozszerzenie nazwy Prusy na Galindi

i Barcj

to pozostało

ść

historiografii

redniowiecznej

wiadectwem dawnego osadnictwa s

nazwy wodne (tzw. hydronimy) przedindoeuropejskie,

staroeuropejskie i indoeuropejskie. Niestety ich analiza jest bardzo trudna, poniewa

zostały przej

przez plemiona pruskie i ja

wieskie, potem osadników niemieckich i polskich, którzy dostosowali je do

własnego sytemu j

zykowego. Zmiany adaptacyjne zatarły do tego stopnia posta

onimów,

niekiedy wr

cz niemo

liwe jest dokonanie prawidłowej rekonstrukcji pierwotnej postaci nazwy. Genez

staroeuropejsk

ma nazwa najwi

kszej rzeki Warmii i Mazur – Łyny. Jej dawne zapisy w formie Alna

lub Alla mo

na ł

czy

z praindoeuropejskim *el-, *ol- 'ciec, płyn

ąć

', zachowanym w wielu apelatywach

bałtyckich i nazwach wodnych na terenie Europy

Okres prabałtycki i bałtycki

Bałtowie byli jednym z plemion indoueropejskich. Nazwa Bałtowie została utworzona sztucznie.

Zaproponował j

G. H. F. Nesselmann, nawi

zuj

c do łaci

skiej nazwy Morza Bałtyckiego - Mare

Balticum. Sama nazwa Bałtyku mo

e pochodzi

od wspólnego j

zykom bałtyckim, lechickim i iliryjskim

rdzenia balt

W pierwszym tysi

cleciu p. n. e. prawdopodobnie doszło do rozbicia plemion bałtyckich na

odłam wschodni (Litwini i Łotysze) i zachodni (Prusowie i Ja

wingowie). Po

redni

pozycj

zajmowali

wymarli ju

Kurowie. Osadnictwo bałtyckie rozwijało si

w dorzeczu Pregoły do podboju przez

Krzy

aków we wczesnym

redniowieczu.

Najstarsz

kultur

zwi

zan

z Bałtami zachodnimi jest kultura kurhanów zachodniobałtyjskich,

obejmuj

ca stopniowo teren mi

dzy Pasł

a Niemnem. Przypuszcza si

e j

zyk zachodniobałtycki

nigdy nie istniał jako jednolita struktura gramatyczno-leksykalna. Poszczególne grupy Bałtów

posługiwały si

własnymi dialektami, ponadto pewn

rol

odgrywały substraty j

zykowe

wcze

niejszych osadników: indoeuropejskie i ugrofi

skie. Zamiast mówi

o jednolitym j

zyku mo

ywa

okre

lenia „bałtosłowia

ski zespół wi

zów komunikatywnych"

Ze wzgl

du na wielo

ść

procesów substytucyjnych, którym podlegały nazwy trudno jest okre

czy dane okre

lenie jest utworzone przez plemiona bałtyckie, czy te

nale

y do nazw

staroeuropejskich

Wpływy pruskie

Najstarszy zapis okre

laj

cy mieszka

ców tych terenów pochodzi z wykazu plemion Geografa

Bawarskiego, sporz

dzonego w IX wieku. Wymienia on form

Bruzi. W X wieku w kronice Ibrahim ibn

Jakuba odnotowano: Z Mesko s

siaduj

na wschodzie Rus, a na północy Borus. Pierwszy zapis

w łaci

skiej formie j

zykowej znajduje si

w „Dagome iudex”. Brzmi on nast

puj

co: Pruzze usque in

locum, quo dicitur Russe, czyli Prusowie a

do miejsca, gdzie si

nazywa. W

ywocie

Wojciecha, pochodz

cym z pocz

tków XI wieku oddano wahania misjonarza, który si

zastanawiał

utrum Liuticenses […] an Pruzzorum fines adiret czyli czy do Lutyków, czy te

do Prusów obra

drog

Nazwa Prusowie przyj

ła si

na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku, wypieraj

c u

ywane

dotychczas okre

lenie Estowie (Aesti)

. W

redniowiecznych kronikach i dokumentach stosowano

ró

ne formy: łaci

skie: Bruzzi, Pruzi, Pruzzi, Prisci, Prusci, Pruteni, Prut(h)eni i niemieckie: Prüssen,

Prüzin, pó

niej Altpreussen, Altprussen. Brakuje kategorycznych s

dów na temat pochodzenia nazwy.

Jedna z hipotez doszukuje si

ródeł tego etnonimu w pokrewnych j

zykach bałtyjskich. Wpływ na

powstanie nazwy mogły mie

nast

puj

ce słowa: litewskie pr

tas, łotewskie práts, pruskie pruta,

oznaczaj

ce 'rozum' oraz litewskie prasti, łotewskie prast czyli 'rozumie

, poj

ąć

'. W polskiej adaptacji

pruskie słowa presi, prast, ne prast mogły pocz

tkowo oznacza

'człowieka, który zrozumiał, poj

sens'

. Mniej prawdopodobna wydaje si

hipoteza A. Brücknera, który uznaje nazw

Prusy za kpi

i wywodzi j

od prausti 'my

' lub prusna 'ryło, pysk'

Sami Prusowie okre

lali si

przewa

nie za pomoc

okre

utworzonych od nazw regionów,

z których pochodzili. Nie tworzyli zwartej pa

stwowo

ci, wi

c wspólne okre

lenie kraju i narodowo

nie było im potrzebne. Nazwa Prusy zacz

ła by

powszechnie u

ywana po aneksji ziem pruskich

przez pa

stwo zakonne.

Prusowie dzielili si

na nast

puj

ce plemiona: Pomezanowie, Pogezanowie, Warmowie,

Natangowie, Bartowie, Galindowie, Sasinowie, Ja

wingowie, Sambowie, Nadrowowie. Okre

lenie

Pomezania pochodzi prawdopodobnie od słowa pomedian 'kraj pod lasami'. Nazw

Pogezania

wywodzi si

od pruskiego słowa pagudian, oznaczaj

cego 'kraj poro

ty zaro

lami'. Natangia to

„kraina o spływaj

cych wodach”. Nadrowia otrzymała nazw

od pruskiego słowa druvis 'bar

wydr

ąŜ

one drzewo'. Nazwa Sambii prawdopodobnie pierwotnie oznaczała kraj nizinny lub rolniczy (od

pruskiego same 'rola'). Skalowia jest nazw

interpretowan

ró

norodnie, wywodzi si

z j

zyka

litewskiego i wi

ąŜ

e si

z okre

leniem 'le

nego kraju' lub z zaginion

nazw

jednego z wi

kszych

dopływów Niemna. Sudowia wzi

ła nazw

od rzeki Suduone // Sudonia (dzisiejsza Szeszupa). Nazwa

Galindia pochodzi od wyrazu galas, oznaczaj

cego 'koniec, kres'. Galindia za której granic

nie

mieszkało

adne pruskie plemi

mogła by

okre

lana jako 'kraj poło

ony na ko

wiata'

Nie mo

na uto

samia

dawnego terytorium plemiennego plemion pruskich z pa

stwem pruskim,

którego istnienie zainaugurował Zakon Naj

tszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.

Podbite ziemie okre

lano pocz

tkowo mianem Pa

stwa Zakonnego, potem Prus Ksi

ąŜę

cych. Tereny

na których przewa

ce wpływy miał Zwi

zek Pruski nosiły nazw

Prus Królewskich. W pó

niejszym

okresie dynastia Hohenzollernów zacz

ła nazywa

Prusami całe podległe sobie terytorium, powstałe

przez poł

czenie Brandenburgii i Prus Ksi

ąŜę

cych. Po pierwszym rozbiorze i przył

czeniu Warmii do

ziem niemieckich spopularyzowało si

okre

lenie Prusy Wschodnie (Ostpreussen). Ziemie te tak

okre

lano zlatynizowan

nazw

Borussia.

W j

zyku niemieckim istniej

przymiotniki odró

niaj

ce Prusów i Prusaków: preussisch –

aprussisch. W polszczy

nie funkcjonuje tylko okre

lenie pruski, definiowane jako ‘odnosz

cy si

Prusów lub Prusaków; charakterystyczny dla Prus’

. Brak jest wi

c tu rozgraniczenia mi

dzy tym, co

zało si

z dawnymi Prusami, a tym co dotyczyło Prusaków. Ró

nica podkre

lana jest na

płaszczy

nie rzeczownikowej: Prusak to 'mieszkaniec byłego królestwa niemieckiego powstałego

z Brandenburgii i Prus Ksi

ąŜę

cych, od 1618 r. poł

czonych przez Hohenzollernów'

, a tak

e 'Niemiec

pochodz

cy z Prus'

. Prus to za

'pierwotny mieszkaniec Prus'.

Prusowie posługiwali si

pierwotnie tylko swoim własnym j

zykiem. J

zyk pruski był

zró

nicowany dialektalnie. Dialekty staropruskie i ja

wieskie zachowały szereg cech archaicznych,

niewyst

puj

cych w innych j

zykach wschodniobałtyckich, np. zachowanie prabałtyckiego

dyftongów ai, ei, grupy dl. Utrzymała si

w nich tak

e odr

bno

ść

spółgłosek nosowych. Przetrwała

tak

e pierwotna forma dopełniacza liczby pojedynczej z ko

cówk

s, z pierwotnego -o-so. J

zyki

bałtyckie, do których zalicza si

równie

pruski uwa

ane s

za najbardziej archaiczne spo

ród

zyków indoeuropejskich i najbli

sze j

zykowi praindoeuropejskiemu

Zdawano sobie spraw

e chrystianizacj

tych terenów ułatwi klerowi znajomo

ść

zyka

pruskiego. Papie

Marcin V w 1426 r. nakazał biskupowi warmi

skiemu,

eby zadbał o promocj

ksi

ęŜ

y znaj

cych j

zyk pruski. W zwi

zku z tym w Lidzbarku powstała szkoła dla chłopców pruskich,

przygotowuj

ca do stanu duchownego

zyk staropruski ostatecznie zanikł w XVII wieku wyparty przez niemiecki. Pozostały nieliczne

zabytki pi

miennictwa, takie jak: niemiecko-pruski Słownik elbl

ski z ok. 1400 r., spis wyrazów

pruskich zamieszczony w kronice Szymona Grunau, zebrany w latach 1517-1526 w

ród Prusów

cych na Półwyspie Sambijskim, a tak

e wzdłu

wybrze

a morskiego i w dolnym dorzeczu Pregoły.

Do listy reliktów j

zyka pruskiego nale

y doda

dwa katechizmy Lutra wydane w 1545 r. i tzw.

Enchiridion z 1561 roku

W ostatnich latach została podj

ta próba odtworzenia j

zyka pruskiego. W 1990 r. w Kownie

powstało Bractwo Prusa. Jeden z jego zało

ycieli, filolog Letas Palmajtis dokonał próby odtworzenia

tej wymarłej mowy, okre

laj

c swoje dzieło mianem j

zyka neopruskiego.

W dokumentach utrwalono nazwy osobowe pochodzenia pruskiego, zachowały si

one równie

w odosobowych nazwach miejscowych. Antroponimy pruskie, podobnie jak słowia

skie, mo

podzieli

według ich pochodzenia na:

- wywodz

ce si

od wyrazów pospolitych (np. Warnike < warnis 'kruk', Kometris < komaters 'ojciec

chrzestny'),

- utworzone od przezwisk (np. Swentike < swenta- '

ty', Ramico < rams 'cichy'),

- pochodz

ce od imion dwuczłonowych pełnych i skróconych (np. Gaudewil, Algaude, Garbeike,

Kymocke, Alsutte), zaadaptowane z j

zyka polskiego (np. Stanike, Staniko, Staschke, Stanko <

Stanisław) i niemieckiego (np. Petrucke, Petrocke < Peter)

Prusowie niekiedy zniemczali własne imi

i nazywali nim uzyskane od Zakonu lub biskupstwa

posiadło

ci, np. Prus Crossis przybrał miano Krossen i nadał tak

nazw

posiadanej przez siebie

ęś

ci pruskiego terytorium Bludyn. Przy chrzcie Prusowie, podobnie jak Polacy i Niemcy, otrzymywali

imiona chrze

cija

skie. W dokumentach krzy

ackich cz

sto notowano je obok imion pruskich, które

kolejne pokolenia traktowały jak nazwiska rodowe. W ten sposób np. potomkowie Piotra Tessyma:

Otto von Wapel, Jan Rabe, Bartłomiej Kalk – stali si

protoplastami osobnych rodów

wiadectwem obecno

ci j

zyka pruskiego na tych ziemiach s

przede wszystkim nazwy

miejscowe i wodne. Pruskie nazwy wspólnot osadniczych przetrwały a

do XIV wieku w tradycji ustnej.

Pierwsze zapisy nazw pruskich pochodz

z XII i pocz

tków XIII wieku. Przy okazji sporz

dzania aktów

lokacyjnych i nada

rycerskich, zapisywano je w niemieckiej i łaci

skiej transliteracji. Nazwy

genetycznie pruskie z reguły były u

ywane dalej na terenach zamieszkiwanych przez ludno

ść

prusk

Osadnicy zamieszkuj

c na terenach zasiedlonych przez Prusów, przejmowali ju

istniej

ce nazwy

w ich postaci oryginalnej lub dokonuj

c adaptacji do własnego j

zyka, np. proweniencji pruskiej s

nazwy, zawieraj

ce człon "-ławki", pochodz

cy z pruskiego lauk(u)s 'osada', np. G

gł

wki, Sterławki,

Terławki itp.

. Znaczna cz

ęść

nazw jezior i rzek jest tak

e pochodzenia staropruskiego, np. Dadaj –

od pruskiego *Dadajs, Kalwa – prawdopodobnie od staropruskiego *Kalw

, Ko

no – substytucja

fonetyczna *Kaisnikis, Pisa od *P

, Rasz

g – polska substytucja fonetyczna nazwy pruskiej

Ransig

, Wad

g od *Wadangis

. Po

rednictwo j

zyka niemieckiego wpływało na zniekształcanie

postaci fonetyczno-morfologicznej onimów i zatarcie znaczenia etymologicznego nazwy. Pisarze

niemieccy nie znali pruskiego, co utrudniało poprawny zapis nazwy. Ponadto nale

y pami

pewien wpływ na form

zapisu miało pochodzenie kancelisty, rodzaj u

ywanego przez niego dialektu

niemieckiego i nawyki pisowniane.

Wpływy niemieckie

Nazwy niemieckie pojawiły si

na tych terenach ju

w XIII wieku. Rozpowszechniły si

w nast

pnym stuleciu. Nadawano je zamkom krzy

ackim i wsiom zakładanym na prawie chełmi

skim.

Były zapisywane w j

zyku kancelarii krzy

ackich, a pó

niej w urz

dowym j

zyku niemieckim. Nazwy

te miały charakter oficjalny. W powszechnym nieoficjalnym obiegu funkcjonowały nazwy proweniencji

pruskiej lub polskiej, np. Glansddorf alias Zalbki, Brodnica alias Strasberg. Wi

ksze ilo

ci nazw

niemieckich powstały w tak

e w XVIII i XIX wieku. Wi

zało si

to m. in. z zasiedlaniem wsi

zniszczonych i opuszczonych na skutek wojny czy epidemii, a tak

e procesem germanizacji nazw

polskich, np. Kaczeniec > Friedental

, Ko

uchy Wielkie > Groß Kosuchen, Jagodne Małe > Klein

Jagodnen, W

ęŜ

ówka > Wensowken, Wronka > Klein Wronnen, Okr

głe > Okrongeln, Kamionki >

Steintal

Oprócz nazw miejscowych w dokumentach uwieczniono tak

e antroponimy. Mo

na wyró

in. nast

puj

ce typy nazwisk proweniencji niemieckiej:

pochodz

ce od nazw osobowych: imion (np. Ertmann, Gottschalk, Heidi, Henzel, Klaus,

Lampert, Angrich) i przezwisk (np. Achtsnicht, Feierabend, Klein, Lachermunt, Manteufel,

Reich, Schwartz, Wunder, Mitwitz, Ochs, Langhals);

pochodz

ce od nazw miejscowych, np. Grunau, Hochwald, Hohenstein, Kurzbach,

Sommerfeld, Wildenau, Braunberger, Meisner, Brombergsche, Heilsbergen;

pochodz

ce od okre

zawodu – np. Becker, Bierman, Fiedler, Goldsmidt, Kesler, Messing,

Möller, Schmidt, Schneider, Wagner, Zimmermann, Zölner

Germanizowano tak

e nazwiska pochodzenia polskiego, np. Drigalsky < Drygalski, Sich < Zych,

Jänke < Janek, Joswich < Jó

wik, Ogurgke < Ogórek, Dolenga < Doł

ga, Pientcka < Pi

tka,

Gendrzeiko < J

drzejko, Gloffka < Główka, Schuschuncka < Suszonka

obiekty, które do tej pory nie były nazwane lub których nazwy zostały zapomniane otrzymywały

niemieckie nazwy wodne, np. Kleiner See, Stiller See, Karpfen Teich, Buchwalder See, Oberteich.

ksze zbiorniki i cieki wodne miały nazwy pochodzenia staropruskiego

zyk niemiecki poszerzał swój zasi

g stopniowo. W 1804 roku władze pruskie wprowadziły

rozporz

dzenie,

eby nauczycielem mógł by

tylko ten, kto umie pisa

i czyta

po niemiecku. Zmiany

dokonywały si

tak

e na wy

szym stopniu kształcenia. W praktyce zgin

ły tzw. łaci

skie szkoły

miejskie. Zako

czono działalno

ść

zasłu

onej dla polszczyzny Szkoły Prowincjonalnej w Ełku. Na jej

miejsce powstało w 1813 roku gimnazjum, w którym j

zyk polski pojawiał si

tylko jako przedmiot

fakultatywny. W 1835 roku władze pruskie usun

ły j

zyk polski ze wszystkich szkół miejskich na

Mazurach. W 1873 roku, rozporz

dzeniem prezydenta Horna, polszczyzna przestała by

zykiem

wykładowym w warmi

skich i mazurskich szkołach wiejskich. W tutejszym szkolnictwie pozostawiono

jedynie w formie szcz

tkowej - w nauce religii. By sko

czy

szkoł

nale

ało wi

c pozna

zyk

niemiecki. Edukacja zapewniała awans społeczny, wprowadzaj

c tym samym miejscowych

inteligentów w kr

g niemieckiej kultury.

Zasi

g j

zyka niemieckiego na Mazurach stopniowo si

poszerzał. O skali asymilacji

wiadcz

statystyki zapisów j

zykowych. W roku 1890 za swój j

zyk ojczysty uznało wył

cznie: niemiecki –

143 397, a polski 152 186 osób, to w roku 1925 odpowiednio 364 723 i 2297 Mazurów (w tym

niemiecki i polski – 4602, niemiecki i mazurski – 23 452 i mazurski – 40 869)

Z reguły słowa germanizacja u

ywa si

uwzgl

dniaj

c tylko jego nacechowanie pejoratywne.

Warto pami

o tym,

e wpływy niemieckie na tych terenach były nie tylko odgórnie narzucone (jak

sugeruje stereotypowe pojmowanie germanizacji pruskiej), ale te

naturalne. Dochodziło przecie

samoistnego przenikania si

etnosów, bilingwizmu i równoległego współfunkcjonowania kilku j

zyków

na tym samym terenie.

Wpływy polskie

O obecno

ci j

zyka polskiego na tych terenach

wiadcz

liczne polskie nazwy wsi, np. Gniadki,

Bronisze, Michałki, Młódki, Samolubie, Drygały, Sokoły, Krzy

any. Ilo

ść

nazw polskich wzrastała wraz

z napływem ludno

ci z Mazowsza, ziemi chełmi

skiej, dobrzy

skiej. Polszczono tak

e nazwy

o proweniencji pruskiej lub niemieckiej, np. Br

swałd < Braunswalde, Cygelak < Ziegellack, Frombork

< Frauenburg, Pasym < Passenheim, Wyszembork < Weissenburg, Ostróda < Osterode, Lutry <

Lautern, Iława < Eylau, Bartoszyce < Bartenstein, Jonkowo < Jonkendorf, Biały Dwór < Weishof,

Ładne Pole < Schönfeld, Miłomłyn < Liebemühl

Funkcjonowały tu tak

e antroponimy pochodzenia polskiego. Mo

na tu przytoczy

przykłady

poszczególnych typów nazwisk:

pochodz

ce od nazw osobowych (imion i przezwisk) – Stach, Radzik, Radek, Rosz,

Grzywacz, Wielki, Zimny, Zuch, Czekalski, Pieni

ąŜ

kowicz, Marmoszewicz i inne;

pochodz

ce od nazw miejscowych – Krasicki, D

bowski, Działy

ski, Jabłonowski, Orłowski,

Szymanowski, Olsza

ski, Zakrzewski, Grabski, Potocki i inne.

W Prusach Królewskich w XVII wieku j

zyk polski zacz

ł pełni

rol

oficjalnego j

zyka

urz

dowego. Toczyły si

w nim obrady sejmików i sporz

dzano dokumenty. Polonizacja odbywała si

zasadzie dobrowolno

ci, nie było formalno-prawnych nacisków w tej sprawie

Do XIX wieku na terenach mazurskich komunikowano si

przewa

nie w j

zyku polskim,

nacechowanym gwarowo. W nim toczyły si

rozmowy, sporz

dzano umowy itd. Popularne były

kalendarze w j

zyku polskim. Polszczyzna zyskała tak

e status j

zyka "teologicznego". Po polsku

odbywały si

lekcje religii, odprawiano nabo

stwa i czytano Bibli

. J

zyk stał si

tu jednym

z elementów to

samo

ci religijnej. Polszczyzna była wykładana w niektórych placówkach nauczania,

np. Szkole Prowincjonalnej w Ełku. Jednak

e na Mazurach mo

na mówi

raczej o

wiadomo

regionalnej, a nie narodowej. U

ywanie j

zyka polskiego nie musiało oznacza

poczucia

przynale

ci do Rzeczpospolitej.

Kiedy zacz

ły si

urz

dowe naciski germanizacyjne, w obronie polszczyzny stan

li m.in.

mazurscy pastorzy Krzysztof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Gizewiusz, a potem historyk Wojciech

trzy

ski. Te działania niestety nie zapobiegły wyrugowaniu polszczyzny z oficjalnego systemu

kształcenia. Doszło do swoistego rozwarstwienia. J

zyk polski (głównie w odmianie gwarowej) stał si

dla „polskich" Warmiaków kodem „

wiata domowego", a niemiecki słu

ył do oficjalnego,

„zewn

trznego" porozumiewania si

. Dla etnicznych Niemców polszczyzna literacka czy gwara

warmi

ska stanowiły tylko kod pomocniczy w kontaktach z ludno

polsko-warmi

Na Warmii do zachowania j

zyka polskiego przyczynił si

ciół katolicki. W wielu parafiach

głoszono kazania w j

zyku polskim. Wpływ na o

ywienie polskiej

wiadomo

ci narodowej i j

zykowej

miało objawienie Matki Boskiej w 1877 r. w Gietrzwałdzie. Przybywaj

cych do tej podolszty

skiej

miejscowo

ci pielgrzymów ł

czyła wspólna religia, kultura i j

zyk.

Mniejsz

na Mazurach rol

w krzewieniu polskiej

wiadomo

ci j

zykowej odegrała prasa.

Nie mo

na jednak nie wspomnie

o utworzonej w 1886 roku „Gazecie Olszty

skiej". Pewne znaczenie

miały tak

e zakładane w XIX wieku biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych. Warmiacy otrzymywali

aktywne wsparcie działa

polonizacyjnych ze strony rodaków z Pomorza i Wielkopolski. Czynnikiem

cym była w tym wypadku tak

e religia katolicka. Po traktacie wersalskim do Polski została

przył

czona tylko Działdowszczyzna. Znaczna cz

ęść

autochtonów opu

ciła te terytorium, pozostała

jednak grupa inteligencji, działaj

cej na rzecz mazurskich tradycji i polskiej tradycji regionu. W 1935 r.

powstał Zwi

zek Mazurów.

Po II wojnie

wiatowej tereny Warmii i Mazur zostały doł

czone do Polski. Komisja Ustalania

Nazw Miejscowych nadała polskie okre

lenia miejscowo

ciom, dotychczas funkcjonuj

cym pod nazw

niemieck

. Utworzono urz

dowo tak

e wiele nazw topograficznych.

Podsumowanie

Rozwa

c problemy onomastyczne nale

y pami

e na kształt systemu nazewniczego

w danym czasie i miejscu, oprócz czynników j

zykowych, znaczny wpływ miały historia i polityka.

Obowi

zuj

ce prawo znacznie wpływało na charakter osadnictwa, a okre

lony j

zyk urz

dowy

determinował kształt zapisywanych nazw. Tutejsz

społeczno

ść

lokaln

tworzyły ró

ne grupy

kulturowe. Najwa

niejsz

rol

odegrali Prusowie, Niemcy i Polacy, ale nie mo

na zapomina

o wpływach innych grup etnicznych.

SŁOWNICZEK WYBRANYCH TERMINÓW ONOMASTYCZNYCH

Antroponim – nazwa osobowa.

Apelatyw – nazwa pospolita.

Choronim – nazwa cz

ęś

wiata, krainy, pa

stwa.

Chrematonim – nazwa wytworu pracy ludzkiej, np.

rodków transportu: samochodów, poci

gów,

samolotów, statków itd.

Etnonim – nazwa narodu, plemienia.

Hydronim – nazwa wodna.

Nomen appellativum – nazwa pospolita, np. baran jako gatunek zwierz

cia.

Nomen proprium – nazwa własna, np. Baran jako przezwisko.

Onim – nazwa własna.

Onomastyka – inaczej nazewnictwo, dział j

zykoznawstwa, zajmuj

cy si

nazwami własnymi.

Oronim – nazwa górska.

Toponim – nazwa miejscowa

Zoonim – nazwa zwierz

cia

YTE SKRÓTY

KMW – „Komunikaty Mazursko-Warmi

skie”

On – „Onomastica”

ZNUG – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gda

skiego. Prace J

zykoznawcze.

PRZYPISY

Przedstawiane tu wiadomo

ci na temat osadnictwa i zró

nicowania j

zykowego pochodz

głównie z nast

puj

cych prac:

S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur. Od pradziejów do 1945 roku, Olsztyn 1992; A. Szyfer, Warmiacy. Studium to

samo

ci,

Pozna

1996, J. Przeradzki, Warmia i Mazury. Zarys dziejów, Olsztyn 1985; R. Traba, Prusy Wschodnie. Mi

dzy symbolem

„Kulturträger” a „ofiar

germanizacji”, „Borussia” 1992, nr 3/4, s. 4-11.

Zob. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia

skich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski,

t. XII, Warszawa 1893, s. 8.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza Pregoły, Olsztyn 1987, s. 9; L. Zabrocki, Transpozycje strukturalne polsko-prusko-

niemieckie w zakresie nazw topograficznych Pomorza Mazowieckiego,[w:] I Mi

dzynarodowa slawistyczna konferencja

onomastyczna. Ksi

ga referatów, red. W. Taszycki, Wrocław 1961, s. 203-205.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 9.

Zob. m.in. S. Szostakowski, Litwini pruscy od ko

ca XVIII do pocz

tków XX wieku, KMW 1989, nr 1-4 (183-186), s. 42.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów,Wrocław 1997, s. 495.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, s. 451.

Zob. m.in. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 272.

W. Barczewski, Kiermasy na Warmii, wyd. VII, Olsztyn 2002, s. 12.

Zob. m.in. S. Dubisz, H. Kara

, N. Kolis, Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995, s. 146-147.

Zob. W. K

trzy

ski, O Mazurach, opr. J. Jasi

ski, Olsztyn 1968, s. 27.

J. Jasi

ski, Wokół poj

cia mazursko

ci. Referat wygłoszony na seminarium: Mazury. Tragedia krainy pogranicza,

zorganizowanym przez Ostsee-Akademie i Wspólnot

Kulturow

"Borussia", Mr

gowo 19-22 X 1994. Cyt. za: B. Domagała,

Mniejszo

ść

niemiecka na Warmii. Rodowód kulturowy, organizacja, to

samo

ść

, Olsztyn 1996, s. 21.

Zob. wywiad D. Jarosi

skiego z E. Krukiem, Na tyłach historii, „Rzeczpospolita" 17 VI 1995, nr 139.

Zob. m.in. S. Dubisz, H. Kara

, N. Kolis, dz. cyt., s. 19, 84.

Zob. J. Siatkowski, Interferencje j

zykowe na Warmii i Mazurach, „Studia z filologii polskiej i słowia

skiej” 1983, s. 111.

Zob. B. Domagała, dz. cyt., s. 50.

Zob. Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red. B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985, s. 19, 52.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 431.

Zob. J. Powierski, Najdawniejsze nazwy etniczne z terenu Prus i niektórych obszarów s

siednich, KMW 1965, nr 2, s. 177-

178.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 42-43.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 432.

Nazwa ta pó

niej zacz

ła okre

Finów Zachodnich. Zachowała si

do dzi

w okre

leniu kraju nadbałtyckiego – Estonii.

Wiadomo

ci na temat pochodzenia etnonimu Prusy przytaczam za: Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 5-8; M.Pollakówna, Zanik

ludno

ci pruskiej, [w:] Szkice z dziejów Pomorza. Pomorze

redniowieczne, red. G. Labuda, Warszawa 1958, s. 163.

Zob. A. Brückner, Słownik etymologiczny j

zyka polskiego, Warszawa 1957, s. 438.

Zob. S. Achremczyk, dz. cyt., Olsztyn 1992, s. 10, Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 270-278, 286.

Słownik j

zyka polskiego PWN, red. M. Szymczak, Warszawa 1999, t. III, s. 906.

Tam

Inny słownik j

zyka polskiego, red. M. Ba

ko, Warszawa 2000, t. II, s. 282.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 289.

Zob. M. Borzyszkowski, Szkoły diecezji warmi

skiej w okresie od XIII do połowy XIV wieku, „Studia Warmi

skie" 1963, t. II,

s. 54.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 38, 490.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 433-435.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 486-487.

Zob. A. Szyfer, dz. cyt., s. 131.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 44, 89, 113, 173, 188, 237.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 441-442.

Zob. G. Biału

ski, Uwagi o zmianie nazw miejscowo

ci w Prusach Wschodnich, „Borussia” 1998 nr 16, s. 281-286.

Przykłady nazwisk pochodz

z mojej pracy doktorskiej, dotycz

cej antroponimii dawnego komornictwa lidzbarskiego.

Przykłady przytaczam za M. Biolik, Germanizacja nazwisk polskich mieszka

ców okolic W

gorzewa w latach 1653-1853,

Prace J

zykoznawcze WSP w Olsztynie, 1997, nr 1 s. 5-19.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 443-444.

B. Domagała, Orientacje narodowo

ciowe Mazurów i Warmiaków – stowarzyszenia mniejszo

ci niemieckiej na Mazurach,

„Borussia” 1991 nr 1, s. 22.

Szczegółowy wykaz przekształconych nazw przedstawia praca B. Czopek-Kopciuch, Adaptacje niemieckich nazw

miejscowych w j

zyku polskim, Kraków 1995, s. 155-189.

Zob. J. Tazbir, Rzeczpospolita jako „ptak pstry wszytek farbowany". Ilu było Polaków w Polsce?, "Polityka" 19 VI 1993, nr 25

(1885).

Zob. A. Szyfer, dz. cyt., s. 156.