EPIKUR z Samos LIST DO HERODOTA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

EPIKUR z Samos

LIST DO HERODOTA

przeł. Kazimierz Le

niak, fragmenty

Epikur przesyła Herodotowi pozdrowienie. (...) uło

yłem dla ciebie ten skrót i elementarny

wykład wszystkich moich nauk.

(...) zajmijmy si

spraw

rzeczy niejawnych; najpierw za

tym,

e z niebytu nic powsta

nie mo

e, w przeciwnym razie wszystko mogłoby powstawa

ze wszystkiego bez

adnych zarodków. A gdyby znów to, co znikło, było unicestwiane, wówczas od dawna

wszystkie rzeczy przestałyby istnie

, gdy

nie byłoby tego, w co by si

mogły

przekształci

wiat był zawsze taki, jaki jest teraz, i taki na zawsze pozostanie. W có

zaiste mógłby si

przekształci

? Nie istnieje wszak

e poza cało

aden czynnik, który

mógłby przenikn

ąć

rodka

wiata i wywoła

w nim zmian

Cało

ść

jest utworzona z ciał i pró

ni. (...) Istnienie ciał potwierdzaj

na ka

dym kroku

wra

enia zmysłowe; na nich musi si

opiera

wnioskowanie o rzeczach niejawnych.

Gdyby nie było tego, co nazywamy pró

, przestrzeni

czy natur

niecielesn

, ciała nie

miałyby si

gdzie ulokowa

i gdzie porusza

, co - jak przecie

wida

- czyni

. Poza

ciałami i przestrzeni

nic si

nie da pomy

ani poj

ciowo, ani analogicznie do

poj

ciowego uj

cia; pojmujemy je bowiem jako pełne natury, a nie jako własno

ci czy

przypadkowe cechy.

ród ciał jedne s

zło

one, inne znów s

ich elementarnymi składnikami. (...). Owe

elementarne składniki s

niepodzielne i niezmienne, skoro cało

ść

wszechrzeczy jest

zdolna do trwania po rozpadni

ciu si

ciał zło

onych, a bynajmniej nie ginie i nie

przechodzi w niebyt; a jest tak dlatego,

e owe elementarne składniki maj

zwart

budow

i wskutek tego czynniki rozkładu nie maj

do nich dost

pu. A zatem pierwotne

stki elementarne musz

niepodzielnymi ciałami fizycznymi.

Dalej: wszechcało

ść

jest niesko

czona, bo to, co jest sko

czone, ma swój kraniec; a

kraniec mo

e by

pomy

lany tylko ze wzgl

du na co

innego. (...). A zatem skoro

wszechcało

ść

nie ma kra

ca, to nie ma równie

granicy, a skoro nie ma granicy, jest

niesko

czona i nieograniczona.

Co wi

cej, wszechcało

ść

jest niesko

czona zarówno ze wzgl

du na ilo

ść

ciał, jak i

wielko

ść

przestrzeni. Gdyby bowiem przestrze

była niesko

czona, a ciała w ilo

sko

czonej, wówczas nie mogłyby si

nigdzie zatrzyma

, lecz rozproszone mkn

łyby w

niesko

czono

ść

, poniewa

nie miałyby

adnego punktu oparcia i nie byłyby

zatrzymywane przez

adne zderzenie, z drugiej za

strony, gdyby przestrze

była

ograniczona, nie mogłyby si

w niej pomie

ciała w niesko

czonej ilo

ci.

Ponadto nieprzenikliwe ciałka atomowe, z których s

zbudowane ciała zło

one i na które

nast

pnie rozpadaj

, maj

nieokre

lon

ilo

ść

kształtów. Jest zgoła niemo

liwe, aby

niesko

czona ró

norodno

ść

zjawisk mogła powsta

z daj

cej si

ąć

rozumem ilo

kształtów. Ka

dy kształt jest reprezentowany przez niesko

czon

ilo

ść

atomów,

natomiast ró

norodno

ść

kształtów nie jest niesko

czona, lecz tylko nieokre

lona (...).

Atomy poruszaj

nieustannie przez cał

wieczno

ść

(...) i jedne spo

ród nich znajduj

stale w znacznej od siebie odległo

ci, podczas gdy inne przyjmuj

ruch drgaj

cy, gdy

Strona 1 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

wskutek uwikłania znalazły si

w sko

nym poło

eniu albo gdy powstrzymane zostały

przez atomy zdolne do uwikłania.

To,

e ka

dy atom jest od reszty atomów oddzielony przestrzeni

, sprawia natura

przestrzeni, która ich odbiciu nie mo

e stawia

oporu; a ponadto twardo

ść

wewn

trzna

atomów powoduje przy zderzeniu odbicie, o ile uwikłanie pozwoli wróci

na dawne

miejsce. Proces ten nie ma pocz

tku, poniewa

atomy i pró

nia s

odwieczne. (...)

(...) Otó

istnieje niesko

czenie wiele

wiatów, cz

ęś

ciowo podobnych do naszego,

ęś

ciowo niepodobnych. Niesko

czenie wiele atomów, jak to wy

ej zostało wykazane,

dzi w bezkresn

przestrze

kosmiczn

. Jednak

e nie wszystkie atomy spo

ród tych,

które tworz

wiat albo mog

go utworzy

, bywaj

yte na budow

jednego

wiata czy

pewnej sko

czonej ilo

wiatów, takich samych lub ró

nych. Nic wi

c nie stoi na

przeszkodzie, by przyj

ąć

istnienie niesko

czenie wielu

wiatów.

Istniej

tak

e odbitki o takim samym kształcie, jak ciała realne, a ró

od nich tym,

e przewy

szaj

je subtelno

budowy. (...) Je

eli ich ruch poprzez pust

przestrze

nie napotyka

adnej przeszkody od p

cych z przeciwnej strony atomów, wówczas

wszelk

odległo

ść

wyobra

aln

przebywaj

w nie daj

cej si

pomy

krótkiej chwili.

Albowiem napotkany opór przyjmuje posta

powolno

ci, a brak oporu szybko

ci. (...)

Dodam jeszcze,

e powstawanie podobizn dokonuje si

z szybko

li i

e ich

emanowanie z powierzchni ciał odbywa si

bezustannie; nie obserwuje si

przy tym

zmniejszania si

ciał, a to dzi

ki ci

głemu wyrównywaniu ubytku przez nowe cz

steczki.

Odrywaj

ce si

podobizny zachowuj

przez długi czas poło

enie i porz

dek atomów

znajduj

cych si

w przedmiocie realnym, chocia

by uległy całkowitemu wymieszaniu. (...)

Trzeba równie

i to uzna

e z przedmiotów zewn

trznych dociera do nas co

, dzi

czemu mo

emy widzie

kształty i my

o nich. (...) z przedmiotów odrywaj

docieraj

do nas pewne ich odbitki, zachowuj

c t

sam

barw

i ten sam kształt, co i

przedmioty, a zale

nie od swych rozmiarów przedostaj

do naszych oczu lub

naszego umysłu. Poruszaj

bardzo szybko, wywołuj

c przez to wra

enie jednolitego i

trwałego przedmiotu, a dzi

ki odpowiednim zderzeniom, pochodz

cym z drgania atomów

w gł

bi ciał stałych, utrzymuj

zgodno

ść

z podło

em. Niezale

nie od tego, jakie

wyobra

enia zdob

dziemy, wyobra

enie kształtu czy przypadkowych własno

ci, i na

jakiej drodze, bezpo

rednio przez umysł czy przez zmysły, b

dzie to zawsze kształt

realnego ciała, powstaj

cy albo dzi

ki kolejnemu napływowi podobizn, alb

dzi

przypomnieniu obrazu. Natomiast fałsz i bł

d wi

ąŜą

zawsze z tym, co jest dodane

przez mniemanie, a co oczekiwało wpierw na swe potwierdzenie albo przynajmniej na
niezaprzeczenie i co w dalszym ci

gu nie zostało potwierdzone albo nawet jest

zaprzeczone (...).

(...) Równie

słyszenie powstaje dzi

ki strumieniowi napływaj

cemu z ciała

cego, brzmi

cego, brz

cego czy w inny jaki

sposób wywołuj

cego czucia

słuchowe. (...) wstrz

s, jaki powstaje w nas bezpo

rednio po wydaniu tonu, wywołuje

pchni

cie pewnych cz

stek, które tworz

podobny do tchnienia strumie

, dzi

ki któremu

powstaje w nas czucie słuchowe.

Co do powonienia, to równie

trzeba uzna

e, podobnie jak słuch, nigdy by nie mogło

wywoła

adnego wra

enia, gdyby pewne cz

steczki, które posiadaj

zdolno

ść

pobudzania narz

du zmysłowego, nie były wysyłane przez ciało, jedne w sposób

bezładny i nieprzyjemny, inne łagodnie i przyjemnie.

Nale

y równie

uzna

e atomy nie posiadaj

adnej jako

ci rzeczy zmysłowych prócz

kształtu, ci

ęŜ

aru, wielko

ci i tego, co z konieczno

ci wi

ąŜ

e si

z kształtem. Albowiem

wszelka jako

ść

zmienia si

, podczas gdy atomy nie podlegaj

adnym zmianom, a przy

Strona 2 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

rozpadzie rzeczy zło

onych musi pozostawa

trwałego i niezmiennego, dzi

ki czemu

zmiany nie doprowadzaj

do unicestwienia ani te

nie powstaj

z niczego, lecz w wielu

ciałach dochodz

do skutku dzi

ki przegrupowaniu atomów, a w niektórych przez ich

dodanie i odj

cie. Wynika wi

c z tego nieuchronnie,

e elementy, które si

przegrupowuj

, s

niezniszczalne i z natury swej niezmienne, a ponadto ka

dy posiada

wła

ciwe sobie mas

i kształt, absolutnie niezmienne. (...)

Nie mo

na jednak mniema

e atomy mog

posiada

dowoln

wielko

ść

, je

tylko nie chce si

popa

ść

w sprzeczno

ść

ze zjawiskami; trzeba koniecznie uzna

rozmaito

ść

stopni ich wielko

ci. Przyj

wszy ten pogl

d lepiej mo

na wyja

powstawanie afektów i postrze

zmysłowych. Przypisywanie atomom wszelkich

liwych wielko

ci nie jest bynajmniej potrzebne do powstawania ró

nic jako

ciowych;

wówczas bowiem musiałyby istnie

atomy dostrzegalne gołym okiem; nigdy jednak atom

nie był widoczny, a nawet trudno sobie wyobrazi

, jak by to mogło nast

Nie s

e ograniczone ciało mo

e by

tworem niesko

czonej ilo

ci atomów, i to o

wszelkich mo

liwych wielko

ciach. Wobec tego trzeba równie

odrzuci

nie tylko

podzielno

ść

w niesko

czono

ść

na coraz to mniejsze cz

stki (...).

(...) Nie mo

na w

adnym wypadku przypisywa

niesko

czono

ci kierunków "do góry" i

"w dół" w sensie absolutnym. Wiemy zaiste,

e gdyby było mo

liwe z miejsca, w którym

stoimy, wznie

ść

w kierunku głowy w niesko

czono

ść

albo gdyby

my pomy

leli sobie

niesko

czono

ść

w kierunku "w dół", nigdy by si

nam nie ukazał punkt kra

cowy; "do

góry" i "w dół" byłoby tym samym w stosunku do tego miejsca. Nie da si

tego inaczej

pomy

. Nale

y wobec tego przyj

ąć

jeden kierunek ruchu pomy

lany w

niesko

czono

ść

do góry i jeden pomy

lany w niesko

czono

ść

w dół, chocia

by ciało

wznosz

ce si

do góry tysi

ce razy dotykało stóp tych, co mieszkaj

nad nami, albo

ciało, które spada w dół, dotykało tysi

ce razy głów tych, którzy si

znajduj

pod nami.

Albowiem ogół ruchu jest przecie

pojmowany jako przebiegaj

cy w dwu przeciwnych

kierunkach w niesko

czono

ść

Atomy musz

posiada

jednakow

szybko

ść

, je

li tylko w swym ruchu poprzez pust

przestrze

nie natrafi

adn

przeszkod

. Bo ani ci

ęŜ

kie nie poruszaj

szybciej

małe i l

ejsze, dopóty przynajmniej, dopóki im nic nie przeszkadza, ani te

małe nie

wyprzedzaj

wielkich, je

li tylko maj

dogodne przej

cie i gdy im równie

nic nie stanie

na przeszkodzie. A tak

e ruch spowodowany zderzeniem i skierowany b

do góry,

w bok, nie ró

ni si

pod wzgl

dem szybko

ci od ruchu w dół, wywołanego własnym

ęŜ

arem. Jak długo bowiem ka

dy z nich zachowa swój stan, b

dzie z szybko

swój p

d kontynuował, dopóki czy to ze strony czynników zewn

trznych, czy wskutek

ęŜ

aru własnego nie natrafi na opór ze strony jakiego

napotkanego ciała.

li idzie natomiast o ciała zło

one, to jedne maj

szybko

ść

ksz

, inne mniejsz

chocia

atomy poruszaj

z pr

dko

jednakow

; dzieje si

tak dlatego,

e atomy w

skupieniach materii d

ąŜą

do jednego miejsca w najkrótszym odst

pie czasu, chocia

poruszaj

w ró

nych kierunkach w momentach czasowych, jedynie tylko my

lowo

uchwytnych; cz

sto si

przy tym zderzaj

, a

wreszcie ci

gło

ść

ich ruchu staje si

dla

zmysłów widoczna. (...)

Z kolei w oparciu o wra

enia zmysłowe i czucia - bo w ten sposób zdob

dziemy

niewzruszon

podstaw

pewno

ci - dojdziemy do przekonania,

e dusza jest ciałem

zło

onym z cz

stek subtelnych rozproszonych po całym ciele, które mo

na najtrafniej

przyrówna

do tchnienia przenikni

tego ciepłem, a które upodabniaj

bardziej to do

tchnienia, to znowu do ciepła. Atoli pewna cz

ęść

duszy wybitnie si

ró

ni od pozostałych

szczególn

subtelno

, wskutek czego jeszcze gł

biej i

lej wnika w reszt

ciała.

Działanie tej cz

ęś

ci duszy ujawnia si

we władzach umysłu i w czuciach, a łatwo

ść

, z

Strona 3 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

jak

l si

porusza, w my

lach samych i w tym wszystkim, czego utrata powoduje

mier

. Musimy wreszcie i o tym pami

e dusza jest naczeln

przyczyn

wra

zmysłowych. Jednak

e nie byłaby do tego zdolna, gdyby jej nie wspierała reszta ciała. Ta

wła

nie reszta ciała, która współdziałała z dusz

w tworzeniu wra

zmysłowych,

przejmuje sama pewne przymioty duszy; bynajmniej jednak nie wszystkie i dlatego po
ulotnieniu si

duszy traci natychmiast zdolno

ść

odbierania wra

. Przecie

ciało samo

przez si

nie nabyło tej zdolno

ci, lecz zawdzi

cza j

innej istocie wraz z nim zrodzonej

[tzn. duszy], która, skoro tylko przez pobudzon

w niej zdolno

ść

przy pomocy ruchu

wytworzy w sobie wra

enie zmysłowe, przeka

e je ciału dzi

ki bliskiej z nim styczno

ci i

zgodno

ci - jak to ju

powiedziałem.

Dzi

ki temu jak długo dusza jest w ciele obecna, tak długo nie przestaje doznawa

wra

zmysłowych, nawet w wypadku, gdyby jaka

ęść

od niej si

oddzieliła i

niezale

nie od tego, jak

by cz

ęść

utraciła, przy całkowitym lub cz

ęś

ciowym rozpadzie

swej osłony [tzn. ciała] b

dzie doznawała wra

dopóty, dopóki w ogóle b

dzie istnie

Natomiast reszta ciała, która si

zachowała w cało

ci czy cz

ęś

ciowo, nie b

dzie

doznawa

cej wra

zmysłowych, gdy tylko rozproszy si

ta ilo

ść

atomów, która

stanowi natur

duszy. Skoro jednak nast

pi całkowite rozprz

ęŜ

enie organizmu, dusza

rozprasza si

i nie posiada ju

cej tych władz, co przedtem, nie doznaje pobudze

wskutek tego traci zdolno

ść

odbierania wra

Trudno zaiste poj

ąć

, jak dusza, nie b

c ju

w ciele, mogłaby doznawa

wła

ciwych jej

pobudze

, i to wówczas, gdy otaczaj

ca i ochraniaj

ca j

powłoka nie jest ju

taka jak

dotychczas. (...)

(...) ci, co twierdz

e dusza jest niecielesna, mówi

niedorzeczno

ci. Gdyby mianowicie

tak było, dusza nie mogłaby ani działa

, ani doznawa

. A jest przecie

pewne,

e dusza

posiada obydwie te własno

ci. (...)

(...) czas ł

czymy z dniami i nocami oraz z ich fragmentami, a tak

e z czuciami i ze

stanami apatii, z ruchami i ze stanem bezruchu, dodaj

c w my

li tym zjawiskom t

szczególn

cech

, któr

okre

lamy wyrazem "czas". (...)

Do tego, co ju

zostało powiedziane, dochodzi jako dalsze twierdzenie to,

wiaty i

wszelkie ograniczone ugrupowania atomów, które s

tego samego rodzaju co przedmioty

wokół nas, wywodz

z niesko

czono

ci; albowiem wszystkie

wiaty, zarówno te

olbrzymie, jak i małe, bior

pocz

tek ze specjalnych skupie

atomów, a nast

pnie znów

wszystko rozpada, pewne rzeczy szybciej, inne wolniej, jedne pod wpływem działania

takiego a takiego układu przyczyn, drugie pod wpływem innych przyczyn. (Wyra

nie te

stwierdza,

wiaty s

zniszczalne, poniewa

ich cz

ęś

ci podlegaj

zmianom. A gdzie

indziej mówi,

e ziemia jest podtrzymywana przez powietrze.)

Nie nale

y te

dzi

e wszystkie

wiaty musz

posiada

jeden i ten sam kształt. (...)

Nikt nie potrafiłby udowodni

e ten rodzaj zarodków, z których powstaj

zwierz

ta i

liny oraz inne rzeczy widzialne, mo

e istnie

tylko w tak a tak ukształtowanym

wiecie,

a nie mo

e - w inaczej ukształtowanym. (...)

Co si

tyczy ciał niebieskich, nie nale

y s

dzi

, jakoby ich ruchy, zmiany kierunków,

mienia, wschody i zachody i wszelkie tego rodzaju zjawiska były zale

ne od działania

jakiej

szej istoty rz

cej i kieruj

cej nimi, czy to obecnie, czy w przyszło

ci, istoty,

która by cieszyła si

zarazem wiecznym szcz

ęś

ciem i nie

miertelno

. Albowiem ani

zajmowanie si

ró

nymi sprawami, ani troski poł

czone z wybuchami gniewu lub z

oznakami

yczliwo

ci nie zgadzaj

z poczuciem szcz

ęś

cia, lecz wi

ąŜą

bezsilno

, obaw

i poczuciem zale

ci od bli

nich. Nie mo

na te

dzi

e ciała

niebieskie, utworzone z kulistej masy ognia i obdarzone szcz

ęś

ciem, wykonuj

wszystkie

Strona 4 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

ruchy wedle swej własnej woli. (...) Przeto godzi si

równie

uzna

e zarówno

konieczno

ść

ruchów, jak i ich regularno

ść

wywodz

z pierwotnego rozbicia

tej

masy atomów przy powstawaniu

wiata.

Trzeba równie

i na to si

zgodzi

e zadaniem filozofii przyrody jest poznanie przyczyn

najwa

niejszych zjawisk i

e nasze szcz

ęś

cie zale

y od poznania zjawisk niebieskich i

od okre

lenia ich natury oraz od tego wszystkiego, co zmierza do

cisło

ci bada

. (...)

Co si

tyczy bada

nad zachodem i wschodem, nad przesileniem dnia z noc

mieniem oraz nad innymi podobnymi zjawiskami, to bynajmniej nie przyczyniaj

one do naszego szcz

ęś

cia, które zale

y od poznania, albowiem ci, którym nie s

wprawdzie obce te rzeczy, ale którzy nie znaj

ich istoty i głównych przyczyn, doznaj

takim samym stopniu strachu jak ci, którzy nic na ten temat nie wiedz

; a nawet

miem

twierdzi

e doznaj

kszych obaw; albowiem zdumienie, jakie wywołuje ta

dodatkowa wiedza o powy

szych faktach, nie mo

e znale

źć

rozwi

zania zagadki ani

doprowadzi

do zrozumienia istoty podporz

dkowania tych zjawisk najwy

szym

przyczynom. (...) Natomiast powinni

my si

odnosi

z pogard

do tych, którzy nie uznaj

ró

nicy mi

dzy tym, co istnieje albo powstaje w jeden sposób, a tym, co jest skutkiem

wielu przyczyn; a równie

do tych, którzy sobie nie zdaj

sprawy ze złudze

powstaj

cych wskutek odległo

ci i nie wiedz

, w jakiej sytuacji nie mo

na si

cieszy

spokoju ducha, a w jakiej jest to zupełnie mo

liwe. Je

eli przeto s

dzimy,

e jakie

zjawisko mo

e si

przejawia

w taki czy inny sposób, i je

eli wiemy ponadto,

e mo

e si

przejawia

na wiele jeszcze innych sposobów -

wiadomo

ść

tego bynajmniej nie zam

nam spokoju ducha.

Po tych uwagach jedno jeszcze zagadnienie trzeba rozwa

e mianowicie najwi

kszy

niepokój powstaje w duszach ludzkich wtedy, gdy si

wierzy, i

ciała niebieskie s

istotami szcz

ęś

liwymi i niezniszczalnymi, a równocze

nie przypisuje im si

tak sprzeczne

z tym tendencje, jak po

Ŝą

danie, działanie i pobudki; dalej, poniewa

pod wpływem mitów

przypuszcza si

czy podejrzewa istnienie wiecznych m

czarni i poniewa

strach

przejmuje ludzi na my

l o po

miertnej utracie zdolno

ci odczuwania, jak gdyby miało to

dla nas jakie

znaczenie. Wreszcie niepokój rodzi si

z tego równie

e stan ten nie

opiera si

bynajmniej na mocnym przekonaniu, lecz na nierozwa

nych uczuciach, tak

li si

tej trwogi nie zamknie w pewnych granicach, wówczas mo

na nawet doj

ść

podobnego czy zgoła wi

kszego niepokoju od tego, jaki by wynikał z mocnego

przekonania. Spokój duszy wtedy jest tylko mo

liwy do osi

gni

cia, gdy si

potrafimy

uwolni

od tego wszystkiego i gdy b

dziemy my

stale o wszechcało

ci i o

najwy

szych zasadach.

Z tego wi

c wzgl

du nale

y koniecznie zwróci

baczn

uwag

na obecne uczucia i

zmysłowe spostrze

enia, na powszechne tam, gdzie chodzi o powszechne, a na

indywidualne tam, gdzie o takie wła

nie chodzi, a tak

e na obecn

w ka

dym kryterium

oczywisto

ść

. Bo je

li na to baczn

zwrócimy uwag

, dojdziemy do wykrycia prawdziwych

ródeł niepokojów i strachu, a okre

liwszy przyczyny zjawisk niebieskich i innych

uwolnimy si

od tego, co innych ludzi przera

a w najwy

szym stopniu.

Oto, drogi Herodocie, krótkie streszczenie podstawowych twierdze

o naturze

wiata.

eli tylko nasza nauka zostanie opanowana z cał

cisło

, to jestem przekonany, i

dy, kto si

z ni

zapozna, b

dzie górował nad wszystkimi innymi lud

mi, chocia

nawet nie wnikał nigdy w szczegóły wszystkich rzeczy. Albowiem wyja

ni mu si

wiele

zagadnie

, drobiazgowo przeze mnie zbadanych w mych dziełach, a idee raz utrwalone

w pami

ci b

mu stale słu

. A s

one tego rodzaju,

e równie

ci, co zbadali ju

sposób dostateczny, a nawet zupełny, niektóre szczegóły, b

mogli przy ich pomocy

kontynuowa

badania nad natur

wszech

wiata. Ci natomiast, którzy nie s

jeszcze

dobrze zorientowani w tych sprawach, b

mogli na tej podstawie, bez pouczenia

Strona 5 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20