Centrum Edukacyjno - Szkoleniowe   
                                                                                                                         HUMAN      
                                                                                                                 ul. Zaporoska 29m27 
                                                                                                                53-519 

 Wrocław 

                                                                                                                                                                                         

 

 
(071) 7199-646     

www.human.edu.pl 

 

 

ZARYS WIEDZY O KULTURZE WIZUALNEJ  

OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI 

 

ANTYK 

 
Sztuka grecka: twórczość artystyczna Greków rozwijała się między XII a I w. przed Chr. na 
terenie dzisiejszej Grecji, w zachodniej części Azji Mniejszej, w południowej Italii i na Sycylii 
(tzw. Wielka Grecja) oraz w północnej Afryce (Cyrenajka) i w basenie Morza Czarnego. Jej 
dzieje można podzielić na trzy podstawowe okresy: 1/ archaiczny do 480 roku, 2/ klsyczny 480-
323, 3/ hellenistyczny - 323-30. Pierwszy z tych okresów dzieli się z kolei na 3 podokresy: 
geometryczny -1050-700, orientalizujący - 700-620, późnoarchaiczny - 620-480. Szczytowe 
osiągnięcie dekoracji geometrycznej stanowią ogromne wazy, zwane dipylońskimi wytwarzane w 
attyckich warsztatach. W wyniku wielkiej kolonizacji rozwijającej się od poł. VIII w. Grecy 
weszli w kontakt z kulturami starożytnego Wschodu. Wpływ egipskich posągów jest widoczny w 
przedstawieniach tzw. kurosów, z których najbardziej interesujące powstały w VI w. (np. tzw. 
Apollo z Tenei), już w okresie późnoarchaicznym.  Ten typ przedstawień nagich młodzieńców, 
ukazanych  frontalnie i z rękoma ułożonymi wzdłuż ciała, inspirował niekiedy artystów na 
początku XX w. (występują m.in. w obrazach Picassa, np. „Na plaży”). Rzeźba późnarchaiczna, 
sumarycznie traktująca muskulaturę i fryzurę oddziałała też na rzeźbę Emile-Antoine Bourdelle 
(1861-1929) – twórcę słynnego Heraklesa strzelającego z łuku i pomnika Mickiewicza w Paryżu. 
Odpowiednikiem kurosów są kory – to rzeźby kobiet ubranych w długie suknie, z uczesaniem, 
które przypomina w układzie egipski klaft (charakterystyczne nakrycie głowy). W VII/VI w., 
zapewne także pod wpływem architektury egipskiej, wykształca się monumentalna architektura 
grecka. Powstały wtedy najstarsze świątynie greckie w stylach doryckim i jońskim. Znakomite 
przykłady  świątyń w porządku doryckim z okresu późnoarchaicznego i wczesnoklasycznego 
znajdują się w Paestum (południowa Italia). W XVIII w. stały się one źródłem zachwytów i 
inspiracji dla wielu architektów; najbardziej znane są one poprzez ryciny Giovanniego Battisty 
Piranesiego. Każdy z tych porządków architektonicznych charakteryzuje się odrębnym systemem 
proporcji i własnym repertuarem motywów zdobniczych. Kolumna dorycka nie ma bazy, a jej 
żłobkowany trzon ma 18-20 kanelur. Porządek joński, znacznie smuklejszy od doryckiego, 
wykształcił się zapewne w Azji Mniejszej. Kolumny tego stylu ustawiane są na bogato 
profilowanej bazie, a ich trzon jest żłobkowany 24 kanelurami. Zamiast głowicy (kapitelu) 

 

1

składającego się z echinusa i abakusa, jak w porządku doryckim, w porządku jońskim mamy 
tylko echinus składający się z dwóch połączonych wolut. W okresie późnoarchaicznym do 
niezwykłego rozwoju dochodzi malarstwo wazowe wykonywane w technice czarnofigurowej, 
która z czasem zostanie wyparta przez technikę czerwonofigurową. Znane są nawet nazwiska 
wielu ateńskich malarzy waz: Ekzekias, Eufronios, Eutymides.  

Od końca VI  wieku po czasy Peryklesa w sztuce greckiej zachodzi proces, który niekiedy 

bywa określany jako „cud grecki” lub „grecka rewolucja”. Oto sztywne dotąd, zamarłe w 
bezruchu postacie kurosów i kor wysuwają najpierw do przodu jedną nogę, następnie zginają 
ramiona, ich ruchy i ciała nabierają miękkości. Wreszcie w czasach wojen perskich łamie się 
symetria wyprostowanych postaci, ciała ukazywane są w skręcie dając wrażenie,  że marmur 
ożywa. Zatem wyobrażeni ludzi, które w sztuce starożytnego Wschodu ukazywane były przez 2 
tysiąclecia mniej lub bardziej schematycznie i w bezruchu, ożyły. Narodziła się sztuka, którą za 
Platonem można nazwać mimetyczną, oddającą całą urodę człowieka, jego muskulaturę, 
miękkość włosów i szat. Pod koniec V w. pod dłutem Fidiasza i jemu współczesnych wytworzy 
się styl tzw. mokrych szat. Od tego czasu, po przełom II i III w. po Chr., a niekiedy także w IV 
wieku taka koncepcja ukazywania człowieka, wzbogacana systematycznie o nowe elementy, 
będzie dominowała w sztuce. Do jej ideałów – po długim okresie średniowiecza – powrócą 
artyści włoskiego Renesansu. Dzieła starożytne, a zwłaszcza greckie wyznaczyły kryteria piękna 
ciała ludzkiego, które wpłynęły na stosunek Europejczyków do samych siebie i  przedstawicieli 
ludów innych kontynentów. 

 

2

W V w. Ateny stają się głównym centrum sztuki greckiej. Powstają wtedy wybitne dzieła 

rzeźbiarskie i malarskie, z których te ostatnie znane są tylko z opisów. W połowie V wieku działał 
Myron, twórca słynnego „Dyskobola”. Właściwa sztuka klasyczna obejmuje lata 445-404. 
Zostają wtedy wzniesione Hefajstejon na Agorze ateńskiej, a na Akropolis Propyleje – dzieło 
Mnesiklesa,  Partenon – dzieło Iktinosa, który uznawany jest za najznakomitsze dzieło 
architektury greckiej w porządku doryckim, oraz Erechtejon. Głównym rzeźbiarzem tego czasu 
jest Fidiasz, twórca m.in. Ateny Partenos, Zeusa Olimpijskiego i dekoracji rzeźbiarskiej 
Partenonu. Za dzieła tego artysty uważane są słynne brązy z Riace (koło Reggio di Calabria, w 
południowej Italii) ukazujące w doskonały sposób dwóch atletów. Rzeźby te wydobyto dekadę 
temu z dna morza z wraku okrętu, który płynął z Grecji do Rzymu i zatonął w czasie burzy. 
Równocześnie na Peloponezie tworzy Poliklet, autor takich rzeźb jak Doryforos i Diadumenos. 
Najsłynniejszym malarzem tego czasu jest Zeuksis, autor m.in. „Rodziny Centaurów”. [Obraz ten, 
jak całe greckie malarstwo sztalugowe nie zachował się do naszych czasów, ale znany jest z 
opisu, dzięki któremu dokonano kilku jego rekonstrukcji. Jedna z nich, w dwóch wersjach, 
znajduje się w pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie, a druga w pałacu Prezydenckim na 
Krakowskim Przedmieściu]. W okresie późnoklasycznym (IV w.) tworzą m.in. tacy rzeźbiarze 
jak Praksyteles (twórca Afrodyty Knidyjskiej i Apollina Sauroktonosa), Lizyp (twórca nowego, 
uwysmuklonego kanonu, którego najlepszym przykładem jest Apoksyomenos). Innym 
arcydziełem tego rzeźbiarza jest portret Aleksandra Wielkiego Herakles Farnese, w którym 
dostrzec można wnikliwość wizerunku i pełnię doznań psychicznych. Wykonana w XVIII w. 
kopia tego dzieła, jak również kopia Apollina Belwederskiego – dzieło Leocharesa, znajdują się 
w Sali Balowej Łazieniek Królewskich w Warszawie. W IV w. wykształci się trzeci z greckich 
stylów architektonicznych – styl koryncki. Jest on bardziej dekoracyjną odmianą porządku 
jońskiego. Echinus głowicy korynckiej ma formę kosza, w którego wychylają się dwa rzędy 
stylizowanych liści akantu. W czasach rzymskich głowicę koryncką uzupełniono 4 wolutami i w 
ten sposób stworzono porządek kompozytowy.  

W okresie hellenistycznym (323-30) sztuka grecka, przeszczepiona w wyniku podbojów 

Aleksandra Wielkiego m.in. na tereny Egiptu, Syrii i Mezopotamii nabrała cech uniwersalnych, 
asymilując także elementy zewnętrzne. Założono wówczas wiele miast, m.in. Aleksandrię i 
Antiochię.  Epoka ta do wcześniejszych tzw. siedmiu cudów architektury (takich jak grobowiec 
Mauzolosa w Halikarnasie) dorzuciła koleje w postaci słynnej latarni w Aleksandrii (Faros). 
Pełny triumf w architekturze sakralnej odnosi teraz porządek joński: powstaje wtedy m.in. 
świątynia Artemidy w Magnezji; częstsze zastosowanie znajduje też styl koryncki, w którym 
zbudowano m.in. Olimpiejon w Atenach. Rzeźba hellenistyczna interesowała się wszechstronnie 
osobowością człowieka ukazując rozmaite fazy jego życia i stosując bardzo szeroki repertuar 
tematów. To właśnie dzieła tej epoki lub ich kopie będą podziwiane w epoce Renesansu i będą 
kształtowały styl i formy takich mistrzów jak Rafael Santi i Michał Anioł. W tej epoce zostały 
wykonane: słynna Nike z Samotraki (obecnie w Luwrze), Wenus z Milo, Śpiąca Ariadna znana 
też jako Umierająca Kleopatra, (wykonana około 1785 roku kopia tego ostatniego dzieła znajdują 
się w amfiteatrze w Łazienkach stała się z czasem negatywnym portretem carycy Katarzyny II), 
Laokoon, tzw. Torso belwederskie. Słynny Kolos Rodyjski, odlany w brązie, o wysokości 37 m., 
został uznany za jeden z siedmiu cudów świata . Do słynnych dzieł epoki hellenistycznej należy 
też  Przykucnięta Afrodyta Doidalsesa – jej XVIII w. kopia znajduje się w jednej z sal w 
Łazienkach. Najsłynniejszym malarzem tej epoki był Apelles, m.in. twórca Kalumni 
(Oszczerstwo). Dzieło to nie zachowało się, ale zostało dokładnie opisane przez greckiego pisarza 
Lukiana, tworzącego w II w. po Chr. Było ono wielokrotnie rekonstruowane przez malarzy 
czasów nowożytnych, m.in. przez Botticellego i Antona Moellera (Dwór Artusa w Gdański, około 
1600). W epoce hellenistycznej rozwinęła się też inna technika zdobienia ścian i posadzek w 
postaci mozaiki, którega polega na układaniu wzorów i scen figuralnych z małych cząstek 
marmuru i innych kamieni, nazywanych tesserami. Jedną z najsłynniejszych jest ogromna 
mozaika ukazująca Bitwę Aleksandra Wielkiego z Dariuszem. 
 
 

 

3

Sztuka rzymska: wykształciła się pod 
przemożnym wpływem sztuki greckiej, z 
którą Rzymianie zapoznali się w okresie 
kolejnych podbojów miast greckich, 
szczególnie w II i I w. przed Chr. Do Rzymu 
sprowadzano wówczas masowo arcydzieła 
greckiej rzeźby i malarstwa. Na oblicze tej 
sztuki złożyły się też pewne elementy sztuki 
etruskiej (m.in. budowanie świątyń na 

wysokim podium/podeście). W sztuce 
rzymskiej wyróżnić można 3 główne okresy: 
okres republiki, do 30 r. przed Chr., okres 
pryncypatu (Cesarstwa), do końca III w. po 
Chr., okres dominatu (późny antyk), IV-V w.     

 

4

W rzymskiej architekturze 

monumentalnej dominowały porządki 
koryncki i kompozytowy. Dzięki zastosowaniu 
doskonałych technik budowlanych Rzymianie 
potrafili wznosić też budowle przykryte 
wielkimi kopułami, czego najlepszym 
przykładem jest słynny  Panteon w Rzymie 
(jego portyk pochodzi z czasów Augusta, ale 
główna bryła, nakryta kopułą o średnicy 36 
m., została wzniesiona w czasach Hadriana (1 
połowa II w. po Chr.). Nawet konstrukcje 
użyteczności publicznej, jak mosty i 
akwedukty, stawały się dziełami sztuki i są po 
dziś dzień symbolami trwałości. Najlepszym 
tego przykładem jest słynny Pont du Gard na 
terenie południowej Francji z I w. przed Chr., 
który zreprodukowano ostatnio na banknocie 
5 euro. Tak więc stał się niejako symbolem 

 

5

świata starożytnego. Szczególne znaczenie w 
sztuce rzymskiej mają okazałe fora cesarskie. 
Pierwsze z nich ufundował Juliusz Cezar, a 
następnie August, Nerwa i Trajan. Wraz z 
Forum Romanum stanowią po dziś dzień 
jeden z najbardziej charakterystycznych 
obszarów archeologicznych Rzymu. Istotnym 
ich elementem stały się  łuki triumfalne 
(Tytusa, Septimiusza Sewera, Konstantyna 
Wielkiego), których symbolika została 
przejęta, w mniej lub bardziej 
schrystianizowanej formie przez architekturę 
średniowieczna, a przede wszystkim w 
czasach nowożytnych kiedy to władcy 
odbywali triumfy na wzór rzymskich cesarzy. 
Kolejnym monumentem z czasów Cesarstwa 
związanym z forami są kolumny z 
ustawionymi na nich posągami (Kolumny 
Trajana, Marka Aureliusza, Fokasa). 
Zarówno łuki triumfalne, jak i kolumny były 
naśladowane w czasach nowożytnych w całej 
Europie, m.in. w Paryżu, Londynie i 
Warszawie. Najlepszym tego przykładem jest 

 

6

kolumna Zygmunta III w Warszawie z 1644 
r.; motyw łuku triumfalnego występuje z kolei 
w fasadzie pałacu Jana III Sobieskiego w 
Wilanowie. Tam właśnie nasz wielki 
monarcha i wojownik jest przedstawiony 
niczym rzymski cesarz w reliefach rzymskich 
łuków triumfalnych, a więc jadący na 
rydwanie ciągnionym przez 4 rumaki. Nie 
zrealizowano nigdy do końca pomysłu Forum 
Wazów w Warszawie (projektu włoskiego 
architekta Gisleni’ego,  na którym miały być 
wystawione:  łuk triumfalny ku czci Jana 
Kazimierza, obelisk ku czci Władysława IV i 
kolumna ku czci Zygmunta III; wzniesiono 
tylko tą ostatnią; jest swoistym unikum w 
sztuce Europy północnej. W tej koncepcji  
Warszawa była „nowym Rzymem” 
Krakowskie Przedmieście zaś było traktem 
triumfalnym. Dodać tu trzeba, że  obeliski 
(greckie słowo oznaczające rożen) były 
przywożone do Rzymu już w czasach 
Oktawiana Augusta. W Egipcie oznaczały 
promień boga słońca Ra (Re), w  Rzymie 

symbolizowały Apollina, ulubione bóstwo 
Oktawiana Augusta. W czasach nowożytnych 
będą na ogół symbolizowały Chrystusa 
„Światłość  Świata”, stąd ustawione są m.in. 
przed bazyliką  św. Piotra na Watykanie i 
kościołem św. Jana na Lateranie.    

 

7

Za symbol architektury rzymskiej mogą 

też uchodzić budowle, które nazywamy 
amfiteatrami. Najsłynniejszym z nich jest 
Koloseum z 2 poł. I w po Chr.(nazwa od 
ogromnej brązowej statui Nerona ‘kolosa’, 
która stała w pobliżu).  Koloseum stało się w 
czasach źródłem inspiracji; dostarcza bowiem 
przykładu 

spiętrzenia porządków 

architektonicznych w dekoracji ścian: ponad 
doryckimi pókolumnami, występują pilastry 
w jońskim porządku, a ponad nimi z kolei 
pilastry w porządku korynckim.      Inne 
budynki użyteczności publicznej – termy i 
cyrki (służące do wyścigów zaprzęgów 
konnych)– do dziś zadziwiają swoim 
ogromem, aspektem artystycznym i niezwykłą 
inżynierią.  W dziedzinie rzeźby Rzymianie 

 

8

na ogół powielali greckie wzory, ale osiągnęli 
wielkie sukcesy w zakresie rzeźby 
portretowej. Byli też mistrzami w 
propagowaniu osoby cesarza, stąd ogromne 
ilości zachowanych do dziś posągów kolejnych 
imperatorów; jednym z najlepszych jest 
słynna statua z Prima Porta przedstawiająca 
Oktawiana Augusta. Niezwykle 
rozpowszechnione były też posągi cesarzy 
jako jeźdżców. Z pośród wielu takich 
monumentów wystawionych w Rzymie 
zachował się tylko posąg Marka Aureliusza 
(II wiek po Chr.), który stał się wzorem m.in. 
posągu księcia Józefa Poniatowskiego w 
Warszawie, będący dziełem Bertela 
Thorvaldsena z 1 ćwierci XIX wieku. Za 
czasów Oktawiana Augusta, w latach 13 - 9 
przed. Chrystusem został wystawiony w 
Rzymie słynny, zachowany do dziś  ołtarz 
ofiarny tzw. Ara Pacis  przedstawiający m.in. 
procesje z udziałem członków rodziny 
cesarskiej. Ważne miejsce w sztuce rzymskiej 
zajmuje rzeźba sepulkralna: urny i sarkofagi 

 

9

oraz mauzolea. Do najsłynniejszych 
mauzoleów w Rzymie należą: grobowiec 
Cecylii Metelli (naśladowany w Łazienkach w 
wystawionym tam wodozbiorze), mauzoleum 
Augusta i mauzoleum Hadriana (w 
średniowieczu przekształcone w fortecę i 
nazwane Zamkiem Anioła; na jego szczycie 
stoi statua Archanioła Michała, który 
wielokrotnie ratował Rzym od zarazy). Do 
dziś zachowały się ogromne ilości sarkofagów 
(sarkofagos znaczy po grecku tyle co 
zjadający ciała) ozdobionych reliefami 
ukazującymi m.in. sceny mitologiczne, które 
odnoszą się do życia pozagrobowego 
(Porwanie Prozerpiny,  Porwanie Ganimedesa) 
lub zwycięstwa człowieka (często cesarza lub 
generała) nad dzikimi zwierzętami, 
symbolizujące pokonanie zła etc. Pierwsze 
rzymskie sarkofagi pojawiły się na początku 
II w. po Chr. W epoce Renesansu 
przedstawione na nich sceny były  źródłem 
inspiracji dla wielu artystów. Rzymianie 
wznosili wspaniałe domy w miastach i wille w 

ich okolicach, które dekorowali mozaikami i 
malowidłami. Znakomite ich przykłady 
zachowały się m.in. w Pompejach i 
Herkulanum oraz w okolicach Rzymu (Villa 
Hadriana w Tivoli). 

 

Rzymianie, którzy opanowali cały basem Morza Śródziemnego oraz Galię (dzisiejsza 

Francja i Belgia) a nawet Wielką Brytanię dokonali ogromnej dyfuzji kultury grecko-rzymskiej. 
Na tej bazie wyrośnie w części kultura i sztuka  średniowiecza, a w czasach Renesansu kultura 
grecko-rzymska stanie się podstawowym punktem odniesienia, najpierw w Italii, a następnie w 
całej niemal Europie. Do ideałów antyku grecko-rzymskiego nawiązywać  będzie w sposób 
szczególny  epoka Oświecenia.  
 
Wczesnochrześcijańska i bizantyńska sztuka: twórczość artystyczna pierwszych  społeczeństw 
chrześcijańskich  rozwijająca się między III a VI w.  basenie Morza  Śródziemnego w ramach 
sztuki późno-antycznej. Jej stosunkowo późne pojawienie się wynikało częściowo z ideowych 
zastrzeżeń wobec kultowych przedstawień figuralnych, częściowo zaś z chęci odcięcia się od 
sztuki pogańskiej. Nie miała własnego  języka artystycznego, posługiwała się elementami 
stylistycznymi wypracowanymi przez pogańską sztukę grecko-rzymską. Do dziś nie 
rozstrzygnięto jaka rola w jej powstaniu przypada w udziale Wschodowi – kolebce 
chrześcijaństwa, a jaką odegrał Zachód skupiający większość  wczesnochrześcijańskich 
zabytków. Jej samodzielne odgałęzienie stanowiła sztuka koptyjska, która wchłonęła elementy 
staroegipskie i hellenistyczne, później również bizantyjskie, a nawet arabskie. Przekształcenie 
sztuki pogańskiej na chrześcijańską dokonywało się równolegle z ogólnymi przemianami stylu 
klasycznego na antyklasyczny. Pod wpływem narastającego spirytualizmu, antyczny realizm i 
hellenistyczny iluzjonizm ustępowały miejsca z jednej strony deformacji, z drugiej zaś sztuce 
znaków i symboli. Malarstwo i rzeźba przestały być mimetyczne tzn. nie przedstawiały 
rzeczywistego świata, lecz za pomocą nowych  środków wyrazu (frontalizm, płaskość, stosowanie 
perspektywy odwróconej i ideowej) obrazować  świat duchowy. W tych warunkach znaczenie 
nadrzędne uzyskały dekoracyjne schematy pojmowane nie jako cel sam w sobie, lecz jako 
graficzny odpowiednik harmonii wszechświata.   

 

10

W dziejach sztuki wczesnochrześcijańskiej wydzielić można dwa okresy, data uznania 

chrześcijaństwa za religię państwową, na mocy edyktu mediolańskiego w 313. Swoje znaczenie 
miało również przeniesienie w 330 stolicy do Bizancjum, które nazwano Konstantynopolem i 
stając  się pierwszym nowym Rzymem w dziejach świata. W okresie pierwszym, który można 
nazwać katakumbowym, chrześcijaństwo pozostawało w ukryciu, jego sztuka była związana 
głównie z ideą  życia pozagrobowego. Zmarłych grzebano w podziemnych cmentarzach 
(katakumby), umieszczając ciała w prostych wnękach (loculi) zakrywanych kamiennymi płytami 
z inskrypcjami i monogramami, bądź w arcosoliach zamkniętych od góry odcinkiem koła, 
stosowanych z reguły w obszerniejszych komorach grobowych (cubicula). Doczesne szczątki 
zamożniejszych lub bardziej wybitnych członków gminy spoczywały w rzeźbionych sarkofagach 
marmurowych. Najważniejsze zespoły katakumb zachowały się w Rzymie (m.in. Domitylii, św. 
Kaliksta, ss. Piotra i Marcelina), Neapolu oraz na Sycylii i Sardynii. Sufity i ściany komór 

grobowych zdobiono malowidłami w technice fresku ukazującymi zarówno symbole (ryby, ptaki, 
winne grona, kotwice), wyobrażenia orantów i Dobrego Pasterza oraz motywy zapożyczone z 
mitologii antycznej (Orfeusz, Eros, Psyche), jak też sceny ze Starego Testamentu (ofiara 
Abrahama, arka Noego, Mojżesz wydobywający wodę ze skały, Daniel wśród lwów, trzej 
młodzieńcy w piecu ognistym, sceny z życia Jonasza) i Nowego Testamentu (wskrzeszenie 
Łazarza, rozmnożenie chleba) oraz wątki eucharystyczne (uczta sprawiedliwych). Podobne sceny 
występują też na sarkofagach, które pojawiły się około połowy III wieku. Większość z 
przedstawianych tematów ma głębokie znaczenie symboliczne. Np. przedstawienia Jonasza, który 
przebywał trzy dni w brzuchu ryby symbolizuje Zmartwychwstanie, albowiem Chrystus, który 
„zszedł do Otchłani” zmartchwystał trzeciego dnia. Także wyjeżdzający na niebo Helios 
(wschodzące Słońce) symbolizował Zmartwychwstanie. Unikatowe przedstawienie Chrystusa 
jako Heliosa zdobi sklepienie mauzoleum Juliuszy pod bazyliką św. Piotra na Watykanie (pocz. 
IV wieku). W tym wczesnym okresie chrześcijanie zbierali się na modlitwę w domach 
prywatnych (domus ecclesiae), których wnętrza dostosowywano do potrzeb kultowych; jeden z 
takich domów, zaadaptowany w 232 roku, został odkryty w Dura-Europos.  

 

11

W okresie drugim kult stał się publiczny, kościół znalazł się pod opieką cesarską. Sztuka 

przybrała wówczas bardziej oficjalny charakter, a dostosowana do smaku warstw wyższych, 
wyróżniała się doskonałością  wykonania. Pod wpływem sztuki cesarskiej wnętrza kościołów 
kształtowano na wzór auli królewskich, wyobrażając Chrystusa, apostołów i świętych na 
podobieństwo cesarza i dygnitarzy dworskich. W IV w. Wykształcił się typ orientowanej bazyliki 
trój- lub pięcionawowej, kolumnowej, z arkadami lub bez arkad, z przesklepioną apsydą, z 
transeptem i nawami przykrytymi drewnianą więźbą dachową, a niekiedy z emporami nad 
nawami bocznymi, poprzedzonej narteksem i atrium. Istniały dwa typy kościołów: biskupie np. 
bazylika  św Jana [pierwotnie Salwatora] na Lateranie  (która do dziś pozostająca oficjalnie 
najważniejszym kościołem Rzymu) i tzw. bazyliki cmentarne, poświęcone kultowi męczenników 
(bazylika  Św. Piotra, S. Paolo fuori le Mura, S. Sebastiano w Rzymie). Obok nich osobne 
miejsce, ze względu na czas powstania (po 326) i historyczne znaczenie, przypadło w udziale 
kościołom wznoszonym w Palestynie, upamiętniającym wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki: 
Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu, z rotundą Zmartwychwstania – Anastasis, w 
Jerozolimie). W budownictwie sakralnym występowały liczne odrębności lokalne. Na bliskim 
Wschodzie przeważały budowle z kamienia, często  sklepione. W Syrii były to bazyliki o 
trójdzielnej części wschodniej (w wyniku dodawania pastoforiów po bokach apsysy) i z dwiema 
wieżami od zachodu (Turmanin), w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej niż dłuższej, w Azji 
Mniejszej  świątynie na rzucie krzyża gr., z kopułą na skrzyżowaniu. Formy centralne (koło, 
wielobok, czteroliść, krzyż gr.), z zasady były stosowane do rzutów takich budowli, jak martyria 
lub wywodzące się od nich kościoły (S.Stefano Rotondo w Rzymie) czy mauzolea     (S. Giovanni 
in Fonte w Rawennie). Do stałego wyposażenia wnętrz należały; obiegająca apsydę  ława dla 
duchowieństwa z tronem biskupim w środku, cyboria, wnoszone nad ołtarzem stojącym na 
skrzyżowaniu chóru z transeptem, i marmurowe przegrody  otaczające cześć kapłańską, z którymi 
niekiedy  łączono ambonę. Podczas gdy strona zewnętrzna budowli sakralnych była z reguły 
skromna i prosta, to wnętrza ich ozdobione były mozaikami, występującymi w apsydach, na 
łukach  triumfalnych i na ścianach naw głównych (S. Pudenziana, SS. Cosma e Damiano, S.Maria 
Maggiore w Rzymie; św. Katarzyny na Synaju, Hosios Dawid w Salonikach) oraz w kopułach 
budowli centralnych (S. Costanza w Rzymie, baptysteria w Rawennie, Hosios Georgios w 
Salonikach).  Najlepiej zachowane i najbardziej rozbudowane cykle mozaik znajdują się w S. 
Maria Maggiore w Rzymie i S. Apollinare Nuovo w Rawennie.  Rawennę można nazwać 
niemalże stolicą mozaik, albowiem to w tym włoskim mieście zachowało się ich najwięcej z 

całego późnego antyku/wczesnochrześcijańskiego okresu. Wśród tematów ikonograficznych 
przeważały wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli Ewangelistów (Majestas Domini) lub 
między apostołami i świętymi. Zachowały się też dwa przedstawienia Przemienienia Pańskiego 
(kościół na Synaju i S. Apollinare in Classe).  W scenach historycznych wybiły się przedstawienia 
tematyki biblijnej. Kultowi służyły ponadto ikony z podobiznami Chrystusa, Marii i świętych 
(Synaj). Znakomicie rozwijało się też malarstwo książkowe („Genesis Wiedeńska”, Ewangeliarz 
z Rossano i „Biblia Cotton” z VI w.). Styl narracyjny ilustracji nawiązywał do wzorów 
hellenistycznych. W dziedzinie rzeźby dominuje relief wypukły, utrzymany w stylu 
światłocieniowym, stosowany od III  w. na sarkofagach w typie skrzyń bez podziału, 
kolumnowych, niszowych,  niekiedy w dwóch kondygnacjach, zdobionych przedstawieniami 
historycznymi, reprezentacyjnymi (Traditio :Legis) lub symbolami. Sarkofagi wytwarzano w 
Rzymie, Galii (Marsylia, Nimes, Narbonne), Rawennie i Azji Mniejszej. Dość rzadkie są w tym 
okresie pełno-plastyczne posągi; przedstawiają zwykle  Dobrego Pasterza i niekiedy 

 

Prawdziwego Filozofa. Uprawiono również rzeźbę w drewnie (drzwi w S. Ambrogio w 
Mediolanie, ok. 380, ze scenami z życia Dawida i w S.Sabina w Rzymie, ok. 430, ze scenami ze 
Starego i Nowego Testamentu) oraz w kości słoniowej (puszki, płytki,  dyptyki, skrzyneczki, 
m.in. lipsanoteka z Brescii). Wśród dzieł złotnictwa obok przedmiotów z Italii (srebrny relikwiarz 
z S. Nazaro w Mediolanie) wyróżniały się wyroby syryjskie (srebrne patery z Riha, kielich z 
Antiochii) i z Cypru. Na pełny obraz sztuki starochrześcijańskiej składają się na koniec wyroby 
ceramiczne (gliniane lampki oliwne, ampułki) i ze szkła złoconego oraz tkaniny. Sztuka 
wczesnochrześcijańska wytyczyła drogę  rozwoju sztuce średniowiecznej zarówno w dziedzinie 
form, jak i ikonografii. Dzięki niej twórczość artystyczna straciła autonomię i stała się na długo 
narzędziem nie tylko kultu, jak bywało w starożytności, ale i religijnego wychowania. 

We wschodniej części cesarstwa, które w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniego 

przetrwało kryzys późnego antyku, wykształciła się sztuka bizantyńska, która rozwijała się do 
upadku Konstantynopola w 1453 roku. Określenie „bizantyńska” (lub ‘bizantyjska’) pochodzi od  
Bizancjum, greckiego miasta nad Bosforem, które w 330 roku nazwano Konstantynopolem (od 
imienia założyciela – Konstantyna Wielkiego). Wczesna faza tej sztuki, która może być uważana 
za sztukę wczesnochrześcijańską, najlepiej reprezentowana jest w kościołach Salonik, Cypru i  
Rawenny. Właśnie w Rawennie w połowie VI wieku wzniesiono jeden z najbardziej 
interesujących kościołów tamtych czasów S. Vitale. W tej centralnej budowli zachowały się 
znakomitej klasy  mozaiki zdobiące prezbiterium. Ukazują one m.in. portrety cesarza Justyniana i 
jego żony Teodory kroczących w procesji w otoczeniu dworskiej świty i kapłanów.   Po okresie 
obrazobórstwa (ikonoklazmu) w latach 726-748 sztuka bizantyńska wypracowała konstrukcję 
budowy  świątyń, zwykle na planie centralnym oraz programy ich dekoracji, z których pewna 
ilość zachowała się do naszych dni. Najlepsze przykłady znajdują się w Grecji: Hosios Lucas w 
Focydzie, kościół w Dafni koło Aten, Nea Moni na wyspie Hios. Sztuka bizantyńska była 
niestannym  źródłem inspiracji dla sztuki Kościoła zachodniego. Najbardziej spektakularne 
przykłady takiego oddziaływania to S. Marco w Wenecji i kilka kościołów na Sycylii. W XII 
wieku właśnie na Sycylii zbudowano m.im. kościoły w Cefalu i Monreale koło Palermo zaś w 
samym Palermo Martoranę i Cappella Palatina. W Cefalu i Monreale mozaikami w stylu 
bizantyjskim ozdobiono m.in. apsydy adaptując wyobrażenia brodatego Chrystusa z księgą Biblii 
w ręku.    
 
 

ŚREDNIOWIECZE 

 

12

 

Zanim wykształci się  romanizm pierwszy, uniwersalny styl 
obejmujący cała Europę : 

Miały miejsce dwa tzw. Renesansy: karoliński (od imienia Karol), ottoński (od imienia 
Otto/Otton). Były to okresowe, ale niezwykle istotne nawroty do ideałów antyku, tak w ideologii, 
jak i sztuce. Twórcą pierwszego z nich był Karol Wielki (+814). Dzięki niemu dokonało się 
Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperi Romani). Został on koronowany na 
cesarza 25 grudnia 800 roku w bazylice św. Piotra na Watykanie. Główne idee były czerpane 
jednak z czasów Konstantyna Wielkiego (1 połowa IV wieku) i jego następców, gdy cesarstwo 
rzymskie było już schrystianizowane. Wykonane w epoce karolińskiej dzieła nawiązywały do 
form antycznych. Np. Capella Palatina (Kaplica Pałacowa) w Akwizgranie (mieście które było 
główną rezydencją cesarza Karola) nawiązuje do kościoła San Vitale w Rawennie wzniesionego 
na planie centralnym. Cesarz bił monety wzorowane na antycznych, był przedstawiany w 
posągach konnych, jak Marek Aureliusz, został pochowany we wtórnie użytym rzymskim 
sarkofagu. W Akwizgranie zachowały się do dziś dzieła nawiązujące lub kopiujące słynne zabytki 
antycznego Rzymu: min. drzwi brązowe wzorowane na drzwiach na Lateranie, Wilczyca na wzór 
Wilczycy Kapitolińskiej, szyszka, także z brązu, na wzór szyszki z Mauzoleum Hadriana, 
ustawionej w epoce wczesnochrześcijańskiej w atrium (otoczonym kolumnami dziedzińcu) 
poprzedzającym bazylikę  św. Piotra na Watykanie. Od epoki karolińskiej określenie „łuk 
triumfalny” zaczęło funkcjonować w obrębie architektury chrześcijańskiej, oznacza łuk tęczowy 
kościoła (między prezbiterium lub apsydą i nawą główną). Umieszczane z czasem w tych łukach 
krucyfiksy symbolizują triumf Chrystusa nad śmiercią. Jeden z bliskich współpracowników 
cesarza Karola – Einhard- posiadał krucyfiks ustawiony na łuku triumfalnym ozdobionym 
scenami z Nowego Testamentu. Tak więc w tej epoce  idea cesarstwa chrześcijańskiego została 
odbudowana, a z nią symbolika cesarska weszła na dobre w obieg cywilizacji. Karol Wielki z 
czasem został kanonizowany, a polskie określenie władcy = król,  pochodzi od Karol. 

Do ideałów z epoki karolińskiej nawiązał tzw. Renesans ottoński (od 962 po początek XI 

wieku). Wraz z koronacją Ottona I powrócono na Zachodzie do idei cesarstwa. W czasach Ottona 
III, który w 1000 roku przybył do Gniezna, do groby św Wojciecha, narodziła się idea „wspólnej 
Europy” z jednym cesarzem wspieranym przez władców poszczególnych państw.  Od tego 
momentu instytucja cesarstwa, w XIX wieku znacznie poszerzona o dwóch jeszcze cesarzy, 
trwała aż do końca I wojny światowej. Także w tej epoce nawiązywano do sztuki antycznej, ale 
już bez tych doskonałych wyników jak w epoce karolińskiej. Jednego z najlepszych przykładów 
tradycji antyku dostarcza Kolumna Bernwarda z okło 1020 roku w kościele  św Michała w 
Hildesheim. Bernward był sekretarzem Ottona III i wielokrotnie bywał w Rzymie. Jego brązowa 
kolumna, będąca podstawą pod świecę paschalną, nawiązuje do kolumn Marka Aureliusza i 
Trajana, ale reliefowe sceny, które spiralnie obiegają jej trzon ukazują sceny z życia Chrystusa. W 
czasach ottońskich budowano kościoły z dwoma apsydami i wejściem z boku, a więc apsydy 
zamykają każdy krótszy bok świątyń. Tego typu budowle wznoszono także w Polsce. Najlepszym 
przykładem jest Tum pod Łęczycą z połowy XII wieku, który należy już do sztuki romańskiej.   
 
 
 

 

13

Romańska sztuka: styl w sztuce rozwijający się w od połowy XI do XIII wieku w Europie, a 
sięgający nawet – za sprawą wypraw krzyżowych -  na Bliski Wschód po Syrię i Palestynę. 
Termin „romanizm”, „styl romański” został  po raz pierwszy użyty ok. 1818 w odniesieniu  do 
architektury, analogicznie do pojęcia języków romańskich i dla podkreślenia więzi łączącej sztukę 

romańską z cywilizacją rzymską. Sztuka tego okresu wyrosła na podłożu osiągnięć sztuki 
późnoantycznej, jednakże nie naśladowała form antycznych, lecz świadomie posługiwała się 
elementami architektury starożytnej dla kształtowania samodzielnego stylu będącego wyrazem 
potrzeb społecznych i ideowych epoki, stając się pierwszym powszechnym (uniwersalnym, 
rozprzestrzenionym niemal w całej Europie i nawet w Ziemi Świętej) kierunkiem w sztuce 
średniowiecza.  Bezpośrednio sztuka romańska powstała z doświadczeń sztuki pokarolińskiej, 
także bizantyńskiej, a częściowo także sztuki islamu. Była to niemal wyłącznie sztuka sakralna, 
związana głównie z działalnością zakonów (zwłaszcza benedyktynów i cystersów), wyróżniająca 
się jednolitością  dążeń artystycznych wynikającą z jednoczącej roli Kościoła; jednocześnie 
zaznaczyły się w niej pewne odrębności regionalne, których źródłem był m. in. pokaroliński 
feudalizm. Ukształtowanie się sztuki romańskiej było związane także ze wzrostem znaczenia 
władzy papieskiej oraz odrodzeniem ekonomicznego i społecznego, które nastąpiło na Zachodzie 
po najazdach Normanów i Węgrów w X w. Wiek XI uważa się za wczesny okres sztuki 
romańskiej, jej pełny rozkwit nastąpił w XII w., przy czym we Francji od 1144 równolegle 
rozwijała się sztuka gotycka; na 1 poł. XIII w. przypada okres sztuki późnoromańskiej, trwającej 
na niektórych obszarach do końca stulecia, a niekiedy wkraczającej w wiek XIV i XV (tzw. 
trzecia sztuka romańska). Sztuka romańska znalazła odbicie na początku w architekturze, później 
zaś dopiero w malarstwie i rzeźbie. Do głównych typów architektonicznych należały kościoły 
zakonne z zabudowaniami klasztornymi, wznoszono także tzw. kościoły pielgrzymkowe 
związane z kultem relikwii, kolegiaty i kościoły parafialne. Były to budowle wysokie, masywne, 
wieloczłonowe o formach prostych, geometrycznych i surowych, o zwartych proporcjach i 
przejrzystym układzie spiętrzonych brył, podporządkowanych określonej hierarchii. 
Podstawowym materiałem był kamień w formie starannie opracowanych ciosów (tzw. moyen i 
grand appareil), o znaczeniu symbolicznym; z ciosów tych wznoszono w technice opus incertum 
lub opus emplectum. W rzutach budowli stosowano czasem założenia centralne (koliste i 
wieloboczne), ale głównym typem były podłużne założenia bazylikowe na planie krzyża 
łacińskiego z rozbudowaną częścią chórową wzniesioną nad kryptą, w części zachodniej z jednym 
lub trzema portalami, flankowanymi dwiema wieżami, albo także z parą wież na ramionach 
transeptu i przede wszystkim z główną wieżą na skrzyżowaniu naw. W części wsch. kościoła 
romańskiego znajdowało się 3,5 lub 7 absyd rozmieszczonych na zakończeniu naw głównej i 
bocznych i przy ramionach transeptu (tzw. typ benedyktyński) lub wieniec kaplic promienistych 
otaczających półkolem obejście (kościoły pielgrzymkowe). W architekturze cysterskiej 
stosowano rzut o prosto zamkniętym prezbiterium, z kaplicami bocznymi przy transepcie, 
jednakże bez krypty i wież. We wnętrzach romańskich początkowo przeważały otwarte wiązania 
dachowe lub drewniane stropy, pod koniec XI w. zaczęto stosować powszechnie kolebkowe i 
krzyżowe, występowały także kopuły na pendentywach i trompach oraz półkopuły w apsydach; 
przesklepione wnętrza dzielono na kwadratowe lub prostokątne przęsła, stosując często  → 
wiązany system. Podziału na przęsła dokonywano przez wzbogacenie podpór służkami 
podtrzymującymi gurty i żebra sklepienne, tak że rozczłonkowanie poziome (arkady, empory, 
triforia i ściany nad nimi) zawsze było podporządkowane rozczłonkowaniu pionowemu. Na 
zewnątrz budowla romańska była zespołem geometrycznych brył stykających się ze sobą pod 
kątem prostym i tworzących uskoki; akcenty pionowe stanowiły lizeny i wieże, poziome – 
cokoły, fryzy arkadkowe, gzymsy i ślepe galeryjki; między stroną zew. a wnętrzem panowała 
zgodność, tak że po sposobie rozczłonkowania budowli na zewnątrz można było odczytać jej 
układ wnętrza. 

 

14

Rzeźba była przeważnie kamienna i podporządkowana prawom ram architektonicznych; 

zdobiła głowice kolumn, konsole, gzymsy, fryzy, a zwłaszcza portale, wypełniając tympanon, 

nadproża, archiwolty, filary międzyościeżowe i węgary. Była to rzeźba o dużym  ładunku 
ekspresji, często o wizji niekiedy niemal surrealistycznej (tympanon w Autun); znalazły w niej 
odbicie zarówno cechy dynamiczne, jak i statyczne, prawie hieratyczne; często stosowano 
nienaturalne proporcje (wydłużanie tułowia, wyolbrzymianie części ciała) i przesadne pozy; 
występowały także tendencje realistyczne. Tematykę czerpano głównie ze Starego i Nowego 
Testamentu, apokryfów i Żywotów  Świętych; bardzo liczne są także przedstawienia 
animalistyczne, wyobrażenia stworów mitycznych i fantastycznych, motywy roślinne, 
geometryczne, często plecionki. Wszystkie te kompozycje rzeźbiarskie kryjące w sobie znaczenie 
symboliczne – dobra walczącego ze złem – miały często skomplikowany program 
ikonograficzny.  Niekiedy artyści tej epoki podpisywali swoje dzieła. Jednym z nich był  
Gislebertus - twóca rzeźb z około 1130 roku, m.in. tympanonu przedstawiającego Sąd Ostateczny 
i słynną Ewę w katedrze w Autun (Francja).  

Malarstwo romańskie, podobnie jak rzeźba, związane z architekturą, przejawiało się 

przede wszystkim w dekoracjach ściennych pokrywających sklepienia i wolne powierzchnie 
ścian; było płaskie i linearne; skala barw ograniczała się do ochry żółtej i czerwonej, zieleni i 
błękitu. Witraże komponowano początkowo jako całopostaciowe wyobrażenia  świętych 
wypełniające całe okna, później przeważały mniejsze sceny, odpowiadające wielkością 
poszczególnym kwaterom. Duże  znaczenie zdobyło także malarstwo miniaturowe, rozwijane gł. 
w licznych skryptoriach w Anglii, Francji, Niemczech i Austrii, kontynuują tradycje 
pokarolińskie i ottońskie. W XII w. zapoczątkowano też malarstwo tablicowe (na desce), które 
rozwinęło się w XIII w. zwłaszcza we Włoszech i Hiszpanii (frontalia, i retabula ołtarzowe). 
Ważnymi działami sztuki romańskiej było także snycerstwo (krucyfiksy, posągi Marii Królowej z 
Dzieciątkiem na rękach), z kości słoniowej (warsztaty nadreńskie i angielskie) oraz złotnictwo 
(krzyże, relikwiarze, naczynia liturgiczne), które wyróżniło się w Nadrenii (m. in. Godefroid de 
Huy, Mikołaj z Verdun), emalierstwo (warsztaty w Limoges), odlewnictwo w brązie, tkactwo i 
hafciarstwo figuralne (słynna tkanina z Bayeux).  

 

15

Sztuka romańska rozwinęła się  gł. we Francji, gdzie wykształciło się kilkanaście szkół 

regionalnych. Do najważniejszych zabytków architektury m. in. należą: opactwo Benedyktów w 
Cluny (częściowo zburzone w XIX w.), kościoły St. Etienne i La Trinite w Caen, St. Martin w 
Tours; najważniejsze zespoły rzeźbiarskie znajdują się w: Notre Dame La Grande w Poitiers, St. 
Sernin w Tuluzie, St. Trophime w Arles, St. Lasare w Autun, w kosciołach w Moissac, Souillac i 
Vezelay, portal królewski w Chartres; najcenniejsze zachowane malowidła ścienne – w Berze-La-
Ville, St. Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic; ośrodki miniatorstwa – St. Denis i Citeaux. We 
Włoszech najważniejsze zabytki architektury – katedra w Pizie, kościoły S. Miniato we Florencji, 
S. Ambrogio w Mediolanie, S. Niccolo w Bari, katedry w Modenie, Parmie oraz na Sycylii 
(wpływy naormandzko-bizantyjskie); rzeźbiarze – B. Antelami, Willigelmo z Modeny, Niccolo 
(kościół S. Zeno w Weronie); malowidła  ścienne – w Galiano, Sant’ Angelo in Formis, w S. 
Clemente w Rzymie; mozaiki – katedry w Moreale, Cefalu, Palermo; miniatorstwo – Monte 
Cassino; w Anglii – opactwo w St. Albans, katedry w Lincoln i Durham; zamki w Newcastle i 
Tower w Londynie; portale z dekoracją rzeźbiarską w Chichester i Lincoln; ośrodki miniatorstwa 
w Canterbury, Bury St. Edmunds, Winchester; w Hiszpanii – katedry w Santiago de Compostela, 
Jaca, Zamora i Salamance, kościół S. Vicente w Avila; zespoły rzeźbiarskie – S. Maria de Ripoll; 
katalońskie malowidła  ścienne (Tahull, Leon); w Niemczech – katedry w Trewirze, Spirze, 
Moguncji, Wormacji, kościoły S. Maria in Kapitol i Św. Apostołów w Kolonii; zespoły 
rzeźbiarskie w katedrze w Bambergu, Münster, Werden; ośrodki miniatorstwa – Kolonia, 
Ratyzbona.  

W Polsce pierwsze katedry romańskie (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty 

(Opatów, Kruszwica, Tum pod Łęczycą), klasztory (Tyniec), małe kościoły grodowe (Inowłódz); 
zabytki rzeźby – portale Czerwińsk, Tum pod Łęczycą, kościół  św. Magdaleny we Wrocławiu, 
Trzebnica; malowidła ścienne: w Czerwińsku i Tumie pod Łęczycą. Do najznakomitszych dzieł 
tej epoki w Polsce  należą brązowe Drzwi Gnieźnieńskie (w katedrze w Gnieźnie) ze scenami z 
życia św. Wojciecha z około 1175 roku i rzeźbione kolumny w Strzelnie, ukazujące personifiacje 
cnót i występków (poł. XII wieku). 
  
 
(Gotycka sztuka): Gotyk,  styl w sztukach plastycznych dojrzałego i późnego  średniowiecza, 
ukształtowany we Francji przed poł. XII w., rozprzestrzenił się już ok. 1170 w Anglii, a w XIII w. 
Hiszpanii, Niemczech, Skandynawii i Europie Środkowej docierając w czasie wypraw 
krzyżowych  na Cypr i Bliski Wschód i trwał w licznych odmianach do pocz. XVI w.. Niemal 
zupełnie nie przyjął się we Włoszech, gdzie zbyt silne były tradycje sztuki starożytnej i gdzie 
został już w początkach XV wieku wyparty przez Renesans. Tak pisze o gotyku z perspektywy 
XVI wieku Giorgio Vasari, autor tłumaczonych na polski „Żywotów najsławniejszych malarzy, 
rzeźbiarzy i architektów”:  Ten styl budowy został wynaleziony przez Gotów, którzy zniszczyli 
starożytne gmachy a w wojnie zabili architektów, ci zaś, co pozostali, wznosili budowle w owym 
stylu. Stawiali sklepienia zaostrzonych segmentów i całe Włochy wypełnili tymi brzydkimi 
budowlami których styl obecnie został zupełnie odrzucony”. A więc nazwa gotyk miała niegdyś 
zabarwienie pejoratywne i oczywiście pochodzi od Gotów, jednego z ludów skandynawskich, 
które m.in. idąc przez tereny Polski dotarły w V wieku do Italii. Tak naprawdę architektura 
gotycka, o jakże innej estetyce i założeniach niż architektura renesansowa, stworzyła jedne z 
najpiękniejszych budowli świata. Wyrosła z pobudek mistycznych (symbolika światła), ale 
konstruowała w oparciu o ogromną wiedzę z zakresu matematyki, geometrii i inżynierii. Gotyk 
od początku swego istnienia kształtował się jako styl sakralny, związany z doktryną Kościoła, 
dlatego sztuka religijna wysunęła się w okresie jego trwania na pierwsze miejsce, przewyższając 
swym znaczeniem sztukę świecką; jednakże głównie był  także silnie związany z kulturą rycerską 
i mieszczańską.  

 

16

W każdym kraju tworzącym odrębny zasięg terytorialny gotyk ma własny podział na 

okresy, w których można wyróżnić trzy zasadnicze fazy: gotyk wczesny, (franc. primaire 1150-
1200; ang. Early English 1175-1270; niem. Fruhgotik 1230-1300), gotyk pełny  czyli dojrzały 
(franc. Rayonnant 1200-1250; ang. Decorated Style 1270-1350, datowany też 1250-1370 lub 
1400; niem. Hochgotik 1300-1350 lub 1400) i gotyk późny  (franc. Flamboyant; ang. 
Perpendicular Style; niem. Spatgotik, także deutsche Sondergotik), trwający od XV/ XVI w. w 
początkowych okresach dominującą dziedziną była architektura, w gotyku późnym na 
równorzędne, a często prawie nadrzędne miejsce wysuwało się malarstwo i rzeźba. Zmiany 
znaczenia poszczególnych dziedzin sztuki wiązały się z przemianami społecznymi; początkowo 
gotyk był silnie związany z kulturą rycerską i tworzony przez wędrowne zespoły zwane 
strzechami, w późniejszym okresie przez osiadłe w miastach warsztaty cechowe. Mimo 
wyraźnych odrębności narodowych w późnym  średniowieczu zaznaczają się w poszczególnych 
środowiskach  cechy wspólne tzw. styl międzynarodowy (1370-90 do 1430-50) mający swe 
źródło w dworskiej kulturze Burgundii, Francji, Austrii i Czech, a we Włoszech w upodobaniach 
wyższych warstw zamożnego społeczeństwa, wyrażał się głównie w nastrojowym i wytwornym 
malarstwie i rzeźbie. Gotyk był od początku stylem architektury, co znalazło wyraz w konstrukcji 
o zwartym i konsekwentnym systemie szkieletowym, na który złożyły się: sklepienia krzyżowe-
żebrowe, przypory i łuki przyporowe (przyporowy system) oraz łuk ostry w konstrukcji i 

dekoracji. Każdy z tych elementów miał tradycję starszą od gotyku, ale dopiero połączenie 
wszystkich trzech w czasie przebudowy wschodniego chóru w opactwie St. Denis (św. 
Dionizego) koło Paryża ( obecnie już w obrębie wielkiego Paryża)  w latach 1140-43 , z 
inicjatywy opata Sugera, doprowadziło do powstania gotyku. Kościół  św. Dionizego jest zatem 
pierwszą i jednocześnie modelową świątynią nowego stylu. Zastosowanie sytemu szkieletowego 
pozwoliło na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach 
magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi. Na zewnątrz  świątynię gotycką 
otaczał zespół przypór, pojedynczych lub podwójnych łuków przyporowych, arkad, wimperg, 
maswerków, pinakli, baldachimów, sterczyn, potęgujących wrażenie koronkowej lekkości. Nad 
wszystkim panowała scholastyczna reguła nadrzędności i podporządkowania, która znalazła 
odbicie we współzależnym układzie naw i przęseł, obejmujących wszystkie człony rzutu 
poziomego, jak i w równoważeniu arkad międzynawowych, empor, triforiów i ścian nawowych 
ponad nimi, wreszcie w rozkładzie filarów, gurtów, służek i żeber. Wszystkie te elementy 
podlegały w ciągu całego gotyku stałym przemianom w kierunku coraz większej  dekoracyjności. 
Materiałem dominującym była cegła, na niektórych obszarach stosowano jednak także kamień i 
drewno; rzuty poziome były zróżnicowane – wielonawowe, podłużne założenia z transeptem 
(czasem podwójnym) lub bez, z wieńcem kaplic i obejściem lub zamknięte proste; wykształciła 
się także wielka rozmaitość sklepień (cztero- i sześciodzielne, gwiaździste, sieciowe, 
kryształowe); zróżnicowana była także ilość wież; podstawowymi układami przestrzennymi była 
bazylika i halowy kościół. Najwyższym osiągnięciem artystycznym architektury gotyku była 
katedra, urzeczywistniająca  średniowieczny ideał „Jeruzalem Niebieskiego”; najsłynniejsze 
katedry: w Chartres, Paryżu, Amiens, Reims, Beauvais, Strasburgu, Fryburgu Bryzgowijskim, 
Magdeburgu, Kolonii (ukończona w XIX w.), Ratyzbonie, Mediolanie i Pradze. Obok katedr do 
najczęstszych typów budowli sakralnych należały kościoły klasztorne (cystersów, głównie 
franciszkanów i dominikanów) wznoszono także kościoły miejskie (fary). W okresie gotyku 
powstało również wiele założeń miejskich    (Oxford, Gandawa, Siena, Bolonia), ratuszy 
(Louvain, Bruksela, Wrocław, Toruń), sukiennic (Ypres, Kraków), szpitali (Gandawa, Lubeka), 
kamienic mieszczańskich, także murów miejskich z basztami i barbakanami (Carcasonne, 
Kraków) oraz liczne zamki królewskie, rycerskie i zakonne (Malbork). 

 

17

W sztukach wizualnych dominowała tematyka religijna, często o bardzo skomplikowanym 

programie ikonograficznym (zwłaszcza cykle malarsko-rzeźbiarskie wielkich katedr, układy 
typologiczne wątków Starego i Nowego Testamentu); ewolucja formalna prowadziła od stylizacji 
i idealizacji, ku realizmowi i coraz większej ekspresji. Rzeźba arch. (głównie kamienna) była 
początkowo silnie związana z architekturą skupiając się na zewnątrz w portalach, ościeżach, 
archiwoltach, nadprożach i tympanonach, wewnątrz zdobiła lektoria, głowice i zworniki. Do 
największych osiągnięć rzeźby gotyckiej należy wprowadzenie wielkości postaci ludzkiej 
umieszczonej przy kolumnach w portalach; z biegiem czasu posągi coraz bardziej były 
samodzielne i odrywały się od architektury. Rozwijała się także rzeźba sepulkralna (płyty 
nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe); pojawiły się także tematy dewocyjne – rzeźba 
kamienna, a zwłaszcza drewniana polichromowana – Pieta, grupa Chrystusa ze Św. Janem, 
Chrystus Bolesny, krucyfiksy; do najpopularniejszych tematów gotyku należała Madonna z 
Dzieciątkiem na ręku (w XV w. przedstawienie tzw. Pięknej Madonny). Do głównych twórców 
należeli Peter Parler, Claus Sluter, Michał Pacher, Tilman Riemenschneider, Nicola Pisano i jego 
syn Giovanni. W epoce gotyku wykształcił się typ wielkiego dzieła sztuki sakralnej: retabulum 
czyli nastawa ołtarzowa, w skrócie nazywana ołtarzem. Jednym z najokazalszych z nich jest 
ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie. Jest to pentaptyk o ruchomych skrzydłach, którego 
główna scena przedstawia Zaśnięcie Matki Boskiej (Matka Boska bowiem nie umarła, a zasnęła i 

 

18

w takim stanie została wzięta do nieba; Wniebowzięcie  ukazane jest powyżej, a Koronacja na 
Królową Niebios wieńczy całość). Jest dziełem Wita Stwosza, który pracował nad nim w latach 
1477-1489). 

W dziedzinie malarstwa gotyk był okresem wielkiego 

rozkwitu witrażownictwa. Wielobarwne figuralne witraże o 
intensywnych kolorach (purpura, fiolet, zieleń) stały się 
niezwykle ważnym elementem wnętrz kościołów gotyckich 
(Chartres, sainte Chapelle w Paryżu, Bourges, Strasburg, 
Kolonia). W Polsce dobrej klasy zespół witraży zachował się 
m.in. w kościele Mariackim we Krakowie. Malarstwo  ścienne 
utraciło wówczas znaczenie, wysuwając się na przodujące 
miejsce jedynie na terenie Włoch. Nadal intensywnie rozwijało 
się natomiast malarstwo miniaturowe, które zerwało z płaską i 
linearną stylizacją na rzecz trójwymiarowego i przestrzennego 
ujęcia wnętrz i krajobrazów (J. Pucelle, A. Beauneveu, bracia 
Limbourg, J. Fouquet). Do rozkwitu doszło malarstwo tablicowe, 
które wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach 
wieloskrzydłowych ołtarzy (m.in. cykle z życia Jezusa i Marii). 
Główni twórcy: w Niderlandach – J. I H. Van Eyck, mistrz z 
Flemalle, van der Weyden, H. Memling; w Burgundii – M. 
Broederlam, we Francji – J. Malouel, Mistrz Piety Awiniońskiej, 
E. Chronton; w Niemczech – S. Lochner, M. Wohlgemuth; we 
Włoszech – Cimabue, Duccio, Giotto, S. Martini, bracia 
Lorenzetti; w Szwajcarii – K. Witz; w Czechach – Mistrz z 
Trebonia; w Polsce – szkoła małopolska (tryptyki krakowskie, z 
których wiele przechowywanych jest w oddziale Muzeum 
Narodowego, w Domu Szołajskich w Krakowie). Na okres 
późnego gotyku przypadają początki rozwoju grafiki, którą 
tworzy m.in. Martin Schongauer (drzeworyt). Wysoki poziom 
osiągnęło rzemiosło artystyczne (zwłaszcza złotnictwo i emalia, 
wyroby z kości słoniowej, tkactwo i meblarstwo).  

 

19

Od XIV wieku coraz częściej pojawiają też sceny świeckie, 

czerpane z mitologii lub ze średniowiecznych romansów i 

legend. Przykładem jest francuska skrzyneczka (połowa XIV 
wieku) z kości słoniowej na Wawelu, która miała należeć do 
królowej Jadwigi. Wyrzeźbione na niej sceny ukazują min. 
historię  Pyrama i Tyzbe (wzór dla późniejszej historii Romea i 
Julii) i Filis na Arystotelesie. W tym ostatnim przypadku 
zobrazowano legendę  średniowieczną, według której słynny 
filozof wiedziony chucią dał się dosiąść, niczym koń, pięknej i  
przebiegłej niewieście o imieniu Filis lub Kampaspe. To jest 
exemplum (przykład) zaślepiającej mocy pożądania i dominacji 
kobiet nad mężczyznami. Ta sama scena zdobi też jeden z 
rzeźbionych wsporników zewnętrznych kościoła Mariackiego w 
Krakowie z poł. XIV wieku. Częstym tematem jest historia 
wojny trojańskiej znana w romansowej wersji z dzieł 
późnoantycznych i średniowiecznych pisarzy (Dares, Diktys, 
Guido delle Colonne), a szczególnie Sąd Parysa. Jedno z jego 
przedstawień udało się ostatnio zidentyfikować na kaflu 
piecowym z 2 poł. XV wieku, odnalezionym niedawno w czasie 
wykopalisk prowadzonych w Gnieźnie u podnóża Wzgórza 
Lecha, na której stoi katedra.    

 

 

20

Renesans. Ten kolejny  styl w sztukach  plastycznych i architekturze ukształtował się we 
Włoszech w l. połowie XV w. W innych krajach Europy rozwijających się  gł. od XVI w., 
kontynuowany na niektórych obszarach w 1 poł. XVII w. (często równolegle z formami 
manierystycznymi i barokowymi). We Włoszech wczesny Renesans określa się terminem 
„quattrocento”, dojrzały – „cinquecento”. Powstanie tego stylu wiąże się nierozerwalnie z 
ogólnymi prądami epoki odrodzenia, którą cechuje, w opozycji do światopoglądu średniowiecza, 
nasilenie tendencji humanistycznych i laickich, zainteresowanie starożytnością  i nawrót do 
kultury antycznej, rozwój myśli racjonalistycznej, rozkwit nauk, zarówno przyrodniczych i 
technicznych, jak i filozoficznych, historycznych, politycznych oraz innych dziedzin sztuki 
(literatura, muzyka). Dawno już jednak odrzucono pogląd o pogańskim charakterze Odrodzenia; 
obecnie przyjmuje się, że była to epoka głęboko religijna,  próbująca dokonać połączenia (fuzji) 
idei przedchrześcijańskich z chrześcijańskimi. Najlepszym tego wyrazem w sztuce są freski 
Rafaela z lat 1508-10 w Stanza della Segnatura (bibliotece papieża Juliusza II na Watykanie), 
które ukazują „Triumf Najświętszego Sakramentu” = Teologia, „Parnas” = Poezja, „Szkołę 
Ateńską = Filozofia. W tych czasach dokonały się  także ważne przemiany społeczne i polityczne, 
które wywarły wpływ na wszystkie dziedziny życia, a w sztuce zaznaczyły się m. in. w nowej 
formie  świeckiego mecenatu i podniesieniu rangi artysty z rzemieślnika cechowego do 

samodzielnego twórcy.  Dante i Petrarka jako pierwsi mówią z admiracją o twórczości 
artystycznej;  Dante o Giotto (ten właśnie artysta uznawany jest za twórcę nowego, 
renesansowego malarstwa), Petrarka o Simone Martinim, twórcy portretu Laury, ukochanej 
Petrarki. Wiele myśli i idei, które złożyły się na koncepcję Renesansu, a więc odrodzenia 
(chodziło o odrodzenie kultury starożytnej) zawdzięczamy właśnie Petrarce (+1373). Był on 
pierwszym poetą czasów nowożytnych uhonorowanym wieńcem laurowym (w 1341 roku na 
Kapitolu w Rzymie), który dokonał podziału dziejów na starożytność, wieki średnie i czasy nowe. 
Jego osiągnięcia jako poety, myśliciela, zachwyty nad wielką starożytnością pozwalają w nim 
widzieć niejako głównego ideologa i twórcę koncepcji Odrodzenia.  

Kolebką sztuki renesansowej była Florencja, która stała się  gł. ośrodkiem nowej myśli, 

rozkwitając zwłaszcza w ostatniej ćwierci XV w. dzięki Medyceuszom – wielkim mecenasom 
sztuki i nauki. Twórcze nawiązanie do antyku wyrażające się m. in. w poszukiwaniu nowego 
ideału  zmysłowego piękna oraz jasności i harmonii kompozycji znalazło odbicie we wszystkich 
dziedzinach sztuk plast. Rozwinęła się bujnie teoria sztuki. Pierwszymi nowożytnymi traktatami z 
zakresu malarstwa i architektury były dwa dzieła Leone Battisty Alberti’ego „O malarstwie” 
1435, „Ksiąg dziesięć o sztuce budowania” 1443-52.  Jego dzieło na tym polu kontynuowali Piero 
della Francesca „De prospectiva pingendi”, Leonardo da Vinci „Traktat o malarstwie” –
(pośmiertnie zestawiony z notatek, wyd. 1-wsze 1651), Andrea Palladio – „Cztery księgi o 
architekturze „ 1570. W architekturze  wraz z badaniami  nad perspektywą  i poszukiwaniami 
idealnych proporcji i przejrzystych podziałów przejmowano wiele rozwiązań przestrzennych 
(centralne budowle przekrywane kopułą), elementów architektury i ornamentyki antycznej 
(porządki arch., kompozycja oparta na łuku triumfalnym, motywy dekoracyjne). Obok 
architektury sakralnej (kościoły, często kaplice na planie centralnym) rozwijała się architektura 
świecka. Ważnym osiągnięciem architektury wczesnego renesansu było wykształcenie nowoż. 
pałacu miejskiego – zwykle 3-kondygnacjowego o prostej bryle z wewnętrznym czworobocznym 
dziedzińcem otoczonym krużgankami. Za inicjatora architektury renesansowej uważa się Filippo 
Brunelleschiego, który wzniósł m.in. Ospedale degli Innocenti z 1419 roku i  wspaniałą kopułę 
katedry we Florencji, 1420-1436); do wybitnych twórców należeli także m. in. Michelozzo di 
Bartolomeo (pałac Medici – Riccardi we Florencji), ponadto wszechstronny humanista Leone B. 
Alberti  (mauzoleum Malatestów w Rimini, pałac Rucellaich we Florencji (w którym po raz 
pierwszy w czasach nowożytnych zastosował spiętrzenie porządków architektonicznych – zob. 
Koloseum) i kościół S. Andrea w Mantui). G. da Maiano, S. Pollaiuolo; a później w Wenecji – M. 
Coducci i P. Lombardi.  

 

21

W sztukach wizualnych ważną rolę w rozwoju nowego kierunku odegrały badania nad 

perspektywą oraz nad proporcjami, mechanika ruchów i anatomią ciała ludzkiego; 
zapoczątkowało to kierunek cechujący zwrot ku naturze, oparte na realistycznej obserwacji. 
dominowała tematyka mityczna i religijna, często temat religijny był tylko pretekstem do 
przedstawienia życia współczesnego; rozwinął się też portret. w rzeźbie pojawił się w nawiązaniu 
do starożytnej sztuki rzymskiej – portret popiersiowy, posąg konny (Donatello, Gattamellata w 
Padwie) i akt, rozwinęła się również rzeźba nagrobkowa. Rzeźbę renesansową zapoczątkowali 
Donatello, Filippo Brunelleschi, Nanni di Banco i Lorenzo Ghiberti (tzw. „Drzwi Raju” – drugie 
drzwi do baptysterium florenckiego), indywidualnie rozwinął nowy styl i pogłębił w kierunku 
heroicznym (np. wspomniany pomnik Gattamelaty) i ekspresyjnym („Maria Magdalena”) – 
Donatello. Inni przedstawiciele rzeźby: rodzina della Robiów (rzeźby ceramiczne), B. i A. 
Rossellino, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole (przyścienne nagrobki niszowe, popiersia 
poertretowe), Andrea del Verrochio – mistrz Leonarda da Vinci i twórca kolejnego  pomnika 
konnego (kondotiera Colleoniego w Wenecji).  

W malarstwie artyści dążyli do bryłowatego odtworzenia postaci w trójwymiarowej 

przestrzeni, ich prawidłowego ustosunkowania do tła, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie; 
prowadzili doświadczenia w zakresie technik malarskich przechodząc od stosowania tempery do 
malarstwa olejnego. Obok malarstwa sztalugowego rozwinęło się także  ścienne (gł. fresk). 
Pionierem nowego malarstwa był Masaccio (freski: „Trójca Św.” w kościele S. Maria Novella – 
pierwszy przykład zastosowania perspektywy zbieżnej (geometrycznej) oraz w kaplicy 
Brancaccich w kościele S. Maria del Carmine we Florencji); inni wybitni malarze to P. Uccello, 
Filippo Lippi, Andrea del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandajo, S.Botticelli, 
Filippino Lippi, L. di Credi; A. i S. Pollaiuolo; Umbryjczycy – P. della Francesca, Pinturicchio i 
Perugino, L. Signorelli, w Padwie – A. Mantegna, a w Wenecji – rodziny malarskie Vivarinich, 
Bellinich i V. Carpaccio. W ostatniej ćwierci XV w. do znaczenia jako ośrodek doszedł też 
Mediolan pod rządami Lodovica Sforzy il Moro, na którego dworze działał m. in. najwybitniejszy 
i najwszechstronniejszy artysta, teoretyk i uczony renesansu – Leonardo da Vinci („Dama z 
gronostajem” w zbiorach Czartoryskich w Krakowie (ok. 1490) „Ostatnia Wieczerza” – 
malowidło w klasztorze S. Maria della Grazie w Mediolanie (1495-97); słynna „Mona Lisa” pocz. 
XVI wieku); jego projekty arch. podjęte w praktyce przez następców ukształtowały ideał 
centralnej  świątyni jako najdoskonalszego budynku sakralnego (Cola di Caprarola, Antonio da 
Sangallo). Krótka faza dojrzałego r. rozstrzygała się gł. w Rzymie (pontyfikat i mecenat Juliusza 
II i Leona X) i Wenecji. Powaga, statyka i harmonia były charakterystycznymi cechami czynnych 
wówczas w Rzymie Bramantego (Tempietto przy kościele S. Pietro in Montorio (zob. 
uzupełnienie o Rzymie poniżej), przebudowa Watykanu) i Rafaela, który ukształtował 
monumentalny styl malarstwa ściennego (Loggie i Stanze Watykańskie), dając jednocześnie w 
swym malarstwie sztalugowym przykład intymnego, nastrojowego przedstawienia tematu 
religijnego (liczne Madonny) i pogłębionego psychologicznego portretu. Jedyny obraz Rafaela 
jaki kiedykolwiek znajdował się w zbiorach polskich (kolekcja Czartoryskich)  zaginął w czasie 
ostatniej wojny światowej; przedstawiał portret młodzieńca (prawdopodobne był autoportretem 
artysty).  

 

22

Różnorodna i wielka sztuka Michała Anioła („Dawid”, rzeźby do grobowca Juliusza II, 

freski w kaplicy Sykstyńskiej (m.in. sceny Stworzenia świata na sklepieniu z lat 1508-1512), 
projekt Placu Kapitolińskiego w Rzymie), wprowadzała obok monumentalności elementy 
dynamiki i dysharmonii, odchodząc  zwłaszcza pod koniec swej twórczości od renesansowej 
prostoty i harmonii (Sąd Ostateczny” w kaplicy Sykstyńskiej (1536-41), „Pieta Rondanini”). Po 
Sacco di Roma (1527) Rzym utracił swoje znaczenie jako główny ośrodek artystyczny. Sztuka 
rozwijała się natomiast  na północy – m. in. w Parmie (malarstwo Correggia), Ferrarze (Dosso 
Dossi, L.Costa). Najznakomitszy obraz Dosso Dossiego „Zeus malujący motyle” (ok. 1530) od 
dwóch lat znajduje się w Zamku Królewskim na Wawelu. Znalazł się tam wraz z innymi dziełami 
ofiarowanymi przez prof. Karolinę Lanckorońską. Znakomita szkoła malarska wykształciła się 
Wenecji, w której tworzą uczniowie Belliniego – Giorgione („Burza”, „Koncert wiejski”) i 
Tycjan („Miłość niebiańska i ziemska”, liczne portrety). Artyści ci mają wielkie osiągnięcia w 
dziedzinie koloru i światła, które wywarły wielki wpływ na malarstwo renesansowe całej Italii. 
Architekturę dojrzałego renesansu w Wenecji reprezentują J. Sansovino i M. Sanmicheli. W 
Wenecji i Vicenzy działał także Andrea Palladio (Villa Rotnda koło Vicenzy kościół Il Redentore 
w Wenecji); sformułował on odmianę późnorenesansowej architektury o tendencjach 
klasycznych, która wywarła wpływ we Francji, Anglii i Holandii w XVII i XVIII w. (także w 
Polsce). W okresie Renesansu rozwinęło się również bujnie rzemiosło artystyczne, głównie 
meblarstwo (nowe typy mebli z bogatą dekoracją malarska i rzeźbiarską (cassoni=skrzynie 
wyprawne), medalierstwo, tkactwo, szkło artystystyczne (Murano) i ceramika (fajanse z Faenzy, 

Deruty, Gubbio i Urbino). W XVI w. sztuka renesansowa zaczęła rozprzestrzeniać się poza 
Włochy, docierając do innych krajów europejskich w wyniku różnych wydarzeń historycznych, a 
zwłaszcza dzięki licznym podróżom artystów włoskich, a także wędrówkom artystów obcych do 
Italii. 

W Niderlandach tendencje bliskie Renesansowi znalazły odbicie już w twórczości 

wielkich realistów XV w. W XVI w. sztuka niderlandzka odznaczała się odrębnością i dużą 
różnorodnością łącząc tradycje późnogotyckie z wpływami wł. renesansu i manieryzmu. Malarze: 
Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, J. Van Scorel, Lucas van Leyden, J. Patinir, P. Aersten oraz 
oryginalna sztuka H. Boscha i przełomowa twórczość największego artystyniderl. tego okresu – 
P. Bruegela (st.). W rzeźbie – J. Mone i C. Floris (także architekt – ratusz w Antwerpii) oraz jego 
uczeń – malarz, rysownik i architekt H. Vredemann de Vries. Rozwinęło się także rzemiosło 
artyst. (słynne arrasy). We F r a n c j i, w architekturze końca XV i 1 poł. XVI w. łączono 
konstrukcję gotycką z dekoracją renesansową (kościół St. Pierre w Caen), co znalazło odbicie 
zwłaszcza w malowniczych zamkach nad Loarą (Chambord), w późniejszym okresie zaznaczyły 
się tendencje klasycyzujące i manierystyczne – P. Lescot (Cour Carre w Luwrze), P. Delorme 
(Tuileries w Paryżu). Rzeźbę reprezentowali: J. Goujon (Fontanna Niwiniątek) i G. Pilon. Wielkie 
znaczenie dla sztuki francuskiej miało sprowadzenie artystów włoskich (Rosso, Primaticcio) do 
dekoracji pałacu w Fontainebleau, dzięki czemu przyswojono zdobycze włoskiego renesansu i 
manieryzmu (tzw. Szkoła z Fontainebleau).  W malarstwie wyróżniała się ponadto twórczość 
portrecistów J. i F. Clouetów i ich naśladowców. W architekturze hiszpańskiej wpływy włoskiego 
renesansu w połączeniu z elementami stylów 

→ mudejar i izabelińskiego stworzyły dekoracyjny 

styl zw. plateresco (fasada Collegio de S. Cruz w Valladolid i uniwersytetu w Salamance); 
malarstwo reprezentowali m. in. L. de Morales, F. Navarrete; rzeźbę: A. Berruguete i J. de Juni.     
Niemiecki Renesans, podobnie jak we Francji, wykształcił formy będące połączeniem tradycji 
późnogotyckich z wpływami włoskimi. W architekturze obok nielicznych dzieł o czysto 
renesansowym charakterze (kaplica Fuggerów w Augsburgu, loggia ratusza w Kolonii) 
przeważają budowle o bogatej dekoracji komponowanej samodzielnie z elementów włosko-
niemieckich (skrzydło zamku w Heidelbergu, ratusz w Augsburgu – E. Holl). W rzeźbie 
tendencje renesansowe zaznaczyły się w twórczości warsztatu Vischerów oraz w dziełach A. 
Dauchera, H. Schwarza i K. Merta. Do rozkwitu doszło malarstwo dzięki działalności wielkiego 
malarza, grafika i teoretyka sztuki – A. Dürera; obok niego działali H. Suess z Kulumbachu, H. 
Burgkmair, H. Baldung (zw. H. Holbein. (mł.).Grien); wybitnymi malarzami  byli też A. 
Altdorfer, L. Cranach (st.) oraz świetny portrecista  

 

23

W P o l s c e  styl renesansowy przynieśli na początku XVI w. na dwór Zygmunta I – Włosi – 
m. in. Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berecci (Zamek Królewski  z dziedzińcem 
arkadowym i kaplica Zygmuntowska [dzieło Bartolomeo Berecciego] – na Wawelu w 
Krakowie). Pierwszym dziełem nowego stylu w Polsce jest nagrobek króla Jana Olbrachta w 
katedrze na Wawelu z lat 1502-1505. W ciągu XVI i XVII w. wykształciły się swoiste cechy 
polskiego renesansu (attyka)  w połączeniu z wpływami włoskimi i niderlandzkimi; 
uwidoczniło się to zwłaszcza w architekturze świeckiej (zamki w Baranowie, Brzegu i 
Krasiczynie, kamienice mieszczańskie, ratusze w Tarnowie i Poznaniu, dwory w Szymbarku i 
Pabianicach), a także w centralnych kaplicach grobowych i kościołach ze stiukową dekoracją 
sklepień (Radzyń Podlaski, Lublin); wybitnym dziełem urbanistyki i architektury renesansowej 
było założenie Zamościa (B. Morando). Wysoki poziom osiągnęłą rzeźba, zwłaszcza nagrobna 
(typ pol. nagrobka piętrowego – Gianmaria Mosca zwany Padovano, H. Canavesi, Santi 
Gucci). W malarstwie cechy r. pojawiły się w krakowskich obrazach tablicowych i minaturach 
(„Kodeks Baltazara Behema”), S. Samostrzelnika; tworzono też dekoracje ścienne w 

rezydencjach i kościołach; zapoczątkowano malarstwo hist. („Bitwa pod Orszą”) i portretowe. 
Wybitnym artystą tego czasu (architektem i rzeźbiarzem jednocześnie) był Polak – Jan 
Michałowicz z Urzędowa (+1581) – twórca kaplic Padniewskiego i Zebrzydowskiego na 
Wawlu, oraz Uchańskiego w Łowiczu, do których wykonał nagrobki fundatorów.  
 
Uzupełnienie informacji o sztuce renesansowej w Rzymie 
Za pontyfikatu papieża Sykstusa IV przebudowana zostaje ok. 1480 Kaplica Sykstyńska, a do 
jej ozdobienia wezwani zostają m.in. mistrzowie z Toskanii i Umbrii Signorelli, Perugino, 
Botticelli i Ghirlandaio. Niebawem w Rzymie tworzą kolejni florentyńczycy: Filippino Lippi 
(freski w kaplicy Carafów przy S. Maria sopra Minerwa), bracia Pollaiolo (watykańskie 
nagrobki papieży Sykstusa IV i Innocentego VIII).  Dekoracja Sykstyny i kaplicy Carafów 
oraz wzniesienie kościołów S. Maria del Popolo, S. Agostino i S. Pietro in Montorio są 
preludium do dojrzałego Renesansu w R. Od 1490 r rozpoczął tu swoją działalność Donato 
Bramante, który pracował przy S. Maria della Pace, S. Maria del Popolo; w 1502 wzniósł 
jeden z symboli Renesasu – tempietto (centralną budowlę upamiętniającą śmierć św. Piotra na 
Janikulum i w 1506 roku rozpoczął budowę nowej bazyliki św. Piotra na Watykanie. Ze 
zbieranych pieczołowicie rzeźb antycznych (wśród których są Laokoon, słynne Torso i Apollo 
-obydwa znane jako Belwederskie -  Śpiąca Kleopatra/Ariadna, Venus Felix) powstaje w 
czasach papieża Juliusza II (1503-13) imponująca kolekcja w watykańskim Cortile del 
Belvedere, która ma ogromne oddziaływanie na ówczesnych artystów. Poczynając od Juliusza 
II  i jego następców R staje się  głównym centrum sztuki, do którego przybywają  Michał 
Anioł, Rafael Santi, Pinturicchio, Baldassare Peruzzi. Ten ostatni wznosi dla bankiera papieży 
Agostino Chigi słynną Farnesinę, którą freskami ozdobi Rafael (m.in. scenami z histori Amora 
i Psyche). Rafael maluje dla Chigiego również w S. Maria della Pace i wznosi kaplicę w S. 
Maria del Popolo. Jest też twórcą projektów kościoła S. Eligio degli Orefici i Villa Madama. 
Słynny memoriał w sprawie budowli antycznych w Rzymie,  napisany przez artystę 
wspieranego przez Castiglione dla papieża Leona X ukazuje go jako prawdziwego znawcę 
antyku. W połowie wieku Michał Anioł kontynuuje budowę bazyliki S. Piotra, tworzy plany 
zabudowy Kapitolu i bramy miejskiej znanej jako Porta Pia oraz przekształcenia części term 
Dioklecjana w kościół S. Maria degli Angeli 
 Sztuka manierystyczna (Manieryzm): rodzaj kontynuacji i rozwinięcie pewnych trendów 
sztuki dojrzałego Renesansu. Równolegle do późnego Renesansu, a zwłaszcza od ok. 1520 w 
sztuce włoskiej zaznaczyły się tendencje do odejścia od ideałów harmonii i norm klasycznych 
renesansowych, na rzecz dramatycznej ekspresji formy, wzrostu cech abstrakcyjno-
dekoracyjnych, spirytualizmu, fantastyki, wyrafinowania i subiektywizmu, które noszą miano 
m a n i e r y z m u. Cechy te reprezentowali w architekturze Giuliano Romano (który był także 
znakomitym malarzem), B. Peruzzi, w malarstwie – Parmigianino (1504-1540, autor m.in. 
„Madonny z długą szyją” (w tym roku obchodzimy 500-lecie jego urodzin; z tej okazji 14 maja 
w BUW-ie otworzona zostanie wystawa poświęcona jego twórczości), A. Bronzino, G. Vasari 
(także architekt, teoretyk i historyk sztuki), Primaticio oraz w rzeźbie – B. Ammanati, 
Giovanni da Bologna i Benvenuto Cellini (słynna Solniczka, Perseusz z głową Meduzy).W 
sztuce tej epoki pojawia się często  figura serpentinata (np. Giovanni da Bologna Porwanie 
Sabinki).    

   

 

24

 

Barok jest tym  stylem w sztukach plastycznych, który  występuje od końca XVI do poł. 

XVIII w. Wykształcił się we Włoszech, skąd rozprzestrzenił się na całą Europę i kraje Ameryki 
Łacińskiej; wyróżnia się Barok wczesny (surowy i poważny), dojrzały (o formach bujnych i 
dynamicznych) oraz późny, w którym zaznaczyły się tendencje do uspokojenia i większej 
statyczności form. Końcowa faza tego stylu jest wydzielona jako osobna zw. 

→ rokoko. B. jest 

pojęciem stylistycznym bardzo wieloznacznym, łączącym często przeciwstawne prądy 
artystyczne, co wiązało się z bardzo zróżnicowanym w tej epoce charakterem społeczeństwa, 
ideologii, religii i światopoglądów. Wielkie znaczenie dla rozwoju sztuki w okresie Baroku miał 
wynikający z ruchu reformacji fakt podziału Europy na kraje katolickie i protestanckie oraz 
zróżnicowanie krajów rządzonych monarchicznie i tych, w którym nastąpiły pierwsze próby 
obalenia tego systemu. W związku z tym można w dobie b. wyróżnić  nurt sztuki katolicko-
dworskiej (Włochy, Hiszpania, Francja, pd. Niemcy) i mieszczańsko-protestanckiej (Holandia, 
Anglia), mimo zdecydowanych różnic (np. przewaga w pierwszym nurcie cech fantastyczno-
mistycznych i dekoracyjno-monumentalnych, w drugim – obserwacji rzeczywistości i wierności 
naturze), różne elementy przenikały wzajemnie do poszczególnych środowisk artystycznych, 
łącząc się razem lub występując obok siebie, jak np. nurt mieszczański w absolutystycznej 
Francji. Geneza baroku wiąże się z ruchem kontrreformacji i z szeroką działalnością jezuitów, 
którzy zgodnie z nakazami soboru trydenckiego nadali sztuce funkcje propagandowe, 
sprowadzające się zarówno do walki z reformacją, jak do utwierdzenia w wierze poprzez 
wrażenia wizualne, stąd też barok narodził się w krajach katolickich i tam przybrał wyraz 
najbardziej typowy i charakterystyczny. Kolebką Baroku był Rzym, w którym skupiała się 
działalność największych twórców epoki; do rozkwitu doszły wszystkie dziedziny sztuk plast., 
przy czym jedną z gł. cech b. było dążenie do powiązania w jedną całość kompozycyjną 
architektury, malarstwa i rzeźby. 

 

25

Już w 2 połowie wieku powstaje w Rzymie modelowy dla epoki baroku kościół Il Gesu 

(Imienia Jezus)- dzieło Vignoli i Giacomo della Porta. Reprezentuje on nowy typ rozwiązania 
przestrzennego, będącego syntezą budowli centralnej z podłużną. Jego rzut (plan krzyża łac. nawa 
gł. sklepiona kolebkowo z lunetami, na skrzyżowaniu z transeptem – kopuła, nawy boczne w 
formie rzędu kaplic połączone ze sobą), fasada (dwie kondygnacje nierównej wysokości 
połączone spływami wolutowymi; całość zwieńczona trójkątnym frontonem) i bogato 
dekorowane wnętrze stały się wzorem dla kościołów jezuickich we wszystkich krajach. 
Jednocześnie w Rzymie tworzy Domenico Fontana (m.in. autor przebudowy Pałacu na Lateranie i 
przeniesienia obelisku na plac przed bazyliką na Watykanie). Plany uporządkowania urbanistyki 
R w czasach papieża Juliusza II kontynuujeje teraz papież Sykstus V, za którego czasów zostaje 
wytyczony ciąg ulic od Piazza del Popolo do S. Maria Maggiore i Lateranu znaczony obeliskami 
symbolizującymi Chrystusa. Najważniejsza z tych ulic to Via Sistina. Przed końcem wieku do 
Rzymu docierają Annibale Caracci i Caravaggio– twórcy dwóch nurtów malarstwa epoki baroku.  
Pierwszy z nich jest wykonawcą słynnych fresków o tematyce mitologicznej w Palazzo Farnese, 
drugi jest m.in. autorem fresków w kaplicach Contarellich  przy S. Luigi degli Francesi i Cerasich 
przy Santa Maria del Popolo. O prymacie Rzymu w sztuce epoki baroku decyduje przede 
wszystkim działalność trzech artystów: Berniniego, Borrominiego i Pietro da Cortona. Poza 
dziełami wykonanymi w Watykanie Bernini tworzy słynne rzeźby do Villa Borghese (Apollo i 
Dafne,  Porwanie Prozerpiny), do kościołów S. Maria della Vittoria i S. Francesco a Ripa i 
projektuje liczne fontanny (Fontana del Tritone) oraz kościół S. Andrea al. Quirinale na planie 
elipsy. Bernini jest też twórcą  słynnej Konfesji św Piotra (1628), tzw Tronu św Piotra (1657) 
[obydwa w bazylice św. Piotra na Watykanie] i spektakularnej kolumnady przed tą bazyliką. 
Jedynym rzeźbiarzem, który mógłby być porównywany z Berninim w tym czasie był Alessandro 

Algardi –twórca nagrobka papieża Leona XII, reliefu ukazującego  Spotkanie papieża Leona 
Wielkiego z Atyllą  -  obydwa w S. Pietro in Vaticano. Architektem, który stworzy język  
architektury dojrzałego i późnego baroku jest Borromini, którego ‘falujące’ fasady i finezyjne 
detale (jak w zaprojektowanych przez niego S. Carlo alle Quattro Fontane, S. Ivo alla Sapienza) 
zapłodnią wyobraźnię architektów całej katolickiej Europy. W 2 poł wieku na bazie 
wcześniejszych dokonań Guercino i Domenichino szczyty osiągnie malarstwo iluzjonistyczne 
(kwadraturowe). Najwybitniejszymi jego twórcami są Pietro da Cortona (freski w Palazzo 
Barberinii w S. Maria in Vallicella), Baccicia (freski w Il Gesu) i przede wszystkim Andrea del 
Pozzo (freski w S. Ignazio). W  1 poł XVIII wykonano w R wiele znakomitych realizacji 
architektonicznych m.in. fasadę S. Giovanni in Laterano (Alessandro Gallilei), fasada S. Maria 
Maggiore (Ferdinando Fuga), Fontana Trevi (Nicola Salvi), Schody Hiszpańskie (Francesco de 
Sanctis). 

 

26

 Główny nurt architektury barokowej cechuje monumentalizm, dynamizm, malowniczość, 
bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, efekty światłocieniowe uzyskiwane przez 
wygięcie elewacji, podwajanie elementów (np. kolumn, pilastrów), przerywanie gzymsów i 
efekty malarskie (stiuki, różnokolorowe marmury); wnętrza były bogato dekorowane 
sztukateriami i malowidłami  ściennymi, często iluzjonistycznymi. W architekturze sakralnej 
stosowano różnorodne rzuty kościołów (plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne), 
urozmaicone rozwiązania elewacji i brył (kolumnowe, często z wielkim porządkiem, wieże, 
kopuły); założenia klasztorne, monumentalne były często zbliżone do pałacowych. W okresie 
baroku nastąpił rozkwit architektury p a ł a c o w e j; wykształcił się (zapoczątkowany we 
Francji w Wersalu naśladowany w całej Europie) typ pałacu „między dziedzińcem a ogrodem” 
(entre cour et jardin), odznaczający się symetrią i zwykle wielką skalą, składający się z 
korpusu głównego (często ze środkowym ryzalitem) i zagiętych pod kątem prostym skrzydeł, 
między którymi znajdował się reprezentacyjny dziedziniec (cour d`honneur); po przeciwnej 
stronie pałacu rozciągał się ogród o układzie osiowo-geometrycznym (

→ francuski styl 

ogrodowy). Wysoki poziom osiągnęła też urbanistyka, w której zaznaczyło się także dążenie 
do monumentalnych, reprezentacyjnych rozwiązań (m. in. owalne, okrągłe i prostokątne place 
z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii). Główne ośrodki: Włochy – G. B. Vignola i 
G. della Porta (Il Gesu w Rzymie), G. L. Bernini (jeden z najwybitniejszych artystów epoki; 
kolumnada przed bazyliką  św. Piotra w Rzymie), C. Maderna, F. Borromini (twórca b. o 
płynnych formach; S. Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie), B. Longhena (kościół S. Maria 
della Salute w Wenecji), G. Guarini (kaplica S.Sudario przy katedrze w Turynie), F. Juvara 
(kościół i klasztor Superga k. Turynu) L. Vanvitelli (pałac w Casercie); Niemcy i Austria – J. 
Fischer von Erlach (kosciół Sw. Karola Boromeusza w Wiedniu), L. Hildebrandt (Belveder w 
Wiedniu), B. Neumann, rodzina Dientzenhoferów, bracia Asam; we Francji – nurt 
klasycyzujący – tzw. styl Ludwika XIV – gł. przedstawiciele – Jules Hardouin-Mansart (pałac 
Wersalski, Grand Trianon w Wersalu, kosciół Inwalidów w Paryżu),  C. Perrault (fasada 
kolumnowa Luwru), L. Le Vau, A. Le Notre (założenia ogrodowe w Wersalu i Vaux-Le-
Vicomte; w Anglii – styl królowej Anny – J. Vanbrugh (Blenheim Palace). W okresie b. 
rozwinęła się znacznie r z e ź b a dekoracyjna w stiuku stając się istotnym elementem wnętrz 
kościelnych (sklepienia, ołtarze, dekoracje ścian) i pałacowych (plafony); ważnym działem 
było także snycerstwo (często polichromowane), które przejawiło się zwłaszcza w 
monumentalnych dekoracyjnych kompozycjach ołtarzy; rozwijała się także rzeźba religijna, 
często o zabarwieniu mistycznym, i alegoryczno-symboliczna rzeźba sepulkralna. 
Charakterystyczne dla baroku były grupy rzeźbiarskie o tematyce mit. i alegorycznej 
komponowane często w otoczeniu ogrodowym i z urządzeniami wodnymi (fontanny, także 

ustawiane na placach miejskich); popularna była także rzeźba pomnikowa (m. in. pomniki 
konne). Głównymi cechami rzeźby barokowej był dynamizm i patos, teatralność gestu, układy 
kontrapostowe, często zwłaszcza w tematyce religijnej dążenie do oddania silnej ekspresji i 
stanów ekstazy. Do najwybitniejszych rzeźbiarzy epoki należeli: we Francji – P. Puget, Ch. 
Coysevox, F. Girardon; w Hiszpanii – A. Cano i G. Hernandez. 

W 

malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i 

martyrologiczna, w malarstwie świeckim – sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i 
portret; występował także pejzaż, martwa natura i tematyka rodzajowa (zwł. Holandia, Hiszpania, 
Flandria). Od strony formalnej malarstwo barok cechowało stosowanie schematu 
kompozycyjnego opartego na diagonali, również  światłocienia i efektów luminizmu, w 
malarstwie  ściennym obowiązywała zasada iluzjonizmu perspektywicznego (P. da Cortona, A. 
Pozzo).  We Włoszech tendencje eklektyczne oparte na wzorach dawnych mistrzów 
reprezentowała rodzina Carraccich, założycieli Akademii Bolońskiej, która zapoczątkowała nurt 
akademizmu; z tego środowiska wywodzili się: Domenichino, G. Reni, Guercino, D. Feti; 
przeciwstawny nurt realistyczny i charakterystyczny kontrastowy światłocień reprezentowało 
malarstwo Caravaggia. Te dwa prądy przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznnymi i 
nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach monarchii kat.) – były najważniejszymi kierunkami 
malarstwa barokowego. Innymi wielkimi ośrodkami malarstwa b. były: Hiszpania – J. de Ribera, 
F. Zurbaran, B. E. Murillo i przede wszystkim D. Velazquez („Poddanie Bredy”, „Las Meninas”, 
„Prządki”); Flandria – głównie P.P. Rubens („Zdjęcie z krzyża”, „Historia Marii Medici”, 
portrety), A. van Dyck (portrety), F. Snyders, D. Teniers; Holandia – wybitna indywidualność 
Rembrandta („Lekcja anatomii doktora Tulpa”, „Wymarsz strzelców”, portrety), Vermeer van 
Delft, F. Hals; pejzażyści J. van Goyen , J. Ruisdael; Francja – nurt klasycyzujący N. Poussin 
(pejzaże arkadyjskie, kompozycje mit.), C. Lorrain; także G. de la Tour, bracia Le Nain, P. de 
Champaigne, Ch. Le Brun. Od kilku lat Zamek Królewski w Warszawie jest w posiadaniu dwóch 
obrazów Rembrandta – tzw ”Żydowska narzeczona” i tzw „Ojciec żydowskiej narzeczonej”- 
obydwa z daru prof. Lanckorońskiej.  

W g r a f i c e dominował miedzioryt i akwaforta (jednym z mistrzów w tych technikach jest 
Rembrandt); nastąpił też rozkwit r z e m i o s ł a  artystycznego (powstanie słynnych 
manufaktur), zwłaszcza ceramiki (m. in. fajanse z Delft, Rouen, Nevers), meblarstwa (A. Ch. 
Boulle) i tkactwa (m. in. gobeliny wg projektów Le Bruna). 
 

W Polsce najwybitniejszymi architektami tej epoki są G. B. Trevano (kościół Św. Piotra i 

Pawła w Krakowie), Tylman z Gameren (kościół  Św. Anny w Krakowie i Sakramentek w 
Warszawie, oraz pałac Krasińskich, tamże), A. Locci (pałac króla Jana III Sobieskiego w 
Wilanowie), Pompeo Ferrari (kościół  w Gostyniu, niemal wiernie powtarzający projekt 
weneckiego kościoła S. Maria della Salute). Tworzy też wtedy wybitny polski architekt Kacper 
Bażanka (kościół i klasztor w Imbramowicach, kościólł Misjonarzy w Krakowie). Malarstwo 
Baroku w Polsce reprezentują m. in. Tomasz Dolabella, Franciszek Lekszycki, Michelangelo  
A. Palloni, Jerzy E. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Tretko. Trzej ostatnio wymienieni tworzą 
m.in. w Wilanowie. Palloni jest autorem scen z Odysei i Eneidy na fasadzie ogrodowej pałacu i 
scen z historii Psyche we wnętrzach, zaś Siemiginowski, którego Jan III wysłał na studia do 
Rzymu jest autorem scen z Owidiusza (m.in. Apollo i Issa). W dziedzinie rzeźby godni 
odnotowania są Andreas Schlüter (rzeźby w Wilanowie, w tympanonach pałacu Krasińskich), 
G. B. Falconi (stiuki w kościele św. Piora i Pawła w Krakowie) i Baltazar Fontana (znakomita 
dekoracja stiukowa w kościele św. Anny w Krakowie). 

 

27

 

 
 
Rokoko, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w Europie od ok. 1720 do ok. 1770-80, 
uważany często za ostatnią fazę baroku. Rozwinął się przede wszystkim we Francji, skąd 
rozprzestrzenił się na inne kraje, tworząc tam liczne odmiany regionalne. Zaczątkiem rokoka był 
styl regencji (związany z okresem regencji Filipa Orleańskiego 1715-23), który cechowały w 
porównaniu ze stylem Ludwika XIV lżejsze proporcje, większa swoboda i dekoracyjność. 
Okresem rozkwitu rokoka były lata panowania Ludwika XV (stąd francuska. odmiana rokoka 
zwana jest często stylem Ludwika XV). Rokoko wiąże się z kulturą dworską  będąc typowym 
przejawem jej schyłkowej fazy, która nastąpiła po pompatycznym  barokowym klasycyzmie stylu 
Ludwika XIV. Sztywny ceremoniał tamtego okresu zastąpiło w czasach rokoka bujne, swobodne 
życie towarzyskie, w którym wielką rolę odgrywały bale, maskarady, koncerty, przedstawienia 
teatralne lekkich komedii włoskich oraz zabawy na łonie natury. Zmysłowość, erotyzm, 
wyrafinowany smak artystyczny, dążenie do komfortu i sentymentalna nastrojowość – oddziałały 
na sztukę rokokową. 

W  a r c h i t e k t u r z e rokoko wyraziło się głównie w dekoracji wnętrz; w zewnętrznym 

wyglądzie budowli dominowały nadal formy klasycyzujące i późnobarokowe, aczkolwiek nie 
wznoszono już monumentalnych, wielkich założeń pałacowych, które ustąpiły obecnie miejsca 
mniejszym pałacykom, willom czy pawilonom parkowym. Wnętrz stały się mniejsze, intymne, 
ściany dzielone na asymetryczne pola ujęte w fantazyjne ramy; stosowano chętnie sztukaterie, 
lustra, boazerie, złocenia, panneaux (czyt. pano)  malarskie i gobeliny; meble odznaczały się 
niewielkimi rozmiarami, lekką formą, używano jasnych tkanin obiciowych, popularnym 
elementem zdobniczym stała się porcelana i cyzelowane brązy.  W ornamentyce przeważał, 
motyw muszli (

→ rocaille), tworzący wraz z formami przypominającymi płomienie lub kogucie 

grzebienie liczne odmiany; często też stosowano motywy kwiatów, wodorostów, girland i wici 
roślinnych oraz emblematy pasterskie i atrybuty miłości, a także egzotyczne wątki ornamentalne 
(

→ chinoiseries, czyt. szinuazeri). Wszystkie te elementy przeplatały się nawzajem tworząc 

układy asymetryczne, o kapryśnie wygiętych, miękkich i płynnych liniach.  

Rozwinęła się również rzeźba, zwłaszcza dekoracyjna w stiuku i polichromowanym 

drewnie, ruchliwa, elegancka, o lekkich formach, związana z wystrojem wnętrz pałacowych, 
kościelnych (wolnostojące figury, ołtarze o formach ażurowych i układzie kulisowym), także 
ogrodową; wielką popularność zdobyła drobna plastyka w porcelanie, produkowana masowo w 
manufakturach.  W malarstwie dominowały sceny 

→ pasterskie i zabaw parkowych (→ fêtes 

galantes),  popularne były również frywolne scenki rodzajowe (np. „Huśtawka” lub „Zgubiony 
pantofelek” Fragonarda) , sceny z commedia dell`arte i maskarad karnawałowych oraz 

→ weduty; 

w portrecie dążono do intymności i bezpośredniości. Jednym z twórców malarstwa rokokowego 
był Jean-Antoine Watteau (czyt. Wato) m.in. autor słynnego „Odjazdu na Cyterę” (czyli na wyspę 
miłości).  Obrazy miały zwykle małe formaty, koloryt był jasny i stonowany; do rozkwitu doszła 
technika pastelu;  popularne było też malarstwo miniaturowe; wysoki poziom osiągnęła grafika, 
zwłaszcza książkowa.  

Rokoko było okresem wspaniałego rozkwitu rzemiosła artystycznego. Duże znaczenie 

miało wynalezienie sposobu produkcji porcelany w Europie, co wpłynęło na powstanie licznych 
manufaktur (Sèvres, Miśnia, Nymphenburg, Capodimonte); rozwinęło się także t k a c t w o 
artyst. (ośrodki w Beauvais i Aubusson), a zwłaszcza meblarstwo we Francji (Ch. Cressent, J. F. 
Oeben) i Anglii (Chippendale`a meble). 

 

28

Do głównych przedstawicieli rokoka należeli we Francji: architekci – G. Boffrand 

(wnętrza Hotel Soubise w Paryżu), J. A. Meissonier (także projekty dla Polski), rzeźbiarze – G. 

Coustou, J. B. Pigalle, E. Falconet (pomnik Piotra W. w Leningradzie), malarze – przede 
wszystkim J. A. Watteau, a także J. B. Pater, N. Lancret, F. Boucher, J. H. Fragonard, J. M. 
Natier, J. E. Liotard, J. B. Porronneau, M. Q. de La Tour. W Niemczech: architekci – F. de 
Cuvillies (pałac Amalienburg w Monachium), M. D. Pöppelmann (Zwinger w Dreżnie). J. Ch. 
Knöffel, G. Knobelsdorf (pałac Sans-Souci k. Poczdamu); rzeźba bawarska – I. Günther, 
Faichtmayrowie, J. J. Kändler (figurki porcelanowe); we Włoszech – wenecka szkoła malarska 
(G. B. Piazetta, G. B. Tiepolo, A. Canale, F. Guardi); w Rosji – B. Rastrelli (Pałac Zimowy w 
Leningradzie i pałac w Carskim Siole, dziś. Puszkino).  

W Polsce działali architekci sascy (przebudowa Zamku król. w Warszawie) i rodzina 

Fontanów (pałac w Radzyniu Podlaskim), J. K. Glaubitz (kościół  św. Katarzyny w Wilnie), 
rzeźba, głównie kościelna, J. B. Plersch, J. Ch. Redler, Fesingerowie, A. Osiński, M. Polejowski; 
w malarstwie – Szymon Czechowicz  i Tadeusz Kuntze. Reprezentantem rokoka był też, niemal 
do końca lat 80-tych Jan Piotr Norblin, który został w 1774 roku sprowadzony do Polski przez 
Czrtoryskich. 
 
 
Klasycyzm był  kierunkiem w sztukach plastycznych, który ukształtował się pod wpływem 
klasycznej kultury grecko-rzymskiej. We Francji objawił się już w XVII, w całej Europie 
dominował w 2 poł. XVIII i pierwszym 30-leciu XIX w. (w tym okresie nazywany jest na ogół 
neoklasycyzmem), niekiedy (zwłaszcza w architekturze) trwający jeszcze w drugiej połowie 
stulecia.  

Nurt klasyczny dążący do harmonii, symetrii i rytmu, którego celem było osiągnięcie 

wrażenia  ładu, równowagi i spokoju, występował w sztuce różnych okresów i stylów. W 
starożytnej sztuce greckiej okresem klasycznym jest V w. p.n.e., a zwłaszcza sztuka czasów 
Peryklesa, sztuką klasyczną nazywa się też czasem w ogóle całą sztukę grecko-rzymską. 
Tendencje klasyczne były jedną z głównych podstaw sztuki renesansu, a przede wszystkim  
twórczość Rafeala, Bramantego i Palladia. Budowle i dzieła teoretyczne Palladia wpłynęły na 
kształtowanie się nurtu klasycyzującego w architekturze ostatniej ćwierci XVI w. oraz XVIII w. 
w Anglii (twórczość I. Jonesa i Ch. Wrena). Silny nurt klasyczny, zwany sztuką barokowego 
klasycyzmu (styl Ludwika XIV) zaznaczył się we Francji w XVII w.; jego przedstawicielami byli 
w malarstwie N. Poussin, w architekturze m.in. F. Mansart i C. Perrault. 

 

29

W poł. XVIII w. zaczął się kształtować nowy klasycyzm (zwany neoklasycyzmem), który 

stopniowo objął wszystkie kraje Europy, a następnie także Amerykę Północną  (Jednym z 
najwybitniejszych architektów- amatorów w USA był trzeci prezydent tego kraju – Thomas 
Jefferson. Czynnikami, które wpłynęły na formowanie nowego kierunku były wzmożone 
zainteresowanie starożytną sztuką grecką i rzymską (1711 odkrycie Herkulanum, 1748 – 
Pompejów), oddziaływanie sztuki dojrzałego renesansu, a zwłaszcza architektury Palladia oraz 
rozwój teorii i historii sztuki (J.J. Winckelmann – „Myśli o naśladowaniu dzieł sztuki greckiej’, 
1755; „Geschichte der Kunst der Altertums” (Historia sztuki starożytnej), 1764; polski przekład, 
dokonany przez Stanisława Kostkę Potockiego, ukazał się w 1815 roku w Warszawie); ważną 
rolę odegrały także przemiany w życiu społecznym, politycznym, gospodarczym i umysłowym 
(zwłaszcza francuski racjonalizm). Periodyzacja rozwoju klasycyzmu nie jest dotąd ostatecznie 
ustalona, ogólnie dzieli się na wczesny klasycyzm (do ok. 1800) i późny klasycyzm. W ramach 
kierunku wyróżnia się we Francji wczesny klasycyzm – styl Ludwika XVI, w Anglii w l. 1720-
1820 tzw. Georgian (od imion panujących królów Jerzego I, Jerzego II i Jerzego III) oraz w 2 poł. 
XVIII w. styl Adamów.  Styl empire (styl cesarstwa); późna surowa i monumentalna odmiana 

klasycyzmu związana początkowo z okresem panowania Napoleona I, następnie znalazła odbicie 
w całej sztuce europejskiej. Dla architektury i rzeźby pierwszego  30-lecia XIX w. używa się też 
czasem terminu – pseudoklasycyzm, ze względu na silniejsze niż poprzednio tendencje 
naśladowcze w stosunku do antyku. W Anglii sztukę tego okresu nazywa się także stylem 
regencji (czasy regencji późniejszego króla Jerzego IV).  

Klasycyzm jest wykładnikiem ideologii Oświecenia, najbardziej wiążąc się z ideą nawrotu do 
antyku, jako do sztuki stanowiącej wyraz starożytnego racjonalizmu. Nowy stosunek do 
antyku – archeologiczny, poznawczy i naśladowczy – znalazł odbicie w badaniach 
wykopaliskowych i studiach nad kulturą i sztuką starożytną. Głównym ośrodkiem 
zainteresowania stały się w 2 poł. XVIII w. Włochy, a zwłaszcza Rzym (zob. Uzupełnienie: 
Rola Rzymu, poniżej), gdzie badania nad starożytnością skupiły się w środowisku tzw. 
antykwariuszy. Tu działa niemiecki historyk sztuki starożytnej, konserwator starożytności 
rzymskiej i bibliotekarz Watykanu – J.J. Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca 
definicji najistotniejszych cech tej sztuki w terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej 
wielkości”, niemiecki malarz i teoretyk sztuki A.R.Mengs, wokół którego skupiała się 
międzynarodowa szkoła malarska, także polski polityk, pisarz, teoretyk sztuki i kolekcjoner – 
S. Kostka-Potocki, autor adaptacji dzieła Wickelmanna – „O sztuce u danych czyli Winkelman 
polski”, który prowadził we Włoszech wykopaliska i studia nad architekturą starożytną. Liczni 
artyści i miłośnicy sztuki z różnych krajów przyjeżdżali do miejsc starożytnych mierzyć i 
rysować zabytki, czego owocem były liczne ilustrowane publikacje (m.in. „Ruins of Palmyra” 
1753, „Ruins of Balbec” 1757-R.Wooda i J. Dawkinsa; „Antiquities of Athens” 1762 – J. 
Stuarta i N. Revetta; „Ruins of Spalato” 1764 – R. Adama); największe znaczenie w 
rozpowszechnianiu idei klasycyzmu zdobyły zbiory sztychów włoskiego grafika G.B. 
Piranesiego, przedstawiające widoki i fantazje arch. Na temat starożytnych zabytków 
rzymskich („Vedute di Roma” od 1746, „Le Antichita romane” 1756). Mimo wielkiego 
międzynarodowego skupiska artystów we Włoszech, głównym ogniskiem sztuki była jednak 
Francja, a przede wszystkim Paryż. 

 

30

Klasycyzm przejawił się zwłaszcza w architekturze, dla której szukano inspiracji w 

słynnych budowlach  starożytnych (m.in. Panteon w Rzymie, świątynie w Tivoli, Paestum i na 
Sycylii, rzymskie łuki triumfalne) i renesansowych (Villa Rotonda – Palladia); występowały 
często centralne plany budowli, głównie oparte na kole i kwadracie; stosowano powszechnie 
klasyczne porządki arch. I detale, portyki kolumnowe i trójkątne frontony. Powstały i rozwinęły 
się nowe typy budowli; szkoły, teatry, kamienice wielkomiejskie, domy handlowe i bankowe; w 
urbanistyce projektowano zespoły arch. O wielkich placach i szerokich arteriach. Ogólnie w 
architekturze klasycyzmu zaznaczyła się ewolucja form od lekkich, eleganckich i dekoracyjnych 
we wczesnej fazie, do surowych, monumentalnych i reprezentacyjnych w późniejszym etapie. Do 
głównych przedstawicieli należeli: we Francji J.A. Gabriel (Petit Trianon w Wersalu, pałace na 
Place de la Concorde w Paryżu), C.N. Ledoux (rogatki paryskie, prekursorskie plany miasta 
idealnego), J.G. Soufflot (Panteon w Paryżu), J.F. Chalgrin (Łuk Triumfalny na Place de I’Etoile 
w Paryżu), C.Percier i P.F. Fontaine (główni twórcy empire’u – m.in. dekoracje wnętrz pałaców 
cesarskich); w Anglii – bracia J. I R. Adam (liczne rezydencje miejskie i wiejskie m.in. Osterley 
House k. Londynu, J. Soane (Bank of England), R. Smirke (British Museum); w Niemczech- F. 
Gilly, C.G. Langhans (Brama Brandeburska), K.F.Schinkel (Nowy Odwach i Stare Muzeum w 
Berlinie), L. Von Klenze (Gliptoteka w Monachium); we Włoszech – G. Piermarini (La Scala w 
Mediolanie); w Rosji – W. Bażenow, M. Kazakow (Gmach Senatu na Kremlu), G. Quarenghi 

(Instytut Smolny w Leningradzie), A. Zacharow (Admiralicja w Leningradzie),  K.Rossi           
(urbanistyka).  

W rzeźbie klasycystycznej szukano harmonijnych proporcji, ideału piękna i doskonałości 

na wzór rzeźb starożytnych i niejednokrotnie powtarzano kompozycje antyczne (np. posąg Marka 
Aureliusza jako pierwowzór pomników konnych); dążono do wirtuozerii techn., chętnie 
stosowano marmur, także stiuk (głównie w rzeźbie dekoracyjnej). Dominowała rzeźba figuralna o 
tematyce mitologicznej i alegorycznej, rozwinął się portret, także rzeźba arch. (tympanony, fryzy) 
i sepulkralna (nagrobki, często o skomplikowanych układach alegoryczno-symbolicznych). Do  
najwybitniejszych rzeźbiarzy należeli  włoch A. Canova („Paulina Borghese jako Wenus”’ 
„Henryk Lubomirski jako Amor”) oraz twórca kierunku silnie antykizującego – Duńczyk B. 
Thorvaldsen, osiadły w Rzymie, autor warszawskich pomników ks. Józefa Poniatowskiego i 
Mikołaja Kopernika. We Francji wyróżnił się  J.A. Houdon, w Niemczech – G. Schadow i Ch. 
Rauch; w Anglii – J. Flaxman (także rysownik i projektant wzorów ceramiki. Malarstwo wyraziło 
się  głównie w tematyce historycznej (zwłaszcza z dziejów starożytnych), mitycznych, alegor. 
(pojęcia państwa, narodu, wolności) i portrecie, pojawiła się także tematyka współczesna 
związana z rozwijającym się mecenatem mieszczańskim. Charakterystycznym rysem dla 
malarstwa klasycyzmu jest wydźwięk moralizatorsko – dydaktyczny związany zarówno z 
ideologią oświecenia, jak i wydarzeniami historycznymi     (m.in. Wielka Rewolucja Francuska). 
Obok sztalugowego występowało także malarstwo dekoracyjne związane z wystrojem bogato 
zdobionych wnętrz pałacowych, najczęściej stosowano motywy groteski i arabeski; rozwinęło się 
także malarstwo miniaturowe (głównie portrety). Malarze klasycyzmu dążyli przede wszystkim 
do racjonalnej, przejrzystej kompozycji i doskonałości rysunku, i zgodnie z założeniami  
estetycznymi kierunku podporządkowali formie kolor. Doniosłe znaczenie miała twórczość 
wybitnego  malarza francuskiego J.L.Davida („ Przysiega Horacjuszy”,  „Śmierć Marata”); 
przywódcą klasyków aż do poł. XIX w. był J.D. Ingres, aczkolwiek w jego malarstwie pojawiały 
się też cechy właściwe dla romantyzmu. We Francji działali  także J.B. Greuze, E. Vigee-Lebrun, 
F. Gerard, A. Gros, J.B. Isabey; w Szwajcarii – A. Kauffman; w Niemczech – A. R. Mengs; w 
Anglii – rozwój malarstwa portretowego i krajobrazowego – J.Reynolds, T. Gainsborough, G. 
Rommey; w Rosji – D. Lewicki i O. Kiprienski.  

W okresie klasycyzmu zaznaczył się także intensywny rozwój wszystkich dziedzin 

rzemiosła artystycznego związanych z wyposażeniem wnętrz; meblarstwa (w Anglii T. Sheraton, 
G. Hepplewhite; we Francji – A.D. Roentgen, G. Jacob, F.H. Jacob-Desmalter; w Polsce meble 
kolbuszowskie), ceramiki ( w Anglii – manufaktura J. Wedgwooda, we Francji – servres, w 
Austrii- Wiedeń, w Niemczech  - Berlin, w Polsce – Belweder w Warszawie, Korzec< 
Baranówka), tkactwa artystycznego (we Francji słynne tkaniny obiciowe z Lyonu; w Polsce. 

 

31

W Polsce sztukę wczesnego klasycyzmu nazywamy stylem Stanisława Augusta, od 

imienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wielkiego mecenasa sztuki tego okresu. 
Znakomite przykłady jego mecenatu to Łazienki i Zamek Królewski w Warszawie. Głownymi 
architektami w jego czasach byli Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer i E. Schroeger 
(fasada kościoła Karmelitów w Warszawie), Szymon B. Zug  (kościół ewangelicki Warszawie, 
1777). Architekci dojrzałego klasycyzmu byli: Jakub Kubicki (Belweder), Piotr Aigner (kościół 
św. Aleksandra w Warszawie, świątynia Sybilli w Puławach, wzorowana na świątyni Sybilli w 
Tivoli), Antonio Corazzi (teatr Wielki, Pałac Staszica w Warszawie), Stanisław Zawadzki 
(Lubostroń). W dziedzinie malarstwa najważniejszymi twórcami byli artyści nadworni Stanisława 
Augusta – zwłaszcza kierownik malarnii na Zamku, autor dekoracji malarskich do Zamku i 
Łazienek, portretów królewskich i obrazów historycznych – M. Bacciarelli; J.B. Plersch 
(malowidła dekoracyjne na Zamku i w Łazienkach), B.Belotto, zw. Canaletto (liczne weduty 

warszawskie), portreciści G.B. Lampi i J. Grassi; Jan Piotr Norblin (plafon „Jutrzenka” w 
Arkadii, rysunki i grafiki o tematyce współczesnej), F. Smuglewicz (głównie obrazy historyczne, 
mityczne i biblijne), A. Orłowski (tematyka historyczna i batalistyczna), rysownicy i graficy 
Zygmunt Vogel i M. Płoński; główny klasycysta warszawski – Antoni Brodowski (portrety, 
tematy historyczne i mityczne), A. Kokular, A. Blank, F. Lampi, Wincenty Kasprzycki (weduty). 
). W dziedzinie rzeźby, podobnie jak w przypadku malarstwa, do końca XVIII wieku dominowali 
głównie cudzoziemcy, w XIX wieku ich miejsce zajmowali stopniowo artyści domorości. 
Wybitni rzeźbiarze tej epoki to: A Le Bran (autor  rzeźb dla Zamku Królewskiego i Łazienek), G. 
Monaldi, T. Righi, P. Maliński (fryz na teatrze wielkim w Warszawie), L. Kauffmann, Konstanty 
Hegel  i Jakub Tatarkiewicz. 

Godny odnotowania jest fakt, że Brodowski, Tatarkiewicz, Hegel i Maliński byli 

profesorami, albo uczniami Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego założonego 
w 1816 roku, pierwszej warszwskiej szkoły artystycznej. Dla tego Wydziału uczelni zakupiono od 
spadkobierców króla Stanisława Augusta przeszło 500 odlewów najsłynniejszych rzeźb 
antycznych, oraz około 70 tys. Rycin i rysunków najlepszych szkół europejskich. Działalność 
Uniwersytetu w tym zakresie reprezentują obrazy i rzeźby przechowywane obecnie w Muzeum 
Narodowym w Warszawie („Gniew Saula na Dawida”, „Edyp i Antygona” Brodowskiego, 
„Edypi Antygona Kokulara etc.) Pierwsza na ziemiach Polski wystawa artystyczna odbyła się na 
kampusie UW w 1819 roku, kolejne otwierano co dwa lata. Jedną z nich, z 1828 roku, uwiecznił 
na swoim płótnie wspomniany już Wincenty Kasprzycki. Obraz przechowywany w Muzeum 
Narodowym jest zbiorowym portretem malarzy i prezentacją wystawionych wówczas płócien. Do 
dziś zachowały się też obrazy i rysunki ukazujące pracownię artystyczną Uniwersytetu. 
Twórczość wspomnianych artystów i ich uczniów była fundamentem sztuki narodowej. Ich 
działalność odmieniła też oblicze Warszawy. Szczególne zasługi na tym polu mają Jakub 
Tatarkiewicz i Konstanty Hegel, twórca słynnego pomnika Syrenki ustawionego obecnie po 
środku Rynku Starego Miasta.  

 

 
 
 

Uzupełnienie: Rola Rzymu w sztuce XVIII wieku 

 

32

W 2 połowie XVII wieku Rzym utracił swój prymat w sztuce. W XVIII wieku, ze względu na 
wielką ilość monumentów antycznych stał  się po raz kolejny jednym z centrów twórczości, ale 
przede wszystkim celem grand tour – podróży/piegrzymek do źródeł inspiracji na poły 
sentymentalnej i naukowej. W  twórczości malarskiej szczególne znaczenie odgrywają  
Sebastiano Conca (freski w S. Cecilia), Marco Benefial (mistrz Bacciarellego) i Pompeo Battoni, 
którzy skłaniają się ku klasycyzmowi. W tym czasie tworzą w Rzymie również dwaj przybysze z 
pn Italii Giovani Battista Piranesi i Gianpaolo Panini, których sztychy i obrazy ukażą,  jak nikt 
dotąd urodę R i jego monumentów. Piranesi jest też autorem słynnego kościoła na Awentynie S. 
Maria del Priorato. Innym kościołem z epoki neoklasycyzmu w R jest S. Pantaleo. Do dobrej 
znajomości antycznych monumentów R przyczynił się również Antonio Chichi, twórca modeli z 
korka, które trafiały także do Polski. Na początku drugiej połowy wieku działa w R niemiecki 
historyk sztuki starożytnej, konserwator starożytności rzymskich i bibliotekarz Watykanu – J.J. 
Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca definicji najistotniejszych cech tej sztuki w 
terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”. Jest tu również obecny niemiecki malarz i 
teoretyk sztuki A.R.Mengs, autor Parnasu  w Villa Albani (1861) i słynnego fałszerstwa  Zeus i 

Ganimedes.  Na przełomie XVIII i XIX wieku w Rzymie ulokowali swoje pracownie Canova i 
Thorvaldsem; szczególnie pierwszy z nich zasłynie w Rzymie jako twórca pięknych nagrobków 
w S. Pietro in Vaticano i w S. Apostoli. Jednym z ważniejszych osiągnieć na polu urbanistyki w 
tym czasie jest uporządkowanie Piazza del Popolo przez G. Valadiera.  

 

 
 
Romantyzm był dominującym prądem w sztuce europejskiej w okresie 1820-60. Jego początki 
sięgają co najmniej poł. XVIII w.: prąd ten najpełniej przejawił się w malarstwie oraz w grafice, 
głównie ilustracyjnej; przesłanki rozwojowe romantyzmu były niezwykle złożone i różnorodne, a 
najważniejszą z nich była Wielka Rewolucja Francuska niosąca za sobą ideały wolnościowe i 
demokratyczne.  Romantyzm w sztukach plastycznych nie wykształcił jedności stylowej w 
znaczeniu formy, odznaczając się wielością nurtów, a jedynie wspólnotę podstawy ideowej. 
Sztukę romantyzmu cechował indywidualizm, dążenie do wyrażenia własnej osobowości, 
swoboda formalna i bogactwo wątków tematycznych.  Romantycy byli propagatorami 
historycyzmu (głównie  średniowiecza), a równocześnie dążyli do nowoczesności i świadomie 
nawiązywali do współczesnych wydarzeń; charakteryzował ich kontemplatywny stosunek do 
natury, nastrojowość i religijny mistycyzm; dzieła romantyczne odznaczały się swobodnym 
dynamizmem układów kompozycyjnych, bogactwem kolorytu i efektów świetlnych oraz silną 
ekspresją; ważnym elementem postawy romantyzmu był zwrot do natury, której piękno 
obserwowane było w grozie żywiołów i tajemniczości. Generalizując można powiedzieć,  że w 
stosunku do klasycyzmu w romantyźmie nastąpiło przesunięcie głównego akcentu z heroizmu na 
cierpienie, a zwycięzców zastąpiono pokonanymi.   

 

33

Już u schyłku XVIII w. G. Piranesi w fantastycznych wizjach architektury, a C.J. Vernet i 

H. Robert  w widokach ruin na tle pejzażu oraz P.P. Prud’hon i A.L.Girodet w lirycznych 
kompozycjach figuralnych otwierali drogę romantycznej uczuciowości. W Anglii elementy 
mistycyzmu, wizjonerstwa i fantastyki znalazły odzwierciedlenia w twórczości J.H. Fussliego i 
W. Blake’a; zwrot ku naturze przejawił się w rozwoju tematyki pejzażowej ( Th. Gainsborough, J. 
Crome );  romantyczną wizję natury w pejzażu ang. Przyniosła twórczośc J. Constable’a ( 
„Zatoka w Weymouth” 1816 ) i R.P. Boningtona oraz W. Turnera ( „Deszcz, para i szybkość” 
1844 ), niosąca już zapowiedź impresjonalizmu. Pierwiastki dramatyczne doby rewolucyjnej 
doszły do głosu w Hiszpanii w twórczości F. Goyi; w obrazach ( ‘Rozstrzelanie powstańców 
madryckich” ok. 1814 ) i cyklach graficznych ( „Kaprysy” 1796-98, :Okrucieństwa wojny” 1810-
15 ) stworzył on w pełni romantyczną problematykę tak co do treści, jak formy o wielkim 
ładunku ekspresji i dramatyzmu. Problematykę współczesną podjął również we Francji, w obrazie 
„Śmierć Marata” (1793) surowy klasycysta – J.L. David; rodzajem manifestu stał się obraz  T. 
Gericaulta – „Tratwa Meduzy” (1819); twórczość Gericaulta oddziałała na sztukę największego z 
romantyków – E. Delacroix („Masakra na Chios” 1824, „ Wolność wiodąca lud na barykady” 
1820, „Grecja ginąca na ruinach Missolungi” 1827); cechy jego dzieł: patos, dynamika, ekspresja 
kolorystyczna, aktualizacja, zainteresowanie dla egzotyki, zwłaszcza zaś zaangażowanie w ideały 
narodowościowych walk o wolność – wyznaczały linię rozwojową romantyzmu ideowego. 
Grafika doby romantyzmu podejmowała aktualne sprawy polityczne, społeczne i obyczajowe; jej 
najwybitniejszym reprezentantem był w l. 70-tych H. Daumier. Obok niego działali; A. Decamps, 
P. Gavarni i G. Dore. Wczesne zainteresowania pejzażem podjęli i pogłebili malarze z tzw. szkoły 
barbizońskiej (T. Rousseau, Ch. F. Daubigny, N. Disz de la Pena. J. Dupre, P. Huet, C. Troyon), 
których intymne współżycie z przyrodą przygotowało drogę impresjonizmowi. Osobną pozycję w 

pejzażowym malarstwie francuskim między romantyzmem a impresjonizmem zajmował J. B. 
Corot.  

Pionierami romantyzmu w Niemczech byli nazareńczycy, próbujący wskrzeszać tradycje 

dawnych warsztatów cechowych, realizujących program odnowy sztuki religijnej i 
narodowościowej,  łączący w swej twórczości romantycznej sentymentalizm z klasycystyczną 
formą. Do nazareńczyków należeli m. In. J.F. Overbeck, F.Pforr (autor m.in słynnej kompozycji 
„Rafael i Durer przed tronem Sztuki”, P. von Cornelius i J. Schnorr („ Portret rodziców” 1806), 
który tworzył też nastrojowe kompozycje figuralne, często związane z pejzażem, o elementach 
mistycznych i symbolicznych; oryginalną i sugestywną wizję  romantycznego pejzażu zawarł w 
swych płótnach najwybitniejszy z romantyków niemieckich C. D. Friedrich ( „Krzyż w górach” ); 
K. Blechen kierował swój wzrok na to, co  nowe w krajobrazie i w życiu współczesnym. W 
malarstwie rodzajowym zaznaczyli się: M. Von Schwind i K. Spitzweg. Jako grafik znaczną rolę 
odegrał A. Rethel. Z romantyzmu wywodzą się również malarze, którzy wywarli poważny  
wpływ na sztukę niemiecką w 2 poł. XIX w.; a. Bocklin, A. Feuerbach, H. Von Marees i H. 
Thoma. 

W rozwoju romantyzmu znaczną rolę odegrały kraje słowiańskie. W tym czasie rozwinęła się 
samodzielna szkoła malarstwa rosyjskiego, której drogę utorowali m.in. K.P. Briułłow, A.I. 
Iwanow i A.G. Wenecjanow. Z romantyzmu zaczerpnęli inspirację    także założyciele 
narodowej szkoły  malarstwa czeskiego – J.Manes i M. Ales. Szczególne znaczenie miał 
romantyzm dla sztuki polskiej, która zawdzięczała swą siłę i bogactwo związaniu z ideologią 
walki narodowo-wyzwoleńczej; kierunek romantyczny reprezentowali uczniowie Norblina, A. 
Orłowski i M. Płoński. W 2 ćw. XIX w. wielka popularność uzyskało malarstwo polskich 
„nazareńczyków”, którzy zgodnie z założeniami swych niemieckich  kolegów nawiązywali do 
sztuki włoskiej XV w.; głównym reprezentantem tego kierunku  był W.K. Stattler, ze swym 
programowym obrazem „Machabeusze” (1830-42).  Najwybitniejszym malarzem polskiego 
romantyzmu był P. Michałowski, którego twórczość stanowi jedno ze szczytowych osiągnięć 
w skali europejskiej; był piewcą epoki napoleońskiej („Samosierra” ok. 1837), batalistą i 
portrecistą („Dzieci artysty na kucu i ośle” 1843) o niezwykłej indywidualności; obrazy jego 
cechuje swoboda w sposobie ujęcia kompozycji, szkicowa faktura, syntetyczna, lecz zarazem 
ekspresyjna dzięki barwie, forma. U szeregu malarzy działających ok. poł. XIX w. przejawił 
się historyzm, którego przedstawicielem był m.in. J.Simmler („Śmierć Barbary 
Radziwiłłówny”); zjawiskiem równoległym był rozwój sztuki portretowej, której 
najwybitniejszym reprezentantem był H. Rodakowski („Portret generała Dembińskiego” 1852, 
„Portret matki” 1853); romantyzm wchodzący coraz częściej w powiązanie z tendencjami 
realistycznymi, w obliczu klęski powstania styczniowego, wyraził się w twórczości malarskiej 
i graficznej A. Grottgera (cykl grafik, np. „Wojna” 1866-67). 

Rzeźba w okresie romantyzmu odznaczała się aktualizacją tematyki i dynamiką form; 

najwybitniejszymi jej przedstawicielami we Francji byli: F. Rude (relief „ Marsylianka” na łuku 
triumfalnym na Place de I’Etoile (Gwiazdy) w Paryzu 1833-36 i pomnik „Napoleon Bonaparte 
budzący się do sławy”), P.J. David d’Angers, A.L. Barye, A.A. Preault. Tym, który spełnił do 
końca romantyczny ideał rzeźby, stał się dopiero A. Rodin. Obecność pierwiastków 
romantycznych w rzeźbie akcentuje się również w twórczości A. Canovy i B. Thorvaldsena. 
Romantyzm w rzeźbie polskiej przejawił się w późnych dziełach J. Tatarkiewicza oraz w 
twórczości T.O. Sosnowskiego i W. Oleszyńskiego. 

 

34

Architekturę doby romantyzmu cechował eklektyczny nawrót do form klasycznych 

starożytnej Grecji i Rzymu, włoskiego renesansu, ale przede wszystkim do form średniowiecznej 

(głównie neogotyk ) oraz do architektury egzotycznej; zainteresowanie wzbudzały formy 
budownictwa lokalnego  (wiejska chata), malowniczość wiejskiej willi włoskiej. Kolebką 
romantyzmu w architekturze była Anglia, gdzie już w 1 poł. XVIII w. Zakładano krajobrazowe 
parki z historyczną i egzotyczną architekturą. Głównymi propagatorami nowego stylu opartego na 
motywach krajobrazowych byli W. Kent i L. Brown. Silny wpływ wywarła działalność W. 
Chambersa. W 1751 H. Walpole zbudował w Strawberry Hill pierwszą neogotycką rezydencję; w 
tym samym stylu wniesiono gmach Parlamentu  w Londynie (A. Pugon). W latach 30-tych 
pojawiły się formy neorenesansowe oraz architektura typu nieregularnego (J. Nostia). W 
Niemczech najwybitniejszym przedstawicielem architektury romantycznej był K.F. Schinkel, 
działający również na obszarze Polski; obok niego tworzyli m.in.: F. Weinbrener i L. Persius. We 
Francji idee romantyzmu pojawiają się  w niektórych utopijnych projektach C.N. Ledoux i E.L. 
Boulle’a; ok. poł. XIX w. działał E. Viollet-le-Duc, entuzjasta gotyku, który przeprowadził 
konserwację m.in. katedry  Notre-Dame w Paryzu. 

W Polsce pierwszymi przejawami romantyzmu w architekturze były parki krajobrazowe 

zakładane począwszy od 70-tych l. XVIII w. (np.  Powązki – S.B. Zug); podobnie jak w innych 
krajach dominującym stylem był neogotyk (rzadziej neorenesans) oraz architektura malownicza 
typu nieregularnego, polegająca na komponowaniu odmiennych struktur w ramach jednej 
budowli.  Najsłynniejszym i najlepiej zachowanym parkiem typu angielskiego w Posce jest 
Arkadia pod Łowiczem założona w 1778 roku. W tych neo- stylach projektowali m.in. H. 
Marconi, F.M.Lanci, S.B. Zug, oraz J.Ch. Kmsetzer, Ch.P. Aigner i A. Idzikowski. 
 
KIERUNKI I TENDENCJE ARTYSTYCZNE W SZTUCE NOWOCZESNEJ 
 
Impresjonizm: nazwa pochodzi od obrazu Claude Moneta (1840-1926) 
Pt. „Impresja, wschód słońca” (1872). Można go uznać za najwcześniejszy obraz tego kierunku. 
Pierwsza wystawa tego kierunku miała miejsce w 1874 roku, w sumie do 1888 roku było ich 
osiem. Sztuka impresjonistów odrzucała tradycyjną sztukę akademizmu tworzoną w pracowniach 
artystycznych i podejmującą tzw. wzniosłe tematy w tym sceny z antyku i tematy historyczne. 
Impresjonisci malują w plenerze – na przedmieściach Paryża, na wsi nad morzem. Oczarowani są 
ruchem, naturą, refleksami światła. Wykluczyli ze swej palety ciemne kolory – czernie i brązy, 
aby wyrazić naturalne wrażenie pleneru, używają kolorów słonecznego widma: niebieskiego, 
żółtego, czerwonego. Poza Monetem głównymi przedstawicielami impresjonizmu są: Camille 
Pissarro (1830-1903), Alfred Sisley (1839-1899),Auguste Renoir(1841-1919)- m.in. płótno pt. 
„Bal w Moulin de la Galette” (1876), Berthe Morisot (1841-1895), Mary Cassat (1844-1926). 
Wg. Picassa „Impresjoniści malowali pogodę”.  
Neoimpresjonizm: określenie zostało użyte po raz pierwszy w 1886 roku na oznaczenie stylu 
wywodzącego się od impresjonizmu. Chodzi o sposób malowania zwany dywizjonizmem lub 
pointylizmem, który próbuje obiektywizować ulotne i subiektywne doświadczenia 
impresjonistów. Do tematów podejmowanych przez impresjonistów (życie miasta, krajobrazy, 
sceny rozrywkowe) Seurat i jego naśladowcy wnieśli nastrój tajemniczości, monumentalizm i 
niekiedy nawet strukturę geometryczną.Przedstawiciele tego stylu studiowali dzieła naukowe 
rozważające problematykę percepcji kolorów. Główni przedstawiciele: Georges-Pierre Seurat 
(1859-1891), Paul Signac (1863-1935). 
Postimpresjonizm : główni przedstawiciele: Gauguin, Van Gogh, Cezanne, Seurat.  

 

35

-Paul Gauguin (1848-1903); jego twórczość bywa określana jako syntetyczny symbolizm. Artysta 
wzorując się na średniowiecznych witrażach i sztuce ludowej upraszczał formy, otaczając je 
czarnym konturem. Swe obrazy malował w mocnych, obdarzonych symbolicznym znaczeniem 

barwach. W 1888  maluje „Wizję po kazaniu”, a rok później „Żółtego Chrystusa” stosując 
stylizowane płaskie formy; w 1891 wyjechał na Thaiti poszukując tam egzotyki, prymitywizmu i 
prostoty. Malowane tam płótna są nierealne i magiczne; najsłynniejsze z nich to: „Marzenie”,  
„Skąd przychodzimy? czym jesteśmy? Dokąd idziemy?”1897, „Egzotyczna legenda”, 1902.   
-Vincent van Gogh (1853-1890), czyli symbolista ekspresyjny. Wszystkie obrazy ( w tym „Para 
starych butów”), które uczyniły go jednym z najsłynniejszych artystów wszystkich czasów 
powstały w latach 1885-1890.  
-Paul Cezanne (1839-1906), czyli malarz, który zrekonstruował  świat i otworzył drogę do 
Kubizmu.  
Fowizm: wykształcił się około 1905 roku, a jego nazwa pochodzi od słowa fauves=dzikie 
zwierzęta: jego twórcy zapragneli oddzielić kolor od związku z przedmiotem oraz uwolnić jego 
siłę ekspresji. Estetyka fowizmu czerpie ze sztuki późnoantycznej (koptyjskiej), bizantyńskiej 
oraz sztuki Afryki i Oceanii. Obrazy Fowistów są płaskie, a przedstawiane formy, tak przedmioty 
jak i ludzie są obwiedzione konturem. Główni przedstawiciele: Henri Matisse (1869-1954), który 
wraz z Picassem należy do najwybitniejszych twórców XX wieku, Georges Rouault (1871-1958), 
Raoul Dufy (1877-1953), Kees van Dongen (1877-1968), Andre Derain (1880-1954). W jednym 
ze swoich obrazów „Rozmowa” Matisse, który uchodzi za twórcę Fowizmu, nawiązał do 
kompozycji na pewnej stelli babilońskiej przechowywanej w Luwrze. 
 
RZEŻBA XIX i  XX wieku: 
-Auguste Rodin (1840-1917), na którego wielki wpływ wywrze późna twórczość Michała Anioła, 
a zwłaszcza jego nieukończone dzieła o chropowatej fakturze; pobyt w Italii w latach 1875/6) 
-Aristide Maillol (1861-1944) czyli powrót do klasycyzmu 
-Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929), twórca pomnika Mickiewicza w Paryżu, artysta który 
wzorował się  na  sztuce  (rzeźbie) greckiej okresu archaicznego;-Umbero Boccioni 1882-1916-
futurysta,”Unikatowa forma w ruchu”; Constantin Brancusi 1876-1957 –abstracja organiczna, 
Alexander Calder 1898-1976- sztuka kinetyczna; Barbara Hepworth +1975; Henry Moore +1986. 
 
Ekspresjonizm: uformował się około 1905  i trwał co najmniej 20 lat. Jego przedstawiciele 
odchodzą od zainteresowań czysto plastycznych i odrzucają, podobnie jak Fowiści, beztroskie 
odtwarzanie rzeczywistości  Impresjonistów. Ich dzieła malowane barwami przejaskrawionymi, o 
symbolicznym znaczeniu są napastliwe i szokujące, często przedstawiają człowieka w żałosnym 
położeniu, ukazują fizyczną i moralną brzydotę, sięgają po deformację i powiększenie pewnych 
części ciała. Próbowano oddawać mroczne i ponure zakamarki ludzkiej duszy. Główni 
przedstawiciele: Ernst L. Kirchner (1880-1930), Karl Schmidt-Rottluff (1844-1976), Oskar 
Kokoschka (1886-1980), Emil Nolde (1867-1956), Max Beckmann (1884-1950), Georges 
Rouault (1871-1958), który bywa też zaliczany także do Fowistów, z którymi wystawiał. 
Eksperymenty z kolorem łączyły poszukiwania obydwu grup artystycznych. Kirchner i Schmidt-
Rottluff, podobnie jak Renoir, Gauguin i Matisse byli też rzeźbiarzami. 
 

 

36

Kubizm: twórcami kierunku są dwaj artyści Pablo Picasso (1881-1973) i Georges Braque (1882-
1963). Od 1907 roku artyści Ci ściśle współpracowali badając relacje płaszczyzn i rozmaite 
aspekty tych samych form/tematów. Niektóre ich obrazy z tego czasu są niemal identyczne. Za 
pierwszy obraz kubistyczny uchodzą „Panny z Awinionu” Picassa z 1907 roku, w którym 
nieludzkie prawie twarze są  świadectwem studiowania przez artystę sztuki Czarnej Afryki. Jak 
twierdzą krytycy sztuki twórcy „kubizmu próbowali odzwierciedlić boskie spojrzenie na 
rzeczywistość: ukazując równocześnie wszystkie aspekty rzeczy i ludzi na płaszczyżnie płótna”. 

Kubizm w istocie zmierzał ku ukazywaniu rzeczywistosci oglądanej jednoczesnie ze wszystkich 
stron. Już Cezanne w 1904 roku pisał,  że „naturę trzeba traktować jako walec, kulę, stożek, w 
całości perspektywicznej”. Picasso był wielkim eksperymentatorem i dość szybko odszedł od 
kubizmu, by niekiedy jeszcze korzystać z jego zdobyczy. Artysta wielokrotnie powracał do 
tematyki klasycznej czerpiąc z „mitu śródziemnomorskiego” ; także forma wielu jego płócien i 
rysunków z rozmaitych okresów twórczości ma formę klasycyzującą. Kubizm posługiwał się 
techniką kolażu i klejonek. Na pomysł wklejana kawałków papieru (w tym z gazet) wpadł w 1913 
Braque. Technikę tę przejeli m.in. Picasso i Matisse.  
 
Indywidualiści, którzy stworzyli własny styl: 
-Marc Chagalle (1887-1985) w Paryżu od 1914: wybitne dzieła „Urodziny”, „Skrzypek”.  
-Amadeo Modigliani (1884-1920) – twórca słynnych aktów kobiecych.  
 
-SZTUKA ABSTRAKCYJNA i Ekspresjonizm abstrakcyjny: 
-Wassily Kandinsky (1866-1944)  - „Abstrakcja- bez tytułu” 1913 ; „Improwizacja 31” 

-  Jackson Pollock (1912-1956) „ Numer 1 – (Lawendowa mgła)” 1950 

-Piet Mondrian (1872-1944) i czysta abstrakcja (neoplastycyzm, od ok. 1920)  
-Futuryzm, 1909, Umbero Boccioni + 1916, Carlo Carra, Gino Severini    
-Dadaizm (od „dada” = zabawka, koń na biegunach) od 1916 roku; Marcel Duchamp i 
„Fontanna” z 1917 roku, „Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak..” 
 
- Surrealizm: od 1923 : m.in. Rene Magritte, Salvador Dali, Max Ernst, Paul Delvaux,  
-Paul Klee (1879-1940) – „Senecio”, 1922.    
-Joan Miro (1893-1983) – „Konstelacje”  
-Sztuka metafizyczna i Giorgio de Chirico (1888-1974): „Melancholia”, „Zagadka poranka”.   
POP-ART. – termin użyty po raz pierwszy w 1958 r., ale pierwsze ‘dzieła’ powstały już w 1950 r.  
Główni przedstawiciele: Andy Warhol (1928-1987)- kultura popularna (m.in. twórca tzw. 
„Wielokrotnego portretu Marylin Monroe”), Roy Lichtenstein urodzony w 1923 roku. 
 
 Powrót do tradycji antycznej w rzeźbie– Igor Mitoraj - uczeń Tadeusza Kantora tworzący w 
Italii, twórca m.in. „Ikarii” i „Kolumny heroicznej”. 
 

 

37