ks. mjr Zbigniew Kępa

A R T Y K U Ł Y I R O Z P R A W Y

mjr dr Jerzy Prochwicz

KG SG w Warszawie

FORMACJE GRANICZNE 1918 – 1924

Proces odbudowy państwowości Polski po latach niewoli, obok

ustalania granic, tworzenia organów administracji i armii, postawił przed
władzami  państwowymi  kwestię  zabezpieczenia  granic,  stworzenie  sys-
temu uniemożliwiającego ich bezkarne naruszanie, a zarazem pozwalają-
cego na niezbędną kontrolę ruchu towarowego i osobowego. Granice nie
mogły stać otworem, ponieważ destabilizowały i tak już złożoną sytuację
w  kraju.  Zniszczenia  wojenne,  nielegalny  wywóz  artykułów  żywnościo-
wych do Niemiec, powodowały szalejącą drożyznę, braki podstawowych
artykułów  żywnościowych  na  rynku  oraz  narastające  niezadowolenie
społeczeństwa.  Przemyt  i  nielegalny  handel  rozrósł  się  do  niebywałych
rozmiarów.

Zdawano sobie sprawę, że aby zahamować przemyt i niele-

galny  handel  należy  natychmiast  przedsięwziąć  środki  zaradcze.  Objąć
kontrolą  ruch  towarowy  i  osobowy,  by  ograniczyć  przestępczość  gra-
niczną o podłożu ekonomicznym i politycznym.

Prace nad powołaniem formacji przeznaczonej do ochrony granic

rozpoczęto  jeszcze  przed  formalnym  odrodzeniem  państwa  polskiego
w październiku  1918  r.  Podjęło  je  samodzielnie  –  istniejące  w  rządzie
Józefa  Świerzyńskiego

– Ministerstwo Aprowizacji

zainteresowane

Krytyczna sytuacja na rynku żywnościowym spowodowała wydanie przez rząd Jędrzeja

Moraczewskiego  (18.XI.1918-16.I.1919),  5.XII.1918  r.  dekretu  o  walce  z  lichwą
i spekulacją  a  11.I.1919  r.  dekretu  o utworzeniu urzędu do walki z lichwą i spekulacją
przy  Ministerstwie  Aprowizacji;  H.  Zieliński,  Organizacja  państwa polskiego pod rzą-
dami  Moraczewskiego,  [w:]  Historia  Polski,  t.  IV:  1918-1939,  cz.  I:  1918-1926,  pod
red. L. Grosfelda i H. Zielińskiego, Warszawa 1969, s. 131-135.

Rząd premiera Józefa Świerzyńskiego (26.X.1918-4.XI.1918) został powołany przez

Radę  Regencyjną.  Rada  Regencyjna  pełniąca  „Najwyższą  władzę  do  czasu  powołania
króla  lub  regenta  w Królestwie Polskim” została powołana na mocy reskryptu cesarzy
Niemiec i Austrii z 12.IX.1917 r. Uroczysta intromisja Rady Regencyjnej odbyła się na
Zamku Królewskim w Warszawie 27.X.1917 r., istniała do 14.XI.1918 r., kiedy to prze-
kazała  całą  swą  władzę  Józefowi  Piłsudskiemu;  Dziennik  Praw  Państwa  Polskiego  Nr

Jerzy Prochwicz

zahamowaniem  wywozu  artykułów  żywnościowych  z  kraju.  Minister-
stwo Aprowizacji przystępując do organizacji formacji przeznaczonej do
ochrony granic miało na uwadze nie tyle ochronę granic, których jeszcze
nie wytyczono, co szlaki komunikacyjne tj. kolejowe i drogowe, wiodące
do  obszarów,  nad  którymi  władzę  sprawował  rząd  polski.  Z  tą  myślą
Ministerstwo  Aprowizacji  przy  współpracy  z  tworzącym  się  Wojskiem
Polskim podjęło wysiłek organizacji formacji granicznej. Stąd też orga-
nizowana  formacja  pod  nazwą  Straż  Gospodarczo-Wojskowa  miała  na
celu  zapobieganie  nielegalnemu  wywozowi  artykułów  żywnościowych
i innych towarów, walkę ze spekulacją, lichwą i wyzyskiem przez „kon-
trolę ruchu towarowego na kolejach i punktach kontrolnych”.

Pominięto

natomiast zupełnie sprawy ruchu osobowego, zabezpieczenia granicy pod
względem wojskowym, politycznym.

Prace organizacyjne z upoważnienia Ministerstwa Aprowizacji pod-

jął  płk  Adolf  Małyszko  –  mianowany  przez  Szefa  Sztabu  Generalnego
Wojsk Polskich dowódcą Straży Gospodarczo-Wojskowej – z grupą ofi-
cerów,  w  skład  której  wchodzili  m.in.  kpt.  Adam  Leszczuk,  por.  Jan
Szyndler,  ppor.  Stefan  Mikołajczyk.

Ministerstwo Aprowizacji nie po-

siadając  odpowiednich  środków  zwróciło  się  pismem  Nr  4408/18  z  dn.
30.X.1918  r.  do  Szefa  Sztabu  Generalnego  Wojsk  Polskich  gen.  por.
Tadeusza  Rozwadowskiego

o oddelegowanie do organizowanej Straży

17 z dn. 29.XI.1918 r., poz. 39. W skład rady wchodzili: Arcybiskup warszawski Alek-
sander Kakowski, prezydent Warszawy książę Zdzisław Lubomirski i prezes honorowy
Stronnictwa Polityki Realnej hrabia Józef Ostrowski, Centralne Archiwum Wojskowe
(CAW), Polska Organizacja Wojskowa (POW), I.341.1.423.

Ministrem Aprowizacji w rządzie J. Świerzyńskiego był Antoni Minkiewicz; M. Jabło-

nowski, J. Jarski, Kalendarium II Rzeczypospolitej, Warszawa 1990, s. 513.

Projekt Tymczasowego Statutu Straży Gospodarczo-Wojskowej, Archiwum Akt No-

wych (AAN), Zespół Ministerstwa Aprowizacji, 460.

Pismo Ministra Aprowizacji z 30.X.1918 r. skierowane do Sztabu Generalnego Wojsk

Polskich, AAN, Zespół Ministerstwa Aprowizacji, 460.

Tadeusz Jordan Rozwadowski (1866-1928) gen. por., gen. dyw., gen. broni, oficer armii

austriackiej, w której pełnił służbę do końca 1917 r., m.in. na stanowisku dowódcy dy-
wizji. Szef Sztabu Generalnego Wojsk Polskich (27.X.1918-15.XI.1928). Dowódca
armii „Wschód” (XI.1918-III.1919) na froncie małopolskim, organizował obronę Lwo-
wa. Szef Polskiej Misji Wojskowej we Francji przy Naczelnym Dowództwie Aliantów
(20.III.1919-20.VII.1920). Po powrocie do kraju mianowany na stanowisko Szefa Szta-

Formacje graniczne 1918-1924

Gospodarczo-Wojskowej oficerów oraz przynajmniej stuosobowej grupy
podoficerów i szeregowców.

Żołnierze ci stanowić mieli zalążek forma-

cji, która w przyszłości miała liczyć kilkanaście tysięcy ludzi. Załączony
do pisma projekt Tymczasowego Statutu Straży Gospodarczo-Wojskowej
określał ogólnie strukturę, organizację i zadania powstającej formacji.

Zgodnie ze statutem, struktura organizacyjna i zadania Straży Go-

spodarczo-Wojskowej przedstawiały się następująco:
1. Przy Ministerstwie Aprowizacji organizuje się Straż Gospodarczo-

-Wojskową, mającą na celu kontrolę ruchu.

2. Na czele Straży Gospodarczo-Wojskowej stoją oficerowie Wojska

Polskiego oddelegowani przez Ministerstwo Wojny.

3. Pod względem dyscypliny wojskowej Straż Gospodarczo-Wojskowa

podlega Ministrowi Wojny, a pod względem wypełniania obowiąz-
ków specjalnych Dowódca Straży Gospodarczo-Wojskowej otrzymu-
je rozporządzenia od Ministra Aprowizacji.

4. Koszty utrzymania Straży Gospodarczo-Wojskowej pokryte będą

z funduszów dostarczonych przez Ministerstwo Aprowizacji, ekwi-
punek zaś i broń dostarczy Ministerstwo Wojny.

5. Na czele Straży Gospodarczo-Wojskowej stoi dowódca i jego za-

stępca, którzy są odpowiedzialni przed Ministrem wojny i Ministrem
Aprowizacji.

Założenia statutu niestety niosły zarzewie konfliktów i trudności

w przyszłości, związanych z jednoczesną podległością tak w zakresie

bu Generalnego Wojska Polskiego (26.VII.1920- 31.III.1921). Inspektor armii (Inspek-
torat Nr 2 Warszawa) w okresie V.1921-V.1926, jednocześnie Generalny Inspektor Jaz-
dy  (XI.1921-XI.1922).  W  czasie  przewrotu  majowego  1926  r.  dowódca  wojsk  rządo-
wych w Warszawie. Po przejęciu władzy przez J. Piłsudskiego internowany w Wilano-
wie,  stamtąd  21.V.1926  r.  został  przewieziony  do  Wojskowego  Więzienia  Śledczego
w Warszawie, a następnie do Wojskowego Więzienia Śledczego na Antokolu w Wilnie.
W  trakcie  uwięzienia  podlegał  zaostrzonemu  regulaminowi,  który  został  opracowany
przez naczelnika więzienia płk. Jana Gorzechowskiego dla więzionych generałów.

Pismo Ministra Aprowizacji Nr 4408/18 z dn. 30.X.1918 r. z dołączonym projektem

Tymczasowego Statutu Straży Gospodarczo-Wojskowej do Szefa Sztabu Generalnego
Wojsk Polskich, AAN, Zespół Ministerstwa Aprowizacji, 460; H. Dominiczak, Granica
polsko-niemiecka 1919-1939, Warszawa 1975, s. 64-65.

Ibidem.

Jerzy Prochwicz

rozkazodawczym jak i wyposażenia Ministerstwu Wojny i Ministerstwu
Aprowizacji, co musiało odbić się ujemnie zarówno na procesie organi-
zacji jak i wykonywaniu zadań. Zwłaszcza że kompetencje obu mini-
sterstw w zakresie rozkazodawczym były trudne do rozgraniczenia. Stąd
też projekt statutu wkrótce stał się przedmiotem krytycznych uwag.

Szef Sztabu Generalnego przychylając się do wyrażonej w przesła-

nym piśmie Ministerstwa Aprowizacji prośby wydał rozkaz

płk. Henry-

kowi Minkiewiczowi

, dowódcy I Brygady Piechoty Polskiej Siły

Zbrojnej (PSZ)

stacjonującej w Warszawie, by ze skierowanego II bata-

lionu piechoty 2 pułku piechoty

pod dowództwem mjr. Mieczysława

Smorawińskiego do Lublina celem „zabezpieczenia mienia państwowego
przed grabieżą, a także dania podstawy do tworzenia większych jedno-
stek bojowych

wydzielono oddział dla potrzeb organizowanej Straży

Gospodarczo-Wojskowej i oddano go do dyspozycji płk. A. Małyszki.

Jednocześnie Ministerstwo Aprowizacji nakazało pismem Nr

a.4560/18 z dn. 31.X.1918 r.

płk. A. Małyszce organizację pierwszych

oddziałów Straży Gospodarczo-Wojskowej w rejonie Dąbrowskiego
Zagłębia Węglowego, ze względu na masowy wywóz artykułów żywno-

Kopię rozkazu przesłał Szef Sztabu Generalnego Wojsk Polskich pismem T. Nr 4710

z dnia 1.XI.1918 r. do MSW oraz Ministrowi Aprowizacji. W Archiwum SG (ASGran.)
zachowało się tylko samo pismo bez załącznika, którym był wydany rozkaz; ASGran.,
1483.20; H. Dominiczak, Granica wschodnia Rzeczypospolitej polskiej w latach 1919-
1939, Warszawa 1992, s. 42.

Biografia płk. H. Minkiewicza umieszczona została na końcu artykułu.

Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht), polskie oddziały wojskowe organizowane

przez Niemców po ogłoszeniu aktu 5.XI.1916 r. cesarzy Niemiec i Austrii. Powyższą
nazwę polskie oddziały wojskowe otrzymały 10.IV.1917 r. z chwilą przekazania for-
macji legionowych niemieckim władzom wojskowym. PSZ istniała do XI.1918 r., kie-
dy to weszła w skład odrodzonego Wojska Polskiego.

2 pułk piechoty PSZ dowodzony przez mjr Ferdynanda Zarzyckiego (pierwszy jego

dowódca) miał także w ciągu tygodnia przybyć do Lublina, Protokół 67 posiedzenia
Rady Ministrów Królestwa Polskiego z 26.X.1918 r., AAN, Protokoły posiedzeń Rady
Ministrów, t. 4, k. 161. 16.I.1919 r. 2 pułk piechoty jako jednostka o rodowodzie le-
gionowym, został przemianowany na 8 pułk piechoty Legionów.

P. Stawecki, Wskrzeszenie Wojska Polskiego na przełomie lat 1918 i 1919, [w:] Studia

i Materiały do Historii Wojskowości, t .XXIX, Warszawa 1987, s. 217.

Pismo Ministerstwa Aprowizacji Nr a. 4560/18 z dn. 31.X.1918 r. do płk. A. Małyszki,

ASGran., 1483.1.

Formacje graniczne 1918-1924

ściowych i innych towarów do Niemiec. Wykonując polecenie Minister-
stwa  Aprowizacji,  płk  A.  Małyszko  skierował  oficerów  do  Inspektora
Ministerstwa  Aprowizacji  na  powiaty:  Dąbrowski,  Noworadomski,
Piotrkowski,  Olkuski,  Włoszczowski,  Jędrzejowski,  Pińczowski,  Stop-
nicki, Buski, Miechowski i Będziński celem organizacji oddziałów Stra-
ży Gospodarczo-Wojskowej.

Skierowany do Lublina batalion, przybył na miejsce transportem

kolejowym 5.XI.1918 r.

i 6.XI.1918 r. wystawił oddział o stanie 50

ludzi, który przystąpił do pełnienia służby na dworcu kolejowym.

Zor-

ganizowany oddział stał się zalążkiem organizowanej Straży Gospodar-
czo-Wojskowej. Dalsza jej rozbudowa miała nastąpić przez pobór rekru-
ta.

Dzień 6 listopada 1918 r. można więc przyjąć jako datę objęcia

służby na „granicach państwa”.

Jednakże wydarzenia polityczne, jakie zaszły w Lublinie w nocy

z 6/7 listopada 1918 r., w wyniku których utworzono Tymczasowy Rząd
Republiki Polskiej

z Ignacym Daszyńskim na czele zahamowały orga-

nizację Straży Gospodarczo-Wojskowej. Batalion 2 pułku piechoty, który

Wraz z batalionem do Lublina przybył gen. T. Rozwadowski w towarzystwie gen. ppor.

Kajetana Olszewskiego w celu organizacji oddziałów wojskowych, podległych Radzie
Regencyjnej.  Misja  jego  nie  zakończyła  się  jednak  wydaniem  rozkazu  o  organizacji
oddziałów  wojskowych.  Ustalono  jedynie,  że  prowadzący  mobilizację członków Pol-
skiej  Organizacji  Wojskowej  (POW)  płk  Edward  Śmigły-Rydz,  zorganizuje  z  jej
członków Brygadę Kresową, która zostanie skierowana do działań przeciwko Ukraiń-
com w powiecie hrubieszowskim; ppłk Mieczysław Norwid-Neugebauer miał sformo-
wać osobny oddział dla obsadzenia Chełmszczyzny, P. Stawecki, op.cit., s. 217; A. Aj-
nenkiel,  Z  dziejów  Tymczasowego  Rządu  Ludowego  w  Lublinie,  „Kwartalnik  Histo-
ryczny”, R. LXV, 1958, nr 4, s. 1078.

T. Nałęcz, Polska Organizacja Wojskowa 1914-1918, Wrocław 1984, s. 216; P. Sta-

wecki, op. cit. s. 217.

27.X.1918 r. Rada Regencyjna wydała dekret o przystąpieniu do formowania narodo-

wej armii regularnej, której podstawą tworzenia była wydana tego samego dnia tym-
czasowa ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej, Dziennik Rozporzą-
dzeń Komisji Wojskowej Nr 2 z 1.XI.1918 r.; Dodatek Nr 2 z 1.XI.1918.

Tymczasowy Rząd Republik Polskiej w Lublinie (6/7.XI.1918-14.XI.1918) objął swą

władzą Lublin i część okupacji austriackiej. Aspirował do roli rządu ogólnokrajowego,
wrogo ustosunkowany do Rady Regencyjnej. W wydanym 7.XI.1918 r. manifeście do
narodu proklamował państwo republiką, zapowiedział demokratyczne wybory do sej-
mu i przeprowadzenie radykalnych reform społecznych i politycznych.

Jerzy Prochwicz

miał  być  podstawą  dalszej  jej  rozbudowy  przeszedł  na  stronę  nowego
rządu,  a  płk  A.  Małyszko  jej  organizator,  podporządkowawszy  się  Na-
czelnemu  Komendantowi  wszystkich  Wojsk  Polskich  gen.  por.  E.  Śmi-
głemu-Rydzowi

, mianowany został dowódcą I Okręgu Wojskowego

obejmującego powiat Dąbrowa i Olkusz.

Powrót Józefa Piłsudskiego 10 listopada 1918 r. do Warszawy,

zwolnionego  przez  rząd  niemiecki  z  twierdzy  magdeburskiej,  przejęcie
w następnych  dniach  przez  niego  pełni  władzy  wojskowej  i  politycznej
z rąk Rady Regencyjnej i złożonej dymisji przez Tymczasowy Rząd Re-
publiki  Polskiej  zmieniło  zasadniczo  sprawę  organizacji  Straży  Gospo-
darczo-Wojskowej.

Do organizacji Straży Gospodarczo-Wojskowej powrócił płk

A. Małyszko. Niestety z powodu braku ludzi, uzbrojenia i umundurowa-
nia organizacja posuwała się bardzo powoli.

Ministerstwo Aprowizacji, zdając sobie sprawę z narastających

problemów  z  organizacją  Straży  Gospodarczo-Wojskowej  przedłożyło
pismem Nr a. 5515/18 z dnia 13 listopada 1918 Ministrowi Wojny wnio-
ski dotyczące dalszej jej organizacji z następującym uzasadnieniem: „ko-
nieczność  natychmiastowego  racjonalnego  i  sprężystego  dostarczania
żywności i artykułów pierwszej potrzeby w pierwszym stopniu szerokim
warstwom robotniczym, miejskim i bezrolnej ludności oraz konieczność
zabezpieczenia granic wymaga sprawnej i silnej egzekutywy, umożliwia-
jącej  wypełnienie  obowiązków  Ministerstwa  Aprowizacji  na  terenie
wszystkich  ziem  polskich”.

Wnioski wymienione w dokumencie

brzmiały następująco:
"1. Organizowanie Straży Gospodarczo-Wojskowej winno w dalszym

ciągu być prowadzone w celu opracowania szczegółów regulaminu
tej Straży wyłania się ad hoc komisja z delegata Ministerstwa Wojny

E. Śmigły-Rydz dekretem Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej w Lublinie

7.XI.1918 r. został mianowany Ministrem Wojny i Naczelnym Komendantem wszyst-
kich Wojsk Polskich, z jednoczesnym awansowaniem do stopnia generała porucznika.

P. Stawecki, op. cit., s. 218. Władze wojskowe powołane przez Tymczasowy Rząd

Republiki Polskiej w Lublinie, mimo rozwiązania się tegoż rządu 14.XI.1918 r., istnia-
ły do 29.XI.1918 r. Dowództwo Wojsk Polskich w Lublinie zostało przemianowane na
Okręg Generalny.

ASGran., 1483.20.

Formacje graniczne 1918-1924

i Ministerstwa Aprowizacji na razie zaś za podstawę dalszego for-
mowania tej Straży służy regulamin z dnia 30-go października r.b. Nr
a.4408/18.

2. Straż Gospodarczo-Wojskowa ma charakter pomocniczej organizacji

wojskowej i jako taka zajmuje się zaopatrzeniem tworzących się
formacji wojskowej.

3. Komendantem Straży pozostaje mianowany przez Szefa Sztabu Ge-

neralnego Pułkownik Adolf Małyszko, który działa w ścisłym poro-
zumieniu z Polską Organizacją Wojskową.

4. Do czasu sformowania Straży Minister Wojny przydziela jeden bata-

ljon wojska, który posłuży jako kadra tworzącej się Straży Minister-
stwo Wojny wyznacza w Warszawie koszary dla pomieszczenia
i formowania tej Straży, przygotowane i wyekwipowane oddziały
wysłane będą pod dowództwem oficera i podoficerów na prowincję.

5. Wobec konieczności natychmiastowego działania i zaopatrzenia

ludności przed zimą sprawy poruszane niniejszym nie cierpią zwłoki
i dlatego Ministerstwo Aprowizacji prosi o jak najszybsze ich rozpa-
trzenie i przychylne zadecydowanie”.

W przesłanym piśmie poinformowano także, że już w kilku granicz-

nych punktach posterunki Straży Gospodarczo-Wojskowej są już zorga-
nizowane.

W piśmie tym na uwagę zasługuje stwierdzenie, że Straż

Gospodarczo-Wojskowa ma charakter pomocniczej organizacji wojsko-
wej i że miejscem formowania jej oddziałów jest Warszawa.

Ministerstwo Aprowizacji szukając wsparcia w czynionych wysił-

kach  na rzecz stworzenia formacji granicznej 14 listopada 1918 r. poin-
formowało  Ministerstwo  Skarbu,  że  „Wobec  konieczności  wstrzymania
masowego  wywozu  z  kraju  żywności  i  artykułów  pierwszej  potrzeby
zmuszone zostało do utworzenia specjalnej Straży Gospodarczo-Wojsko-
wej, której pierwsze niewielkie oddziałki pełnią już służbę na kilku po-
sterunkach granicznych. Są to dopiero początki, a istniejąca trudna sytu-
acja  i  niezmiernie  ciężkie  warunki  aprowizacyjne  w  kraju  wymagają
utworzenia w możliwie jak najszybszym czasie sprawnej i silnej forma-

Ibidem, pisownia zgodna z odpisem.

Niestety w wzmiankowanym dokumencie nie wyszczególniono miejsc, gdzie pełnią

służbę oddziały Straży Gospodarczo-Wojskowej.

Jerzy Prochwicz

cji, zdolnej do zabezpieczenia granic państwa. W tym też celu zapocząt-
kowana organizacja Straży Gospodarczo-Wojskowej winna być w dal-
szym ciągu kontynuowana”.

Prosząc jednocześnie o wyrażenie przez

Ministerstwo Skarbu w tej sprawie opinii.

Tymczasem równolegle do formującej się Straży Gospodarczo-

-Wojskowej Ministerstwo Skarbu rozpoczęło organizację Korpusu Straży
Skarbowej przeznaczonego do „strzeżenia granic państwa i współdziała-
nia przy poborze podatków z innymi organami skarbowymi”.

Korpus Straży Skarbowej według Tymczasowego Statutu Organiza-

cyjnego i Regulaminowego

miał za zadanie „obok nadzorowania ruchu

towarowego  podlegającego  postępowaniu  celnemu,  wykrywaniu  prze-
mytnictwa  i  innych  wykroczeń  skarbowych,  wzbronienie  dostępu  do
kraju  ludziom  podejrzanym,  nie  mającym  przewidzianych w przepisach
dokumentów – zbiegom wojskowym i innym, a ponadto współdziałanie
w wojskowej ochronie granicy z Ministerstwem Spraw Wojskowych”.

Ponadto w regulaminie przewidziano także, iż Korpus Straży Skar-

bowej  będzie  można  użyć  w  razie  potrzeby  do  pomocy  przy  ściąganiu
podatków  pośrednich,  przeprowadzaniu  rewizji  osób  podejrzanych
i działających  na szkodę ludności, a także ochrony ludności i zapewnie-
niu jej bezpieczeństwa.

Według wstępnego projektu Ministerstwa Skarbu Straż Skarbowa

miała  obsadzić  kolejno  granicę  zachodnią,  północną  i  południową ziem
byłego  Królestwa  Polskiego  i  Galicji,  głównie  zaś  granicę  polsko-
-niemiecką, poczynając od Śląska i dalej po linii dawnej granicy prusko-
-rosyjskiej  do  Suwałk.  Do  służby  na  granicy  miano  użyć  tysiąc  strażni-
ków i drugi tysiąc do wykonywania zadań wewnątrz kraju. Celem przy-
gotowania  przyszłych  kadr  utworzono  dwie  szkoły  Straży  Skarbowej  –
jedną w Warszawie a drugą w Łodzi.

H. Dominiczak, Granica wschodnia..., op. cit., s.42-43.

H. Dominiczak, Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966-1996,

Warszawa 1997, s. 236.

AAN, Zespół Ministerstwa Aprowizacji, 460.

Ibidem, pismo ministra skarbu do ministra spraw wojskowych z 28.XI.1918 r.; w pi-

śmie tym wnioskowano także o przydzielenie do organizowanej Straży Skarbowej
dwóch tysięcy karabinów z bagnetami i tyleż szabel.

Ibidem.

Formacje graniczne 1918-1924

Powierzenie Korpusowi Straży Skarbowej tak wielu różnorodnych

zadań i funkcji budziło jednak wiele zastrzeżeń i kontrowersji. Tym bar-
dziej, że przy istniejących trudnościach w zakresie zaopatrzenia oraz
braku przygotowanych kadr określone zadania i cele nie były możliwe do
realizacji.

Mimo tego, stanowisko Ministerstwa Skarbu wobec organizowanej

przez  Ministerstwo  Aprowizacji  Straży  Gospodarczo-Wojskowej  było
zdecydowanie  negatywne.  Przy  czym  jednym  z  koronnych  argumentów
przeciwko jej istnieniu był fakt organizacji bez porozumienia z Minister-
stwem Skarbu.

Ministerstwo Skarbu w następstwie tego stwierdzało wręcz, że or-

ganizacja  Straży  Gospodarczo-Wojskowej  jest  bezcelowa,  ponieważ  jej
funkcje w całości przejmie organizowana Straż Skarbowa. Uzasadniając
swe stanowisko Ministerstwo Skarbu stwierdzało: „Wprzęgnięcie Straży
Skarbowej  do  służby  aprowizacyjnej  odbyłoby  się  z  korzyścią  zarówno
dla służby podatków i monopoli, jak i dla agend aprowizacyjnych, osz-
czędziłoby państwu podwójnych wydatków, nie narażałoby administracji
na niebezpieczeństwo tarć, nieuniknione przy istnieniu dwóch organiza-
cji  strażniczych  o  zbliżonych  do  siebie  kompetencjach  i  uchyliłoby  po-
trzebę  nowych  prac  organizacyjnych”.

Jego zdaniem winna ona być

zlikwidowana, przy czym koszty jej organizacji i likwidacji miały być
Ministerstwu Aprowizacji zwrócone.

Jak się wydaje, po odrzuceniu niemerytorycznych uwag argumenta-

cja w zasadniczej części Ministerstwa Skarbu była zasadna.

Nieudane próby porozumienia między Ministerstwami Aprowizacji

i  Skarbu  oraz  Ministerstwem  Spraw  Wojskowych  w  sprawie  wspólnej
organizacji  ochrony  granic,  hamowały  dalsze  prace  organizacyjne  tak
Straży  Gospodarczo-Wojskowej,  jak  i  Straży  Skarbowej.  Spór na temat
charakteru,  wielkości  i  zadań  formacji  granicznej  stał  się  przedmiotem
zaciekłych  polemik  i  dyskusji  Ministerstwa  Spraw  Wojskowych,  Apro-
wizacji i Skarbu.

Sprawa organizacji formacji granicznej stała się także tematem dys-

kusji na posiedzeniu Rady Ministrów, zainteresowanie wykazywało także
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Szczegółowe rozpatrywanie zagad-

Ibidem.

Jerzy Prochwicz

nień  związanych  z organizacją formacji granicznej wykazało, że problem
ochrony nie ustalonych jeszcze granic jest niezwykle skomplikowany. Przy
czym  komplikował  go,  po  usunięciu  dawnych,  zaborczych  formacji  gra-
nicznych, fakt nagłego otwarcia granic na całej ich długości. Ponadto trud-
ności  kadrowe  i  materiałowo-techniczne  wpływały  zasadniczo  na  proces
wypracowania i ustalenia koncepcji organizacji formacji granicznej.

W odrodzonym państwie bowiem wszystko właściwie należało two-

rzyć  od  początku,  wszystko  wymagało  rozwiązania.  Mimo  odziedzicze-
nia  pewnej  liczby  funkcjonariuszy  polskiego  pochodzenia  z  byłych  za-
borczych formacji granicznych, którzy mogli zasilić szeregi organizowa-
nej  formacji  granicznej,  a  przy  tym  służyć  doświadczeniem  i  pomocą,
sprawa nie była jednak prosta. W państwach zaborczych bowiem istniały
trzy zupełnie odmienne formacje graniczne

, różniące się nie tylko orga-

nizacją, ale i zadaniami.

Mieli więc organizatorzy znaczne trudności związane z wyborem

formy organizacyjnej oraz celów i zadań przyszłej formacji, które by
najbardziej odpowiadały wymaganiom odrodzonego państwa polskiego.

Po licznych konsultacjach na przełomie listopada i grudnia 1918 r.

przychylając się do stanowiska Ministerstwa Spraw Wojskowych, posta-
nowiono  powołać  formację  graniczną  zorganizowaną  według  wzorów
wojskowych, prężną, dobrze uzbrojoną, wyszkoloną i zdyscyplinowaną,
zdolną do zabezpieczenia granic nie tylko pod względem ekonomiczno-
-celnym,  ale  także  wojskowo-politycznym.  Organizacja  formacji  gra-
nicznej miała zostać oparta na wzorcu rosyjskiej straży skarbowej, której
walory  funkcjonalne  były  wysoko  oceniane  tak  przez  przedstawicieli

W zaborze austriackim granicę ochraniała na wpółwojskowa Straż Skarbowa, która

swymi kompetencjami obejmowała także obszar wewnątrz państwa. Zadania jej, sku-
pione  głównie  na  ściąganiu  podatków  pośrednich  i  monopolowych  powodowały
w efekcie,  że  strzeżenie  granic  pozostawało  niejako  na  dalszym  planie.  Pruska  straż
graniczna miała na celu przede wszystkim ochronę granic, przy współpracy z urzędami
celnymi. Co przy dbałości o status strażników, ich wyposażenie oraz przywiązanie do
miejsca zamieszkania i pracy dawało efektywny system ochrony granic. Rosyjska straż
skarbowa, mimo swej nazwy, była zorganizowana na wzór wojskowy. Zadania jej sku-
pione były przede wszystkim na strzeżeniu granic, głównie pod względem wojskowo-
-politycznym.  Mimo  że  podlegała  Ministerstwu  Skarbu,  straż  ta  stanowiła  oddzielny
korpus  wojsk  czynnych,  bowiem  faktyczne  kierownictwo  nad  nią  sprawowało  Mini-
sterstwo Spraw Wojskowych.

Formacje graniczne 1918-1924

Ministerstwa Spraw Wojskowych, jak również Naczelnika Państwa
i Wodza Naczelnego – Józefa Piłsudskiego.

Rada Ministrów Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej w War-

szawie

podsumowując toczące się dyskusje, 11 grudnia 1918 r. podjęła

uchwałę o organizacji przy Ministerstwie Aprowizacji Straży Granicznej
w celu:
1) zabezpieczenia granic państwa od nielegalnego wywozu artykułów

spożywczych i pierwszej potrzeby;

2)  kontrolowania wewnętrznego obrotu kolejowego;
3)  czuwania nad wykonaniem rozporządzeń aprowizacyjnych;
4)  ochrona magazynów i składów z artykułami pierwszej potrzeby.

Uchwała ta, była pierwszym aktem prawnym normującym ogólnie

sposób organizacji, cele i zadania oddziałów przeznaczonych do ochrony
granic odrodzonej Rzeczypospolitej.

W myśl tej uchwały powołana komisja w sprawie organizacji Straży

Granicznej  w  składzie:  przewodniczący,  płk  Jan  Wroczyński  –  kierownik
Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz członkowie dr Jerzy Kort – przed-
stawiciel  Ministerstwa  Skarbu,  Antoni  Minkiewicz  –  Minister  Aprowiza-
cji,  oraz  oficerowie  Wojska  Polskiego  –  płk  Adolf  Małyszko,  płk  Leon
Berbecki,  płk  Ignacy  Szpakowski

zdecydowała na swym posiedzeniu

w dniu 14 grudnia 1918 r., że przepisy dotyczące organizacji Straży Gra-
nicznej, jej wyszkolenia oraz budżetu wyda Ministerstwo Spraw Wojsko-
wych w porozumieniu z Ministerstwem Aprowizacji. Ponadto komisja
zdecydowała biorąc za podstawę uchwałę Rady Ministrów że:

J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. II, Warszawa 1937, s.70-75.

Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej w Warszawie powołany został 18.XI.1918 r. po

złożeniu dymisji przez Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej w Lublinie i rozwiązaniu
się Rady Regencyjnej. Istniał do 16.I.1919 r. Na czele rządu stał Jędrzej Moraczewski.

Protokół posiedzenia Komisji w sprawie organizacji Straży Granicznej z dn.

14.XII.1918 r., ASGran., 1483.17. AAN, Zespół Ministerstwa Aprowizacji, 460. Pi-
sownia zgodna z oryginałem. W składzie komisji zabrakło przedstawiciela Sztabu Ge-
neralnego Wojska Polskiego. W wyniku czego Szef Sztabu Generalnego w piśmie do
Ministra Spraw Wojskowych z dn. 21.XII.1918 r. wyraził ubolewanie z powodu pomi-
nięcia w składzie komisji oficerów Sztabu Generalnego, CAW, Oddział I Naczelnego
Dowództwa Wojska Polskiego, I -180.

Ibidem.

Jerzy Prochwicz

"1. Straż Graniczna podlega Ministrowi Spraw Wojskowych i formuje

się na zasadach ogólnie przyjętych dla formowania armji polskiej
i deleguje się do rozporządzenia Ministra Aprowizacji.

2. Budżet Straży Granicznej stanowi część budżetu ogólnego Minister-

stwa Spraw Wojskowych.

3. Naczelnik Straży Granicznej w porozumieniu się z Ministerstwem

Aprowizacji ma przedstawić w najkrótszym czasie etaty oddziałów
Straży Granicznej, Pieszej i Konnej.

4. Koniecznem jest wydanie specjalnej instrukcji dla biur poborowych

w kwestji wyboru ludzi do Straży Granicznej.

5. Straż Graniczna może być w każdej chwili użyta do akcji bojowej

według uznania Naczelnego Dowództwa.

6. Do zadań straży Granicznej należy także współdziałanie ze Strażą

Skarbową i ochrona ceł i podatków wewnętrznych według instrukcji,
która będzie opracowana w porozumieniu z odpowiednimi Minister-
stwami.

7. Stosunek pomiędzy Strażą Graniczną i Strażą Skarbową opracowany

zostanie wspólnie przez Ministerstwo Skarbu, Aprowizacji i Spraw
Wojskowych.

8. Etaty Straży i wszystkie kwestje organizacyjne mają być załatwione

w porozumieniu z Szefem Sztabu Generalnego”.

Przystępując do organizacji Straży Granicznej utrzymano organizo-

waną przez Ministerstwo Skarbu Straż Skarbową, której kompetencje
obejmowały sprawy celne wewnątrz kraju i na granicznych punktach
przejściowych.

17 grudnia 1918 r. płk A. Małyszko mianowany dowódcą Straży

Granicznej, w myśl protokołu z posiedzenia komisji w sprawie organiza-
cji  Straży  Granicznej,  przedstawił  Ministerstwu  Spraw  Wojskowych
wstępny  projekt  etatów.  Ten  ogólny  i  pośpiesznie  opracowany  projekt
przewidywał utworzenie w pierwszej fazie dowództwa Straży Granicznej
4-6 pułków granicznych. Etat dowództwa Straży Granicznej zakładał stan
34  ludzi,  w  tym:  6  oficerów,  24  podoficerów  i  szeregowców  oraz

AAN, Zespół Ministerstwa Aprowizacji, 460. Pisownia zgodna z oryginałem dokumen-

tu.

Formacje graniczne 1918-1924

4 pracowników cywilnych. Ponadto w składzie dowództwa miało się
znajdować 12 koni wierzchowych i 2 samochody osobowe. Każdy z puł-
ków granicznych miał się składać z dwóch dywizjonów. W skład każde-
go dywizjonu miały wchodzić cztery szwadrony. Tymczasowy etat szwa-
dronu przewidywał: 4 oficerów, 182 podoficerów i szeregowców,
50 koni wierzchowych, 4 konie taborowe 2 wozy parokonne.

Stan etatowy pułku granicznego wraz z kadrą sztabu pułku i szta-

bami dywizjonów wynosił 1648 ludzi, w tym: 46 oficerów, 2 lekarzy
kontraktowych, 1600 podoficerów i szeregowców, 432 konie wierzcho-
we, 48 koni taborowych, 24 wozy parokonne oraz jeden samochód oso-
bowy.

W sumie potrzeby kadrowe Straży Granicznej w pierwszej fazie

dla dowództwa i 6 pułków granicznych według tymczasowych etatów
wynosiły 9916 ludzi, w tym: 282 oficerów, 9624 podoficerów i szerego-
wych, 12 lekarzy kontraktowych oraz 4 pracowników cywilnych. Nieza-
leżnie od potrzeb kadrowych, na wyposażeniu Straży Granicznej miało
znaleźć się 2604 koni wierzchowych, 288 koni taborowych, 144 wozów
taborowych i 8 samochodów osobowych.

18 grudnia 1918 r. został podpisany Tymczasowy Dekret w sprawie

utworzenia Straży Granicznej przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsud-
skiego, prezesa Rady Ministrów Jędrzeja Moraczewskiego i Ministra
Aprowizacji Antoniego Minkiewicza.

Treść dekretu wiernie odtwarzała

uchwałę Rady Ministrów z 11 grudnia 1918 r.

Podpisanie dekretu uruchomiło proces formowania oddziałów

i pododdziałów granicznych. Szybkie i sprawne formowanie oddziałów
granicznych hamowane było jednak przez powolny dopływ ludzi. Z jed-
nostek wojskowych oddelegowywano bowiem niewielkie grupy żołnie-

Projekt tymczasowego etatu szwadronu Straży Granicznej, ASGran., 1483.86; H. Do-

miniczak w książce Granica polsko-niemiecka 1919-1939, (Warszawa 1975, s. 74) po-
daje, iż w składzie szwadronu były 4 wozy parokonne, co w świetle materiałów archi-
walnych nie znajduje potwierdzenia. Ponadto proste przeliczenie ilości koni taboro-
wych (4) wskazuje, że szwadron nie mógł posiadać 4 wozów parokonnych.

AAN, Zespół Ministerstwa Aprowizacji, 460; pismo dowódcy Straży Kresowej do

ministra spraw wojskowych z dnia 17.XII.1918 r. Na wielu dokumentach dotyczących
organizacji Straży Granicznej używano pieczęci z nazwą Straż Kresowa.

Tymczasowy Dekret w sprawie utworzenia Straży Granicznej został opublikowany

w MP Nr 4, poz. 254, z dn. 20.XII.1918.

Jerzy Prochwicz

rzy i oficerów. Do końca 1918 r. z armii przybyło łącznie 29 oficerów
i 7 chorążych.

Sytuacja ta zmusiła dowództwo Straży Granicznej do

oparcia formowanych jednostek przede wszystkim na naborze ochotni-
czym. W procesie formowania oddziałów i pododdziałów, zorganizowa-
ne oddziały Straży Gospodarczo-Wojskowej zostały włączone w skład
powstających jednostek Straży Granicznej.

W końcu grudnia 1918 r. zakończono organizację pierwszej więk-

szej  jednostki,  którą  jako  3  dywizjon  Straży  Granicznej  pod  dowódz-
twem  kpt.  Edmunda  Lubańskiego  skierowano  do  obsadzenia  linii  gra-
nicznej z Prusami Wschodnimi na odcinku od Grajewa do Mławy (odci-
nek  dawnej  granicy  prusko-rosyjskiej).  Pierwszym  pododdziałem  skie-
rowanym  na  granicę  był  szwadron  sformowany  w  Dąbrowie  przez  kpt.
Adama Laszuka, który jako 1 szwadron 3 dywizjonu 31 grudnia 1918 r.
został  skierowany  do  Mławy.  Oddział  Straży  Gospodarczo-Wojskowej
pełniący służbę na odcinku Sosnowiec–Wieluń stał się podstawą organi-
zacji 1 i 2 dywizjonu, które miały obsadzić linię dawnej granicy Króle-
stwa  Polskiego  na  odcinku  Sosnowiec–Wieluń  i  Wieluń–Kalisz–
Włocławek. Sformowany 2 dywizjon dowodzony przez kpt. Jana Kulaw-
ca  w styczniu  1919  r.  obsadził  odcinek  Częstochowa–Wieluń–
Włocławek.

Przedłożony 17 grudnia 1918 r. projekt tymczasowego etatu Straży

Granicznej, po wprowadzeniu niewielkich zmian, zatwierdził rozkazem
Nr 8 z dnia 6 stycznia 1919 r. Szef Sztabu Generalnego gen. por. Stani-
sław Szeptycki. Zatwierdzony etat

noszący numerację 57/I stał się pod-

stawą dalszych prac związanych z organizacją Straży Granicznej.

Do końca lutego 1919 r. mimo rozlicznych trudności zdołano sfor-

mować dwa pułki Straży Granicznej (1 i 2) o niepełnych stanach osobo-
wych. 1 pułk Straży Granicznej pod dowództwem ppłk. Alfreda Waltera,
w składzie dwóch dywizjonów (1 i 3)

, obsadzał odcinek Grajewo–

Rozkaz organizacyjny Nr 1 dowódcy Straży Granicznej z 5.I.1919 r., ASGran.,

1483.43.

13.I.1919 r. sformowany 1 szwadron 2 dywizjonu obsadził linię graniczną na odcinku

Herby–Starokrzepice, ASGran., 915.260.

Etaty dowództwa pułku i dywizjonu Straży Granicznej, ASGran., 915.86.

1 dywizjon stacjonował tymczasowo w Warszawie.

Formacje graniczne 1918-1924

Zieluń. 2 pułk Straży Granicznej dowodzony przez płk. Władysława Po-
derni, w składzie dwóch dywizjonów (1 i 2), obsadzał granicę ze Ślą-
skiem na odcinku Grabów–Dziedzice oraz odcinek Częstochowa–
Wieluń–Włocławek.

W styczniu (brak daty dziennej) 1919 r. został wprowadzony w ży-

cie  regulamin  Straży  Granicznej,  który  precyzował  jej  zadania  i  cele.
Paragraf  1  regulaminu  stwierdzał,  że  „Straż  Graniczna  tworzy  Korpus
Straży  Granicznej  pod  względem  wyszkolenia  wojskowego,  pogotowia
bojowego  i  dyscypliny,  podległy  Ministrowi  Spraw  Wojskowych,  przy
pełnieniu  zaś  specjalnych  obowiązków  podlega  Ministrowi  Aprowiza-
cji”.

Wprowadzony regulamin stwierdzał, że zadaniem Straży Granicz-

nej jest:
1. Obrona granic państwa.
2. Zabezpieczenie granic państwa od nielegalnego wywozu i wwozu

wszelkiego rodzaju towarów oraz od niedozwolonego przekraczania
granicy państwowej przez ludzi i dobytek.

3. Zatrzymywanie przemytników i odstawianie ich wraz z towarami do

najbliższego urzędu Ministerstwa Skarbu lub Ministerstwa Aprowizacji.

Regulamin określał także szerokość pasa granicznego na 6 kilome-

trów, a wzdłuż wybrzeża wód terytorialnych na 5 mil morskich. W pasie
granicznym  żołnierze  w  trakcie  wykonywania  obowiązków  służbowych
mieli prawo użycia broni w razie zaistnienia takiej potrzeby. Inne punkty
regulaminu  określały  zadania  i  obowiązki  dowódców  poszczególnych
szczebli, sposób pełnienia służby, szkolenia, zaopatrzenia itd. W regula-
minie zawarto także ogólne wymogi, jakimi musieli się wykazywać żoł-
nierze  przyjmowani  do  służby  w  Straży  Granicznej.  Istotnym  zapisem
regulaminu pośrednio wpływającym na skład osobowy Straży Granicznej
był wymóg przyjmowania żołnierzy tylko wyznania chrześcijańskiego.

1 dywizjon obsadzał odcinek Grabów–Dziedzice. 2 dywizjon obsadzał odcinek Często-

chowa–Wieluń–Włocławek, pismo szefa sztabu dowództwa Straży Granicznej do De-
partamentu Gospodarczego MSWojsk. z dn. 21.II.1919 r., ASGran., 1483.119., pismo
dowódcy Straży Granicznej z dn. 15.III.1919 r., AAN, Zespół Ministerstwa Aprowiza-
cji, 460.

Regulamin Straży Granicznej, ASGran., 1250.104.

Ibidem, wprawdzie regulamin dopuszczał możliwość przyjęcia żołnierzy innych wy-

znań, lecz obwarował go wymogiem uzyskiwania każdorazowo zgody Dowódcy SG.

Jerzy Prochwicz

Służbę na granicy oddziały Straży Granicznej zgodnie z wprowadzonym
regulaminem pełniły systemem kordonowym, rozmieszczając swe poste-
runki w jednej lub dwóch liniach. Pierwsza linia posterunków rozloko-
wana była na samej linii granicznej, druga zaś w pewnej od niej odległo-
ści, zależnie od sytuacji na pograniczu.

Podkreślić należy, że wprowadzony regulamin, aczkolwiek zawiera-

jący niepełne i mało precyzyjne przepisy, stanowił istotną pomoc tak pod
względem organizacyjnym, jak i przy wykonywaniu zadań związanych z
ochroną granic państwa.

Minister Aprowizacji wspólnie z Ministrem Skarbu dostrzegając

w wydanym  regulaminie  istotne  braki  z  punktu  widzenia  obu  resortów,
wydał  5  lutego  1919  r.  rozporządzenie  zatytułowane  „w  przedmiocie
stosunku  Straży  Granicznej  do  Straży  Skarbowej”.

Wydane rozporzą-

dzenie stwierdzało, że „utworzona z oddziałów wojskowych, a przydzie-
lona do pełnienia specjalnych obowiązków przy Ministerstwie Aprowi-
zacji Straż Graniczna, ma obok zadań wyszczególnionych w powyższym
dekrecie wykrywać i powstrzymywać przemytnictwo i inne przekrocze-
nia przepisów skarbowych, oraz zapobiegać im”.

Zadania te Straż Gra-

niczna miała wykonywać przez patrolowanie w pasie granicznym,
zwłaszcza wzdłuż linii celnej, prowadzenie działań rozpoznawczych oraz
organizowanie zasadzek. Ponadto miała ona współpracować ze Strażą
Skarbową w celu realizacji zadań związanych z ochroną granic.

Wprowadzone rozporządzenie wnosiło istotne nowum do zadań Stra-

ży Granicznej w zakresie ochrony granic państwa. Tym dotychczas pomi-
janym czynnikiem był obowiązek prowadzenia działań rozpoznawczych.

Niemniej struktura Straży Granicznej podlegająca dwóm minister-

stwom  tj.  Spraw  Wojskowych  oraz  Aprowizacji  miała  istotne  wady,
związane z funkcjonowaniem aparatu dowodzenia. Rozwiązania powyż-
sze nosiły zarzewie konfliktu kompetencyjnego, a ponadto Ministerstwo
Spraw Wojskowych, które organizowało i wyekwipowało Straż Granicz-
ną,  chciało  mieć  go  pod  swoją  wyłączną  kompetencją.  Problem
z podległością  jednak  wkrótce  został  rozwiązany  po  myśli  Ministerstwa
Spraw Wojskowych. Rozpoczęcie działań zbrojnych na wschodnich ob-

ASGran., 1483.61, rozporządzenie zostało ogłoszone w MP Nr 39 z dn. 18.II.1919 r.

Ibidem.

Formacje graniczne 1918-1924

szarach kraju z bolszewicką Rosją w połowie lutego 1919 r. spowodowa-
ło między innymi, że z końcem marca 1919 r. Straż Graniczna przeszła
pod wyłączną podległość Ministerstwa Spraw Wojskowych, zmieniając
nazwę na Wojskową Straż Graniczną.

Henryk Minkiewicz (1880-IV.1940) płk, gen. bryg. Działacz organizacji niepodle-

głościowych,  od  1899  r.  członek  i  działacz  Polskiej  Partii  Socjalistycznej  (PPS)  a  po
rozłamie działacz PPS-Frakcja Rewolucyjna. Od 1908 r. członek konspiracyjnego Związ-
ku Walki Czynnej a od 1910 r. Towarzystwa Sportowo-Gimnastycznego Strzelec. Z obu
tych  organizacji  został  24.I.1914  r.  usunięty  przez  J.  Piłsudskiego  na  skutek  otwartego
i ostrego  konfliktu  między  nim  a  Piłsudskim.  Po  usunięciu  z  powyższych  organizacji
włączył się w działalność powstałego w 1912 r. w Nowym Targu Związku Drużyn Podha-
lańskich.  We  wrześniu  1914  r.  objął  samorzutnie  dowództwo  nad  członkami  Drużyn
Podhalańskich  zebranymi  w  Zakopanem,  z  którymi  25.IX.  udał  się  do  Mszany  Dolnej.
Tam wstąpił do organizującego się 3 pułku piechoty Legionów Polskich kpt. Józefa Hal-
lera.  Służbę  w  Legionach  Polskich  rozpoczął  jako  dowódca  1  kompanii.  Awansował
szybko. W dn. 18.X.1914 r. uzyskał stopień porucznika, a niespełna miesiąc później, bo
11.XI. został kapitanem. W dn. 14.III.1915 r. był mianowany majorem i 23.VIII.1915 r.
podpułkownikiem. Od XI.1914 r. dowodził batalionem, a od kwietnia 1915 r. 3 pułkiem
piechoty, który w maju 1915 r. wszedł w skład II Brygady Legionów Polskich. Brał udział
w  walkach  3  pułku  w  Karpatach  m.in.  pod  Pniowem,  na  Bukowinie  –  nad  Prutem,
w Besarabii  –  pod  Rokitną  i  Rarańczą  oraz  na  Polesiu  Wołyńskim  pod  Kostiuchnówką.
W walkach  tych  wykazał  dużą  inicjatywę,  odporność  i  niezwykłą  odwagę.  Służbę
w Legionach  zakończył  6.VII.1916  r.,  kiedy  to  uczestnicząc  w  jednym  z  kontrataków
3 pułku  pod  Kostiuchnówką  został  ranny  i  wraz  z  kilkoma  oficerami  wzięty  do  niewoli
przez  Rosjan.  W  niewoli  przebywał  do  25.VI.1917  r.,  kiedy  to  zbiegł  i  przez Finlandię
przedostał  się  do  kraju.  Po  powrocie  do  kraju,  w  VIII.1917  r.  wstąpił  do  Polskiej  Siły
Zbrojnej, gdzie objął kierownictwo Inspektoratu Kursów Wyszkolenia. 7 sierpnia 1917 r.
został awansowany do stopnia pułkownika. Z dniem 1.V.1918 r. mianowano go dowódcą
formowanej  I  Brygady  Piechoty  Wojsk  Polskich.  Jako  komendant  garnizonu  Warszawy
i jej okolicy 10.XI. wydał podległym oddziałom Polskiej Siły Zbrojnej rozkaz rozbrojenia
wojsk niemieckich. W odrodzonym Wojsku Polskim 7.XII.1918 r. mianowano go zastęp-
cą  dowódcy  Okręgu  Wojskowego  Przemyśl,  gdzie  znalazł  się  w  ogniu  walk  polsko-
ukraińskich.  Otrzymał  więc  dowództwo  grup taktycznych, grupy „brygadiera Minkiewi-
cza”, a od kwietnia 1919 r. grupy „Bug”. Został awansowany 1.VI. do stopnia generała
podporucznika.  28.VII.1919  r.  mianowany  na  dowódcą  2  Dywizji  Piechoty  Legionów,
z którą  brał  udział  walkach  na  północnym  teatrze  działań  wojennych  przeciwko  Armii
Czerwonej docierając we wrześniu 1919 r. do Berezyny w rejonie Borysowa na Białorusi.

Aktualny stan badań, uniemożliwia precyzyjne podanie daty przejścia Straży Granicz-

nej pod wyłączną podległość Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Jerzy Prochwicz

W rejonie tym przebywał do VII.1920 r. W trakcie ofensywy Armii Czerwonej dowodzo-
na  przez  niego  2  Dywizja  Piechoty  Legionów  poniosła  bardzo  znaczne  straty.  Został
odwołany  ze  stanowiska  dowódcy  dywizji  i  oddany  do  dyspozycji  Naczelnego  Wodza,
który wyznaczył  go 25.VII.1920 r. na stanowisko zastępcy generał-gubernatora Warsza-
wy. Na stanowisku tym pozostał do 30 września 1920 r. Następnie wyznaczony na stano-
wisko  Głównego  Instruktora  Piechoty  przy  Naczelnym  Dowództwie  Wojska  Polskiego.
Od III.1921 r. pełnił służbę w Naczelnej Kontroli Wojskowej. 8.VII.1921 r. został mia-
nowany dowódcą 4 Dywizji Piechoty, na stanowisku którym pozostał do IV.1922 r. Od
V.1922  r.  do  31.VIII.1924  r.  pełnił  kolejno  funkcje  zastępcy  dowódcy  Okręgu  Korpusu
(OK.) V Kraków i Okręgu Korpusu I Warszawa. 1.IX.1924 r. został oddany do dyspozy-
cji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i  mianowany dowódcą organizowanego Korpusu
Ochrony Pogranicza (KOP). 1 grudnia 1924 r. otrzymał awans na stopień generała dywi-
zji z datą starszeństwa z dn. 1 sierpnia 1924 r. (w wielu publikacjach data starszeństwa
jest  podawana  jako data otrzymania awansu  – jest to nieporozumienie wynikające z nie-
znajomości  zasad  list  starszeństwa).  Ze  stanowiska  dowódcy  KOP  został  zwolniony
w niecodziennych  okolicznościach  przez  ministra  spraw  wojskowych  J.  Piłsudskiego
7 maja 1929 r. (nocą 7 maja 1929 r. gen. Gustaw Orlicz-Dreszer i płk Bolesław Wienia-
wa-Długoszowski na polecenie J. Piłsudskiego otworzyli gabinet służbowy gen. H. Min-
kiewicza, wyłamali szuflady jego biurka, zabrali akta i gabinet opieczętowali). Po zwol-
nieniu ze stanowiska dowódcy KOP oddany bez przydziału do dyspozycji ministra spraw
wojskowych, gdzie po wymuszonej nań zgodzie 30.IX.1934 r. został przeniesiony w stan
spoczynku. Po przejściu w stan spoczynku otrzymał osadę wojskową Jamno o powierzch-
ni 41 ha w gminie Kosiec w powiecie Brześć Litewski. Po agresji sowieckiej 17.IX.1939
roku znalazł się w niewoli i trafił do obozu w Kozielsku. Z Kozielska został wywieziony
7.IV.1940 r. czwartym transportem. Zwłok generała w Katyniu nie odnaleziono, Central-
ne  Archiwum  Wojskowe  (CAW);  Akta  personalne  gen.  Henryka  Minkiewicza,  8879.
VM-73/6702;  KW-8-/2541.;  A.  Suchcitz,  Generałowie  wojny  polsko-sowieckiej  1920,
Białystok  1993,  s.  50-51;  J.  Tucholski,  Mord  w  Katyniu.  Kozielsk.  Ostaszków.  Staro-
bielsk.  Lista  ofiar,  Warszawa  1991,  s.171;  T.  Radziwonowicz,  Generał  Henryk  Minkie-
wicz, Białystok 1994; M. Jabłonowski, A. Koseski, O Niepodległą i Granice. Komunikaty
Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, Warszawa 1999.

Prochwicz Jerzy; Formacje graniczne 1918 – 1924, w: Problemy Ochrony Granic.

Biuletyn nr 14 (2000), s. 7 – 24.