WM_2011_1.pdf

Wychowanie Muzyczne 1 2011

http://www.wychmuz.pl

Materiały metodyczne

Temat 1.: Kanon.

Cel główny:

zapoznanie uczniów z formą kanonu.

Cele operacyjne:

Uczeń:
potrafi wyjaśnić pojęcie „kanon”,

wie, z jakiej epoki pochodzi forma ka-

nonu,
potrafi wymienić trzy najbardziej znane

kanony,
potrafi podać imię i nazwisko kompozy-

torów omawianych na lekcji kanonów,
potrafi wystukać rytm oraz zaśpiewać

solmizacją melodię Panie Janie,
umie zaśpiewać z akompaniamentem

melodię Panie Janie,
potrafi zaśpiewać

a capella w dwugłosie

kanon Panie Janie.

Metody:

podające: opis, wyjaśnienie,

aktywizujące: dyskusja panelowa,

eksponujące: prezentacja,

praktyczna: śpiew.

Katarzyna Wiśniewska

Przykłady form polifonicznych
i wariacyjnych – scenariusze zajęć

Scenariusze przewidziane są do realizacji w klasie VI szkoły podstawowej. Dotyczą ści-
słej formy polifonicznej, jaką jest kanon, oraz wariacji, które uprawiano od zamierz-
chłych czasów – w muzyce średniowiecza i renesansu charakterystyczna była dla
nich swobodna polifonia oparta na cantus firmus. Uczniów zapoznajemy z wariacjami
szczególnie popularnymi w muzyce instrumentalnej bazującej na homofonii i struktu-
rze harmonicznej systemu dur–moll.

Środki dydaktyczne:

nuty z tekstem kanonu

Panie Janie,

fragmenty utworów na CD:

Anonim, kanon

–

Sumer is icumen in

(Przyszło lato),
Johann Pachelbel,

–

Kanon D-dur,

Gustav Mahler,

–

Symfonia nr 1 część III.

Przebieg lekcji:

Wprowadzenie do zajęć.

Nauczyciel wypowiada znane przysłowie

np. „Nie ma róży bez kolców” czy „Im dalej
w las, tym więcej drzew”, po czym dzieli kla-
sę na dwie grupy, które wymawiają je z opóź-
nieniem, rytmicznie. Wyjaśnia dzieciom, że
wypowiedziały przysłowie w formie kano-
nu. Po dyskusji z uczniami nauczyciel uzu-
pełnia i porządkuje wiadomości oraz podaje
prawidłową definicję kanonu i jego historię.

Kanon

(z łac. oznacza regułę, normę) jest

formą muzyczną opartą na technice polifo-
nicznej, która polega na powtarzaniu mate-
riału melodycznego jednego głosu przez ko-
lejne głosy z pewnym opóźnieniem.

Technika kanoniczna

cieszyła się dużą

popularnością już od średniowiecza. Pierw-
szy zachowany do dziś kanon Sumer is icu-

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 1 2011

Materiały metodyczne

men in (Przyszło lato) pochodzi z początku
XIV wieku.

Prezentacja kanonu

Sumer is icumen in.

Nauczyciel prezentuje kanon. Prosi

uczniów, by podczas słuchania zwróci-
li uwagę, z ilu głosów składa się utwór, po
czym krótko go omawia.

Kanon Sumer is icumen in

, czyli Przy-

szło lato, jest utworem sześciogłosowym.
Cztery głosy wyższe powtarzają melodię, zaś
dwa głosy niższe towarzyszą w formie osti-
nata i tworzą tak zwany pedes

Prezentacja

Kanonu D-dur J. Pachel-

bela.
Nauczyciel krótko omawia sylwetkę

kompozytora oraz jego słynne dzieło, po
czym przedstawia fragment Kanonu D-dur
J. Pachelbela.

Johann Pachelbel

żył w latach 1653–1706.

Był niemieckim kompozytorem i organistą
okresu baroku. Tworzył przede wszystkim
dzieła organowe – chorały, preludia, toccaty,
wariacje, suity, fugi; religijne utwory wokal-
no-instrumentalne oraz arie i motety.

Kanon D-dur

jest najsłynniejszym utwo-

rem Johanna Pachelbela i jednym z najbar-
dziej znanych dzieł epoki baroku. Pierwotnie
został napisany na troje skrzypiec i basso con-
tinuo, jednak szybko zaczęto aranżować go na
różne instrumenty. Charakterystyczną cechą
utworu jest stałe, towarzyszące ostinato.

Nauczyciel prezentuje uczniom ostinato

z kanonu oraz za pomocą solmizacji i fono-

gestyki uczy śpiewać. Przy powtórnym słu-
chaniu  kanonu  uczniowie  z  nauczycielem
wykonują  utwór  z  towarzyszeniem  nagra-
nia,  wykonując  solmizacją  wyuczoną  frazę
muzyczną.

Prezentacja fragmentu III części

I Sym-

fonii D-dur „Tytan” Gustava Mahlera.
Przed wysłuchaniem utworu nauczyciel

przedstawia krótko sylwetkę kompozytora.

Gustav Mahler

żył w latach 1860–1911.

Był kompozytorem i dyrygentem epoki póź-
nego romantyzmu. Jego twórczość stanowią
symfonie (łącznie dziesięć) i pieśni oraz nie-
liczne utwory kameralne (np. kwartety for-
tepianowe).

Po zaprezentowaniu fragmentu utworu

będącego opracowaniem w tonacji molowej
w  formie  kanonu  popularnej  pieśni  Panie
Janie  nauczyciel  pyta  uczniów,  czy  melodia
jest im znana. Jeżeli nie potrafią rozpoznać,
naprowadza ich, śpiewając temat. Po rozpo-
znaniu melodii przez uczniów omawia róż-
nice  między  oryginalnym  tematem  a  opra-
cowaniem Mahlera.

Kanon

Panie Janie.

Nauczyciel rozdaje uczniom nuty kano-

nu Panie Janie oraz przedstawia podstawo-
we informacje o utworze.

Kanon Panie Janie

jest powszechnie zna-

ną melodią popularną. W Wielkiej Brytanii
czy w Niemczech uważany był za francuską
piosenkę dziecięcą (Frere Jacques). Nie wiado-
mo, kiedy pieśń ta pojawiła się w Polsce. Wia-

Ostinato Kanonu Pachelbela

Więcej na temat kanonu Sumer is icumen in można przeczytać w zawierającym materiały nuto-

we artykule Justyny Krenz, Muzyka w starym teatrze, zamieszczonym w „Wychowaniu Muzycznym
w Szkole” 2007, nr 2, s. 33–50.

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 1 2011

Materiały metodyczne

Na zakończenie lekcji uczniowie śpiewają w dwugłosie a cappella piosenkę Panie Janie

w wybranym przez siebie języku.

eksponujące: prezentacja,

praktyczna: śpiew.

Środki dydaktyczne:

nuty z tekstem melodii

Kurki trzy,

zdjęcia wybranych kompozytorów,

fragmenty nagrań utworów:

Wolfgang Amadeus Mozart,

–

Wariacje

C-dur „Ah vous dirai-je, Maman!”,
Ludwig van Beethoven,

–

33 wariacje

C-dur na temat Diabellego op. 120,
Johannes Brahms,

–

Wariacje B-dur na

temat Haydna op. 56,
Johann Sebastian Bach,

–

Wariacje

Goldbergowskie.

Przebieg lekcji:

Wprowadzenie.

Nauczyciel wypowiada znane przysło-

wie np. „Nie szata zdobi człowieka” czy „Nie
śmiej się, dziadku, z czyjegoś wypadku”, po
czym prosi uczniów o zaprezentowanie tego
przysłowia w różnych rytmach, tempach,

Temat 2.: Wariacje w muzyce.

Cel główny:

zapoznanie uczniów z formą wariacji.

Cele operacyjne

Uczeń:
potrafi wyjaśnić termin „wariacja”,

potrafi wymienić elementy dzieła mu-

zycznego,
potrafi wskazać w wysłuchanej muzyce

elementy poddane technice wariacyjnej,
potrafi wymienić kilku kompozytorów,

którzy pisali wariacje,
umie zaśpiewać melodię

Kurki trzy

z akompaniamentem,
potrafi zaśpiewać melodię

Kurki trzy

z przekształceniami wariacyjnymi (zmia-
na tonacji, tempa, metrum).

Metody:

podające: opis, wyjaśnienie,

aktywizujące: dyskusja panelowa,

Wychowanie Muzyczne 1 2011

http://www.wychmuz.pl

Materiały metodyczne

w różnej dynamice i artykulacji i wyjaśnia,
że  to,  co  zrobili,  można  nazwać  wariacja-
mi.  Wspólnie  z  uczniami  stara  się  ustalić
prawidłową  definicję  wariacji.  Po  zebraniu
różnych wypowiedzi nauczyciel porządkuje
i uzupełnia wiadomości uczniów oraz poda-
je prawidłową definicję.

Wariacja

jest samodzielną formą mu-

zyczną lub częścią większego utworu in-
strumentalnego, np. symfonii. Opiera się na
przekształcaniu tematu lub jego fragmentów.
W wariacjach mogą występować zmiany
w różnych elementach dzieła muzycznego.

Nauczyciel prosi uczniów, aby wymie-

nili, jakie znają elementy dzieła muzyczne-
go;  uzupełnia  odpowiedzi  podawane  przez
dzieci.  Wyjaśnia,  że  wszystkie  wymienione
elementy mogą być przekształcane, a zada-
niem  na  lekcji  będzie  wychwycić  i  opisać
słowami  zmiany  w  prezentowanych  waria-
cjach.

Elementy dzieła muzycznego to:
melodyka (wyznacza następstwo dźwię-

–

ków o różnej wysokości i różnym czasie
trwania),
rytmika (ustala i porządkuje za pomocą

–

metrum czas trwania dźwięków),
harmonia (oparty na akordach podsta-

–

wowy element akompaniamentu),
agogika (określa szybkość wykonywania

–

utworu),
dynamika (reguluje głośność dźwięku),

–

artykulacja (wyznacza sposób wydoby-

–

cia dźwięku),
kolorystyka (związana jest obsadą wy-

–

konawczą i z barwą dźwięku).

Nauka melodii

Kurki trzy.

Nauczyciel rozdaje uczniom nuty me-

lodii  Kurki  trzy,  krótko  omawia  konstruk-
cję  utworu  (metrum  2/4,  tonacja  C-dur).
Uczniowie  wyklaskują  rytm  melodii,  po
czym śpiewają ją solmizacją, a następnie ze
słowami z akompaniamentem pianina.

Wyszły w pole kurki trzy
i gęsiego sobie szły.
Pierwsza przodem, w środku druga,
trzecia z tyłu oczkiem mruga.
I tak sobie kurki trzy
raz dwa! raz dwa! w pole szły!

A pod stogiem ziarnka są,
zjadły kurki ziarnek sto.
Myśli sobie każda kurka:
„Po co wracać na podwórko?
Smaczne ziarnka tutaj są,
nie na próżno więc się szło”.

Chłop szedł miedzą do swej wsi
i zobaczył kurki trzy.
Krzyknął: „Pozwól kurze grzędy,
ona wnet ci wlezie wszędy!”.
Klasnął w dłonie: raz, dwa, trzy
i wypłoszył kurki trzy!

Prezentacja utworów.

Nauczyciel kolejno prezentuje wybrane

fragmenty utworów:

Wolfgang Amadeus Mozart,

–

Wariacje

C-dur „Ah vous dirai-je, Maman!” – temat
i pierwsze 5 wariacji lub całość utworu,
Ludwig van Beethoven,

–

33 wariacje

C-dur na temat walca Diabellego op. 120
na fortepian – temat i pierwsza wariacja,
Johannes Brahms,

–

Wariacje B-dur na

temat Haydna op. 56 na orkiestrę symfo-
niczną – temat i pierwsze 2 wariacje,
Johann Sebastian Bach,

–

Wariacje Gold-

bergowskie – temat i pierwsze 3 wariacje.

Uczniowie po dwukrotnym wysłucha-

niu wybranych wariacji wspólnie z nauczy-
cielem  ustalają  zaobserwowane  zmiany.
Dodatkowym  zadaniem  dla  uczniów  jest
dopasowanie  rozdanych  fotografii  kompo-
zytorów  do  prezentowanych  fragmentów
ich dzieł.

12 wariacji C-dur W. A. Mozart oparł

na temacie popularnej piosenki dziecięcej
Ah vous dirai-je, Maman! (Ach, mówię ci,
mamo), spopularyzowanej na całym świecie
ze słowami „Wyszły w pole kurki trzy”. Temat

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 1 2011

Materiały metodyczne

jest podany w oszczędnej formie, melodii to-
warzyszy jednogłosowy akompaniament.

I wariacja: akompaniament lewej ręki po-

zostaje prawie bez zmian, melodię można wy-
chwycić w figuracjach gamowych prawej ręki.

wariacja:

melodia

wzbogacona

o  dźwięki  akordów  jest  wyraźnie  słyszalna
w  prawej  ręce,  rozdrobnieniu  w  formie  fi-
guracji  zbliżonej  do  basu  Albertiego  ulega
akompaniament.

III wariacja: melodia przewija się w figu-

racjach triolowych prawej ręki, towarzyszy jej
akompaniament podobny jak w I wariacji.

IV wariacja: wykorzystuje elementy wa-

riacji II i III – wyraźnie jest słyszalna melo-
dia wzbogacona o harmonię oraz akompa-
niament triolowy.

V wariacja: zmianie ulega rytm – z mia-

rowego robi się punktowany i uzupełniający
w dwóch prowadzonych melodiach.

33 wariacje na temat walca Diabellego

L. van Beethoven napisał w 1823 roku. Sam
temat i wariacje są rozbudowane, uczniom
prezentujemy tylko temat i I wariację. Te-
mat Diabellego jest dość charakterystyczny:

utrzymany  w  metrum  walca  3/4,  zadzierzy-
sty,  z  licznymi  akcentami  na  trzecią  miarę
taktu.  W  I  wariacji  Beethoven  zmienia  me-
trum  na  parzyste  4/4  i  temat  ma  charakter
uroczystego marszu.

Wariacje B-dur na temat Haydna op. 56

na  orkiestrę  symfoniczną  J.  Brahms  napisał
w roku 1873; w tym samym roku opracował
również  wersję  tego  utworu  na  2  fortepia-
ny.  W  wersji  orkiestrowej  uroczysty  temat
wykonują  instrumenty  dęte.  I  i  II  wariacja
wzbogaca  temat  o  brzmienie  romantycznej
orkiestry  symfonicznej  w  pełnym  składzie.
Temat  jest  poddawany  pracy  motywicznej,
przekształceniom  rytmicznym,  melodycz-
nym i kolorystycznym.

Wariacje Goldbergowskie J. S. Bacha

proponujemy  zaprezentować  jako  ostatnie
na  lekcji,  gdyż  w  swoim  kunszcie  i  bogac-
twie  warsztatu  znacznie  przewyższają  inne
tego typu utwory. Sama w sobie aria zawiera
elementy  wariacyjne,  a  całość  –  30  wariacji,
niektórzy muzykolodzy dzielą na dwie części,
w  których  przedziałem  jest  16  wariacja  zbli-
żona do wstępnej arii. Poszczególne wariacje

Przykładowe wariacje początku tematu piosenki Kurki trzy