03 Charakteryzowanie budowy, czynności oraz zaburzeń organizmu

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Łoś

Charakteryzowanie budowy, czynności oraz zaburzeń
w funkcjonowaniu organizmu 322[13].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
lek med. Mariusz Długosz
dr n med. Piotr Majcher

Opracowanie redakcyjne:
mgr Ewa Łoś

Konsultacja:
mgr Alina Reszka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[13].O1.03

„

Charakteryzowanie budowy, czynności oraz zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu”,

zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik ortopeda.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1. Budowa ciała człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Budowa kości i ich połączeń

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Budowa i czynność mięśni szkieletowych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Budowa i czynność kończyny górnej

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Budowa i czynność kończyny dolnej

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Budowa i czynność tułowia

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Budowa i czynność układu krążenia

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Budowa i czynność układu nerwowego

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Zarys budowy układu oddechowego, moczowego, trawiennego

endokrynologicznego i skóry

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10 Podstawy patologii ogólnej

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Patologia narządu ruchu

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

101

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie, czynnościach

i zaburzeniach w funkcjonowaniu organizmu człowieka.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś bez
problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie opanujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie wiadomości i umiejętności określonych w programie jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[13].O1

Podstawy działalności zawodowej

322[13].O1.01

Stosowanie

przepisów

bezpieczeństwa

i higieny pracy

322[13].O1.02
Nawiązywanie

i utrzymywanie

kontaktów

społecznych

322[13].O1.03

Charakteryzow

anie budowy,

czynności oraz

zaburzeń

w funkcjonowa

niu organizmu

322[13].O1.04

Stosowanie

zasad ekonomiki

oraz przepisów

prawnych

w działalności

zawodowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu biologii,

–

określać funkcje fizjologiczne różnych układów organizmu ludzkiego,

–

opisywać struktury anatomiczne odpowiedzialne za pełnienie tych funkcji,

–

rozpoznawać zagrożenia dla zdrowia człowieka,

–

przedstawiać działania sprzyjające zachowaniu zdrowia,

–

określać zasady dziedziczenia,

–

współpracować w grupie.

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

obsługiwać komputer.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii, fizjologii, patofizjologii,

–

rozróżnić poszczególne części ciała człowieka oraz określić ich położenie,

–

scharakteryzować budowę tkanek,

–

scharakteryzować ogólną budowę kości i ich połączeń,

–

scharakteryzować budowę i czynność mięśni szkieletowych,

–

określić budowę, topografię i czynność kończyny dolnej,

–

określić budowę, topografię i czynność kończyny górnej,

–

określić budowę, topografię i czynność tułowia,

–

scharakteryzować budowę i czynność układu nerwowego,

–

wyjaśnić nadrzędną rolę układu nerwowego w sterowaniu ruchami,

–

scharakteryzować budowę i czynność układu krążenia,

–

opisać

budowę

funkcje

układu

oddechowego,

moczowego,

trawiennego,

endokrynologicznego i skóry,

–

wyjaśnić pojęcie zdrowia i choroby,

–

dokonać klasyfikacji chorób oraz wyjaśnić przebieg i objawy choroby,

–

określić czynniki chorobotwórcze,

–

wyjaśnić proces starzenia się ustroju,

–

wyjaśnić podstawowe procesy patologiczne,

–

scharakteryzować najczęstsze choroby poszczególnych układów i narządów,

–

scharakteryzować stany patologiczne prowadzące do zaburzeń funkcjonowania narządu
ruchu,

–

określić następstwa uszkodzeń rdzenia kręgowego,

–

ocenić skutki funkcjonalnych uszkodzeń układu kostno-stawowego, układu mięśniowego
i układu nerwowego,

–

określić związek funkcjonalnych uszkodzeń oraz zasad i metod leczenia
z zapotrzebowaniem na określone przedmioty ortopedyczne i sprzęt rehabilitacyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Postać człowieka jako całość

4.1.1. Materiał nauczania

Człowiek jest ustrojem wielokomórkowym. W ciągu życia przechodzi wiele faz rozwoju.

Rozwój ten dzieli się na okres płodowy i pozapłodowy. Rozwój płodowy dotyczy wzrastania
i kształtowania się zarodka. Stopniowo zwiększa się liczba jego komórek i ich masa. Komórki
różnicują się, wyodrębniają się zespoły przystosowane do wykonywania poszczególnych
czynności rozwijającego się zarodka. W przebiegu tego różnicowania wyodrębniają się
tkanki. Tkanka to zespół komórek pełniących wyspecjalizowane funkcje oraz wytwarzana
przez nie istota międzykomórkowa. Rozróżnia się cztery rodzaje tkanek: nabłonkową, łączną,
mięśniową i nerwową.

Tkanka nabłonkowa, czyli nabłonki wchodzą w skład wielu narządów; pokrywają

zewnętrzna powierzchnię skóry jako naskórek, wyścielają jamy ciała jako nabłonek
surowiczy, wyścielają naczynia krwionośne jako śródbłonek, ponadto wyścielają przewody
oraz tworzą narządy zwane gruczołami zewnątrz i wewnątrzwydzielniczymi. Tkanka
nabłonkowa spełnia następujące funkcje: ochronną, wydzielniczą, wchłaniającą, zmysłową.

Tkanka łączna obejmuje wiele tkanek różniących się budową i czynnością.

Wyróżniamy: tkanki łączne właściwe (zarodkową, luźną, zbitą), tkanki łączne o charakterze
swoistym (barwnikową, siateczkową, tłuszczową), tkanki łączne szkieletowe(chrzęstną,
kostną). Tkanki łączne pełnią trzy podstawowe funkcje: stanowią zrąb i ochronę mechaniczną
dla innych narządów, transportują substancje odżywcze i produkty metabolizmu, bronią
organizm przed obcymi związkami chemicznymi takimi jak wirusy, bakterie i inne obce
komórki.

Tkanka mięśniowa jest czynnym elementem narządów ruchu: czynność jej polega na

kurczeniu się i rozkurczaniu. Zbudowana jest z komórek mięśniowych zwanych włóknami
mięśniowymi. Tkanka ta występuje w ustroju człowieka w trzech postaciach: tkanki
mięśniowej gładkiej (w narządach wewnętrznych), tkanki mięśniowej poprzecznie
prążkowanej szkieletowej i tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej sercowej.

Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek nerwowych zwanych neuronami. Neuron

składa się z ciała komórki nerwowej oraz dwóch rodzajów wypustek (aksonu i dendrytów).
Pęczki aksonów i dendrytów tworzą włókno nerwowe. Glej, czyli neuroglej, tworzy zrąb
tkanki nerwowej ośrodkowego układu nerwowego i pośredniczy w jej odżywianiu.
Kilka tkanek zajmujących wspólne terytorium i pełniących skoordynowane funkcje nazywa
się narządem.

Narządy ciała zbudowane z różnego rodzaju tkanek, łączą się w jednostki wyższego

rzędu, w układy narządów. Odróżniamy następujące układy narządów:

−

układ szkieletowy: kości, stawy i więzadła,

−

układ mięśniowy: mięśnie gładkie, poprzecznie prążkowane szkieletowe, miesień
sercowy,

−

układ trawienny: przewód pokarmowy - jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito
cienkie, jelito grube, odbytnica, gruczoły trawienne - wątroba, trzustka,

−

układ oddechowy: płuca, drogi oddechowe - jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela,

−

układ moczowy: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa,

−

układ płciowy: narządy płciowe żeńskie, narządy płciowe męskie,

−

układ wewnątrzwydzielniczy (dokrewny, hormonalny): gruczoły wydzielania wewnętrznego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

układ krążenia: serce, naczynia krwionośne,

−

układ chłonny: naczynia i węzły chłonne,

−

układ nerwowy: centralny układ nerwowy - mózgowie, rdzeń kręgowy, obwodowy układ
nerwowy – nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe,

−

narządy zmysłów: oko, ucho, smak, węch, czucie,

−

powłoka wspólna (skóra).
Ciało dzieli się na następujące części: głowę, szyję, tułów i kończyny. Okolica ciała jest

to pojęcie dwuwymiarowe i oznacza wycinek powierzchni ciała np. okolica czołowa, przednia
szyi, podobojczykowa, podżebrowa, kroczowa, naramienna, pośladkowa, przednia goleni.
Ciało człowieka jest zbudowane według figury dwubocznie symetrycznej, w której wyróżnia
się trzy zasadnicze rodzaje płaszczyzn i osi.
Płaszczyzny stanowią:

−

płaszczyzny strzałkowe – dzielą ciało na część prawą i lewą (antymery), przebiegające
między przodem i tyłem, płaszczyznę biegnącą przez środek ciała nazywamy płaszczyzna
pośrodkową,

−

płaszczyzny czołowe – biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało na część przednią
i tylną,

−

płaszczyzny poziome – przebiegają prostopadle do poprzednich płaszczyzn, dzieląc ciało
na część górną i dolną (metamery).

Osie są to:

−

osie strzałkowe lub przednio-tylne biegną w płaszczyznach strzałkowych,

−

osie poziome – lub poprzeczne biegną w płaszczyznach poziomych prostopadle do osi
poprzednio wymienionych,

−

osie podłużne – lub czaszkowo-ogonowe biegną prostopadle do płaszczyzny poziomej.

Na powierzchni ciała przeprowadza się również linie topograficzne ułatwiające rzutowanie
narządów.

Ponadto wyróżnia się miana oznaczające kierunek położenia części ciała: czaszkowy,

ogonowy, grzbietowy, górny, dolny, przedni, tylny, przyśrodkowy, boczny, środkowy, prawy,
lewy, strzałkowy, czołowy, bliższy, dalszy.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest tkanka?

Jakie tkanki występują w organizmie człowieka?

Jaką rolę w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?

W których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?

Jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?

Jakie rozróżniamy rodzaje tkanek łącznych?

W których miejscach naszego ciała znajdują się tkanki łączne?

Jakie rodzaje tkanki mięśniowej budują mięśnie człowieka?

Gdzie umiejscowiona jest tkanka mięśniowa gładka?

10.

Jakie układy narządów wyróżniamy w organizmie człowieka?

11.

Jakie narządy wchodzą w skład poszczególnych układów?

12.

Jakie płaszczyzny, osie i linie można przeprowadzić przez ciało człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ miejsca w organizmie człowieka, w których występują poszczególne rodzaje

tkanki łącznej. Wpisz do tabeli rodzaje tkanki łącznej i narządy, w których ta tkanka
występuje.

Rodzaj tkanki łącznej

Narządy, w których występuje

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o budowie
i rodzajach tkanki łącznej,

wpisać do tabeli rodzaje tkanki łącznej,

przyporządkować każdemu rodzajowi tkanki łącznej przynajmniej po jednym narządzie
i uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Wypisz wszystkie układy tworzące organizm człowieka. Do każdego układu

przyporządkuj narządy tworzące ten układ.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o układach
narządów,

wypisać poszczególne układy tworzące organizm człowieka,

do poszczególnych układów przyporządkować narządy tworzące ten układ,

możesz to zrobić w tabeli lub za pomocą mapy myśli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie tkanki?

wymienić rodzaje tkanek występujące w organizmie człowieka?

określić rolę, jaką w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?

podać, w których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?

określić, jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?

wymienić rodzaje tkanek łącznych?

określić miejscach ciała, w których znajdują się tkanki łączne?

wymienić rodzaje tkanki mięśniowej budującej mięśnie człowieka?

podać przykłady narządów, w których występuje tkanka mięśniowa
gładka?

10)

wymienić układy narządów występujących w organizmie człowieka?

11)

wymienić narządy wchodzące w skład poszczególnych układów?

12)

przedstawić płaszczyzny, osie i linie, które można przeprowadzić
przez ciało człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Budowa kości i ich połączeń

4.2.1. Materiał nauczania

W skład układu narządów ruchu wchodzą: układ kostny, układ stawowo-więzadłowy, układ
mięśniowy.
Układ kostny i stawowo-więzadłowy stanowi bierną część układu narządów ruchu a układ
mięśniowy jego częścią czynną.

Budowa ogólna kości

Kościec określa kształt i wielkość ciała. Jest on zrębem budowy całego ustroju. Wiele

kości służy do ochrony narządów, np. czaszka ochrania mózgowie, kręgi - rdzeń kręgowy.
Inne kości dostosowane są do dźwigania masy ciała np. kości udowe. Poza tym kości
stanowią dźwignie.

Kość składa się z tkanki kostnej i ze szpiku zawartego wewnątrz kości. Tkanka kostna

jest rodzajem tkanki łącznej. W skład tkanki kostnej wchodzą: komórki – osteoblasty,
osteocyty, osteoblasty oraz istota międzykomórkowa, składająca się z części organicznej –
osteoidu i części nieorganicznej – soli mineralnych. Wyróżnia się dwa rodzaje dojrzałej
tkanki kostnej – kość gąbczastą i kość zbitą.

Zewnętrzna powierzchnia kości pokryta jest okostną, a wewnętrzna powierzchnia od

strony jamy szpikowej – śródkostną.

W okostnej znajduje się dużo naczyń krwionośnych i nerwów oraz ich zakończeń,

dlatego okostna w stosunku do kości pełni funkcje odżywcze.

Tkanka chrzęstna jest rodzajem tkanki łącznej. Jest sztywna i sprężysta i zalicza się ją do

tkanek podporowych. Odróżnia się: chrząstkę szklistą, chrząstkę sprężystą i chrząstkę
włóknistą.

Kształt kości

Kształt kości zależy od ich zastosowania w ustroju. Pod względem kształtu odróżniamy:

−

kości długie, w których jeden z trzech wymiarów (długość) przewyższa znacznie oba
pozostałe (szerokość i grubość). Do tej grupy należy wiele kości kończyn, np. kość
ramienna, promieniowa, łokciowa czy udowa. Kości te maja część środkową zwaną
trzonem oraz dwa zgrubiałe końce: koniec bliższy, czyli górny i koniec dalszy, czyli
dolny. Trzon zawiera przestrzeń tzw. jamę szpikową, wypełniona szpikiem kostnym,

−

kości płaskie, np. kości sklepienia czaszki, łopatka, kość biodrowa mają dwa wymiary
zbliżone (długość, szerokość), natomiast trzeci wymiar (grubość) jest znacznie mniejszy
od poprzednich,

−

kości krótkie występują przeważnie w tych okolicach kośćca, w których masywna i silna
budowa łączy się z ograniczoną ruchomością, np. w nadgarstku czy kościach stępu. Są
one równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach,

−

kości różnokształtne to te kości, które nie dają się zaliczyć do żadnej z poprzednich grup.
Występują one jako bryły w różnych postaciach,

−

kości pneumatyczne jak kość sitowa, klinowa, szczęka, zawierają przestrzenie wysłane
błoną śluzową i wypełnione powietrzem.

Wyniosłości zależne od kształtu oznaczamy nazwą: wyrostków, kłykci, krętarzy, guzów,
guzków, kolców, grzebieni, kres lub linii chropowatych itp.
Zagłębienia nazywamy: dołami, bruzdami lub rowkami, otworami, kanałami.
Kościec ludzki składa się z trzech zasadniczych części: kośćca osiowego, z kości kończyn
i z kości czaszki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Połączenia kości

Wszystkie połączenia kości dzielimy na trzy zasadnicze grupy, na: połączenia włókniste,

połączenia chrzęstne, połączenia maziowe, czyli stawy

Połączenia włókniste dzielimy na więzozrosty, szwy i wklinowania. Cechą ich jest

łączenie części szkieletowych za pośrednictwem tkanki łącznej właściwej zbitej.

Szwy są to połączenia włókniste występujące między kośćmi czaszki. Biorąc pod uwagę
Wklinowania – tego rodzaju połączenia włókniste występują między zębami

a zębodołami.

Połączenia chrzęstne dzielimy na chrząstkozrosty i spojenia.

Ruchomość lub przesuwalność połączeń ścisłych jest nieznaczna lub równa zeru.

Połączenia maziowe czyli stawy

Stawy albo połączenia maziowe są najbardziej ruchomym połączeniem kości. We

wszystkich stawach można odróżnić następujące składniki stałe:

−

pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie;

−

torebkę stawową, która otacza cały staw;

−

jamę stawową.

Poza wymienionymi bywają jeszcze inne niestale występujące składniki, jak:

−

więzadła stawowe,

−

krążki stawowe i łąkotki stawowe,

−

obrąbki stawowe.
Stawy dzielimy według: liczby kości wchodzących w skład stawu, ukształtowania się

powierzchni stawowych i osi, dookoła których wykonujemy ruchy w stawie.
Jeżeli w skład stawu wchodzą dwie kości, nazywamy go stawem prostym np. staw ramienny,
jeżeli staw tworzy większa ilość kości to jest on stawem złożonym, np. staw łokciowy.

Biorąc pod uwagę ukształtowanie powierzchni stawowych odróżniamy następujące

stawy:

−

staw kulisty jest to taki staw, w którym jedna powierzchnia stawowa jest kulista a druga
wklęsła. Ruchy mogą się tu odbywać w stosunku do nieskończonej liczby osi; z osi tych
możemy wyróżnić trzy główne – w trzech kierunkach przestrzeni. W stosunku do osi
ustawionej poprzecznie zachodzą ruchy zginania (podnoszenia) i prostowania
(opuszczania), w stosunku do osi strzałkowej – ruchy przywodzenia i odwodzenia,
wreszcie do osi podłużnej odbywają się ruchy obrotowe; ruch obrotowy do wewnątrz,
czyli nawracanie (pronacja), i ruch obrotowy na zewnątrz, czyli odwracanie (supinacja).
Połączenie tych ruchów daje ruchy obwodzenia.

−

staw zawiasowy jest stawem jednoosiowym, Główka stawowa ma kształt bloczka.
Panewka stawowa stanowi negatyw główki. Staw pozwala na ruchy w jednej
płaszczyźnie, ustawionej pod kątem prostym do osi stawu, mianowicie na zgięcie
i prostowanie.

−

staw obrotowy, staw kłykciowy, staw płaski, staw siodełkowy.
W zależności od liczby osi, w stosunku do których odbywają się ruchy w danym stawie,

rozróżniamy stawy: jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe.
Ruchy, jakie możemy w stawach wykonywać, nazywają się następująco: zginanie,
prostowanie, odwodzenie, przywodzenie, nawracanie, odwracanie, skręcanie i obracanie.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co składa się na narząd ruchu? Jakie są jego części?

Jaka jest rola kości w organizmie człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do jakiego rodzaju tkanki zalicza się kości?

Jakie składniki wchodzą w skład tkanki kostnej?

Jakie rodzaje tkanki kostnej występują w organizmie człowieka?

W których częściach kości występują poszczególne rodzaje tkanki kostnej?

W których miejscach kośćca znajduje się tkanka chrzęstna?

Jakie znasz rodzaje tkanki chrzestnej?

Jaki kształt mają kości występujące w organizmie człowieka?

10.

Jakie nazwy noszą wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni kości?

11.

Co to jest okostna i jakie ma znaczenie?

12.

W jaki sposób kości są ze sobą połączone?

13.

Jakie elementy wchodzą w skład stawu?

14.

Jakie ruchy możemy wykonywać w stawach?

15.

Jak dzielą się stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie rysunku określ kształt kości i opisz jej elementy. Określ, z jakiego rodzaju

tkanki kostnej zbudowane są poszczególne części tej kości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału kości pod względem kształtu,

rozpoznać kształt kości przedstawionej na rysunku,

opisać poszczególne części kości zaznaczone na rycinie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

poradnik dla ucznia,

−

rysunek kości,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Określ miejsca w układzie szkieletowym człowieka, w których występują poszczególne

rodzaje połączeń kości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające połączenia kości lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację połączeń kości,

na rysunku przedstawiającym układ szkieletowy zaznaczyć poszczególne rodzaje
połączeń oraz jeden staw stawy prosty i jeden złożony,

wypisać przynajmniej dwie nazwy połączeń kości w obrębie czaszki, kończyn, szkieletu
osiowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, rodzaje i budowę

−

połączeń kości,

−

rysunek układu szkieletowego,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij ruchy wykonywane w stawie kulistym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych podział stawów,

zapoznać się z charakterystyka stawu kulistego,

wskazać miejsca w układzie szkieletowym w których występują stawy kuliste,

odszukać w atlasie lub podręczniku nazwy tych stawów,

określić ruchy, które mogą być wykonywane w stawie kulistym,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne, tablice przedstawiające układ szkieletowy człowieka , model układu
szkieletowego,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić co składa się na narząd ruchu i jakie są jego części?

określić rolę kości w organizmie człowieka?

opisać budowę tkanki łącznej szkieletowej kostnej i chrzestnej?

przedstawić składniki budujące kość?

wskazać w których częściach kości występują poszczególne rodzaje
tkanki kostnej?

⁭

wskazać w których miejscach szkieletu znajduje się tkanka
chrzęstna?

rozróżnić rodzaje tkanki chrzęstnej?

sklasyfikować kości ze względu na kształt?

nazwać wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni
kości?

10)

wyjaśnić co to jest okostna i jakie ma znaczenie?

11)

określić rodzaje połączeń kości?

12)

wskazać miejsca występowania poszczególnych rodzajów połączeń?

13)

opisać elementy wchodzące w skład stawu?

14)

określić zakresy ruchów które można wykonywać w poszczególnych
rodzajach połączeń .

15)

rozróżnić stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni
stawowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Budowa i czynność mięśni szkieletowych

4.3.1. Materiał nauczania

Mięśnie są to narządy, które mają wybitną zdolność kurczenia się. Odróżnia się trzy

rodzaje tkanki mięśniowej:

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową;

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową;

−

tkankę mięśniową gładką.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa składa się z długich,

cylindrycznych komórek, nazywanych również włóknami.
Długość komórek może dochodzić do kilkudziesięciu centymetrów, a ich średnica waha się
od 10 do 100 µm.

Komórka mięśniowa jest wielojądrowa i ma około 75 jąder na 1 mm długości. Otoczona

blaszka podstawną. Głównym składnikiem cytoplazmy komórki mięśniowej są miofibryle,
które mają właściwość kurczenia się. Są to włókienka tworzące pęczki o regularnym,
równoległym ułożeniu, i składają się z białek aktyny, miozyny, które biorą udział w skurczu.
Między miofibrylami znajdują się mitochondria. Pojedyncze miofibryle, ich pęczki oraz całe
komórki wykazują poprzeczne prążkowanie, tj. naprzemienne występowanie poprzecznych
ciemnych i jasnych miofibryli. Czynność tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej jest
zależna od woli.

Budowa mikroskopowa i makroskopowa mięśni poprzecznie prążkowanych

szkieletowych

W mięśniu poprzecznie prążkowanym włókna mięśniowe są zgrupowane w niewielkie

tzw. pierwotne pęczki mięśniowe. Włókna wchodzące w skład takiego pęczka spaja niewielka
ilość luźnej tkanki łącznej tzw. śródmięsna. Poszczególne pierwotne pęczki mięśniowe wiąże
luźna tkanka łączna omięsna. Całość narządu otacza włóknista błona zwana namięsną.
Namięsna jest otoczona z zewnątrz łącznotkankową błoną zwana powięzią mięśnia.

Kształt
Mięśnie dzielimy na trzy zasadnicze grupy: mięśnie długie, szerokie (płaskie) i krótkie.

Mięśnie długie spotykamy głównie na kończynach. W mięśniach szerokich wymiary długości
i szerokości są znacznie większe niż grubości. Większość z nich bierze udział w wytwarzaniu
ś

cian wielkich jam ciała: klatki piersiowej, brzucha i miednicy. Mięśnie krótkie występują

w okolicach, gdzie ruchy są nieznaczne, lecz wymagają dużej siły np. dookoła kręgosłupa.

Przyczepy mięśni
Mięśnie przytwierdzone są swymi końcami do powierzchni, które stanowią punkty

przyczepu mięśni. Nieliczne przyczepiają się do wewnętrznej powierzchni skóry, są to
mięśnie skórne. Znaczna większość mięśni prążkowanych przytwierdzona jest obu swymi
końcami do dwóch części szkieletu, które mięsień zbliża do siebie w czasie skurczu. Każdy
mięsień ma, co najmniej dwa punkty przyczepu, z których jeden nazywamy przyczepem
początkowym mięśnia, drugi przyczepem końcowym.

Ścięgno
Mięsień przytwierdzony jest do miejsca przyczepu bezpośrednio albo za pomocą ścięgna.

cięgna są to twory zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej, o zabarwieniu

białawosrebrzystym przez co są bardzo odporne. Sprężystość ich jest nieznaczna. Ścięgno jest
przedłużeniem mięśnia, łączy go z kośćcem i przenosi jego pracę na kościec. Kształt ścięgien
jest różny; są walcowate, spłaszczone, niektóre przyjmują postać rozcięgna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skład mięśnia
Mięsień składa się z masy mięśniowej zwanej brzuścem i łącznotkankowego ścięgna

znajdującego się na jednym lub obu końcach mięśnia. Część początkową mięśnia nazywany
głową, część końcową ogonem. Mięsień rozpoczyna się nieraz dwiema lub kilkoma głowami,
z których każda może mieć własne ścięgno: mówimy wówczas o mięśniu dwugłowym,
trójgłowym, czworogłowym.
Przejście części mięśniowej w ścięgno może być rozmaite. Mięsień może się na obu końcach
zwężać przy przejściu w ścięgno, przybiera wtedy kształt wrzeciona – mięsień
wrzecionowaty. Niekiedy kierunek włókien ścięgna stanowi prostolinijne przedłużenie
włókien mięśniowych – mięsień płaski. Inny układ występuje w mięśniach, w których włókna
dochodzą skośnie do ścięgna mięsień półpierzasty, pierzasty. Inne to mięśnie dwubrzuścowe
lub przedzielone smugami ścięgnistymi.

Nazwa mięśni
Nazwy mięśni często zawierają określenia miejsca przyczepu (kruczo-ramienny) lub

wskazują położenie topograficzne (ramienny, piszczelowy), albo kierunek przebiegu (prosty,
skośny). Nieraz nazwa uwzględnia czynność mięśnia (zginacz, odwodziciel) lub jego ogólną
postać (dwugłowy).

Naczynia i nerwy mięśni
Mięśnie poprzecznie prążkowane są silnie unaczynione. Do mięśnia wstępuje kilka

gałązek tętniczych i każdej z nich towarzyszą dwie żyły. Unerwienie mięśni jest również
bardzo obfite. Znajdujemy w nich włókna, pochodzące z układu autonomicznego
towarzyszące naczyniom krwionośnym oraz liczne włókna ruchowe i czuciowe, pochodzące
od nerwów czaszkowych lub rdzeniowych. Ruchowe włókno nerwowe unerwia 150 włókien
mięśniowych, tworząc wraz z nimi jednostkę czynnościową. Włókna czuciowe kończą się
wewnątrz tzw. wrzeciona mięśniowego.

Narządy pomocnicze mięśni to: powięzie, kaletki maziowe, pochewki ścięgien, bloczki

mięśni, trzeszczki.

Fizyczne i biologiczne właściwości mięśni
Każdy mięsień jest sprężysty; daje się biernie rozciągać i szybko powraca do swej

długości spoczynkowej.

Każde włókno mięśniowe wykazuje pewien nieznaczny stan napięcia (tonus). Napięcie to

nie podlega naszej woli i znajduje się pod wpływem autonomicznego układu nerwowego.

Tkanka mięśniowa jest jedną z tkanek pobudliwych. Może natychmiast reagować na

dochodzące do niej pobudzenia. Skurcz włókien mięśniowych może odbywać się w różnych
warunkach. Jeśli kurczące się włókna nie mogą się skracać, wzrasta ich napięcie, a długość
pozostaje niezmieniona. Taki skurcz nazywa się izometrycznym. W skurczu izotonicznym
nieobciążone włókna mięśniowe skracają się swobodnie, nie wzrasta ich napięcie, ale długość
się skraca.

Czynność mięśnia polega na skurczu części mięśniowej, a podnietę do skurczu przewodzi

nerw ruchowy. Zależnie od rodzaju czynności odróżniamy mięśnie: zginające, prostujące,
przywodzące, odwodzące, zwieracze, rozwieracze, dźwigacze, i obniżające.

Mięśnie o wspólnej czynności nazywamy synergistycznymi a spełniające czynność

przeciwną antagonistycznymi.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest tkanka mięśniowa?

Jakie są rodzaje tkanki mięśniowej?

Jaka jest budowa tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do czego i jak przyczepiają się mięśnie?

Jakie mięśnie nazywamy synergistycznymi a jakie antagonistycznymi?

Co to jest tonus mięśnia?

Jakie rodzaje skurczu wykonuje mięsień?

Jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności, którą wykonują?

Co jest urządzeniem pomocniczym mięśni?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj podziału mięśni szkieletowych ze względu na kształt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację mięśni ze względu na kształt,

dokonać podziału mięśni,

zapisać przy poszczególnych rodzajach mięśni krótka charakterystykę,

podać nazwę mięśni mających określony kształt,

wskazać na modelu muskulatury człowieka miejsca położenia mięśni o określonych
kształtach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne, tablice przedstawiające układ mięśniowy człowieka, model
muskulatury człowieka,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Określ, na czym polega praca statyczna i dynamiczna mięśni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat pracy mięśni i rodzajów
skurczów,

wykonać kilka ruchów zginania kończyny górnej w stawie łokciowym i napinania mięsni
bez zmiany położenia kości,

zaobserwować jak pracują mięśnie,

Wyposażenie stanowiska pracy

−

atlasy anatomiczne, tablice przedstawiające układ mięśniowy człowieka, model
muskulatury człowieka,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie tkanki mięśniowej?

rozróżnić rodzaje tkanki mięśniowej?

przedstawić budowę tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?

określić do czego i jak przyczepiają się mięśnie?

wyjaśnić jakie mięśnie nazywamy synergistycznymi a jakie
antagonistycznymi?

wyjaśnić co to jest tonus mięśnia?

rozróżnić rodzaje skurczów jakie wykonuje mięsień?

wymienić urządzenia pomocnicze mięśni?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Budowa i czynność kończyny górnej

4.4.1. Materiał nauczania

Szkielet kończyny górnej dzieli się na:

−

kości obręczy kończyny górnej,

−

kości części wolnej kończyny górnej,

Obręcz kończyny górnej składa się z obojczyka i łopatki.

Obojczyk jest mocną, w kształcie litery S wygiętą kością długą, położoną bezpośrednio

pod skórą. Biegnie od górnego końca mostka do wyrostka barkowego łopatki. Wyróżnia się
na nim trzon i dwa końce, koniec przyśrodkowy zwany mostkowym i boczny zwany
barkowy. Obojczyk łączy się mostkiem stawem mostkowo-obojczykowym i z wyrostkiem
barkowym łopatki stawem barkowo - obojczykowym.

Łopatka jest płaską, cienką, trójkątną kością, która przylega do ściany grzbietowej klatki

piersiowej. Brzeg przyśrodkowy sięga od 2 do 7 żebra, biegnąc równolegle do płaszczyzny
pośrodkowej. Odróżniamy na niej dwie powierzchnie (żebrową i grzbietową), trzy brzegi
(przyśrodkowy, boczny, górny), trzy kąty (górny, boczny, dolny). Powierzchnia grzbietowa
jest wypukła; silnie wystający grzebień łopatki dzieli ją na dwa zagłębienia: dół
nadgrzebieniowy i dół podgrzebieniowy.

Kościec kończyny górnej wolnej

Kościec kończyny górnej wolnej składa się z kości ramiennej, kości przedramienia

i kości ręki.

Kość ramienna jest najdłuższą kością kończyny górnej. Jej koniec bliższy zakończony

jest głową kości ramiennej, służąca do połączenia z łopatką w stawie ramiennym. Głowę
oddziela od reszty kości szyjka anatomiczna. Bocznie i do przodu od głowy kości znajdują się
dwa guzki: większy i mniejszy. Odcinek kości poniżej głowy i guzków nosi nazwę szyjki
chirurgicznej.
Kość ramienna u swego końca dolnego poszerza się poprzecznie. Część ta nosi nazwę kłykcia
kości ramiennej. Po obu stronach kłykcia znajduje się silnie wytupujący guzek – nadkłykieć
przyśrodkowy i nadkłykieć boczny. Na kłykciu między obu nadkłykciami znajduje się
powierzchnia stawowa, dla połączenia z kośćmi przedramienia. Powierzchnia ta składa się
z dwóch części łokciowej i promieniowej. Część łokciowa zbudowana jest w kształcie
bloczka i służy do połączenia z wcięciem bloczkowym kości łokciowej. Część promieniowa
stanowi główkę; łączy się ona z dołkiem głowy kości promieniowej. Nad bloczkiem zarówno
od strony przedniej jak i tylnej znajduje się wgłębienie. Wgłębienie przednie nazywamy
dołem dziobiastym, tylne dołem wyrostka łokciowego.
Trzon kości ramiennej w górnej części jest walcowaty, w dolnej trójgraniasty.

Kości przedramienia
Kościec przedramienia utworzony jest przez dwie kości: promieniową leżącą po stronie

kciuka i łokciową położona po stronie małego palca.
Obie kości biegną albo mniej więcej równolegle do siebie i wtedy ręka swą powierzchnią
dłoniową jest skierowana do przodu (położenie odwrócone ręki, odwracanie - supinatio), albo
kość promieniowa krzyżuje skośnie kość łokciową od przodu, a wtedy ręka swą powierzchnią
dłoniową jest skierowana do tyłu (położenie nawrócone ręki; nawracanie- pronatio).
W położeniu pośrednim w przypadku opuszczonej kończyny powierzchnia dłoniowa jest
zwrócona ku płaszczyźnie pośrodkowej.

Kość łokciowa jest nieco dłuższa od kości promieniowej. Trzon kości jest kształtu

trójgraniastego. Koniec bliższy kości łokciowej składa się z dwóch silnych wyrostków;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyrostka łokciowego i wyrostka dziobiastego, oraz dwóch wklęsłych powierzchni
stawowych; wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego dla połączenia tej kości z kością
ramienną i promieniową. Wyrostek łokciowy stanowi dużą, grubą, zakrzywioną wyniosłość
(potocznie zwaną łokciem).
Koniec dalszy jest znacznie mniejszy i węższy od końca bliższego; tworzy on dwie
wyniosłości. Wyniosłość przednia stanowi głowę kości łokciowej; do tyłu i nieco
przyśrodkowo od niej znajduje się wyniosłość druga tzw. wyrostek rylcowaty.
Głowa kości łokciowej ma dwie powierzchnie stawowe jedna z nich łączy się z krążkiem
stawowym oddzielającym kość łokciowa od kości nadgarstka; druga tzw. obwód stawowy
głowy, służy do stawowego połączenia z wcięciem łokciowym kości promieniowej.

Kość promieniowa jest kością długą. Koniec górny jest znacznie cieńszy od dolnego;

bierze on tylko mały udział w tworzeniu stawu łokciowego; koniec dolny stanowi główną
część stawu promieniowo – nadgarstkowego. Oba są ruchome w stosunku do kości łokciowej.
Odróżniamy trzon kości i dwa końce. Trzon kości promieniowej ma kształt trójgraniasty.
Na końcu bliższym kości promieniowej odróżniamy głowę, szyjkę i guzowatość. Głowa kości
promieniowej jest kształtu walcowatego. Dookoła głowy biegnie obwód stawowy. Głowa od
trzonu oddzielona jest szyjką kości promieniowej a poniżej szyjki po stronie łokciowej
znajduje się guzowatość kości promieniowej, do której przyczepia się końcowe ścięgno
mięśnia dwugłowego ramienia.
Koniec dalszy kości promieniowej jest szeroki, czworoboczny, wybiega od strony bocznej
w wyczuwalny pod skórą wyrostek rylcowaty, po stronie przyśrodkowej występuje wcięcie
łokciowe dla połączenia z głowa kości łokciowej. Posiada powierzchnie stawową
nadgarstkową, dla stawu promieniowo – nadgarstkowego, którą cieniutka listewka dzieli na
dwie części: boczną dla kości łódeczkowatej i przyśrodkową dla kości księżycowatej

Kości ręki

Na ręce w skład, której wchodzi dwadzieścia siedem kości odróżniamy: kości nadgarstka,

kości śródręcza, kości palców.
Kości nadgarstka

Nadgarstek składa się z ośmiu kości ułożonych w dwa szeregi po cztery kości: bliższy

i dalszy.
W skład szeregu bliższego, licząc od strony kości promieniowej do łokciowej wchodzą kości:
łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata.
Szereg dalszy nadgarstka stanowią kości: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza,
główkowata i haczykowata.

Kości śródręcza

Kości śródręcza w liczbie pięciu należą do kości długich. Na każdej z nich odróżnia się

trzon, koniec bliższy i koniec dalszy.
Koniec bliższy łączy się stawowo z nadgarstkiem i sąsiednimi kośćmi śródręcza.
Koniec dalszy łączy się stawowo z podstawą paliczka pierwszego, czyli bliższego.
Przestrzenie międzykostne śródręcza wypełnione są mięśniami międzykostnymi.

Kości palców
Kości palców składają się z paliczków, cztery palce strony łokciowej mają po trzy

paliczki: bliższy, środkowy, dalszy; pierwszy palec- kciuk ma ich tylko dwa: bliższy i dalszy.
Każdy paliczek jest gościa długą.

Połączenia kończyny górnej

Ruchy kończyny górnej umożliwiają różnego rodzaju połączenia kości. Połączenia te

dzielimy na połączenia obręczy kończyny górnej i na połączenia kończyny górnej wolnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Połączenia obręczy kończyny górnej

Staw mostkowo – obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe

utworzone są przez koniec mostkowy obojczyka i wcięcie obojczykowe mostka. Torebka
stawowa jest luźna, ale bardzo gruba. Jest ona dookoła wzmacniana przez więzadła.
Ruchy w stawie są podobne do ruchów stawu kulistego. Można w nim poruszać obojczykiem
ku górze i w mniejszym stopniu ku dołowi. Drugi rodzaj ruchów polega na poruszaniu
obojczykiem ku przodowi i tyłowi. Ponadto w tym stawie możemy wykonywać nieznaczne
ruchy skręcania obojczyka dookoła osi własnej.

Staw barkowo – obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe

położone są na końcu barkowym obojczyka i na brzegu przyśrodkowym wyrostka barkowego
łopatki.
Torebka stawowa jest luźna, wzmocniona więzadłami. Staw ten pod względem ruchomości
odpowiada stawowi kulistemu; zakres ruchów jest w nim jednak mniejszy. Ruchy w stawie
barkowo – obojczykowym powodują unoszenie i obniżanie łopatki, wysuwanie łopatki do
przodu i cofanie jej oraz ruchy obrotowe.

Połączenia kończyny górnej wolnej

Staw ramienny łączy kość ramienną z łopatką. Powierzchnie stawowe utworzone są

przez głowę kości ramiennej i panewkę stawową łopatki. Torebka stawowa tworzy luźny,
długi i obszerny worek obejmujący oba końce stawowe. Torebka stawowa wzmocniona jest
ś

cięgnami mięśni przyczepiających się do guzków kości ramiennej.

Staw ramienny jest stawem kulistym. Jako staw wieloosiowy posiada nieskończona liczbę
osi, dookoła których mogą odbywać się ruchy we wszystkich kierunkach.
Wielostronne ruchy w stawie ramiennym możemy sprowadzić do czterech ruchów
zasadniczych: 1) odwodzenia i przywodzenia, 2) zginania (unoszenia ramienia do przodu)
i prostowania (unoszenia ku tyłowi), 3) obwodzenia w stawie ramiennym, 4 ) ruchów
obrotowych do wewnątrz, czyli ruchów nawracania ramienia i ruchów obrotowych na
zewnątrz albo ruchów odwracania ramienia.

Staw łokciowy jest stawem złożonym. Składa się z trzech stawów anatomicznie

złączonych ze sobą i objętych wspólną torebką. Dwa z nich jeden staw zawiasowy i jeden
kulisty, współpracują wykonując zgięcie i prostowanie w stawie łokciowym; są to stawy:
ramienno – łokciowy i ramienno – promieniowy. Staw trzeci, obrotowy, czynnościowo
niezależny od poprzednich, staw promieniowo – łokciowy bliższy, wspólnie ze stawem
promieniowo – łokciowym dalszym, umożliwia ruchy nawracania i odwracania
przedramienia wraz z ręką.
Powierzchnie stawowe w stawie ramienno – łokciowym znajdują się na bloczku kości
ramiennej i na wcięciu bloczkowym kości łokciowej. W stawie ramienno – promieniowym
jedna powierzchnia znajduje się na główce kości ramiennej, druga powierzchnia leży na
głowie kości promieniowej.
Torebka stawu łokciowego jest napięta i wzmocniona więzadłami z obu boków. Staw
promieniowo – łokciowy bliższy jest stawem obrotowym, główka stawowa jest utworzona
przez obwód stawowy głowy kości promieniowej, panewka zaś przez wcięcie promieniowe
kości łokciowej i więzadło pierścieniowate.

Staw promieniowo – łokciowy dalszy. Panewkę w tym stawie tworzy wcięcie łokciowe

kości promieniowej. Obejmuje ona główkę stawową, która tworzy głowa kości łokciowej.
Torebka stawowa jest luźna lecz mocna.
Oba stawy promieniowo – łokciowe, bliższy i dalszy, są stawami czynnościowo sprzężonymi;
ruchy odbywają się w nich zawsze równocześnie. Są to stawy obrotowe.
W stawie łokciowym odbywają się ruchy zgięcia i prostowania oraz ruchy obrotowe
(nawracania – pronatio i odwracania – supinatio) przedramienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stawy ręki

Ręka zawdzięcza swoją ruchomość wielu stawom, do których należą: 1) staw

promieniowo – nadgarstkowy, 2) staw środnadgarstkowy, 3) połączenia stawowe szeregu
bliższego kości nadgarstka, 4) połączenia stawowe szeregu dalszego kości nadgarstka,
5) stawy między szeregiem dalszym kości nadgarstka i kośćmi śródręcza, 6) stawy miedzy
kośćmi śródręcza, 7) stawy palców ręki.
Poza tym ręka zawdzięcza swoja silną budowę licznym więzadłom.
W ruchach ręki odróżniamy: 1) ruchy obrotowe, 2) zginanie dłoniowe i grzbietowe,
3) odwodzenie łokciowe i promieniowe, 4) ruchy obwodzenia, stanowiące kombinacje
ruchów zgięci i odwodzenia.

Mięśnie kończyny górnej

Mięśnie obręczy kończyny górnej

Sześć mięśni okolicy barku łączy obręcz kończyny z kością ramienną. Są to mm.:

naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, obły mniejszy i obły większy oraz
podłopatkowy. Wszystkie mięśnie okolicy barku są unerwione przez gałęzie części
grzbietowej splotu ramiennego.

−

m. naramienny

Mięsień naramienny jest największym i najbardziej powierzchownym
mięśniem okolicy barku. Ze względu na przyczepy początkowe odróżniamy w nim trzy
części: obojczykową, barkową i grzebieniową.
Przyczepy początkowe: koniec barkowy obojczyka, wyrostek barkowy łopatki, dolny brzeg
grzebienia łopatki.
Przyczep końcowy: guzowatość naramienna kości ramiennej.
Czynność: część barkowa podnosi ramię w stawie ramiennym (odwodzi); część obojczykowa
mięśnia obraca ramię do wewnątrz i przywodzi do przodu; część grzebieniowa obraca ramię
na zewnątrz i przywodzi do tyłu.

−

m. nadgrzebieniowy

Mięsień ten położony jest w dole nadgrzebieniowym łopatki.
Biegnie od tego dołu do końca bliższego kości ramiennej.
Przyczepy początkowy: dół nadgrzebieniowy
Przyczep końcowy: guzek większy kości ramiennej.
Czynność: wspólnie z mięśniem naramiennym odwodzi ramię, napina torebkę stawu
ramiennego, nieco obraca ramie na zewnątrz i nieznacznie je zgina.

−

m. podgrzebieniowy

Jest to mięsień spłaszczony, kształtu trójkątnego, wierzchołek leży na końcu bliższym kości
ramiennej.
Przyczepy początkowe: doł podgrzebieniowy.
Przyczep końcowy: guzek większy kości ramiennej
Czynność: obracanie ramienia na zewnątrz (odwracanie), pomoc w podnoszeniu ramienia
(odwodzi i zgina).

−

m. obły mniejszy

Jest to mały mięsień, biegnący wzdłuż brzegu dolnego m. podgrzebieniowego.
Przyczepy początkowe: powierzchnia grzbietowa brzegu bocznego łopatki.
Przyczepy końcowe: dolna powierzchnia guzka większego kości ramiennej.
Czynność: mięsień ten obraca kość ramienną na zewnątrz.

−

m. obły większy

Jest to mięsień spłaszczony, czworokątny, silny i gruby, rozpięty miedzy kątem dolnym
łopatki a górną częścią trzonu kości ramiennej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przyczepy początkowe: powierzchnia grzbietowa dolnego kata łopatki.
Przyczepy końcowe: grzebień guzka mniejszego kości ramiennej.
Czynność: opuszcza ramię podniesione i w ruchu tym jest silnym antagonistą
m. naramiennego. Przywodzi ramię do tyłu i obraca je do wewnątrz.

−

m. podłopatkowy

Jest to mięsień szeroki, płaski, gruby, kształtu trójkątnego, sięgający od dołu podłopatkowego
do końca bliższego kości ramiennej.
Przyczepy początkowe: powierzchnia żebrowa łopatki.
Przyczep końcowy: guzek mniejszy kości ramiennej, a często grzebień guzka mniejszego
kości ramiennej.
Czynność: obraca ramię do wewnątrz, przywodzi ramię.

Mięśnie kończyny górnej wolnej

Mięśnie ramienia
Mięśnie ramienia w licznie czterech, dzielą się na dwie grupy: przednią, mięśni zginaczy
i tylną, prostowników. Do grupy przedniej należą mm. kruczo – ramienny, dwugłowy
i ramienny. Grupę drugą stanowi jeden mięsień trójgłowy.

−

m. kruczo – ramienny

Najmniejszy mięsień tej okolicy. Jest położony w górnej
i przyśrodkowej części ramienia.
Przyczepy początkowe: wyrostek kruczy łopatki.
Przyczepy końcowe; powierzchnia przednia przyśrodkowa kości ramiennej.
Czynność: podnosi (zgina) i przywodzi ramię. Obraca je nieco do wewnątrz lub na zewnątrz.

−

m. dwugłowy ramienia

Jest to mięsień wrzecionowaty, gruby, okrągławy, o dwóch głowach, które biegną od łopatki
do kości promieniowej.
Przyczepy początkowe: głowa długa na guzku nadpanewkowym łopatki. Głowa krótka na
wyrostku kruczym łopatki.
Przyczepy końcowe: guzkowatość kości promieniowej,
Czynność: mięsień dwugłowy jest mięśniem dwustawowym, jest on rozpięty nad stawem
ramiennym i łokciowym,. W stawie ramiennym wspólnie z innymi mięśniami podnosi ramie
do przodu (zgina). Głowa długa odwodzi ramię i obraca je do wewnątrz. Głowa krótka
przywodzi ramię.

−

m. ramienny

Jest spłaszczony, położony na dolnej części powierzchni przedniej kości ramiennej, przykryty
m. dwugłowym.
Przyczepy początkowe: powierzchnia przednia kości ramiennej i przegrody międzymięśniowe
ramienia.
Przyczep końcowy: guzowatość kości łokciowej.
Czynność: jest mięśniem jednostanowym, jest silnym zginaczem przedramienia (kości
łokciowej) w stawie łokciowym.

−

m. trójgłowy ramienia

Mięsień ten zajmuje całą powierzchnie tylna ramienia.
Rozpoczyna się trzema głowami.
Przyczepy początkowe: głowa długa- guzek podpanewkowy łopatki; głowa boczna –
powierzchnia tylna kości ramiennej; głowa przyśrodkowa – na powierzchni tylnej kości
ramiennej.
Przyczepy końcowe: wspólne ścięgno na powierzchni tylnej wyrostka łokciowego kości
łokciowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynność: wszystkie trzy głowy mogą pracować wspólnie lub też głowa długa może kurczyć
się oddzielnie. Obie krótkie głowy są jednostanowe, długa przebiega nad dwoma stawami.
Głowa długa jest najsilniejszym prostownikiem ramienia w stawie ramiennym i bardzo
silnym przywodzicielem. Działanie całego mięśnia na staw łokciowy polega na prostowaniu

−

m. łokciowy

Jest to mięsień mały, trójkątny i gruby, położony w tylnej okolicy łokcia.
Przyczep początkowy: nadkłykieć boczny kości ramiennej.
Przyczep końcowy: powierzchnia tylna trzonu kości łokciowej.
Czynność: m. łokciowy wzmaga działanie m. trójgłowego podczas prostowania stawu
łokciowego.

Mięsnie przedramienia

Mięśnie przedramienia dzielą się na trzy zasadnicze grupy: grupę przednią (dłoniowa),

tylną (grzbietowa) i boczną promieniową.
Grupa przednia (dłoniowa) grupa ta składa się z dwóch ułożonych na sobie warstw mięśni:
powierzchownej i głębokiej. Należą do niej: mm. nawrotowy obły, zginacz promieniowy
nadgarstka, dłoniowy długi, zginacz łokciowy nadgarstka, zginacz powierzchowny palców,
zginacz głęboki palców, zginacz długi kciuka, nawrotowy czworoboczny.
Grupa boczna mięśni przedramienia (promieniowa) składa się z czterech mięśni. Należą do
niej: mm. ramienno – promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka, prostownik
promieniowy krótki nadgarstka, odwracacz.
Grupa tylna mięśni przedramienia składa się z siedmiu mięśni, ułożonych w dwie warstwy:
powierzchowna i głęboką.
Do warstwy powierzchownej należą: mm. prostownik palców, prostownik palca małego,
prostownik łokciowy nadgarstka,
Do warstwy głębokiej należą: mm. odwodziciel długi kciuka, prostownik długi kciuka,
prostownik krótki kciuka, prostownik wskaziciela.

Mięśnie ręki

Mięśnie ręki leżą na powierzchni dłoniowej, powierzchnia grzbietowa zawiera tylko

cięgna mięśni przedramienia. Należą do nich:

−

mm. kłębu kciuka: mm. odwodziciel kciuka, zginacz krótki kciuka, m. przeciwstawiasz
kciuka, przywodziciel kciuka,

−

mm. kłębu palca małego: mm. odwodziciel palca małego, zginacz krótki palca małego,
przeviwstawiacz oalca małego, dłoniowy krótki,

−

mm środkowe dłoni: mm. glistowate, międzykostne.

Naczynia krwionośne kończyny górnej

−

tętnica pachowa zaopatruje ścianę klatki piersiowej, mięśnie barku, mięśnie ramienia,

−

tętnica ramienna jest bezpośrednim przedłużeniem t. pachowej, biegnie wzdłuż
ramienia. Z podziału tętnicy ramiennej powstają tętnice przedramienia: promieniowa
i łokciowa,

−

tętnica promieniowa biegnie na przedramieniu w przedłużeniu tętnicy ramiennej wzdłuż
kości promieniowej. Z przedramienia przechodzi na grzbiet ręki,

−

tętnica łokciowa jest gałęzią przyśrodkową rozdwojenia t. ramiennej. Biegnie wzdłuż
przedramienia,

−

tętnice ręki – do tętnic ręki zalicza się naczynia, które leżą poniżej linii stawowej
promieniowo – nadgarstkowej,

−

tętnice palców – 4 tętnice przebiegające na brzegach bocznych palców.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

śyły kończyny górnej

śyły kończyny górnej tworzą dwa układy, powierzchowny i głęboki.

śyły głębokie towarzyszą odpowiednim tętnicom ramienia, przedramienia i ręki, biegnąc po
obu bokach odpowiedniej tętnicy. Odróżniamy następujące żyły głebokie:

−

yły głębokie ręki: łuk żylny dłoniowy głęboki, łuk żylny dłoniowy powierzchowny, żż.

dłoniowe palców, żż. Dłoniowe śródręcza,

−

yły głębokie przedramienia i ramienia: żż. promieniowe, żż. łokciowe, żż. ramienne

−

yła pachowa,

−

yła podobojczykowa.

śyły powierzchowne (skórne). Są liczniejsze od żył głębokich. Odróżniamy następujące
ż

yły powierzchowne:

−

yły powierzchowne palców: sieć dłoniowa palców, sieć grzbietowa palców,

−

yły powierzchowne ręki: żż. grzbietu ręki, żż. dłoni,

−

yły powierzchowne przedramienia i ramienia: ż. odpromieniowa (v.cephalica),

. pośrodkowa łokcia, ż. odłokciowa (v.basilica), ż. pośrodkowa przedramienia.

Nerwy kończyny górnej

Splot ramienny jest grupą pięciu głównych nerwów przewodzących sygnały ruchu

i czucia do mięśni, stawów, skóry całej kończyny górnej

W utworzeniu splotu ramiennego

biorą udział gałęzie przednie czterech dolnych nerwów rdzeniowych szyjnych (C5–C8)
i pierwszego piersiowego (Th 1). Do splotu dochodzi mała gałązka od nerwu rdzeniowego
szyjnego C4, jak również od nerwu Th2. Gałęzie przednie nerwów splotu łączą się w trzy
pnie splotu: górny, środkowy i dolny. Każdy z tych pni dzieli się na część tylną oraz przednią.
Części te zespalając się ze sobą tworzą pęczki wchodzące w skład części podobojczykowej
splotu. Pod względem położenia splot ramienny dzieli się na część nadobojczykową
i podobojczykową.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie kości wchodzą w skład kończyny górnej?

Jak połączenia kości znajdujemy w kończynie górnej?

Jak dzielą się mięśnie kończyny górnej?

Jakie mięśnie wyróżniamy w poszczególnych częściach kończyny górnej?

Na czym polega praca tych mięśni?

Jakie naczynia tętnicze doprowadzają krew do kończyny górnej?

Jakimi naczyniami krew odpływa z kończyny górnej?

Jakie nerwy zaopatrują kończynę górną

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ kości wchodzące w skład obręczy i kończyny górnej wolnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych podział kośćca kończyny górnej, wypisać kości
tworzące obręcz kończyny i kości kończyny wolnej,

na schemacie kośćca kończyny górnej opisać poszczególne kości.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

model układu szkieletowego,

−

tablice układu szkieletowego,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Określ połączenia kości występujące w obrębie kończyny górnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych materiał dotyczący stawów kończyny górnej,

wypisać połączenia obręczy kończyny wolnej,

na schemacie kośćca kończyny górnej opisać poszczególne stawy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

model układu szkieletowego,

–

tablice układy szkieletowego,

–

poradnik dla ucznia,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj położenie mięśni w obrębie kończyny górnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni kończyny górnej,

dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,

określić zakres ruchów danej grupy mięśniowej,

zapisać nazwy poszczególnych mięśni.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka,

–

poradnik dla ucznia,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

nazwać kości tworzące kończynę górną?

scharakteryzować budowę kości kończyny górnej?

nazwać mięśnie występujące w obrębie kończyny górnej?

wyjaśnić czynność mięśni kończyny górnej?

przedstawić ukrwienie kończyny górnej?

przedstawić unerwienie kończyny górnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Budowa i czynność kończyny dolnej

4.5.1. Materiał nauczania

Kości kończyny dolnej

W budowie kończyny dolnej wyróżnia się obręcz kończyny dolnej (obręcz miedniczną)

oraz kości części wolnej kończyny dolnej.

Obręcz miedniczna składa się z kości miednicznej prawej i lewej. Obie kości

miedniczne obejmują szkielet osiowy i wraz z kością krzyżowa tworzą silny pierścień kostny,
zwany miednicą.
Każda kość miedniczna składa się z trzech części:
–

kości biodrowej skierowanej ku górze i do tyłu,

–

kości kulszowej skierowanej ku dołowi i do tyłu,

–

kości łonowej skierowanej ku dołowi i do przodu.

Kości te połączone kościozrostem u dorosłego tworzą jedną całość. Wszystkie te składniki
łączą się w środku kości miednicznej.
Obręcz kończyny dolnej połączona jest z resztą szkieletu stawem krzyżowo-biodrowym oraz
z obręczą przeciwległej kończyny spojeniem łonowym.

Kości kończyny dolnej wolnej

Kość udowa jest najdłuższą i najsilniejszą kością szkieletu. Położenie jej w pionowej

postawie ciała jest nieco skośne. Kość udowa składa się z trzonu, nasady bliższej i nasady
dalszej. Koniec bliższy kości udowej zaczyna się głową kości udowej. Głowę łączy z trzonem
szyjka kości udowej; jej długa oś tworzy z osią trzonu kąt wynoszący około 135°. W miejscu
połączenia szyjki z trzonem odchodzą z powierzchni tylnej dwa guzy: krętarz większy
i krętarz mniejszy. Oba krętarze są połączone na tylnej powierzchni wystającym grzebieniem
międzykrętarzowym.
Koniec dalszy kości udowej jest wydatnie zgrubiały; ma dwa kłykcie, przyśrodkowy większy
i boczny mniejszy; służą do połączenia z kością piszczelową. Oba kłykcie silnie występują ku
tyłowi i są tutaj przedzielone dołem międzykłykciowym. Powierzchnie stawowe obu kłykci,
zlewają się z przodu, tworząc powierzchnię rzepkową. Powierzchnie boczne kłykci są
chropowate, na każdej z nich występuje silny guzek, zwany nadkłykciem przyśrodkowym
i bocznym.

Rzepka jest to kość włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i położona do

przodu od dolnego końca kości udowej. Rzepka chroni staw kolanowy.

Kości goleni

Kościec goleni (podudzia) składa się z dwóch kości długich, kości piszczelowej i strzałki,

które swoimi bliższymi i dalszymi końcami łączą się.

Kość piszczelowa znajduje się po stronie przyśrodkowej goleni. U góry bierze udział

w wytwarzaniu stawu kolanowego. Składa się z trzonu i dwóch końców. Koniec bliższy kości
piszczelowej jest zgrubiały. Na jego powierzchni znajdują się dwie wklęsłe powierzchnie
stawowe górne, które spoczywają na wydatnych i szerokich kłykciach przyśrodkowym
i bocznym. Między obu powierzchniami stawowymi leży wyniosłość międzykłykciowa. Na
zewnętrznym obwodzie powierzchni stawowej górnej kość stromo opada ku dołowi tworząc
brzeg podpanewkowy pod nim widoczna jest chropowata wyniosłość, guzowatość piszczeli,
do której przyczepia się więzadło rzepki. Kłykieć boczny ma z tyłu i z boku płaską, owalną
powierzchnię stawową strzałkową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Koniec dalszy jest czworoboczny i ma pięć powierzchni. Powierzchnia boczna łączy się ze
strzałką. Powierzchnia przyśrodkowa przedłuża się ku dołowi, tworząc kostkę przyśrodkowa.
Na tej nasadzie znajduje się także powierzchnia stawowa dolna.

Strzałka jest to cienka kość położona wzdłuż bocznej strony kości piszczelowej, z którą

łączy się u góry i u dołu. Odróżniamy na strzałce trzon, koniec bliższy i koniec dalszy.
Koniec bliższy tworzy zgrubienie zwane głową strzałki. Ku górze głowa przedłuża się
w wierzchołek. Na stronie przyśrodkowej znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia
z kością piszczelową. Głowę od trzonu oddziela szyjka strzałki. Strzałka nie bierze udziału
w budowie stawu kolanowego. Koniec dalszy, czyli kostka boczna poszerza się i grubieje,
zakończony jest tępym wierzchołkiem. Na stronie przyśrodkowej ma powierzchnię stawową
dla kości skokowej, a powyżej tej powierzchni przylega do wcięcia strzałkowego kości
piszczelowej.

Kości stopy

Stopa składa się z trzech większych odcinków: stępu, śródstopia i palców. Jako całość

stopa tworzy mocne i sprężyste sklepienie, dostosowane do dźwigania masy ciała.

Kości stępu. W skład kości stępu wchodzi siedem kości. Szereg bliższy kości stepu

składa się z kości piętowej i kości skokowej, leżących ponad sobą (jedna na drugiej). Szereg
dalszy kości stępu składa się z leżących obok siebie w jednym rzędzie kości sześciennej
i trzech kości klinowatych. Siódma kość stepu, kość łódkowata, wsuwa się między kości
klinowate a kość skokową.
Kości stępu wraz z kośćmi śródstopia są tak ułożone, że tworzą dwa wypuklenia ku
grzbietowi stopy, podłużne i poprzeczne. Od strony podeszwy wysklepione rusztowanie ma
trzy punkty oparcia: guz piętowy, głowa V kości śródstopia i dwie trzeszczki leżące po
podeszwowej stronie głowy I kości śródstopia. Zewnętrzny łuk stopy, mniej wypuklony,
biegnie od guza piętowego ponad kością sześcienną, do głowy V kości śródstopia.
Wewnętrzny łuk uwypuklenia stopy jest znaczny, zaczyna się również na guzie kości
piętowej i biegnie ponad kością skokową, kością łódkowatą, kością klinowatą przyśrodkową
do trzeszczek, leżących ponad głową I kości śródstopia.
Z powodu ułożenia kości szeregu bliższego na sobie kości szeregu dalszego tworzą łuk
poprzeczny, wypukłością zwrócony ku grzbietowi stopy. Podobnie łukowate ustawienie
wykazują kości śródstopia.

Kości śródstopia. W skład kości śródstopia wchodzi pięć kości; są to kości długie

niewielkich rozmiarów. W każdej z nich odróżniamy podstawę, zwrócona do kości stępu,
trzon i głowę z powierzchnią stawową dla bliższego paliczka.

Kości palców stopy. W skład kości palców stopy wchodzą paliczki. Paluch posiada dwa

paliczki: bliższy i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliższy, paliczek środkowy
i paliczek dalszy . Każdy paliczek posiada podstawę, trzon i głowę. Paliczki dalsze
zakończone są guzowatością stanowiącą oparcie dla paznokcia.

Trzeszczki. Trzeszczki są to małe okrągławe kostki włączone w ścianę torebki stawowej,

albo w odcinki końcowe ścięgna mięśnia.

Połączenia kończyny dolnej

Wśród połączeń kończyny dolnej odróżniamy połączenia obręczy i połączenia kończyny

dolnej wolnej. Do połączeń obręczy należą: kościozrosty kości miednicznej, spojenie łonowe.
Drugie stanowią: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni, stawy stopy.

Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udowa. Panewka stawowa utworzona

jest przez kość miedniczną, położona jest na bocznej stronie kości i skierowana do przodu
i bocznie. Główka stawowa, utworzona przez głowę kości udowej, ma kształt kulisty. Staw
biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, wieloosiowym. Dookoła osi czołowej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

biegnącej przez środek głowy i wierzchołek krętarza większego, wykonujemy ruchy
wahadłowe ku przodowi i tyłowi. W osi strzałkowej wykonujemy ruchy odwodzenia
i przywodzenia. Dookoła osi pionowej biegnącej przez środek stawu biodrowego,
kolanowego i skokowego wykonujemy ruchy skręcania (rotatio) na zewnątrz, czyli
odwracania (supintio), skręcania do wewnątrz, czyli nawracania (pronatio).
Z kombinacji ruchów dookoła osi czołowej i strzałkowej powstają ruchy okrężne, czyli
obracanie.

Staw kolanowy jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo z golenią.

Połączenie kości w stawie kolanowym odbywa się w ten sposób, że oba wypukłe kłykcie
kości udowej, które stanowią główkę stawową, poruszają się po wklęsłych powierzchniach
kłykci kości piszczelowej, stanowiących panewkę. Dla zabezpieczenia ruchów panewki mają
ruchome uzupełnienia w postaci dwóch przesuwalnych, półksiężycowatych pierścieni
włóknisto – chrzęstnych, tzw. łąkotek (boczna i przyśrodkowa). Torebka stawowa prawie na
całym obwodzie jest wzmocniona więzadłami.
Więzadła leżące poza torebką chronią kończynę przed nadmiernym prostowaniem goleni
w stawie kolanowym. Należą do nich:
–

cięgno mięśnia czworogłowego uda – wzmacnia staw kolanowy od przodu,

–

więzadło poboczne strzałkowe – łączące nadkłykieć boczny kości udowej z głową
strzałki,

–

więzadło poboczne piszczelowe – łączące nadkłykieć przyśrodkowy kości udowej
z kością piszczelwą,

–

więzadło podkolanowe skośne – wzmacnia ścianę torebki stawowej od tyłu,

–

więzadło podkolanowe łukowate – wzmacnia staw kolanowy od tyłu,

–

wiezadło rzepki – stanowi część środkową wspólnego ścięgna mięśnia czworogłowego
uda, które biegnie od rzepki do piszczeli.

Więzadła wewnątrztorebkowe (krzyżowe) łączą kość piszczelowa z kością udowa w stawie
kolanowym, zapobiegając przesunięciu się kolana do przodu lub do tyłu.
Do więzadeł krzyżowych zaliczamy:
–

wiezadło krzyżowe przednie,

–

więzadło krzyżowe tylne,

–

więzadło poprzeczne kolana.

Staw kolanowy jest odmianą stawu zawiasowego. Ruchy w stawie odbywają się dookoła
dwóch osi ustawionych w stosunku do siebie pod kątem prostym. Jeden ruch jest ruchem
zgięcia i prostowania dookoła osi poprzecznej; ruch drugi to ruch obrotowy dookoła osi
podłużnej goleni.

Połączenia kości goleni

Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się u góry stawem piszczelowo – strzałkowym,

u dołu więzozrostem piszczelowo – strzałkowym oraz błoną międzykostną.

Stawy stopy

Stawy stępu

–

staw skokowo – goleniowy (skokowy górny) stanowi połączenie miedzy końcami
dalszymi kości piszczelowej i strzałki a bloczkiem kości skokowej; wzmacnia go
więzadło przyśrodkowe, więzadło skokowo-strzałkowe oraz więzadło piętowo-
-strzałkowe,

–

staw skokowo – piętowy (skokowy przedni), stanowi połączenie między kością skokową
a kością piętową; wzmacniają go więzadła skokowo-piętowe,

–

staw skokowo – piętowo – łódkowy (skokowy dolny), stanowi połączenie między kość
skokową, kością piętowa i łódkowatą,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

staw piętowo – sześcienny,

–

staw poprzeczny stępu czyli stawy skokowo – łódkowy i piętowo – sześcienny (zwany
także stawem Choparta),

–

staw klinowo – łódkowy w stawie tym łączą się wszystkie trzy kości klinowate z kością
łódkowatą.

Stawy stępowo – śródstopne znajdują się między dalszymi powierzchniami trzech kości

klinowatych i kości sześciennej a podstawami pięciu kości śródstopia (zwane linią stawową
Lisfeanca).

Stawy międzyśródstopne tworzą zwrócone ku sobie powierzchnie podstaw kości

ródstopia I-IV.

Stawy palców

–

stawy śródstopno – paliczkowe, utworzone przez pięć kości śródstopia i bliższe paliczki,

–

stawy międzypaliczkowe stopy.

Sklepienie stopy

Sklepienie stopy składa się z pięciu podłużnych łuków kostnych zbiegających ku tyłowi

i z łuków poprzecznych. Z łuków podłużnych trzy przyśrodkowe biegną przez trzy kości
klinowate i kość łódkowatą do kości skokowej, gdy tymczasem dwa łuki boczne przechodzą
przez kość sześcienną do kości piętowej. Podłużne sklepienie stopy wzmocnione jest
rozcięgnem podeszwowym, mięśniami podeszwowymi stopy, więzadłami podeszwowymi.
Sklepienie stopy utworzone jest również przez łuki poprzeczne. Tylna podporę stopy stanowi
guz piętowy; za przednie punkty podparcia sklepienia uważa się głowy I i V kości śródstopia.

Mięśnie kończyny dolnej

Dzielimy na mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie kończyny dolnej wolnej.

Mięśnie obręczy kończyny dolnej (m. miednicy) łączą kości miednicy z kością udową.
Mięśnie te dzielą się na trzy grupy: grupę przednią mięśni grzbietowych obręczy, grupę tylną
mięśni grzbietowych obręczy i grupę mięśni brzusznych obręczy. Mięśnie miedniczno-udowe
ustalają czynnie kość udową względem miednicy. Utrzymują pionową postawę ciała,
zapewniają równowagę ciała podczas stania na jednej nodze i naprzemiennie w czasie chodu,
obracają udo na zewnątrz i do wewnątrz. Należą do nich:

1.

Grupa przednia mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

–

m. biodrowo-lędźwiowy

Składa się z mięśnia lędźwiowego większego i mniejszego oraz mięśnia biodrowego.
Przyczepy początkowe: trzony kręgów Th 12 i L1-4, wyrostki żebrowe wszystkich kręgów
lędźwiowych.
Przyczepy końcowe: krętarz mniejszy kości udowej.
Czynność: mięsień zgina staw biodrowy, przywodzi udo, obraca je na zewnątrz, zgina
bocznie kręgosłup lędźwiowy.

2.

Grupa tylna mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

–

m. pośladkowy wielki

Przyczepy początkowe: powierzchnia pośladkowa kości biodrowej, kresa pośladkowa tylna,
brzeg boczny kości krzyżowej i guzicznej.
Przyczepy końcowe: guzowatość pośladkowa kości udowej, pasmo biodrowo-piszczelowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynność: utrzymanie pionowej postawy ciała podczas stania i chodzenia, prostuje staw
biodrowy, prostuje kolano, utrzymuje równowagę górnej części ciała, przywodzi i obraca na
zewnątrz udo.
–

m. pośladkowy średni

Położony pod mięśniem pośladkowym wielkim.
Przyczepy początkowe: powierzchnia pośladkowa talerza kości biodrowej.
Przyczepy końcowe: powierzchnia boczna krętarza większego kości udowej w pobliżu jego
wierzchołka.
Czynność: wspólnie z mięśniem pośladkowym małym zgina i prostuje udo przy chodzeniu
i bieganiu, silnie odwodzi udo, pochyla miednicę w stronę boczną.
–

m. pośladkowy mały

Położony pod mięśniem poprzednim.
Przyczepy początkowe: powierzchnia pośladkowa talerza kości biodrowej.
Przyczepy końcowe: powierzchnia przednia krętarza większego kości udowej.
Czynność: jak w przpadku mięśnia poprzedniego.

3.

Grupa mięśni brzusznych obręczy kończyny dolnej:

–

m. zasłaniacz wewnętrzny

Przyczepy początkowe: powierzchnia wewnętrzna błony zasłonowej, otoczenie otworu
zapłonionego.
Przyczepy końcowe: dół krętarzowy kości udowej.
Czynność: obrót uda na zewnątrz, słabo przywodzi i prostuje udo.
–

m. zasłaniacz zewnętrzny

Przyczepy początkowe: powierzchnia zewnętrzna błony zasłonowej, okolica otworu
zasłonowego.
Przyczepy końcowe: dół krętarzowy kości udowej.
Czynność: obraca udo na zewnątrz i nieznacznie prostuje,

Mięśnie kończyny dolnej wolnej

Mięśnie uda – mięśnie uda można podzielić na trzy grupy: przednią, tylną

i przyśrodkową. Z mechanicznego punktu widzenia są to mięśnie działające na staw
biodrowy, staw kolanowy, albo na oba stawy równocześnie. Mięśnie uda pełnią podstawową
rolę w utrzymaniu postawy, w chodzie, przywodzeniu uda, prostowaniu i obracaniu stawu
biodrowego.

1.

Grupa przednia mięśni uda

Zawiera mięśnie zginające staw biodrowy. Należą do niej:
–

m. krawiecki

Przyczepy początkowe: kolec biodrowy przedni górny.
Przyczepy końcowe: guzowatość piszczeli.
Czynność: miesień krawiecki jest mięśniem dwustanowym; zgina staw biodrowy i kolanowy.
–

m. czworogłowy uda

Jest to gruby miesień podzielony na cztery głowy (mm. prosty uda, obszerny boczny,
obszerny przyśrodkowy, obszerny pośredni) łączące się we wspólne ścięgno końcowe.
Przyczepy początkowe: m. prosty uda - kolec biodrowy przedni dolny; m. obszerny boczny –
powierzchnia boczna krętarza większego; m. obszerny przyśrodkowy – przyśrodkowa
powierzchni trzony kości udowej; m. obszerny pośredni – powierzchnia przednia i boczna
trzonu kości udowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przyczepy końcowe: wspólne ścięgno końcowe na górnym i bocznym brzegu rzepki,
więzadło rzepki, guzowatość piszczeli.
Czynność: miesień czworogłowy jest silnym i jedynym prostownikiem kolana; m. prosty uda
zgina staw biodrowy, podnosi udo podczas chodzenia.
–

m. naprężacz powięzi szerokiej

Przyczepy początkowe: kolec biodro.
Przyczepy końcowe: guzowatość kłykcia bocznego piszczeli.
Czynność mięsień ten działa na dwa stawy, w stawie biodrowym podnosi udo ku przodowi,
ponadto bierze udział w nawracaniu uda i odwodzeniu uda.

2.

Grupa przyśrodkowa mięśni uda

Grupa ta składa się z pięciu mięśni przywodzicieli uda. Grupa ta wypełnia przestrzeń, która
znajduje się między rozchodzącymi się ku górze kośćmi udowymi.
–

m. grzebieniowy (łonowy)

Przyczepy początkowe: grzebień kości łonowej.
Przyczepy końcowe: kresa grzebieniowa kości udowej, poniżej krętarza mniejszego.
Czynność: przywodzenie uda, zgina udo i nieznacznie je obraca na zewnątrz, bierze udział
w zakładaniu nogi na nogę.
–

m. smukły

Jest położony na przyśrodkowej stronie uda.
Przyczepy początkowe: gałąź dolna kości łonowej i gałąź kości kulszowej.
Przyczepy końcowe: poniżej guzowatości kości piszczeli.
Czynność: działając na staw biodrowy przy wyprostowanym kolanie przywodzi udo, nieco je
prostuje i słabo obraca na zewnątrz; działając na staw kolanowy zgina kolano i słabo obraca je
do wewnątrz.
–

m. przywodziciel długi

Przyczepy początkowe: kość łonowa poniżej guzka łonowego.
Przyczepy końcowe: kresa chropowata kości udowej.
Czynność: przywodzi udo, poza tym unosi udo i nieco je obraca na zewnątrz.
–

m. przywodziciel krótki

Przyczepy początkowe: powierzchnia przednia gałęzi dolnej kości łonowej.
Przyczepy końcowe: kresa chropowata.
Czynność: przywodzi udo, poza tym obraca udo na zewnątrz i zgina je.
–

m. przywodziciel wielki

Przyczepy początkowe: powierzchnia przednia gałęzi dolnej kości łonowej i gałęzi kości
kulszowej, strona boczna guza kulszowego.
Przyczepy końcowe: kresa chropowata kości udowej, guzek przywodziciela tuz powyżej
nadkłkcia przyśrodkowego kości udowej.
Czynność: obraca udo do wewnątrz, prostuje staw biodrowy.

3.

Grupa tylna mięśni uda:

Grupę te stanowią trzy mięśnie:
–

m. dwugłowy uda

Przyczepy początkowe: guz kulszowy.
Przyczepy końcowe: głowa strzałki
Czynność: głowa długa prostuje udo, unosi miednicą, przywodzi i słabo obraca udo, silnie
zgina staw kolanowy i obraca podudzie na zewnątrz.
–

m. półbłoniasty

Przyczepy początkowe: guz kulszowy.
Przyczepy końcowe: kłykieć przyśrodkowy kości piszczelowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynność: zgina staw kolanowy i prostuje staw biodrowy.
–

m. półścięgnisty

Przyczepy początkowe: guz kulszowy.
Przyczepy końcowe: poniżej guzowatości piszczeli.
Czynność: zgina staw kolanowy, prostuje i słabo przywodzi udo.

Mięśnie goleni
Mięśnie goleni służą do poruszania stopą, tj. do jej zginania grzbietowego, zginania
podeszwowego, do podnoszenia brzegu przyśrodkowego stopy, czyli jej odwracania i do
podnoszenia brzegu bocznego stopy, czyli jej nawracania.. ponadto mm. goleni poruszają
palcami stopy, tj. zginają je i prostują. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: 1) grupę
przednią – mm. prostowniki stopy, 2) grupę tylną – zginaczy, 3) grupę boczną, w skład, której
wchodzą mm. strzałkowe.
1.

Grupa przednia mięśni goleni:

–

m. piszczelowy przedni

–

m. prostownik długi palców

–

m. prostownik długi paluch

Grupa boczna mięśni goleni:

–

m. strzałkowy długi

–

m. strzałkowy krótki

Grupa tylna mięśni goleni:

Warstwa powierzchowna
–

m. trójgłowy łydki – składa się z m. brzuchatego, m. płaszczkowatego, kończy się
ś

cięgnem piętowym Achillesa.

–

m. podeszwowy

Warstwa głeboka
–

m. podkolanowy

–

m. zginacz długi palców

–

m. piszczelowy tylny

–

m. zginacz długi palucha

Mięśnie stopy

Mięśnie stopy dzielimy na grzbietowe i podeszwowe. Mięśnie stopy oprócz znaczenia

dynamicznego, polegającego na poruszaniu palcami, czyli ich zginaniu podeszwowym,
prostowaniu i zginaniu grzbietowym, odwodzeniu i przywodzeniu, przede wszystkim
spełniają zadanie statyczne, które polega na utrzymaniu charakterystycznego dla stopy
ludzkiej uwypuklenia podłużnego i poprzecznego oraz na ściślejszym związaniu ze soba
składników biernego aparatu ruchu wchodzącego w skład stopy.
Mięśnie grzbietu stopy:
–

prostownik krótki palców i prostownik krótki palucha.

Mięsnie podeszwy:
–

m. odwodziciel palucha,

–

m. zginacz krótki palucha,

–

przywodziciel palucha.

Mięśnie goleni i stopy przystosowały się do pracy statycznej podczas utrzymywania postawy
stojącej i do pracy dynamicznej w chodzie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tętnice kończyny dolnej i miednicy

Tętnica biodrowa wspólna
Unaczynia narządy miednicy, a oprócz tego jest głównym naczyniem zaopatrującym

kończynę dolną.
Początek na wysokości IV kręgu lędźwiowego, koniec w miejscu podziału na tętnicę
biodrową zewnętrzną i wewnętrzną. Miejsce to leży na wysokości stawu krzyżowo –
biodrowego.

Tętnica biodrowa zewnętrzna
Jest głównym źródłem doprowadzającym krew do kończyny dolnej. W połowie długości

więzadła pachwinowego przybiera nazwę t. udowej.

Tętnica udowa
Jest przedłużeniem tętnicy biodrowej zewnętrznej. Jest tętnicą całej kończyny dolnej

wolnej. W dole podkolanowym przybiera nazwę tętnicy podkolanowej.

Tętnica podkolanowa – a. poplitea
Jest pniem tętniczym biegnącym w przedłużeniu t. udowej. Leży w dole podkolanowym,

przez który przebiega. U swego końca rozdwaja się na t. piszczelową przednią i tylną.

Tętnice goleni.
–

tętnica piszczelowa przednia,

–

tętnica piszczelowa tylna.

Tętnice stopy
–

t. grzbietowa stopy,

–

t. podeszwowa przyśrodkowa,

–

t. podeszwowa boczna,

–

łuk podeszwowy,

–

t. palców stopy.

śyły kończyny dolnej

W układzie żył kończyny dolnej rozróżnia się żyły głębokie, które w ilości 2–3

towarzyszą tętnicom i powierzchowne (skórne), którym towarzyszą zwykle pnie chłonne oraz
gałęzie nerwowe.

śyły głębokie
–

yły głębokie stopy:

–

yły głębokie goleni,

–

yła podkolanowa powstaje ze zlania się żył piszczelowych,

–

yła udowa wielki pień żylny będący przedłużeniem żyły podkolanowej,

–

yły głębokie okolicy pośladkowej (żyły pośladkowe górne i dolne).

śyły powierzchowne

yły powierzchowne tworzą w tkance podskórnej sieć o różnym stopniu zagęszczenia,

towarzyszą pniom limfatycznym oraz gałęziom nerwowym.
–

yły powierzchowne stopy,

–

yła odpiszczelowa jest głównym pniem żylnym powierzchownym kończyny dolnej,

–

yła odstrzałkowa biegnie na tylnej powierzchni goleni.

Nerwy kończyny dolnej

Kończynę dolną zaopatrują nerwy rdzeniowe: lędźwiowe, krzyżowe i guziczny. Ich

gałęzie tylne oddają nieliczne nerwy skórne, dochodzące do skóry okolicy krzyżowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i pośladków. Natomiast gałęzie przednie tworzą największy splot nerwowy ciała ludzkiego,
splot lędźwiowo-krzyżowy. Utworzony jest przez gałęzie przednie nerwów lędźwiowych
(L1–L5), nerwów krzyżowych (S1–S5) oraz nerwu guzicznego (Co1) lub nerwów guzicznych
(Co1–Co3). Splot ten dzieli się na część górną położona na tylnej ścianie brzucha, obok
części lędźwiowej kręgosłupa i nosi nazwę splotu lędźwiowego oraz na część położoną
w miednicy mniejszej, zwaną splotem krzyżowym.
Splot lędźwiowy. Należą do niego zarówno gałęzie zdążające do ścian brzucha, jaki i gałęzie
zdążające do kończyny dolnej.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie kości wchodzą w skład kończyny dolnej?

Jak połączenia kości znajdujemy w kończynie dolnej?

Jak dzielą się mięśnie kończyny dolnej?

Jakie mięśnie wyróżniamy w poszczególnych częściach kończyny dolnej?

Na czym polega praca tych mięśni?

Jakie naczynia tętnicze doprowadzają krew do kończyny dolnej?

Jakimi naczyniami krew odpływa z kończyny dolnej?

Jakie nerwy zaopatrują kończynę dolna?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj schemat graficzny kości kończyny dolnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny dolnej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny dolnej,

w formie schematu na plakacie zapisać wszystkie kości tworzące kończynę dolną.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Określ połączenia kości w obrębie kończyny dolnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych materiał dotyczący stawów kończyny dolnej,

wypisać połączenia kończyny dolnej wolnej,

na schemacie kośćca kończyny dolnej opisać poszczególne kości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

model układu szkieletowego,

–

tablice układy szkieletowego,

–

poradnik dla ucznia,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj położenie mięśni w obrębie kończyny dolnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni kończyny dolnej,

dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,

określić zakres ruchów danej grupy mięśniowej,

zapisać nazwy poszczególnych mięśni.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka,

–

poradnik dla ucznia,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.5.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

nazwać kości tworzące kończynę górną?

scharakteryzować budowę kości kończyny górnej?

nazwać mięśnie występujące w obrębie kończyny górnej?

wyjaśnić czynność mięśni kończyny górnej?

przedstawić ukrwienie kończyny górnej?

przedstawić unerwienie kończyny górnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.

Budowa i czynność tułowia

4.6.1. Materiał nauczania

Szyja

Od głowy odgranicza szyję dolny brzeg trzonu żuchwy. Od klatki piersiowej odgranicza

szyję wcięcie szyjne mostka i górne brzegi obojczyków. Z tyłu za granice przyjmuje się linię
łączącą staw barkowo-obojczykowy z wyrostkiem kolczastym VII kręgu szyjnego. Okolicę
szyi dzieli się na część przednią (szyja) i tylną (kark). Umięśnienie karku jest silniejsze niż
szyi, ponieważ mięśnie tej okolicy stanowią część umięśnienia grzbietu.
Mięśnie szyi dzielą się na trzy grupy mięśniowe: powierzchowną, środkową i głęboką. Do
mięśni grupy powierzchownej zaliczamy mięsień szeroki szyi, mostkowo-obojczykowo-
sutkowy. Mięśnie grupy środkowej pozostają w łączności z kością gnykową: mięśnie
nadgnykowe i podgnykowe. Grupę głęboką stanowią mięśnie mające przyczepy początkowe
na kręgosłupie. Rozciągają się między kręgosłupem szyjnym a żebrami oraz leżą do przodu
od kręgosłupa i łączą z sobą różne odcinki kręgosłupa.

Tułów składa się z klatki piersiowej, brzucha i miednicy. W każdej z wymienionych

części tułowia leży odpowiednia jama: jama klatki piersiowej, jama brzuszna, jama miednicy.

Kościec tułowia
Kościec osiowy
Do kośćca osiowego zaliczamy:
–

kręgosłup,

–

ebra,

–

mostek.

Kręgosłup składa się z 33–34 kręgów.

Tabela 1. Struktura kręgosłupa

Grupa kręgów

Odcinek kręgosłupa

Liczba kręgów

kręgi szyjne

kręgi piersiowe

Kręgi prawdziwe

kręgi lędźwiowe

kość krzyżowa

Kręgi rzekome

kość guziczna

4–5

Wygięcia kręgosłupa
–

lordoza – do przodu, w części szyjnej i lędźwiowej,

–

kifoza – do tyłu, w części piersiowej i krzyżowej.

śebra w liczbie 12 par są składnikiem kośćca osiowego, wchodzą w skład klatki piersiowej.
ś

ebra dzielimy na dwa rodzaje:

–

ebra prawdziwe – 7 par,

–

ebra rzekome – 5 par w tym:

3 pary to żebra przytwierdzone (VIII, IX, X),
2 pary to żebra wolne (XI, XII).

ebra przytwierdzone tworzą z każdej strony tułowia łuk żebrowy.

Każde żebro składa się z kości żebrowej i chrząstki żebrowej. Długość żeber wzrasta od I do
VII. Chrząstki żebrowe łączą kość żebrową z mostkiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mostek

Kość płaska. Składa się z trzech części górnej zwanej rękojeścią mostka, środkowej

zwanej trzonem mostka, dolnej zwanej wyrostkiem mieczykowatym.
Mostek ustawiony jest skośnie – jego koniec górny leży bliżej kręgosłupa niż koniec dolny.
Wszystkie trzy części połączone są w całość za pośrednictwem chrząstki włóknistej.

Ściana tułowia

Mięśnie tułowia – w skład mięśni tułowia wchodzą: 1) mięśnie klatki piersiowej, 2) mięśnie
grzbietu, 3) mięśnie brzucha.

Mięśnie klatki piersiowej
Mięśnie klp dzielą się na trzy zespoły:
–

m. powierzchowne klp – zakończenia znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej
i kości ramiennej,

–

m. głębokie klp – tworzą właściwe mięśnie klp, które powodują ruchy żeber. Wraz
z przeponą tworzą zespół mięśni oddechowych,

–

przepona – tworzy przegrodę między jamą klp a jamą brzuszną.

Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej:
–

m. piersiowy większy – przyczepia się do obojczyka, przedniej powierzchni mostka
i chrząstek żebrowych od I do VI. Kończy się ścięgnem na grzebieniu guzka większego
kości ramiennej. Mięsień przywodzi i obraca ramię do wewnątrz, uniesione ramię silnie
obniża. Po unieruchomieniu przyczepu ramiennego działa jako pomocniczy mięsień
wdechowy,

–

m. piersiowy mniejszy – położony pod m. piersiowym większym. Jego włókna
przebiegają pionowo. Przyczepy na przedniej powierzchni żeber od II do V i wyrostku
kruczym łopatki. Mięsień obniża łopatkę, przesuwa obręcz barkową do przodu, po
unieruchomieniu przyczepu barkowego działa jako pomocniczy mięsień wdechowy,

–

m. podobojczykowy – rozpoczyna się na I żebrze, kończy się na dolnej powierzchni
końca barkowego obojczyka. Hamuje ruchy obojczyka w stawie mostkowo-
obojczykowym, umocowuje obojczyk w tym stawie utrudnia zwichnięcie obojczyka
w tym stawie,

–

m. zębaty przedni – przykrywa boczną powierzchnię klatki piersiowej. Zaczyna się
dziesięcioma płaskimi brzuścami na powierzchni 10 górnych żeber. Kończy się dolnym
kącie i przyśrodkowym brzegu łopatki. Mięsień przytwierdza łopatkę do tułowia, bierze
udział w ustawieniu łopatki, przy ustalonej łopatce jest pomocniczym mięśniem
wdechowym.

Mięśnie głębokie klatki piersiowej:
–

mm. dźwigacze żeber – 12 małych mięśni biorących udział w skręcaniu i zginaniu
kręgosłupa, unoszeniu żeber,

–

mm międzyżebrowe zewnętrzne – po 11 z każdej strony. Wypełniają przestrzenie
międzyżebrowe, zbliżają żebra. Położone od guzków żeber aż do bocznych końców
chrząstek żebrowych. Są mięśniami wdechowymi,

–

mm. międzyżebrowe wewnętrzne – występują we wszystkich przestrzeniach
międzyżebrowych. Biorą udział w obniżaniu żeber. SA czynne przy kaszlu i kichaniu. Są
mięśniami wydechowymi,

–

m. poprzeczny klatki piersiowej – znajduje się po wewnętrznej stronie mostka.
Przyczepia się do mostka i żeber od II do VI. Należy do mięśni wydechowych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

przepona (diaphragma) – główny mięsień wdechowy. W czasie skurcz przepona
spłaszcza się. Powoduje to powiększenie pionowego wymiaru klp i rytmiczne zmiany
ciśnienia klp i j. brzusznej. Różnica ciśnień umożliwia oddychanie. Z przeponą
współpracują mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, mm. piersiowe większy i mniejszy
oraz m. zębaty przedni.

Mięśnie grzbietu

Mięśnie grzbietu dzielą się na trzy warstwy: 1) powierzchowną, 2) pośrednią, 3) głęboką.

Mięśnie powierzchowne grzbietu.

Przyczepy tych mięśni znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej i na kości

ramiennej oraz na wyrostkach kolczystych kręgów. Do tej grupy mięśni należą:
–

m. czworoboczny – rozciąga się od kości potylicznej do okolicy lędźwiowej. Przyczepia
się do kości potylicznej, do wyrostka kolczystego 7 kręgu szyjnego, do wyrostków
kolczystych wszystkich kręgów piersiowych, do końca barkowego obojczyka, do
wyrostka barkowego i do grzebienia łopatki. Skurcz wszystkich części mięśnia pociąga
obręcz barkową ku tyłowi. Samodzielny skurcz części zstępującej mięśnia unosi obręcz
barkową ku górze i przeciwdziała opadaniu barku pod wpływem ciężaru. Samodzielny
skurcz części poprzecznej zbliża łopatkę do kręgosłupa. Skurcz części wstępującej obniża
bark,

–

m. najszerszy grzbietu – największy z powierzchownych m. grzbietu. Wszystkie części
mięśnia biegną ku górze i bokowi do dołu pachowego. Rozpoczyna się na wyrostkach
kolczystych sześciu dolnych kręgów piersiowych, wyrostkach kolczystych kręgów
lędźwiowych, kości krzyżowej, i grzebieniu biodrowym. Kończy się na grzebieniu guzka
mniejszego kości ramiennej. Kształtuje ruchy w obrębie ramienia. Wspomaga czynność
wdechową i wydechową. Zwany też „mięśniem kaszlu”,

–

mm. równoległoboczny mniejszy i większy – pokryte m. czworobocznym. Tworzą
czworokątną płytkę rozpiętą między wyrostkami kolczystymi 6 i 7 kręgu szyjnego
i 4 pierwszych piersiowych a brzegiem przyśrodkowym łopatki. Zbliżają łopatkę do
kręgosłupa,

–

m. dźwigacz łopatki – unosi łopatkę ku górze.

Mięśnie pośrednie grzbietu:
–

mm. zębate tylne górny i dolny: górny - unoszenie żeber (m. wdechowy), dolny –
obniżanie żeber (m. wydechowy).

Mięśnie głębokie grzbietu: kształtują ruchy kręgosłupa.

Mięśnie brzucha

Mięśnie brzucha tworzą przednią i boczne ściany jamy brzusznej. Wypełniają lukę

kośćca między klatką piersiową a miednicą, zwaną rozstępem mostkowo- łonowym kośćca i
tworzą w stanie napięcia wytrzymałą na uraz powłokę, równającą się wytrzymałości kośćca.
Rola ochronna ustaje z chwilą zwiotczenia mięśni.
Mięśnie brzuszne brzucha są mięśniami wydechowymi i pod tym względem są
antagonistami przepony. Łącznie z przeponą i mm. krocza stwarzają podczas skurczu
tłocznię brzucha odgrywającą ważną rolę przy czynnościach fizjologicznych. Skurcz
obustronny mm. brzucha powoduje zgięcie kręgosłupa ku przodowi, napięcie tych mięśni
hamuje zginanie kręgosłupa ku tyłowi. Skurcz jednostronny mm. brzucha wywołuje boczne
zgięcie kręgosłupa. Od wyrostka mieczykowatego do spojenia łonowego ciągnie się kresa
biała, oddzielająca mięsnie brzucha prawej i lewej strony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do tej grupy mięśni należą:
–

m. prosty brzucha – położony jest symetrycznie po obu stronach kresy białej. Na
przebiegu włókien mięśniowych znajduje się szereg wstawek łącznotkankowych,
zwanych smugami ścięgnistymi. Jest silnym zginaczem tułowia, wzmacnia powłoki
brzuszne, tworzy tłocznię brzuszna,

–

m. skośny zewnętrzny brzucha – płaski, największy m. powłok brzucha. Działając
jednostronnie obraca tułów w kierunku przeciwnym, zgina i pochyla go ku bokowi.
Obustronny skurcz mięśni wzmaga tłocznię brzuszną, zgina kręgosłup ku przodowi,

–

m. skośny wewnętrzny brzucha – leży pod m. skośnym zewnętrznym. Rozciąga się od
kresy białej do grzebienia biodrowego i powięzi piersiowo- lędźwiowej. Mięsień zgina,
pochyla i obraca tułów ku swojej stronie. Skurcz obustronny wzmaga tłocznię brzuszną,

–

m. poprzeczny brzucha – leżący najgłębiej (pod m. skośnym wewnętrznym), przyczepia
się do powięzi piersiowo-grzbietowej i biegnie do kresy białej. Poprzeczny przebieg jego
włókien powoduje, że jego skurcz zwiększa tłocznię brzuszną.

Więzadło pachwinowe – to łącznotkankowy powrózek biegnący od kolca przedniego
górnego kości biodrowej do guzka łonowego. Rozcięgna mięśni brzucha wplatają się w to
więzadło, tworząc ponad nim szczelinowatą przestrzeń, zwaną kanałem pachwinowym.
Kanał pachwinowy biegnie równolegle do więzadła pachwinowego. Zaopatrzony jest
w pierścień pachwinowy głęboki i powierzchowny. Przez kanał pachwinowy przechodzi
u mężczyzn powrózek nasienny, a u kobiet – więzadło obłe macicy. Wzdłuż kanału mogą
przedostawać się do moszny i pod skórę trzewia (jelita, sieć), tworząc przepukliny.

Naczynia tułowia

Aorta – tętnica główna
W jej przebiegu wyróżnia się: część wstępująca,

łuk aorty i część zstępującą.

Część wstępująca
Od części tej odchodzą: tętnica wieńcowa prawa, tętnica wieńcowa lewa.
Łuk aorty
Od części tej odchodzą trzy pnie tętnicze, które zaopatrują głowę, szyję, kończyny górne.

Po stronie prawej: pień ramienno – głowowy.
Po stronie lewej: t. szyjna wspólna lewa, t. podobojczykowa lewa.

Pień ramienno – głowowy na wysokości stawu mostkowo – obojczykowego dzieli się

na: tętnicę szyjną wspólną prawą, tętnicę podobojczykową prawą.

Tętnica podobojczykowa
Do jej obszaru naczyniowego należą: część szyjna rdzenia kręgowego, tyłomózgowie,

ródmózgowie, płaty potyliczne, ucho wewnętrzne, część trzew szyi, górna i przednia część

klp. Gałęzie tętnicy podobojczykowej to: t. kręgowa, t. podstawna, t. tylna mózgu.
Doszedłszy do I żebra przechodzi w t. pachową.

Tętnica pachowa
Zaopatruje ścianę klp., mięśnie barku, mięśnie ramienia.

Gałęzie t. pachowej: t. piersiowa najwyższa, t. piersiowo – barkowa, t. piersiowa boczna,
t. podłopatkowa, t. okalająca ramię przednia i tylna.

Aorta piersiowa
Przebiega w śródpiersiu tylnym klatki piersiowej. Rozpoczyna się na wysokości III – IV

kręgu piersiowego i kończy na poziomie XII piersiowego. Po przejściu przez rozwór aortowy
przepony aorta piersiowa otrzymuje nazwę aorty brzusznej.
Gałęzie aorty piersiowej trzewne: gg. oskrzelowe, przełykowe, śródpiersiowe, osierdziowe.
Gałęzie aorty piersiowej ścienne: tt. przeponowe górne, tt. międzyżebrowe tylne,
tt. podżebrowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Część brzuszna aorty

Biegnie na powierzchni przedniej kręgów lędźwiowych. Sięga od rozworu aortowego

przepony do IV kręgu lędźwiowego. Na tej wysokości znajduje się rozdwojenie aortowe na
dwie tt. biodrowe. Odróżnia się gałęzie ścienne i trzewne aorty brzusznej.

Parzyste gałęzie ścienne zaopatrujące kości, mięśnie i skórę ściany brzucha to:

tt. przeponowe dolne, tt. lędźwiowe.

Parzyste gałęzie trzewne odżywiające głównie narządy układu moczowo – płciowego to:

t. nadnerczowa środkowa, t. nerkowa, t. jądrowa, t. jajnikowa.

Nieparzyste gałęzie trzewne odżywiające narządy układu pokarmowego począwszy od

części brzusznej przełyku aż do odbytnicy to: pień trzewny (jest naczyniem krótkim i grubym
(15–20 mm), dzieli się na trzy gałęzie: t. żołądkową lewą, t. wątrobową wspólną,
t. śledzionową tętnice te zaopatrują żołądek, dwunastnicę, wątrobę, trzustkę i śledzionę),
t. krezkowa górna, t. krezkowa dolna.

Tętnica biodrowa wspólna unaczynia narządy miednicy, a oprócz tego jest głównym

naczyniem zaopatrującym kończynę dolną.
Początek na wysokości IV kręgu lędźwiowego, koniec w miejscu podziału na t. biodrową
zewnętrzną i wewnętrzną. Miejsce to leży na wysokości stawu krzyżowo – biodrowego.

Tętnica biodrowa wewnętrzna – a. iliaca interna

Zaopatruje ściany i trzewia miednicy, części płciowe zewnętrzne, okolicę kroczową oraz
część tylno – przyśrodkową uda.

śyły klatki piersiowej i kręgosłupa

Do żył klatki piersiowej zalicza się:
–

żyłę główną górną. śyła ta jest wielkim nieparzystym pniem, do którego spływa krew
wszystkich żył górnej nadprzeponowej połowy ciała (z wyjątkiem serca). Obszar
drenowania obejmuje głowę, szyję, kończyny górne i klatkę piersiową. Położona jest
w śródpiersiu przednim. Powstaje ze zlania się obu żż. ramienno-głowowych. Uchodzi do
przedsionka prawego,

–

żyły ramienno-głowowe przyjmuje naczynia żylne kończyny górnej oraz szyi i głowy.
Powstają z połączenia ż. szyjnej wewnętrznej i ż.

podobojczykowej. Posiada liczne

dopływy szyjne (ż. tarczowa dolna, ż. kręgowa, z. szyjna głęboka, ż. szyjna zewnętrzna),
dopływy

klp

(żż.

piersiowe

wewnetrzne,

żż

osierdziowo-przeponowe,

międzyżebrowa górna),

–

żyły skórne przedniej ściany tułowia,

–

żyły nieparzyste (ż. nieparzysta, ż. nieparzysta krótka),

–

żyły kręgosłupa (sploty żylne kręgosłupa zewnętrzne i wewnętrzne.

śyły brzucha i miednicy
–

śyła główna dolna spływa do niej z wszystkich żył podprzeponowej połowy ciała.
Powstaje ze zlania się żż. biodrowych, przeponowych dolnych, wątrobowych,
lędźwiowych, nerkowych, nadnerczowej prawej, jądrowej prawej, jajnikowej prawej,

–

śyły biodrowe wspólne,

–

śyły biodrowe zewnętrzne,

–

śyły biodrowe wewnętrzne,

–

śyła wrotna wątroby powstaje z trzech dopływów początkowych: ż. krezkowej górnej,
ż

. krezkowej dolnej oraz z ż. śledzionowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

śyły serca

Uchodzą do prawego przedsionka za pośrednictwem zatoki wieńcowej. Dopływy zatoki

wieńcowej: ż. sercowa wielka, ż. sercowa mała, ż. sercowa średnia, ż. tylna komory lewej,
ż

. skośna przedsionka lewego.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Z jakich kości składa się klatka piersiowa?

Jak zbudowany jest kręgosłup?

Jakie fizjologiczne wygięcia wyróżniamy w kręgosłupie?

Jak dzielą się żebra?

Ile jest par poszczególnych żeber?

Jak zbudowany jest mostek?

Na jakie grupy dzielą się mięsnie tułowia?

Jakie grupy mięśni wyróżniamy na tułowiu?

Jakie mięśnie występują w obrębie klatki piersiowej?

10.

Jakie mięśnie występują w obrębie brzucha?

11.

Jakie mięśnie występują w obrębie grzbietu?

12.

Na czym polega czynność poszczególnych grup mięśniowych?

13.

Jakie duże naczynia krwionośne przebiegają w obrębie tułowia?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz konstrukcję klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości klatki piersiowej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej ,

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy klatki piersiowej,

wyodrębnić kości tworzące rusztowanie kostne klatki piersiowej,

w układzie tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli zapisać nazwy kości i ich
elementy,

wyjaśnić pojęcie - łuk żebrowy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Opisz budowę kręgosłupa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kręgosłup lub skorzystać
z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy kręgosłupa,

na karcie do ćwiczeń zaznaczyć odcinki kręgosłupa i podać liczbę kręgów tworzących te
odcinki,

wyjaśnić co to jest kifozy i lordoza,

określić sposób łączenia się poszczególnych elementów kręgosłupa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

karta do ćwiczeń – schemat kręgosłupa,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj położenie mięśni w obrębie klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni klatki piersiowej,

dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,

określić zakres ruchów danej grupy mięśniowej,

zapisać nazwy poszczególnych mięśni.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka,

–

poradnik dla ucznia,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

nazwać kości klatki piersiowej?

scharakteryzować budowę kręgosłupa?

rozróżnić fizjologiczne krzywizny kręgosłupa?

określić budowę żeber?

określić budowę mostka?

dokonać podziału mięśni tułowia?

scharakteryzować mięśnie klatki piersiowej?

scharakteryzować mięśnie brzucha?

scharakteryzować mięśnie grzbietu?

10.

określić czynność poszczególnych grup mięśniowych?

11.

rozróżnić naczynia krwionośne zlokalizowane w obrębie tułowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.

Układ krążenia

4.7.1. Materiał nauczania

Układ krążenia zbudowany jest z dwu zasadniczych elementów: serca i naczyń

krwionośnych (tętnic, żył i naczyń włosowatych). Zadaniem układu krążenia jest
transportowanie krwi - zawierającej niezbędne dla organizmu składniki odżywcze (głównie
glukozę, aminokwasy i tłuszcze) oraz tlenu, niezbędnego do spalania niektórych z tych
związków. Krew transportuje też hormony, uwalniane do niej przez układ dokrewny, a także
komórki układu immunologicznego i przeciwciała.

Serce

Serce jest narządem ośrodkowym układu krążenia. Położone jest w części środkowej

jamy klatki piersiowej. Pełni rolę pompy ssąco-tłoczącej. Zbudowane jest z mięśnia
poprzecznie prążkowanego sercowego. Dookoła objęte jest workiem surowiczym zwanym
osierdziem. Można odróżnić podstawę serca, wierzchołek, zwany koniuszkiem i trzy
powierzchnie: mostkowo-żebrową, przeponową i płucną. Podstawa skierowana jest ku górze,
ku tyłowi i w stronę prawa. Koniuszek ku dołowi, do przodu i w stronę lewą. Większa część
serca leży po stronie lewej, a tylko 1/3 po stronie prawej. Serce dzieli się na dwie połowy:
serce prawe i lewe. Struktury te oddzielone są od siebie przegrodą międzyprzedsionkową
i międzykomorową. Każda z połówek serca dzieli się na dwie części: przedsionek i komorę.
Wyróżniamy prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą komorę i lewy przedsionek.
Przedsionki przegrodzone są od komór zastawkami przedsionkowo-komorowymi, nie
pozwalającymi na cofanie się krwi. W prawym ujściu przedsionkowo – komorowym znajduje
się zastawka trójdzielna w lewym zastawka dwudzielna (mitralna). Zastawki znajdują się
także pomiędzy komorami a wychodzącymi z nich tętnicami (aortalna i pnia płucnego).
Z sercem łączą się duże naczynia krwionośne. Z lewej komory wychodzi aorta, z prawej
komory wychodzi pień płucny.
Krew z całego organizmu zbierają żyły, z których największe uchodzą do serca: do prawego
przedsionka uchodzą żyły główna górna i główna dolna oraz zatoka wieńcowa, natomiast do
lewego przedsionka cztery żyły płucne.
Ś

ciana serca ma budowę trójwarstwową; składa się z warstwy wewnętrznej wsierdzia,

rodkowej głównie mięśniowej- śródsierdzia oraz z warstwy zewnętrznej nasierdzia.

W sródsierdziu znajdują się ponadto szkielet serca i układ bodźco-przewodzący serca.

Układ bodźco-przewodzący

Układ ten reguluje rytmiczne ruchy serca, prawidłowa kolejność skurczów przedsionków

i komór. Składa się on z węzła zatokowo-przedsionkowego, węzła przedsionkowo-
-komorowego i odchodzącego od niego pęczka Hissa dzielącego się na dwie gałęzie,
kończące się włóknami Purkinjego w mięśniu komór.

Cykl pracy serca

Na rytmiczną pracę serca składają się trzy następujące po sobie fazy: skurcz, rozkurcz

i pauza.

Tętno to rytmiczne rozciąganie naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmianami

ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór serca. Skurcz komór serca
powoduje powstanie tzw. fali tętna w tętnicach. Częstością tętna nazywamy ilość uderzeń
serca na minutę.

Częstotliwość tętna u człowieka zależy od wieku, wysiłku fizycznego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

stanów emocjonalnych. U dorosłych fizjologiczna ilość uderzeń na minutę wynosi ok. 60–80,
u dzieci 90–140/minutę. Poza częstotliwością tętno należy określić napięcie tętna oraz
miarowość.

Ciśnienie krwi jest mierzone celem określenia jaka jest jego skurczowa i rozkurczowa

wartość. Wartość ciśnienia skurczowego zależy od rzutu serca i elastyczności tętnic. Ciśnienie
rozkurczowe zależne jest od oporu naczyń obwodowych. Zmierzone wartości ciśnienia krwi
zapisujemy w postaci: RR x/y mmHg, gdzie „x” to wartość ciśnienia skurczowego a „y” jest
wartością ciśnienia rozkurczowego. Zapis RR 120/80 mmHg oznacza, że pacjent ma ciśnienie
skurczowe równe 120 mmHg i rozkurczowe równe 80 mmHg.

Naczynia wieńcowe serca

Wyróżniamy dwie główne tętnice wieńcowe, które odchodzą od aorty wstępującej. Jest to

lewa i prawa tętnica wieńcowa. Tętnice wieńcowe zaopatrują wyłącznie ścianę serca.
Krew żylna ze ścian serca odprowadzana jest do zatoki wieńcowej, która uchodzi do prawego
przedsionka. Naczynia żylne serca to: żyła serca wielka, żyła serca średnia, żyła serca mała.

Unerwienie serca

Serce jest bogato unerwione przez włókna układu autonomicznego (splot sercowy).

Wpływ układu nerwowego na czynność serca przejawia się w zmianie siły jego skurczów,
częstotliwości skurczów, przewodzenia stanu czynnego, i pobudliwości.

Ośrodki kontrolujące krążenie krwi

Kontrola krążenia krwi w organizmie realizowana jest za pośrednictwem ośrodków

w centralnym układzie nerwowy. Neurony ośrodka sercowego znajdują się w różnych
strukturach układu nerwowego. Dzielą się na neurony (ośrodki) przyspieszające i zwalniające
akcje serca. Ośrodek przyspieszający znajduje się w części piersiowej rdzenia kręgowego na
poziomie Th1-Th5. Ośrodek zwalniający pracę serca zlokalizowany jest w rdzeniu
przedłużonym. Ośrodek naczynioruchowy składający się z części zwężającej naczynia
i rozszerzającej naczynia krwionośne znajduje się w rdzeniu przedłużonym.

Naczynia krwionośne tworzą zamknięty system składający się z tętnic, naczyń

włosowatych i żył. Naczynia łącząc się z sercem tworzą krwioobiegi duży i mały (płucny).
Podczas każdego skurczu komór serca komora lewa tłoczy krew utlenowaną do aorty i na
obwód naszego ciała. Jednocześnie komora prawa tłoczy taką samą objętość krwi
odtlenowanej do krążenia małego za pośrednictwem tętnicy płucnej. W czasie obiegu przez
naczynia krążenia dużego krew oddaje tlen tkankom i odbiera od nich dwutlenek węgla,
a następnie wraca do prawego przedsionka za pośrednictwem żył krążenia dużego; żyły
głównej górnej i dolnej. W tym samym czasie taka sama objętość krwi przepływając
naczyniami krążenia małego pobiera tlen w pęcherzykach płucnych i oddaje dwutlenek
węgla. Krew utlenowana wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka.

Krwioobieg duży

Rozpoczyna się w lewej komorze, skąd krew natleniona wpływa do aorty. Rozgałęzia się

ona na mniejsze tętnice, a te z kolei na naczynia włosowate, które dostarczają krew do
narządów ciała. Od aorty wstępującej odchodzą naczynia zaopatrujące w krew serce. Od łuku
aorty odchodzą naczynia zaopatrujące w krew głowę i kończyny górne. Od aorty piersiowej
tętnice odchodzą do oskrzeli, przełyku, śródpiersia i ścian klatki piersiowej. Od aorty
brzusznej odchodzą tętnice zaopatrujące w krew żołądek, wątrobę, śledzionę, jelita, narządy
rozrodcze. Najdrobniejsze tętnice przechodzą w sieć naczyń włosowatych, które wnikają do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tkanek. Tam dochodzi oddanie tlenu i składników odżywczych oraz pobrania dwutlenku
węgla. Następnie krew odpływa systemem żył, kierując się do serca. Drobne żyły zbierają się
w żyły główne: górną i dolną, które uchodzą do prawego przedsionka. Do prawego
przedsionka uchodzą też żyły serca.

Krwioobieg mały

Rozpoczyna się w prawej komorze, do której napływa krew żylna z prawego

przedsionka. Skurcz komory tłoczy krew do pnia płucnego, który rozgałęzia się na tętnice
płucne prawą i lewa. W płucach dzielą się one na coraz drobniejsze tętnice, przechodzące
w naczynia włosowate, które oplatają pęcherzyki płucne. Tam zachodzi wymiana gazowa.
Natleniona krew wraca czterema żyłami płucnymi do lewego przedsionka, a stąd do lewej
komory.

Śledziona

ledziona pełni funkcje zbiornika krwi, wytwarza część limfocytów, reguluje ilość

granulocytów krążących we krwi, współdziała w rozpadzie erytrocytów i płytek krwi, bierze
udział w biosyntezie przeciwciał, magazynuje czynnik VIII krzepnięcia krwi. Położona jest
wewnątrzotrzewnowo w lewej okolicy podżebrowej, przykryta przez lewy łuk żebrowy.
W

ledzionie wyróżnia się koniec tylny oraz koniec przedni, powierzchnię przeponową

i powierzchnię trzewną na której znajduje się wnęka śledziony. Obie powierzchnie łączą się
brzegiem górnym i dolnym. Śledziona otoczona jest dwiema błonami: błoną surowiczą
i błoną włóknistą z która łączą się beleczki śledziony. Przestrzenie między beleczkami a błoną
włóknistą wypełnia tkanka łączna siateczkową tworząca miazgę śledziony. Śledziona
unaczyniona jest przez tętnicę śledzionową. Odprowadzanie krwi z odbywa się poprzez żyłę
ś

ledzionową. Unerwienie śledziony jest autonomiczne.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie narządy wchodzą w skład układu krążenia?

Jaka rolę w organizmie człowieka pełni układ krążenia?

Jak położone jest serce w klatce piersiowej?

Jak zbudowane są ściany serca?

Jakie naczynia łączą się z sercem?

Jakie zastawki znajdują się w sercu i gdzie są położone?

Jaka jest rola zastawek serca?

Jak zbudowany jest układ bodźco-przewodzący i jaka jest jego rola?

Z jakich faz składa się cykl pracy serca?

10.

W jaki sposób krew dociera do mięśnia sercowego?

11.

Co to jest ciśnienie krwi i jaka jest prawidłowa jego wartość?

12.

Na czym polega zjawisko tętna i jaka jest prawidłowa jego wartość?

13.

Jakie ośrodki nerwowe kontrolują prace układu krążenia i gdzie są położone?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę serca.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając serce, skorzystać z tablic
i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego
„Ciało człowieka”,

określić lokalizację serca,

opisać wygląd zewnętrzny serca i wskazać na schemacie lub modelu poszczególne części
serca,

określić a jakich elementów zbudowana jest ściana serca,

dokonać podziału serca na jamy i wskazać je na schemacie lub modelu serca,

nazwać zastawki serca, wskazać ich położenie i określić ich rolę,

nazwać i wskazać na modelu naczynia krwionośne łączące się z poszczególnymi jamami
serca,

wskazać na modelu serca naczynia należące do krążenia wieńcowego serca.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę serca,

−

model serca,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj przebieg naczyń tętniczych krwioobiegu dużego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duży, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w Materiale nauczania informacje na temat krwioobiegu dużego i naczyń
krwionośnych tworzących krwioobiegi,

prześledzić w oparciu o schemat krążenia dużego drogę krwi z lewej komory do prawego
przedsionka,

wskazać poszczególne części aorty,

wypisać w formie „mapy myśli” poszczególne części aorty i naczyń tętniczych
odchodzących od tych części,

wskazać obszary ciała zaopatrywane przez gałęzie aorty wstępującej, łuku aorty, aorty
piersiowej i aorty brzusznej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę krwioobiegu dużego,

−

schemat krwioobiegu dużego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Wykonaj pomiar ciśnienia tętniczego krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat ciśnienia krwi,

wyjaśnić istotę ciśnienia tętniczego krwi,

zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru,

przygotować aparat do pomiaru ciśnienia,

wykonać pomiar ciśnienia u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,

zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru ciśnienia tętniczego krwi,

−

aparat do mierzenia ciśnienia,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Wykonaj pomiar tętna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat tętna,

wyjaśnić istotę tętna,

zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru tętna,

wybrać tętnice na której można zbadać tętno,

wykonać pomiar tętna u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,

zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru tętna,

−

tablica przedstawiająca tętnice i miejsca w których można zbadać tętno,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić narządy wchodzące w skład układu krążenia?

wyjaśnić rolę układu krążenia w organizmie człowieka?

określić położenie serca w klatce piersiowej?

przedstawić budowę ściany serca?

określić jakie naczynia łączą się z sercem?

rozróżnić zastawki serca i wskazać ich położenie?

określić rolę zastawek serca?

wyjaśnić rolę układu bodźco-przewodzącego serca?

wyjaśnić istotę cyklu pracy serca?

10)

wyjaśnić sposób ukrwienia mięśnia sercowego?

11)

wyjaśnić zjawisko ciśnienia krwi i tętna?

12)

wskazać naczynia tętnicze na których można zbadać tętno?

13)

zmierzyć tętno i ciśnienie krwi?

14)

określić wpływ układu nerwowego na prace układu krążenia?

15)

scharakteryzować krążenie duże?

16)

scharakteryzować krążenia małe?

17)

opisać budowę śledziony?

18)

wyjaśnić rolę śledziony?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.

Budowa i czynność układu nerwowego

4.8.1. Materiał nauczania

Układ nerwowy zapewnia organizmowi łączność ze światem zewnętrznym, odbiera

z niego informacje za pośrednictwem narządów zmysłów, zarządza narządem ruchowym,
a także integruje czynności poszczególnych narządów i zapewnia równowagę wewnętrzną
organizmu.
Podstawowym elementem układu nerwowego jest komórka nerwowa (neuron). W obrębie
komórki nerwowej wyróżnia się ciało komórki nerwowej i dwa rodzaje wypustek: aksony
i dendryty. Aksony przenoszą informacje z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub
narządów wykonawczych (efektorów), dendryty natomiast przekazują pobudzenia do ciała
komórki nerwowej. Poszczególne komórki nerwowe łączą się ze sobą poprzez synapsy, które
pośredniczą w przekazywaniu informacji. Komórkom nerwowym towarzyszą komórki
glejowe, które spełniają funkcje pomocnicze (odżywcze, izolacyjne, podporowe) w stosunku
do neuronów.

Tabela 2. Podział układu nerwowego

Podział topograficzny

Podział czynnościowy

Układ nerwowy
ośrodkowy
(centralny)

–

Mózgowie

–

Rdzeń kręgowy

Układ nerwowy
somatyczny

–

piramidowy

–

pozapiramidowy

Układ nerwowy
obwodowy

–

12 par nerwów czaszkowych

–

31 par nerwów rdzeniowych

Układ nerwowy
autonomiczny

–

współczulny

–

przywspółczulny

Tabela 3. Podstawowe pojęcia dotyczące układu nerwowego.

Komórka nerwowa

neuron

Istota szara

skupienie ciał k. nerwowych w cun.

Istota biała

skupienie wypustek k. nerwowych w cun.

Jądro, pole, warstwa, ośrodek

ograniczone skupienie ciał komórek nerwowych w cun.

Droga nerwowa

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca w cun.

Zwój

skupienie ciał komórek nerwowych poza cun.

Nerw

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca poza cun.

Splot nerwowy

wiązka nerwów oraz występujące między nimi zespolenia.

Synapsa

miejsce styku dwóch neuronów.

Czynność odruchowa

odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie.

Łuk odruchowy

droga impulsu od receptora do efektora.

Mózgowie jest to część ośrodkowego układu nerwowego położona wewnątrz jamy czaszki.
Wyróżnia się podział topograficzny i rozwojowy mózgowia.

Tabela 4. Podział mózgowia

Podział topograficzny

Podział rozwojowy

–

Mózg

–

Pień mózgu

–

Móżdżek

–

Kresomózgowie

–

Międzymózgowie

–

ródmózgowie

–

Tyłomózgowie

–

Rdzeniomózgowie

Kresomózgowie składa się z półkul mózgu, które zawierają istotę szara i białą oraz jąder

podstawy. W półkulach znajdują się komory boczne. Półkule są oddzielone przez szczelinę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

podłużną mózgu i sierp mózgu. Połączone są przez ciało modzelowate. Na półkuli
wyróżniamy trzy powierzchnie: górno-boczną, przyśrodkowa i dolną. Ponadto występują trzy
bieguny: czołowy, skroniowy i potyliczny. Półkule zawierają sześć płatów: czołowy,
ciemieniowy, skroniowy, potyliczny, wyspowy i limbiczny. Płaty podzielone są bruzdami na
zakręty. W korze mózgu można wyróżnić szereg pół o odrębnej budowie (pola
cytoarchitektoniczne).

Funkcje kory mózgu związane są między innymi ze świadomym odczuwaniem,

planowaniem ruchów, procesami poznawczymi, pamięcią, emocjami i mową.
Istota białą półkul tworzą włókna nerwowe, które dzielimy na:
–

włókna nerwowe kojarzeniowe, zespalające poszczególne części mózgu w obrębie tej
samej półkuli,

–

włókna nerwowe spoidłowe, zespalające ze sobą struktury odrębnych półkul (ciało
modzelowate),

–

włókna nerwowe rzutowe, zespalające mózg ze strukturami położonymi w pniu mózgu
i rdzeniu kręgowym.

Komory boczne półkul mózgowych. Komory boczne są to jamy półkuli mózgu, zawierają
płyn mózgowo-rdzeniowy i splot naczyniówkowy, łączą się z komorą trzecią.

Międzymózgowie zbudowane jest z: nadwzgórza, wzgórza, podwzgórze, niskowzgórza
i komory III.
–

wzgórze jest największym skupiskiem istoty szarej międzymózgowia. W obrębie
wzgórza można rozróżnić wiele jąder. Stanowi ważny ośrodek przekaźnikowy w drogach
ze wszystkich rodzajów receptorów (z wyjątkiem węchu) do kory mózgu, który moduluje
informacje czuciowe oraz w dużej mierze decyduje o ich dotarciu do świadomości.
Ponadto wpływa na funkcje ruchowe.

–

podwzgórze jest strukturą, położona brzusznie do wzgórza. Spełnia wiele zadań
związanych z homeostaza organizmu. Składa się z jąder, które mają połączenie ze
wszystkimi obszarami ośrodkowego układu nerwowego. Podwzgórze integruje czynność
układu autonomicznego oraz nadzoruje układ wydzielania wewnętrznego. Ponadto
ośrodki podwzgórza uczestniczą w regulacji rytmów dobowych, snu i czuwania,
wpływają na zachowania emocjonalne i sterują reakcjami obronnymi na stres.

Śródmózgowie jest to krótki i wąski odcinek pnia mózgu, leżący we wcięciu namiotu

oraz przykryty od tyłu półkulami mózgu i móżdżkiem. Śródmózgowie pośredniczy
w odruchach słuchowych i wzrokowych, zawiera jądra nerwów czaszkowych, które unerwiają
mięśnie zewnętrzne gałki ocznej, w górnej części zawiera ośrodek skojarzonego spojrzenia ku
górze, zawiera istotę czarną, mającą połączenie z jądrami kresomózgowia, odgrywającą
ważną rolę w regulacji czynności dowolnej mięśni, zawiera jądro czerwienne, które daje
początek drogom zstępującym do rdzenia kręgowego oraz wstępującym do wzgórza. We
wnętrzu śródmózgowia przebiega wodociąg mózgu.

Most ma kształt nieregularnego sześcianu o silnie uwypuklonej powierzchni brzusznej

i bardziej płaskiej powierzchni grzbietowej. Położony jest między śródmózgowiem
a rdzeniem przedłużonym. Z boku most przechodzi w konar środkowy móżdżku (boczne
przedłużenie mostu). Na pograniczu mostu i tworów sąsiednich wychodzą z mózgowia nerwy
czaszkowe: trójdzielny, odwodzący, twarzowy, przedsionkowo – ślimakowy.
W moście, oprócz przebiegających licznych dróg łączących ośrodki leżące na niższych
i wyższych poziomach układu nerwowego, znajdują się jądra mostu, których główna rola
polega na przekazywaniu do móżdżku informacji z kory mózgu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rdzeń przedłużony (rdzeniomózgowie) rozciąga się od skrzyżowania piramid do

bruzdy dolnej mostu. Przez rdzeń przedłużony przebiegają wszystkie impulsy, idące z mózgu
do rdzenia kręgowego i odwrotnie. Na jego powierzchni brzusznej przebiega szczelina
pośrodkowa przednia, od której bocznie leży parzysta piramida zawierająca drogi
piramidowe. Większość włókien tej drogi przechodzi na druga stronę, tworząc w dolnym
odcinku rdzenia przedłużonego skrzyżowanie piramid. Bocznie od piramid znajduje się
oliwka. Na powierzchni grzbietowej zlokalizowanych jest kilka bardzo istotnych ośrodków
nerwowych. Jądra smukłe i klinowate, leżące w przedłużeniu sznurów tylnych rdzenia
kręgowego, stanowi ośrodek przekaźnikowy w drodze do wzgórza. Jądro oliwki przekazuje
informacje do móżdżku. W rdzeniu przedłużonym znajdują się tez jądra nerwów
czaszkowych. W tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego zlokalizowane są ośrodki
autonomiczne. Są to: ośrodek naczynioruchowy, oddechowy, połykania, wymiotny, kaszlu
ssania, kichania.

Móżdżek jest położony w dole tylnym czaszki. Jest umocowany do pnia mózgu przez

trzy konary móżdżku, przez które, przebiegają drogi doprowadzające i odprowadzające
informacje. Oddzielony jest od płatów potylicznych i skroniowych przez namiot móżdżku. Na
powierzchni zewnętrznej zawiera zakręty i szczeliny.

Do móżdżku dochodzą informacje czuciowe z rdzenia kręgowego i ruchowe z kory

mózgowej oraz dotyczące równowagi z narządu przedsionkowego w uchu wewnętrznym.
Dzięki integracji sygnałów z tych źródeł móżdżek wpływa na planowanie ruchów, jak i na ich
wykonanie, kontroluje napięcie mięśniowe, reguluje postawę ciała oraz koordynuje ruchy
głowy i gałek ocznych. Uczestniczy też w procesach uczenia się ruchów. Odgrywa także rolę
w niektórych procesach poznawczych i związanych z mową. Składa się z robaka, który
stanowi wąską część środkową, oraz dwóch półkul. Powierzchnia móżdżku jest pofałdowana
i podzielona licznymi szczelinami i bruzdami na płaty, płaciki, i zakręty. Istota szara
zgromadzona jest na powierzchni, gdzie tworzy korę móżdżku. Pod powierzchnią kory
znajduje się istota biała a w niej zlokalizowane są jądra móżdżku.

Rdzeń kręgowy stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego. Położony jest

w kanale kręgowym, otoczony jest oponami. Zaczyna się poniżej skrzyżowania piramid, na
wysokości otworu wielkiego potylicznego, kończy się stożkowato tzw. stożkiem rdzeniowym
na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego.
W rdzeniu kręgowym wyróżnia się:
–

część szyjną,

–

część piersiową,

–

część lędźwiową,

–

część krzyżową,

–

część guziczną.

W miejscach gdzie z rdzeniem łączą się nerwy kończyn występują wrzecionowate zgrubienia
tworzące:
–

zgrubienie szyjne (C3 – Th2),

–

zgrubienie lędźwiowo – krzyżowe (Th10 – L1).

Na wysokości pierwszych kręgów lędźwiowych (L1 – L2) rdzeń kręgowy zwęża się tworząc
stożek rdzeniowy, którego przedłużeniem jest nić końcowa sięgająca do S2. Jej część
nie zawierająca już tkanki nerwowej opuszcza kanał kręgowy, kończąc się na powierzchni
tylnej kości guzicznej jako więzadło guziczne.
Z rdzeniem kręgowym łączą się korzenie brzuszne i grzbietowe 31–33 par nerwów
rdzeniowych, tworząc segmenty rdzenia kręgowego. Są to segmenty:
–

szyjne – 8 par nerwów szyjnych,

–

piersiowe – 12 par nerwów piersiowych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

lędźwiowe – 5 par nerwów lędźwiowych,

–

krzyżowe – 5 par nerwów krzyżowych,

–

guziczne – 1- (3) par nerwów guzicznych.
Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe, przy czym

w części szyjnej otwory te znajdują się na tym samym poziomie, co nerwy. W miarę
przesuwania się ku dołowi otwory międzykręgowe leżą coraz niżej w stosunku do nerwów, co
spowodowane jest nierównomiernym wzrostem rdzenia kręgowego i kręgosłupa.
W następstwie tego procesu najdłuższe korzenie mają nerwy lędźwiowe i krzyżowe. Biegną
one równolegle do nici końcowej i razem z nią tworzą ogon koński.

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Na powierzchni rdzenia znajduje się szereg podłużnych bruzd. Na powierzchni przedniej

(brzusznej) rdzenia kręgowego przebiega głęboka szczelina pośrodkowa przednia. Po obu jej
stronach nieco do tyłu przebiega bruzda boczna przednia zwana polem korzeniowym
przednim dla korzeni brzusznych nerwów rdzeniowych.

Na powierzchni tylnej (grzbietowej) w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega bruzda

pośrodkowa grzbietowa (tylna). W odległości 2–3 mm od niej ku przodowi leży bruzda
boczna tylna stanowiąca pole korzeniowe dla korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych.
Wymienione bruzdy na powierzchni rdzenia kręgowego zaznaczają podział na sznury: sznur
przedni, sznur boczny, sznur tylny.
Sznury zbudowane są z istoty białej, tworzą drogi nerwowe.

Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego

Rdzeń kręgowy zbudowany jest z istoty szarej położonej wewnętrznie i istoty białej

leżącej zewnętrznie (obwodowo), przy czym ich wzajemny stosunek ilościowy jest różny na
różnych poziomach rdzenia.
Na przekroju poprzecznym istota szara wyglądem przypomina motyla lub literę H.
Wyróżnia się w niej: róg przedni (brzuszny), róg boczny, róg tylny (grzbietowy).
Róg przedni zwany jest również ruchowym. Zawiera neurony ruchowe. Róg tylny zwany
również czuciowym, odbiera i przekształca impulsy czuciowe.
W środku istoty szarej występuje kanał środkowy, który jest pozostałością embrionalnej cewy
nerwowej, ku górze przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego a ten w komorę
czwartą mózgowia. Twory widoczne na przekrojach poprzecznych jako rogi są
w rzeczywistości długimi pionowymi listwami istoty szarej zwanymi słupami.

Istota szara rdzenia kręgowego podobnie jak mózgowie składa się z ciał komórek

nerwowych, włókien bezrdzennych, włókien rdzennych oraz z gleju i tkanki łącznej.

Zasadniczym składnikiem istoty białej są włókna nerwowe, które tworzą drogi nerwowe.

W rdzeniu można wyróżnić: drogi własne rdzenia kręgowego, drogi rdzeniowo – mózgowe,
drogi mózgowo – rdzeniowe.

Ośrodki rdzenia kręgowego

–

ośrodek ruchów przepony (III–IV segment szyjny);

–

ośrodki ruchowe kończyn górnych (V–VIII segment szyjny i I piersiowy);

–

ośrodki ruchów mięśni klatki piersiowej, grzbietu i brzucha (część piersiowa);

–

ośrodki ruchowe kończyn dolnych (zgrubienie lędźwiowe);

–

ośrodki autonomiczne:

–

odruchów źrenicy (VIII segment szyjny, I–II piersiowy),

–

odruchy mikcji, defekacji, ejakulacji, erekcji (segment krzyżowy),

–

ośrodki naczynioruchowe i wydzielnicze dla gruczołów potowych skóry (segment
piersiowy i górny lędźwiowy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema łącznotkankowymi błonami, które

nazywamy oponami. Opona zewnętrzna jest mocna, gruba i odporna i nosi nazwę opony
twardej. Od okostnej oddziela ją jama nadtwardówkowa. Opona środkowa, czyli opona
pajęcza lub pajęczynówka leży do wewnątrz od opony twardej, oddzielona od niej włosowatą
szczeliną – jamą podtwardówkowa. Od opony miękkiej pajęczynówkę dzieli jama
podpajęczynówkowa.
Opona wewnętrzna, czyli opona miękka jako cienka błonka ściśle powleka mózgowie i rdzeń
kręgowy.
Opony mózgowia tworzą zbiornik zawierający płyn mózgowo-rdzeniowy. Płyn mózgowo-
rdzeniowy służy jako ochrona dla ośrodkowego układu nerwowego, pełni funkcje odżywcze
i usuwa produkty metabolizmu neuronalnego, zapewnia komórkom nerwowym stałe,
chemiczne środowisko.

Układ nerwowy obwodowy

Do obwodowego układu nerwowego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe,

układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny.

Nerwy czaszkowe

Tabela 5. Nerwy czaszkowe

Miano nerwu

Kolejność

Czynność którą zawiaduje

Nerw węchowy

przewodzenie wrażeń węchowych

Nerw wzrokowy

przewodzenie wrażeń wzrokowych

Nerw okoruchowy

III

ruchy gałki ocznej, akomodacja, średnica źrenicy

Nerw bloczkowy

ruchy gałki ocznej

Nerw trójdzielny

ruchy żuchwy, odbiór wrażeń słuchowych, odbiór czucia ze skóry

Nerw odwodzący

ruchy gałki ocznej

Nerw twarzowy

VII

wyraz twarzy, odbiór wrażeń słuchowych, wydzielanie łez i śliny

Nerw przedsionkowo-
ś

limakowy

VIII

słuch, równowaga

Nerw językowo-gardłowy

smak, wydzielanie śliny, połykanie

Nerw błędny

fonacja, połykanie, czynność narządów

Nerw dodatkowy

ruchy głowy i barku

Nerw podjęzykowy

XII

ruchy języka

Nerwy rdzeniowe

Nerwy łączące się z rdzeniem kręgowym nazywają się nerwami rdzeniowymi. Jest ich

zwykle 31 par.
Dzieli się je topograficznie, w zależności od okolicy ciała, podobnie jak kręgi w kręgosłupie, na:
–

nerwy szyjne; 8 par (C1-C8),

–

nerwy piersiowe; 12 par (Th1-Th12),

–

nerwy lędźwiowe; 5 par (L1-L5),

–

nerwy krzyżowe; 5 par (S1-S5),

–

nerwy guziczne; zwykle 1 para (Co1).

Każdy nerw rdzeniowy zaopatruje własny wycinek (segment ciała), w zakresie miotomu,
sklerotomu i dermatomu, np. nerwy pochodzące z C1-C4 unerwiają głowę, nerwy pochodzące
z C3-C5 przeponę, nerwy z C5-Th1 kończynę górną, nerwy z Th1-Th12 tułów, a nerwy
z L1-S2 kończynę dolną.
W każdym nerwie można wyróżnić następujące składowe: korzeń przedni (brzuszny lub
ruchowy) i korzeń tylny (grzbietowy lub czuciowy) nerwu rdzeniowego oraz pozostający

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w łączności z tym ostatnim, zwój rdzeniowy, pień nerwu rdzeniowego oraz gałęzie, na które
ten pień się dzieli.
Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych tworzą sploty nerwowe powstałe w następstwie
licznych zespoleń pomiędzy nimi. Wyróżnia się następujące sploty i gałęzie nie tworzące
splotów: splot szyjny, splot ramienny, nerwy piersiowe, splot lędźwiowo-krzyżowy.

Układ nerwowy autonomiczny

Układ nerwowy autonomiczny jest częścią układu nerwowego wyodrębnioną ze względu

na odmienną budowę i czynność, składającą się z zespołu ośrodków nerwowych, z dróg
nerwowych odśrodkowych oraz nerwów i gałęzi.
Układ autonomiczny czuwa nad czynnością narządów, zapewniając organizmowi równowagę
wewnętrzną (homeostasis).
Układ autonomiczny charakteryzuje się:
–

nierównomiernym (niemetamerycznym) rozmieszczeniem ośrodków w mózgowiu
i w rdzeniu kręgowym,

–

występowaniem w przebiegu włókien nerwowych odśrodkowych zwojów nerwowych,
dzielących te włókna na włókna przed i zazwojowe,

–

odmienną budową nerwów wchodzących w jego skład (włókna szare Remaka),

–

powolnym przebiegiem impulsów nerwowych (około 0,5 m/s),

–

wydzielaniem w synapsach efektorycznych nie tylko acetylocholiny, lecz również
noradrenaliny,

–

efektorami, którymi są mięsnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły.

Część współczulna układu autonomicznego

Część współczulna zbudowana jest z części ośrodkowej, z pni współczulnych i z nerwów

współczulnych.
Część ośrodkowa stanowi skupienie istoty szarej w rdzeniu kręgowym, tworząc słupy
pośrednio-boczne prawy i lewy przebiegające w rogach bocznych rdzenia kręgowego, od C8
do L3, stąd używana przez niektórych autorów nazwa: część piersiowo – lędźwiowa.
Tu znajdują się ciała komórek nerwowych dające początek przedzwojowym włóknom
współczulnym, opuszczającym rdzeń i kanał kręgowy wraz z korzeniami przednimi nerwów
rdzeniowych.
Włókna przedzwojowe kończą się w większości przypadków w zwojach pnia współczulnego.

Pnie współczulne prawy i lewy przebiegają po bocznej powierzchni trzonów kręgowych

od podstawy czaszki do kości guzicznej, gdzie obydwa pnie łączą się ze sobą zwojem
nieparzystym. Każdy z pni współczulnych, składa się z szeregu zwojów pnia współczulnego.
W zależności od miejsca położenia wyróżnia się zwoje: szyjne, piersiowe, lędźwiowe
i krzyżowe pni współczulnych.
Od poszczególnych zwojów pni współczulnych odchodzą nerwy i gałęzie współczulne.
Część współczulna układu autonomicznego cechuje się tym, że wytwarza samodzielne nerwy,
mające własne miana oraz, że włókna przedzwojowe są krótsze od włókien zazwojowych,
a w synapsach efektorycznych wytwarzana jest adrenalina.

Część przywspółczulna układu autonomicznego

Włókna nerwowe układu przywspółczulnego opuszczają ośrodkowy układ nerwowy

w obrębie czaszki i odcinka krzyżowego rdzenia kręgowego.

Część mózgowiowa składa się z przywspółczulnych jąder niektórych nerwów

czaszkowych, przywspółczulnych włókien nerwowych wchodzących w skład tych nerwów
i przywspółczulnych zwojów położonych w narządach lub jamach ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cztery nerwy czaszkowe zawierają włókna przywspółczulne: okoruchowy, twarzowy,
językowo-gardłowy, błędny.

Część rdzeniową reprezentuje jądro pośrednio – przyśrodkowe znajdujące się w słupach

(rogach) bocznych rdzenia kręgowego na wysokości S1 – S3, tu rozpoczynają się włókna
przedzwojowe wchodzące w skład nerwów rdzeniowych.
Włókna przywspółczulne cechują się tym, że w zasadzie nie tworzą samodzielnych nerwów,
ich włókna przedzwojowe są dłuższe od zazwojowych, a w synapsach efektorycznych
wydzielana jest acetylocholina.

Czynność układu autonomicznego jest bardzo złożona i wbrew pozorom stosunkowo

mało poznana. Wiadomo, że są narządy lub części narządów, które nie mają w ogóle
unerwienia autonomicznego, jak np. kora gruczołów nadnerczowych lub gruczoły potowe
apokrynowe. Niektóre narządy zaopatrywane są tylko przez jedną z części układu
autonomicznego.

Między obu częściami, współczulną i przywspółczulną, występuje antagonizm

czynnościowy bezpośredni lub pośredni.

Część współczulna układu autonomicznego kieruje procesami dysymilacyjnymi,

wywołuje podwyższenie poziomu adrenaliny we krwi, ma wpływ na zachowanie się
organizmu w sytuacjach stresowych. W zakończeniach efektorycznych części współczulnej
znajdują się włókna adrenergiczne powodujące powstawanie w tkankach takich hormonów
jak adrenalina i noradrenalina. Działają one głownie na przemianę węglowodanów,
zwiększają podstawową przemianę materii i ciepłotę ciała.

Część przywspółczulna układu autonomicznego kieruje procesami asymilacyjnymi, jej

pobudzenie powoduje spadek podstawowej przemiany materii i zmniejszenie ciepłoty ciała.
W zakończeniach efektorycznych części przywspółczulnej znajdują się włókna
cholinergiczne, powodujące powstawanie acetylocholiny.

Czynność układ piramidowego i pozapiramidowego.

Ośrodki kontrolujące ruchy dowolne i postawę ciała znajdują się w korze mózgowej,

jądrach kresomózgowia i móżdżku. W koordynacji czynności tych ośrodków z czynnością
rdzenia kręgowego pośredniczy również twór siatkowaty pnia mózgu.

Ośrodki układu piramidowego znajdują się w korze mózgowej. Są to ośrodki kierujące

wykonywaniem ruchów złożonych przez całe grupy mięśniowe. Efektorami są mięśnie
poprzecznie prążkowane. Poszczególne części kory mózgu odpowiadają poszczególnym
grupom mięśniowym (człowieczek ruchowy). Ośrodki korowe połączone są z efektorami
drogami nerwowymi (droga korowo-jądrowa, droga korowo-rdzeniowa).
Zasadniczą funkcją układu pozapiramidowego jest współdziałanie w wyzwalaniu ruchów
dowolnych i regulowanie napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych. Może działać tylko
przy ścisłej współpracy z układem piramidowym.

Naczynia ośrodkowego układu nerwowego

Krew dochodzi do mózgowia przez dwie parzyste tętnice: tętnicę kręgową i tętnicę

szyjną wewnętrzną. Krew z naczyń włosowatych mózgowia odpływa do drobnych naczyń
ż

ylnych, które z kolei uchodzą do dużych żył leżących w oponie miękkiej oraz w jamie

podpajęczynówkowej. śyły mózgu tworzą dwa układy: głęboki i powierzchowny.

Czynność ośrodkowego układu nerwowego człowieka związana jest z trzema procesami,

którymi są: odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego organizmu,
reagowanie na bodźce i ich zapamiętywanie.
Odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie, nosi nazwę czynności odruchowej.
Czynność odruchowa jest podstawowym przejawem funkcji ośrodkowego układu
nerwowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odruch jest to odpowiedź efektora wywołana przez bodziec działający na receptor
i wyzwolona za pośrednictwem układu nerwowego. Droga, jaką przebywa impuls nerwowy
od receptora do efektora, nazywa się łukiem odruchowym. Składa się on z:
–

receptora – narządu odbierającego,

–

aferentnego, czyli dośrodkowego włókna nerwowego,

–

ośrodka nerwowego,

–

eferentnego, czyli odśrodkowego włókna nerwowego,

–

efektora – narządu wykonawczego.

W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych przewodzących impuls nerwowy
od receptora do efektora odruchy dzielą się na proste (rdzeniowe) i złożone.
Dzięki wrodzonym połączeniom nerwowym występują odruchy wrodzone (bezwarunkowe).
W życiu osobniczym powstają również nowe połączenia między różnymi ośrodkami. Dzięki
temu powstają nowe odruchy, które są odruchami nabytymi (warunkowymi).

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak zbudowana jest komórka nerwowa?

Jak dzieli się układ nerwowy według podziału topograficznego i czynnościowego?

Z czego składa się układ nerwowy ośrodkowy?

Jakie części rozróżniamy w mózgowiu?

Jaką budowę i znaczenie ma mózg?

Co wchodzi w skład pnia mózgu?

Jaką budowę i znaczenie mają poszczególne części pnia mózgu?

Jak zbudowany jest rdzeń przedłużony i jakie ośrodki są w nim zlokalizowane?

Jaką budowę i znaczenie ma móżdżek?

10.

Jaką budowę ma rdzeń kręgowy?

11.

Jakie ośrodku zlokalizowane są w rdzeniu kręgowym?

12.

Jakie błony pokrywają mózgowie i rdzeń kręgowy?

13.

Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe i rdzeniowe i jaki jest ich przebieg?

14.

Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu autonomiczny?

15.

Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu somatycznego?

16.

Co to jest odruch i jakie są rodzaje odruchów?

4.8.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność mózgu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając mózgowie, skorzystać z tablic
i modelu

mózgowia

znajdującego

się

pracowni

anatomicznej,

programu

komputerowego „Ciało człowieka”,

odnaleźć w materiałach dydaktycznym informacje na temat budowy i czynności mózgu,

oznaczyć na schemacie poszczególne płaty mózgu,

zaznaczyć na schemacie ważniejsze korowe ośrodki podstawowych funkcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę mózgowia,

−

model mózgowia,

−

schemat mózgowia,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność rdzenia kręgowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające rdzeń kręgowy, skorzystać
z tablic i modelu rdzenia kręgowego znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności rdzenia
kręgowego,

oznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego segmenty rdzenia i zapisać liczbę nerwów
rdzeniowych opuszczających każdy segment,

zaznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego lokalizację rdzeniowych ośrodków
ruchowych i autonomicznych,

zaznaczyć na schemacie przekroju poprzecznego rdzenia kręgowego, istotę szarą i istotę
białą, sznury i słupy rdzenia kręgowego oraz miejsca wyjścia korzenie brzusznych
i grzbietowych nerwów rdzeniowych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice i modele rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy zewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy wewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj czynność nerwów czaszkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające nerwy czaszkowe, skorzystać
z tablic przedstawiających nerwy czaszkowe,

odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat nerwów czaszkowych,

wypisać wszystkie nerwy czaszkowe,

przyporządkować poszczególnym nerwom czaszkowym narządy które są przez nie
unerwiane i czynności na które wpływają.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice nerwów czaszkowych,

−

schemat nerwów czaszkowych,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.8.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić budowę komórki nerwowej?

dokonać podziału układu nerwowego ?

przedstawić skład układu nerwowego ośrodkowego?

rozróżnić części mózgowia?

scharakteryzować budowę i czynność mózgu?

scharakteryzować budowę i znaczenie pnia mózgu?

scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia przedłużonego?

scharakteryzować budowę i znaczenie móżdżku?

scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia kręgowego?

10)

przedstawić budowę i znaczenie opon mózgowo-rdzeniowych?

11)

wyjaśnić rolę nerwów czaszkowych i rdzeniowych?

12)

określić części ciała zaopatrywane przez nerwy czaszkowe
i rdzeniowe?

13)

scharakteryzować układ autonomiczny?

14)

przedstawić budowę i znaczenie układu somatycznego?

15)

wyjaśnić istotę czynności odruchowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.

Zarys

budowy

układu

oddechowego,

trawiennego,

moczowego, endokrynologicznego i skóry

4.9.1. Materiał nauczania

Układ oddechowy

Niezbędnym warunkiem życia komórki i przemian zachodzących w niej jest stały dopływ

tlenu i usuwanie powstałego jako produkt końcowy dwutlenku węgla. Wymianę gazową
między żywym organizmem a otaczającym środowiskiem zapewnia człowiekowi układ
oddechowy.
Do układu oddechowego należą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami
przynosowymi, krtań, tchawica, oskrzela główne, płuca wraz z opłucną i jamami opłucnej.
Oddychanie dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne, czyli komórkowe. Oddychanie
zewnętrzne polega na doprowadzeniu tlenu do komórek zgodnie z gradientem ciśnienia
parcjalnego tlenu. Jednocześnie zostaje wydalony dwutlenek węgla, powstający w wyniku
utleniania komórkowego związków organicznych. Na oddychanie zewnętrzne składają się:
wentylacja płuc, dyfuzja gazów pomiędzy powietrzem pęcherzykowym a krwią, transport
gazów i dyfuzja gazów pomiędzy krwią a komórkami.
Regulacja częstości i głębokości oddychania odbywa się za pośrednictwem ośrodka
oddechowego znajdującego się w rdzeniu przedłużonym.

Układ trawienny

Do układu trawiennego należą: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie

(dwunastnica, jelito czcze, jelito kręte), jelito grube (kątnica z wyrostkiem robaczkowym,
okrężnica wstępująca, okrężnica poprzeczna, okrężnica zstępująca, okrężnica esowata
i odbytnica) oraz wątroba i trzustka.
Spożywane pokarmy zostają w przewodzie pokarmowym poddane obróbce mechanicznej
i chemicznej, tak, aby mogły być wchłonięte. Zawierają one składniki energetyczne
i budulcowe, jakimi są węglowodany, tłuszcze i białka, oraz witaminy, sole mineralne i wodę.
Trawienie w jamie ustnej polega na rozdrobnieniu pokarmu w czasie żucia, wymieszaniu ze
ś

lina i poddaniu działaniu enzymu amylazy ślinowej, która zapoczątkowuje trawienie

węglowodanów.
ś

ołądek spełnia w organizmie człowieka funkcje polegające na: gromadzeniu

i przechowywaniu spożytych pokarmów oraz ich trawieniu. Pokarm zostaje dokładnie
rozdrobniony i zmieszany z sokiem żołądkowym, który zawiera kwas solny, enzymy
trawienne (pepsyna), śluz, sole mineralne i wodę. Pepsyna rozkłada duże cząsteczki białka.
W dwunastnicy, w której odbywają się główne procesy trawienne, treść pokarmowa jest
trawiona do składników prostych, które w jelicie czczym są wchłaniane do krwi. W jelicie
grubym zachodzą cztery zasadnicze procesy: zwrotne wchłanianie wody, wchłanianie
elektrolitów, witamin i aminokwasów, formowanie kału, stałe mnożenie się drobnoustrojów.
Nie strawione i nie wchłonięte składniki pokarmowe, złuszczone komórki nabłonka jelita
i śluz wydalane są na zewnątrz.

Układ moczowy

Do narządów układu moczowego należą: nerki, miedniczki nerkowe, moczowody,

pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerki są narządem parzystym położonym w przestrzeni
zaotrzewnowej na tylnej ścianie jamy brzusznej, w okolicy lędźwiowej. W nerce wyróżnia
się: powierzchnie tylną, powierzchnię przednią, biegun górny, biegun dolny, brzeg boczny
i brzeg przyśrodkowy. Brzeg przyśrodkowy ma zagłębienie zwane wnęką nerki, przez którą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przechodzi moczowód, naczynia i nerwy. Powierzchnia nerki jest pokryta błoną
łącznotkankową, zwaną torebką włóknistą, którą otacza z zewnątrz torebka tłuszczowa. Nerka
jest zbudowana z części zewnętrznej zwanej korą nerki i wewnętrznej rdzenia nerki. Kora
tworzy słupy nerkowe. Słupy nerkowe wnikają pomiędzy piramidy nerkowe, z których
zbudowany jest rdzeń. Piramidy nerkowe swoimi podstawami skierowane są do powierzchni
nerki, natomiast ich wierzchołki, zwane brodawkami nerkowymi zwrócone są w kierunku
zatoki nerkowej. W głębi nerki znajduje się zatoka nerkowa z kielichami mniejszymi
i większymi oraz miedniczka nerkową.
Jednostką morfologiczno-czynnościową nerki jest nefron. Nefron składa się z ciałka
nerkowego i kanalików nerkowych. Ciałko nerkowe położone jest w korze nerki, składa się
z kłębuszka i torebki kłębuszka.
Czynność zewnątrzwydzielnicza nerek związana jest z tworzeniem się moczu. W tworzeniu
moczu udział biorą nefrony. Powstawanie moczu wiąże się z trzema procesami
fizjologicznymi: filtracją, resorpcją i sekrecją.
Miedniczka nerkowa jest łącznotkankowym zbiornikiem znajdującym się we wnęce nerki.
Tworzy się z kielichów nerkowych większych.

Moczowód jest przewodem długości około 33 cm, łączącym miedniczkę nerkową

z pęcherzem moczowym. Wyróżnia się w nim część brzuszną i część miedniczną.
W przebiegu moczowodu wyróżnia się trzy zwężenia: górne, środkowe i dolne.
Pęcherz moczowy jest nieparzystym zbiornikiem moczu spływającego porcjami
z moczowodu. Położony jest w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. Można w nim
wyróżnić: szczyt pęcherza, trzon pęcherz i dno pęcherza. Pojemność pęcherz moczowego
wynosi około 700 ml.

Cewka moczowa ma odmienną budowę u kobiet i u mężczyzn. Cewka moczowa męska

odprowadza mocz i nasienie. Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej
a kończy na żołędzi prącia ujściem zewnętrznym. Dzieli się na część sterczową, błoniastą
i gąbczastą. Cewka moczowa żeńska jest krótka, uchodzi do przedsionka pochwy.
Mocz wydostający się z przewodów brodawkowych gromadzi się w kielichach nerkowych
i miedniczce nerkowej. Moczowodem przemieszcza się do pęcherza moczowego. Oddawanie
moczu następuje na drodze odruchowej za pośrednictwem ośrodka oddawania moczu
zlokalizowanego w części krzyżowej rdzenia kręgowego. Na skutek zwiększonego ciśnienia
w pęcherzu moczowym i rozkurczu zwieraczy cewki moczowej mocz zostaje wydalony na
zewnątrz.

Układ endokrynologiczny

Układ wydzielania wewnętrznego lub układ dokrewny jest systemem, który reguluje

czynności różnych tkanek i narządów za pośrednictwem substancji chemicznych
wydzielanych do krwi (hormonów) przez gruczoły wydzielania wewnętrznego.
Dział medycyny zajmujący się hormonalną regulacją procesów życiowych i jej zaburzeniami
nosi nazwę endokrynologii.
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze nie mają przewodów wyprowadzających, a ich wydzielina
przedostaje się do krwi albo płynu tkankowego, a z nimi do komórek. Hormony oddziałują na
komórki docelowe (komórki, których czynność zmieniana jest przez hormony) wiążąc się
z ich swoistymi receptorami. Związanie hormonu z receptorem wywołuje kaskadę reakcji
chemicznych, uczynniających lub unieczynniających geny i zmianę czynności komórki.
Gruczoły dokrewne występują jako:
–

oddzielne narządy zwarte, których funkcja polega na wydzielaniu wewnętrznym
(przysadka, szyszynka, tarczyca, nadnercza, przytarczyce),

–

zespoły

komórek

endokrynowych

gruczołach

zewnątrzwydzielniczych

(egzokrynowych) lub innych narządach (trzustka, jajniki, jądra),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

pojedyncze komórki endokrynowe, rozsiane w różnych narządach, np. w przewodzie
pokarmowym.

Tabela 5. Gruczoły wydzielania wewnętrznego

Gruczoł wydzielania

wewnętrznego

Hormony

Wpływ hormonów na organizm

Kortykoliberyna

Pobudzanie wydzielania
kortykotropiny (ACTH).

Tyreoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu
tyreotropowego (TSH).

Somatostatyna

Hamowanie wydzielania hormonu
wzrostu (GH).

Somatoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu
wzrostu (GH).

Wazopresyna (uwalniana tylnego
płata przysadki)

Wzrost wchłaniania zwrotnego
wody w kanalikach nerkowych.

Podwzgórze

Oxytocyna (uwalniana tylnego płata
przysadki)

Kurczenie się przewodów
mlecznych, wzmaga skurcze macicy
w czasie porodu.

Somatotropina (hormon wzrostu,
STH)

Pobudza wzrost i rozmnażanie się
komórek.

Adrenokortykotropina
(kortykotropina, ACTH)

Pobudza wydzielanie hormonów
kory nadnerczy.

Tyreotropina (TSH)

Pobudza wydzielanie hormonów
tarczycy.

Hormon luteinizujący (luteotropowy,
lutropina, LH)

U kobiet pobudza owulację,
wytwarzanie ciałka żółtego oraz
produkowanie i uwalnianie
progesteronu. U mężczyzny
stymuluje wydzielanie androgenów
(testosteronu) przez komórki
ś

ródmiąższowe jąder.

Folikulostymulina (folitropina, FSH)

W jajnikach powoduje dojrzewanie
pęcherzyków jajnikowych oraz
produkowanie i uwalnianie przez
nie estrogenów. W jądrach pobudza
spermatogenezę.

Przysadka mózgowa

−

przedni płat

Prolaktyna (PRL)

Pobudza wytwarzanie i wydzielanie
mleka przez gruczoł mleczny.

Melanotropina (hormon
melanotropowy, MSH)

Pobudza syntezę i odkładanie się
barwnika melaniny w komórkach
skóry.

Przysadka mózgowa:

−

tylny płat

Wazopresyna

Oksytocyna

Szyszynka

Melatonina i wazotocyna

Działają hamująco na rozwój
gonad. Regulują okołodobowe
i sezonowe rytmy biologiczne.

Tarczyca

Tyroksyna i trójodotyronina

Wpływają na metabolizm białek,
tłuszczów, węglowodanów, soli
mineralnych i wody w organizmie.

Gruczoły przytarczyczne

Parathormon

Wpływa na metabolizm wapnia
w organizmie.

Trzustka

Insulina

Glukagon

Obniża poziom glukozy we krwi.
Podwyższa zawartość glukozy we
krwi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nadnercza:

−

kora

Glikokortykoidy (kortyzon,
kortykosteron)

Mineralokortykoidy (aldosteron)
Androgeny (testosteron).

Działają na metabolizm
węglowodanów, białek i tłuszczów.
Zwiększają resorpcję zwrotną
w kanalikach nerek.
Działają na syntezę białek.

Nadnercza:

−

rdzeń

Adrenalina
Noradrenalina

Działa na komórki mięśni gładkich
w ścianach naczyń krwionośnych,
przewodzie pokarmowym
i oskrzelach.

Jajniki

Estrogeny

Progesteron

Wpływają na wykształcenie
drugorzędowych cech płciowych,
regulują cykl miesiączkowy.
Przygotowuje błonę śluzowa
macicy do przyjęcia zarodka,
przygotowuje gruczoły sutkowe do
wydzielania mleka.

Jądra

Androgeny - testosteron

Pobudza spermatogenezę, wpływa
na wykształcenie drugorzędowych
cech płciowych.

Skóra
Skóra jest narządem pokrywającym i osłaniającym ciało człowieka.
Głównymi funkcjami skóry są:
–

spełnia czynność percepcyjną ciepła, bólu, dotyku, odbieranie wrażeń dotykowych
(narząd czucia),

–

regulowanie ciepłoty ciała - termoregulacja (w sposób bierny - wypromieniowywanie,
i w sposób czynny - wydalanie potu),

–

resorpcja,

–

wymiana gazowa,

–

ochrona tkanek i organów wewnętrznych przed czynnikami mechanicznymi, fizycznymi,
chemicznymi i biologicznymi (bakteryjnymi, grzybiczymi, wirusowymi itd.),
promieniowaniem świetlnym,

–

wydzielanie różnych substancji,

–

regulowanie gospodarki wodno-elektrolitowej,

–

zapewnia niezmienne warunki dla środowiska wewnętrznego organizmu (homeostazę),

–

przetwarzanie (metabolizowanie) cukrów, białek, tłuszczy i witamin,

–

uczestnictwo w immunostymulacji i w melanogenezie (czynność barwnikotwórcza),

–

ekspresyjną w wyrażaniu stanów emocjonalnych.
Powierzchnia skóry u dorosłego człowieka nie przekracza dwóch metrów kwadratowych,

grubość zaś zależnie od okolicy ciała wynosi od 0,5 do 5 mm. Najbardziej zmienna jest
grubość naskórka, który pod wpływem powtarzających się i długo trwających bodźców
mechanicznych może grubieć bardzo znacznie zwłaszcza w obrębie dłoni i podeszew.
Również znacznym wahaniom ulega grubość podściółki tłuszczowej.
Zespolenie skóry z tkankami głębiej położonymi jest mniej lub więcej ścisłe i decyduje o jej
przesuwalności w stosunku do podłoża niektórych okolicach, np. w obrębie dłoni i podeszew,
skóra jest ściśle zespolona z powięzią przez mocno rozwinięte pęczki łącznotkankowe
i bardzo nieznacznie przesuwalna. Odwrotnie, na grzbiecie rąk skóra jest w znacznym stopniu
przesuwalna i daje się ująć w wysoki fałd.

W stanie fizjologicznym skóra jest do pewnego stopnia rozciągnięta na powierzchni ciała. Ta
zdolność do rozciągania się jest miarą jej jędrności i napięcia. Napięcie skóry u dzieci jest
większe niż u osób starszych. Ta właściwość skóry jest uzależniona od obfitości i zdolności
kurczenia się włókien sprężystych, w mniejszy, stopniu od włókien kolagenowych.
Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Naskórek jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne warstwy

ulegają rogowaceniu.

Skóra właściwa zbudowana jest z elastycznej, mocnej tkanki łącznej.

W skórze

właściwej można wyróżnić dwie warstwy: - warstwa brodawkowata - zewnętrzna strefa skóry
właściwej, warstwa siateczkowata - strefa wewnętrzna skóry właściwej.
W skórze właściwej znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne, włókna nerwowe,
receptory oraz twory nabłonkowe skóry: gruczoły potowe (ekrynowe i apokrynowe), gruczoły
łojowe, paznokcie i włosy.
Skóra właściwa, ku powierzchni, wykształca brodawki, które tworzą tak zwane listewki
skórne.
Krew doprowadzona zostaje do skóry tętniczkami, które przechodzą w naczynia włosowate,
a odprowadzona ze skóry - żyłami.

Tkanka podskórna jest niejednolita w różnych częściach ciała i wyróżnia się tkankę

podskórną z przewagą struktur włóknistych (tkanka podskórna zbita) lub luźnych struktur
(tkanka podskórna luźna - np. tkanka tłuszczowa).

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Z jakich narządów zbudowany jest układ oddechowy?

Gdzie zlokalizowane są narządy układu oddechowego?

Jak są zbudowane i jaka rolę pełnią poszczególne narządy układu oddechowego?

Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny?

Jakie narządy wchodzą w skład układu trawiennego?

Jak są zbudowane poszczególne narządy układu trawiennego?

Jakie narządy należą do układu moczowego?

Jaką budowę mają nerki?

Co to jest nefron?

10.

Jak wytwarzany jest mocz?

11.

Co to jest moczowód i gdzie się znajduje?

12.

Jak zbudowany jest pęcherz moczowy i jaką funkcje pełni?

13.

Jaką budowę ma cewka moczowa męska i żeńska?

14.

Które gruczoły i z jakiego powodu nazywamy gruczołami dokrewnymi?

15.

Jaki nazywają się poszczególne gruczoły wewnątrzwydzielnicze?

16.

Jakie hormony produkują i jaki jest ich wpływ na organizm?

17.

Jaka jest rola skóry?

18.

Jaką budowę ma skóra?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność płuc.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę płuc, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu płuc, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności płuc,

posłużyć się schematem płuc,

zaznaczyć na schemacie poszczególne części płuca,

wykonać kilka głębokich oddechów, zwrócić uwagę na ruchy klatki piersiowej,

wyjaśnić w oparciu o poczynione obserwacje na czym polega wentylacja płuc.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru.

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę płuc,

−

model płuc,

−

schemat budowy płuca prawego i lewego,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę żołądka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę żołądka, skorzystać
z tablic i modelu żołądka znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy żołądka,

na schemacie przedstawiającym żołądek oznaczyć poszczególne jego części,

opisać lokalizację, funkcje, budowę ścian żołądka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

schemat budowy zewnętrznej żołądka,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj budowę makroskopową nerek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nerki, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek,

posłużyć się schematem nerki,

zaznaczyć na schemacie nerki: korę nerki, rdzeń nerki, kielichy nerkowe i miedniczkę
nerkową,

wskazać na schemacie lub modelu nerki słupy nerkowe i piramidy nerkowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę nerek,

−

model nerki,

−

schemat budowy nerki,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Dokonaj analizy budowy i funkcji skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając budowę skóry, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności skóry,

wypisać funkcje skóry,

wymienić i krótko opisać warstwy skóry,

wyjaśnić co to są twory nabłonkowe skóry i jak są zbudowane.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić rolę układu oddechowego w organizmie człowieka?

wymienić narządy z jakich zbudowany jest układ oddechowy?

przedstawić budowę i czynność poszczególnych narządów układu
oddechowego?

wyjaśnić rolę jaką pełni w organizmie człowieka układ trawienny?

nazwać narządy wchodzące w skład układu trawiennego?

wyjaśnić jak zbudowane są poszczególne narządy układu
trawiennego i jaka jest ich rola w trawieniu?

nazwać narządy należące do układu moczowego?

przedstawić budowę makroskopowa nerki?

przedstawić budowę nefronu?

10)

wyjaśnić na czym polega proces wytwarzania moczu?

11)

wyjaśnić rolę skóry?

12)

scharakteryzować budowę skóry?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Podstawowe procesy patologiczne

4.10.1. Materiał nauczania

Patologia to nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych

i morfologicznych, składających się na proces chorobowy. Dział patologii zajmujący się
przyczynami chorób, nosi nazwę etiologii. Określanie mechanizmu zaburzeń pojawiających
się w chorobie jest zadaniem patogenezy.

Choroba jest takim stanem organizmu, w którym człowiek czuje się źle, a tego złego

samopoczucia nie można powiązać z krótkotrwałym, przejściowym uwarunkowaniem
psychologicznym lub bytowym, lecz z dolegliwościami wywołanymi przez zmiany
strukturalne lub zmienioną czynność organizmu. Przez dolegliwości rozumiemy przy tym
doznania, które są przejawem nieprawidłowych zmian struktury organizmu lub zaburzeń
regulacji funkcji narządów.
Czynniki chorobotwórcze są następujące:
–

czynniki genetyczne (mutacje genowe, mutacje chromosomalne),

–

czynniki fizyczne: uraz mechaniczny, działanie wysokiej i niskiej temperatury, prądu
elektrycznego, hałasu i ultradźwięków, promieniowania jonizującego, ciśnienia
atmosferycznego,

–

czynniki chemiczne (toksyny chemiczne w postaci gazów, pary, dymów, związków
chemicznych, środki owadobójcze, pestycydy),

–

czynniki zakaźne (drobnoustroje),

–

czynniki środowiskowe (woda, klimat),

–

starzenie się organizmu,

–

uraz psychiczny.

Klasyfikacja chorób

Przyczyny chorób są liczne i zróżnicowane. Najogólniej można je podzielić na: wrodzone

i nabyte.
Największą i najlepiej poznaną grupą chorób są choroby zakaźne. Inne grupy chorób to:
–

choroby genetyczne,

–

choroby wywołane urazem lub przeciążeniem,

–

choroby psychiczne,

–

choroby autoimmunologiczne,

–

choroby z niedożywienia, przekarmienia lub niedoborów pokarmowych,

–

choroby hormonalne,

–

choroby pasożytnicze parazytozy,

–

choroby o nieznanej przyczynie (etiologii),

–

choroby jatrogenne.

Choroby klasyfikuje się względu na:
–

etiologię: zakaźne, nie zakaźne,

–

podstawy anatomiczno-topograficzne: serca, nerek, płuc,

–

wiek i płeć: kobiece, podeszłego wieku, wieku dziecięcego,

–

zasięg zmian chorobowych: czynnościowe, zwyrodnieniowe,

–

mechanizmy czynnościowe: alergiczne, zwyrodnieniowe,

–

dyscypliny medyczne: chirurgiczne, internistyczne,

–

dziedziczne,

–

wrodzone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg choroby

Okres utajenia (dla chorób zakaźnych okres wylęgania). Trwa od zadziałania czynnika

chorobotwórczego do wystąpienia objawów.

Okres zwiastunów (prodromalny). Trwa od pojawienia się pierwszych objawów do

pełnego rozwoju objawów klinicznych. Okres ten może kończyć się wyzdrowieniem,
ponieważ mechanizmy obronne ustroju mogą być bardzo silne i zahamować rozwój choroby.

Okres jawny. To okres, w którym występują podstawowe objawy choroby:

–

podmiotowe (odczuwane przez pacjenta),

–

przedmiotowe (widoczne).

Przebieg tego okresu zależy od reakcji ustroju na bodziec patologiczny. Pod względem
nasilenia procesu chorobotwórczego choroby dzielimy na: ostre, podostrz i przewlekłe.

Okres zdrowienia. To okres, kiedy, podstawowe objawy choroby zaczynają się

wycofywać.

Wyzdrowienie. Pełne wyzdrowienie oznacza likwidację wszystkich zaburzeń

i przywrócenie pełnej funkcji ustroju.

Starzenie się organizmu człowieka
Ustrój człowieka przechodzi trzy stadia rozwoju osobniczego. Są to okresy: rozwoju
i wzrostu, dojrzałości i starzenia się.
Starzenie się określamy jako postępujące z czasem obniżanie się czynnościowej sprawności
ustroju, zmniejszające jego zdolność przystosowania do warunków środowiska oraz
zwiększające prawdopodobieństwo śmierci.
Wiek starości to stopniowo nasilające się zmiany wsteczne prawie wszystkich narządów.
Dzieli się na trzy stopnie (WHO):

−

stopień I – wiek podeszły, od 60 – 75 r. ż,

−

stopień II – właściwa starość, trwa do 90 r. ż.,

−

stopień III – późna starość, długowieczność powyżej 90 r. ż.

Zmiany inwolucyjne w wieku geriatrycznym:

–

sposób poruszania się – ostrożne i powolne ruchy, mniejsza zdolność ruchów
precyzyjnych, drobne kroczki bez odrywania stóp od ziemi, posuwanie się,

–

sylwetka – wzrost niższy o kilka centymetrów, przygarbiona sylwetka, okrągłe plecy,
opadnięte łopatki, głowa pochylona do przodu,

–

skóra – szorstka z łatwo łuszczącym się zrogowaciałym naskórkiem, sucha,
pomarszczona, wiotka, mało elastyczna, włosy cienkie, kruche,

–

układ krążenia – rozsiane zmiany miażdżycowe, niedokrwienie narządów, podwyższone
ciśnienie tętnicze,

–

układ oddechowy – zwiotczała, mało sprężysta tkanka płucna, zmniejszenie pojemności
ż

yciowej płuc, zmiana barwy głosu,

–

układ pokarmowy – obniżona sekrecja żołądkowa, jelitowa i trzustkowa, spowolniona
perystaltyka jelit, skłonność do zaparć,

–

układ moczowy – mniejsza diureza dobowa, przerost gruczołu krokowego u mężczyzn,
nietrzymanie moczu,

–

układ gruczołów dokrewnych i odpornościowy – wygaśnięcie czynności gonad, większa
podatność na zakażenia,

–

układ nerwowy – trudności w dostosowaniu się do warunków otoczenia, drżenie rąk,
osłabienie pamięci i zdolności postrzegania, apatia, drażliwość,

–

narząd wzroku i słuchu – utrata bliskiego widzenia, słabsze widzenie, zaćma, słabsze
słyszenie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

odrębności psychiczne – zmniejszona zdolność przystosowywania się do nowych
sytuacji, osłabiona pamięć, pobudliwość emocjonalna, ograniczenie kontaktów z ludźmi,
nieufność, podejrzliwość oraz ograniczenie społecznej aktywności.

Przez śmierć rozumiemy przerwanie życia wszystkich narządów i tkanek (śmierć
biologiczna).
Śmierć kliniczna – krótkotrwały (5 min) stan zaniku widocznych oznak życia organizmu,
takich jak bicie serca, oddychanie czy krążenie krwi. Od stanu śmierci biologicznej różni się
nieprzerwanym występowaniem aktywności mózgu, możliwej do stwierdzenia za pomocą
badania elektroencefalograficznego (EEG). W niektórych sytuacjach u pacjenta znajdującego
się w stanie śmierci klinicznej mogą zostać przywrócone oznaki życia po zastosowaniu
zabiegów resuscytacyjnych. W przypadku niepowodzenia lub zaniechania resuscytacji po
kilku minutach dochodzi do śmierci mózgu i wtedy mówimy o śmierci biologicznej.

Podstawowe procesy patologiczne

Zapalenie jest odpowiedzią żyjących tkanek na uszkodzenie komórkowe, które

powoduje uruchomienie wrodzonych i nabytych mechanizmów odporności. Celem zapalenia
jest zlokalizowanie i wyeliminowanie czynnika wywołującego zapalenie, ograniczenie
uszkodzenia tkankowego i przywrócenie prawidłowego stanu. W zależności od czasu trwania
i natężenia objawów zapalenia dzielą się na ostre i przewlekłe. Do przyczyn zapaleń zalicza się:
–

czynniki fizyczne (uraz, wysoka lub niska temperatura, światło ultrafioletowe,
promieniowanie),

–

substancje chemiczne drażniące, żrące,

–

zakażenia bakteryjne, wirusowe, grzybicze,

–

nadwrażliwość immunologiczna,

–

martwica tkanek.

Objawy ostrego zapalenia to: zaczerwienienie, wzmożone ocieplenie, obrzmienie, ból,

upośledzenie czynności.
W ognisku zapalnym dochodzi do zaburzeń w krążeniu, zmian wstecznych i zmian
rozplemowych.
W ostrym zapaleniu dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych. Prowadzi to do
zwiększenia przepływu krwi w uszkodzonym obszarze. Następuje wzrost przepuszczalności
naczyń. Tworzy się wysięk i obrzęk zapalny. Struktury komórkowe ulęgają zmianom
wstecznym. W przebiegu przewlekłych zapaleń pojawiają się zmiany rozplemowe polegające
głównie na rozroście komórek tkanki łącznej.

Typy zapaleń
–

zapalenie włóknikowe – dochodzi do odkładania się zwiększonej ilości włóknika na
powierzchni tkanek np. w ostrym zapaleniu opłucnej,

–

zapalenie ropne (powierzchowne i głębokie) – charakteryzuje się wytwarzaniem ropy,

–

zapalenie krwotoczne – przebiegające z uszkodzeniem i przerwaniem ciągłości naczyń,

–

zapalenie ziarniniakowe – występuje w zapaleniach przewlekłych.

Ogólnoustrojowe następstwa zapaleń

Zarówno ostre, jaki i przewlekłe zapalenia są odpowiedzialne za wiele następstw

ogólnoustrojowych, takich jak:
–

gorączka,

–

złe samopoczucie, nudności, utrata łaknienia,

–

utrata masy ciała (w zapaleniach przewlekłych),

–

powiększenie miejscowych i odległych węzłów chłonnych,

–

zwiększona szybkość opadania krwinek czerwonych i leukocytoza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zmiany wsteczne

Komórki mogą ulegać niszczeniu odwracalnemu oraz nieodwracalnemu. Zmiany

wsteczne są zaburzeniami w budowie komórek, tkanek i narządów prowadzacych do
upośledzenia ich czynności. Do zmian wstecznych zaliczamy wady rozwojowe, zaniki,
zwyrodnienia, martwice. Zanik jest to zmniejszenie się objętości poszczególnych komórek
prowadzących do pomniejszenia się rozmiarów całego narządu. Zwyrodnienie jest skutkiem
zaburzeń przemiany materii i polega na gromadzeniu się w komórkach substancji, które
normalnie w nich nie występują lub, których ilość jest znacznie mniejsza. Niszczenie
nieodwracalne to martwica. Martwica to śmierć komórek lub tkanek, które nadal są częścią
ż

ywego organizmu. Do martwicy dochodzi na skutek uszkodzenia komórek, któremu

towarzyszy odpowiedź zapalna, a następnie utrata integralności błony komórkowej.
Histologicznie wyróżnia się następujące typy martwicy: skrzepowa, rozpływna, serowata,
zgorzel.

Zmiany rozplemowe

Wśród zmian rozplemowych wyróżniamy: odrost i naprawę tkanek, gojenie się ran,

rozrost i przerost.
–

Odrost polega na wyrównaniu ubytku tkanki przez takie same komórki, które uległy
zniszczeniu. Jeżeli tkanka nie ma możliwości odrostu jej uszkodzenie może być
wyrównane przez zastąpienie ubytku tkanka łączną. Proces ten nazywamy naprawą.

–

Gojenie się ran. Najlepszą możliwością gojenia się rany jest rychłozrost. Brzegi rany są
zespajane przez złogi włóknika, który stopniowo jest zastępowany przez kolagen
i pokrywany regenerującym się naskórkiem.

Gojenie się przez ziarninowanie to gojenie się w procesie naprawy tkanek.

Rozrost i przerost
–

Nowotwór to nieprawidłowa masa tkankowa powstała w wyniku autonomicznego,
nieuporządkowanego wzrostu.

–

Dysplazja jest nieuporządkowanym rozrostem komórek powodującym zmiany ich
rozmiaru, kształtu i organizacji. Może być odwracalna, ale może też poprzedzać
nowotwór (stan przedrakowy).

–

Metaplazja jest zmianą jednego typu zróżnicowanej tkanki w inny, zwykle
w odpowiedzi na czynnik drażniący. Jest procesem odwracalnym.
Nowotwory mogą być sklasyfikowane jako łagodne lub złośliwe zależnie od ich wyglądu

i cech. Nowotwór łagodny jest ograniczonym guzem, który nie nacieka na okoliczne tkanki
ani nie daje przerzutów do innych narządów. Nowotwory złośliwe mogą naciekać i dawać
przerzuty do odległych narządów.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czym zajmuje się patologia?

Co to jest choroba?

Jakie czynniki wywołują chorobę?

Jak można sklasyfikować choroby?

Jakie okresy można wyróżnić w przebiegu choroby?

Jak starzeje się organizm ludzki?

Jak można zdefiniować śmierć i jakie są jej rodzaje?

Co to jest zapalenie i jakie są jego objawy miejscowe i ogólnoustrojowe?

Jakie wyróżnia się typy zapaleń?

10.

Co to są zmiany wsteczne?

11.

Co to są zmiany rozplemowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj przebieg choroby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat przebiegu choroby,

wypisać etapy choroby,

scharakteryzować krótko istotę każdego etapu choroby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj proces starzenia się organizmu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat starzenia się organizmu
człowieka,

dokonać podziału starości,

wypisać układy budujące organizm człowieka,

określić zmiany inwolucyjne zachodzące w poszczególnych układach wskutek starzenia
się organizmu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie patologia?

zdefiniować pojecie choroby?

wymienić czynniki chorobotwórcze?

sklasyfikować choroby?

wyjaśnić jak przebiega choroba?

scharakteryzować starzenie się organizmu człowieka?

zdefiniować śmierć i przedstawić rodzaje śmierci?

wyjaśnić istotę i przebieg zapalenia?

wyjaśnić istotę zmian wstecznych?

10)

wyjaśnić istotę zmian rozplemowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Patologia narządów ruchu

4.11.1. Materiał nauczania

Wady rozwojowe stawów

Do najczęściej występujących wad wrodzonych stawów należą dysplazja stawu

biodrowego i stopa końsko-szpotawa.
Dysplazja jest to niepełne wykształcenie się stawu biodrowego w okresie życia płodowego.
Dysplazja stawu biodrowego objawia się jego niestabilnością; dużą wartość diagnostyczną
mają dodatni objawy przeskakiwania (objaw Ortolaniego) i wyważania (Barlowa);
w jednostronnej dysplazji stwierdza się skrócenie kończyny. Objawami o mniejszej wartości
diagnostycznej są: ograniczenie odwodzenia w stawie, zwiększona rotacja wewnętrzna
kończyny w uszkodzonym stawie, zmniejszona ruchomość kończyny, tzw. objaw
pompowania, widoczna asymetria fałdów tłuszczowych u noworodka: udowych,
pachwinowych i pośladkowych.

Leczenie należy wdrożyć jak najwcześniej, w pierwszych dniach życia dziecka. Na

początku polega na utrzymaniu kończyn dolnych w pozycji płodowej, w zgięciu około 110°
i odwiedzeniu około 50°; najczęściej stosuje się w tym celu specjalne uprzęże, np. uprząż
Pawlika, poduszka Frejki, w Polsce popularna jest również szyna (rozwórka) Koszli. W razie
braku repozycji metodą z wyboru jest leczenie operacyjne, korygujące dysplastyczną
panewkę.

Dysplazja nie rozpoznana i nie leczona, postępuje prowadząc do nieodwracalnych zmian.

Z chwilą, gdy dziecko zaczyna chodzić, nieprawidłowo wykształcona panewka nie jest
w stanie utrzymać głowy kości udowej co doprowadza do jej powolnego wysuwania się.
Głowa w ten sposób powoduje dalsze zniekształcanie panewki biodra, bądź w najgorszym
wypadku wychodzi całkowicie z panewki, co określa się zwichnięciem biodra. Objawami,
które stwierdza się w rozpoznaniu późnym dysplazji są między innymi: skrócenie kończyny,
wypuklenie krętarza większego oraz nieprawidłowy chód. W miarę wzrostu dochodzi do
szybkiego zużycia się nieprawidłowo ukształtowanego stawu co prowadzi do zwyrodnienia.
W przypadku niepodjęcia leczenia dochodzi do zmian wtórnych: opóźnienia rozwoju jądra
kostnienia i zmiany kierunku wzrostu głowy kości udowej, co prowadzi do powstania biodra
koślawego. Przemieszczona do góry głowa kości udowej wytwarza panewkę wtórną.
W późniejszym czasie dochodzi do wytworzenia zmian zwyrodnieniowych.

Stopa końsko-szpotawa

Wrodzona stopa końsko-szpotawa może występować jako wada jedno lub obustronna,

jako wada izolowana, lub w połączeniu z innymi wadami narządów ruchu.

Polega ono na

patologicznym ustawieniu stopy z powodu przemieszczenia kości stępu (podwichnięcie
okołoskokowe); towarzyszą temu zmiany w mięśniach, więzadłach i torebkach stawowych.
Wada jest widoczna zaraz po urodzeniu. Zniekształcenie polega na:
1.

ustawieniu stopy w zgięciu podeszwowym,

odwróceniu (szpotawość) powodującemu skręcenie podeszwy do wewnątrz,

przywiedzeniu przodostopia,

wydrążeniu sklepienia podłużnego stopy.

Przyczyny powstawania tego zniekształcenia nie są do końca ustalone.
Wrodzona stopa końsko-szpotawa dzieli się na kilka odmian klinicznych:
–

Postać habitualna (ułożeniowa). Stopa ma normalną wielkość i smukły kształt.
W czasie pierwszego badania możliwa jest pełna korekcja bierna. Dalszy rozwój stopy
(po jej skorygowaniu metodami nieoperacyjnymi) jest normalny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Postać idiopatyczna. Stopa jest nieco mniejsza, dość smukła. W czasie pierwszego
badania korekcja bierna deformacji jest niepełna. Część przypadków da się wyleczyć
zachowawcze, a u części dzieci konieczne jest również leczenie operacyjne.

–

Stopa krótka, szeroka, sztywna. Stopa jest krótka, szeroka, o zatartych obrysach.
W czasie pierwszego badania obserwowana jest duża szpotawość i ustawienie końskie
stop. Wada w znikomym stopniu poddaje się korekcji i zwykle wymaga leczenia
operacyjnego.

Leczenie:
Leczenie zachowawcze należy rozpocząć zaraz po urodzeniu tak, aby w momencie gdy
dziecko zaczyna chodzić stopa była prawidłowo ustawiona. Leczenie zachowawcze polega na
prowadzeniu odpowiednich ćwiczeń, stopniowym ręcznym kształtowaniu stóp dziecka. Efekt
uzyskany ćwiczeniami jest stabilizowany w opatrunku gipsowym lub syntetycznym.
opatrunki gipsowe stosuje się u dzieci od drugiego miesiąca życia, zaś u dzieci większych –
szyny ortopedyczne Saint Germanie, Denis-Browne`a i inne. Dzieci zaczynające chodzić
noszą specjalne obuwie utrzymujące uzyskana korekcję.
Leczenie jest żmudne i długotrwałe. Leczenie operacyjne stosowane jest u dzieci których
stopy nie poddają się leczeniu zachowawczemu (stopy „twarde”).
Po zabiegu operacyjnym wskazane jest kontynuowanie leczenia zachowawczego
i rehabilitacja. Najpierw gips udowy 6 tygodni (w tym przez pierwsze 10-14 dni w końskim
ustawieniu stopy), potem usunięcie gwoździ stabilizujących i gips podudziowy przez 6-9
tygodni, następnie buty ortopedyczne (później wkładki do butów), oraz łuska do zakładania
na noc.
Mimo prawidłowego leczenia u części dzieci występują nawroty deformacji, wymagające
odrębnego postępowania leczniczego.

Stopa płasko-koślawa
Stopy maja typowy kształt upodabniający je di bieguna kołyski, zakres ruchów zaś
ograniczony.

Stopa piętowa
Wada objawia się skrajnym zgięciem grzbietowym stopy, tak że grzbiet stopy może się
zetknąć z przednia powierzchnią goleni.

Stopa przywiedziona
Istota wady jest wyraźne zagięcie osi stóp i przodostopia ku przodowi i w stawach stępowo-
ś

ródstopnych Lisfranka.

Boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza)
Boczne skrzywienie kręgosłupa dzieli się na skrzywienie idiopatyczne, czyli nieznanego
pochodzenia, oraz skrzywienie wtórne (kompensacyjne) powstające z powodu znanych
wrodzonych lub nabytych chorób i wad ciała.

Skrzywienia idiopatyczne dotyczą górnych kręgów piersiowych i dolnych kręgów szyjnych.
Wykrzywieniu kręgosłup do boku, tyłu i przodu towarzyszy jednocześnie torsja kręgów,
rotacja kręgów oraz torsja klatki piersiowej, co powoduje typowe zniekształcenie klatki
piersiowej (garb) z powodu wypchnięcia żeber i przemieszczenia łopatek. Choroba postępuje
aż do momentu ukończenia wzrostu kręgosłupa.
Rotacja kręgów jest to skręcenie wokół osi długiej kręgosłupa, największe na szczycie
skrzywienia, bierze udział w tworzeniu garbu żebrowego po stronie wypukłej, a wgłębienia
po stronie wklęsłej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Torsja kręgów polega na zniekształceniu trzonów, łuków i wyrostków kręgowych
w następstwie pociągania ich przez mięsnie i więzadła oraz nacisku przez sąsiednie kręgi.
Torsja klatki piersiowej polega na skręceniu jej w stronę wklęsłą na wysokości szczytu
skrzywienia. Część ta ustawiona jest skośnie do płaszczyzny czołowej, natomiast część górna
i dolna wykazują coraz to mniejsze skręcenie. Dużej torsji i skręceniu klatki piersiowej
towarzyszy przemieszczenie serca, dużych naczyń i płuc, co może być przyczyna
niewydolności krążenia, oddychania i innych powikłań.
Skrzywienie wtórne wywołują wrodzone wady kręgosłupa i klatki piersiowej lub choroby
nabyte. Do skrzywień wtórnych zalicza się też tzw. skrzywienia kompensacyjne, powstające
np. w przypadku nierównych kończyn dolnych, w przykurczach dużych stawów, oraz
odruchowe skrzywienie powstające pod wpływem bólu, np. bólu krzyża.

Objawy skoliozy

Do pierwszych objawów skoliozy należą: wystawanie biodra, pogłębienie trójkąta talii,

wystawanie i uniesienie łopatki i barku.
Po nachyleniu można zauważyć boczne łukowate wygięcie linii wyrostków kolczastych.
Nasilenie skolioz określamy stopniami: I stopień - do 30°, II stopień od 31-60°, III stopień –
od 61-90°, IV stopień – powyżej 90°.

Leczenie
Leczenie zachowawcze może być skuteczne w skoliozach I°. Polega ono na:
–

eliminowaniu sytuacji i czynników prowadzących do osłabienia mięśni poprzez
ć

wiczenia kondycyjne i korekcyjne,

–

eliminowaniu sytuacji mogących nasilić skrzywienie poprzez zakaz dźwigania ciężarów,
noszenie ciężkiej odzieży, ciężkich teczek,

–

eliminowaniu szkodliwego działania grawitacji poprzez unikanie pozycji siedzącej
i stojącej na korzyść pozycji leżącej na brzuchu,

–

spaniu na wklęsłym boku, w celu korygowania skrzywienia pod wpływem siły ciężkości,

–

stosowaniu wyciągów, np. za głowę pętlą Gilssona, za miednicę,

–

pływaniu stylem klasycznym i kraulem na grzbiecie,

–

stosowaniu okładów parafinowych i masażów jako przygotowanie do ćwiczeń
redresyjnych i rozluźniających kręgosłup,

–

wykonywaniu ćwiczeń oddechowych.

Duże znaczenie w leczeniu nasilających się skolioz II i III° mają gorsety ortopedyczne. Sa to
gorsety czynne i czynno-bierne, mające za zadanie zahamowanie progresji i przygotowanie
do leczenia operacyjnego.
Leczenie operacyjne stosowane jest w szybko pogarszających się skoliozach II stopnia oraz
w skoliozach III i IV stopnia, po kilkumiesięcznym leczeniu zachowawczym.

Zniekształcenia i dysfunkcje wzrostowe i nabyte

Jałowe martwice kości

Do martwicy kości czy chrząstki dochodzi na skutek upośledzenia dopływu krwi.

Przyczyny mogą być różnorodne: predyspozycje wrodzone, przeciążenia i mikrourazy,
zaburzenia hormonalne, zatory i inne.

Choroba Parthesa

Jest to jałowa martwica górnej nasady (głowy) kości udowej, tworzącej wraz z panewka

staw biodrowy. dochodzi do czasowego zmiękczenia głowy kości udowej i następowego jej
zniekształcenia pod wpływem działania masy ciała. Choroba występuje u dzieci między
5 a 10 rokiem życia i zazwyczaj dotyczy jednego stawu biodrowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najczęściej dziecko skarży się na bóle w pachwinie promieniujące do uda, ale często
pierwszym objawem jest utykanie na skutek bezwiednego oszczędzania chorej kończyny.
Leczenie polega na długotrwałym odciążeniu chorego stawu (1/2–1 roku) za pomocą
wyciągów, opatrunków gipsowych i aparatów ortopedycznych. W dużej liczbie przypadków
możliwe jest leczenie operacyjne które znacznie skraca okres leczenia i daje większe
gwarancje wyleczenia.

Choroba Scheuermana

Istotą choroby jest zaburzenie procesu kostnienia trzonów kręgowych w odcinku

piersiowym kręgosłupa z powodu jałowej martwicy nasad tych trzonów. Choroba objawia się
niewielkiego stopnia pobolewaniem pleców i klatki piersiowej oraz narastającym
tyłowygięciem kręgosłupa piersiowego, dzięki czemu zyskała nazwę kifozy dorastających lub
zespołu okrągłych pleców. Występuje w wieku 12–14 lat. O rozpoznaniu choroby,
szczególnie w jej fazie początkowej, decyduje badanie radiologiczne.

Leczenie
Powodzenie leczenia uzależnione jest od zahamowania procesu klinowacenia kręgów, a więc
od odciążenia przednich części zmienionych chorobowo trzonów kręgowych. Odciążenie tych
kręgów uzyskuje się przez:
–

ograniczenie pozycji siedzącej ciała z pochyleniem tułowia do przodu,

–

rozciąganie przykurczonych mięśni tułowia, np. mm. piersiowych,

–

wzmocnienie mięśnia prostownika grzbietu,

–

naukę prawidłowej postawy ciała.

Aby leczenie przyniosło spodziewany skutek, konieczna jest zmiana trybu życia, łącznie
z noszeniem gorsetu gipsowego lub ortopedycznego, oraz spędzanie większej części dnia
w pozycji leżącej, również na brzuchu z podparciem górnej części tułowia (rękojeść mostka).
Spanie i leżenie w pozycji na plecach jest możliwe jedynie przy korzystaniu z płaskiej
poduszki pod głową.

Choroby zwyrodnieniowe narządów ruchu

Zmiany zwyrodnieniowe stawów

Zmiany zwyrodnieniowe stawów są jedną z najbardziej powszechnych chorób

zwyrodnieniowych. Przyczyny zmian zwyrodnieniowych mogą być różnorodne:
–

uszkodzenie chrząstki i tkanki kostnej przez proces zapalny, uraz, przeciążenie stawu,
niesymetryczny nadmierny nacisk,

–

uszkodzenie chrząstki i tkanki kostnej na tle wibracji, ograniczenia ruchów, braku
kontroli nerwowo-mięśniowej, nieprawidłowych ruchów w następstwie uszkodzenia
więzadeł, odkształceń sąsiednich stawów lub przeciwległej kończyny, nieprawidłowych
stosunków

biomechanicznych

stawu,

takich

jak

niezborność,

nadwichnięcia,

nieprawidłowe ustawienie obwodowej części kończyny, niefizjologiczne ruchy
poszczególnych składowych stawu,

–

odkształcenie końców stawowych na tle patologicznej podatności kości na nacisk np.
w następstwie odwapnienia, procesów zapalnych, zaburzeń hormonalnych, długotrwałego
unieruchomienia, porażeń, a także zmian składu i metabolizmu tkanki kostnej.
Z wiekiem chrząstka stawowa staje się mniej elastyczna, gorzej amortyzuje wstrząsy

i nierówności, łatwiej ulega uszkodzeniu. Chrząstka szklista ma minimalne zdolności
regeneracyjne. Ubytki jej wypełnia tkanka bliznowata. Od strony podchrzęstnej warstwy kości
wrastają w chrząstkę naczynia, wokół których postępuje proces jej wapnienia i kostnienia.
W ten sposób koniec stawowy pozbawiony zostaje chrząstki. Zmiany zwyrodnieniowe staja się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przyczyna bólów, narastających przykurczów, odkształceń, ograniczenia ruchów, niemożności
chodzenia.

Leczenie powinno być przyczynowe lub uwzględniać przyczynę, jeśli jest znana, należy

także: 1) dbać o należną masę ciała, 2) zmienić rodzaj lub warunki pracy, gdy wpływa
szkodliwie 3) stosować ćwiczenia ruchowe, po złagodzeniu dolegliwości fizykoterapią,
4) stosować ćwiczenia izometryczne, wzmacniające napięcie mięśni, ukierunkowane na
zwalczanie przykurczów, stabilizację kręgosłupa itp. Leczenie objawowe preparatami
farmakologicznymi, fizykoterapia, połączone z usprawnianiem leczniczym łagodzi bóle nie
zatrzymując nasilania się zniekształceń.

Leczenie operacyjne jest wskazane, gdy końce stawowe są pozbawione chrząstki,

zniekształcone, niezborne, ruchy znacznie ograniczone i sprawiające ból nie ustępujący po
leczeniu zachowawczym.
Do często występujących chorób zwyrodnieniowych należą zmiany:
–

zwyrodnieniowe krążka międzykręgowego (dyskopatia)a jej następstwem jest
niestabilność kręgów, która rozpoczyna tworzenie się zmian zwyrodnieniowych kręgów
i stawów międzykręgowych,

–

zwyrodnieniowe stawu ramiennego i tkanek okołostawowych,

–

zmiany zwyrodnieniowe stawu łokciowego,

–

zmiany zwyrodnieniowe nadgarstka i pochewek ścięgnistych,

–

zmiany zwyrodnieniowe stawu biodrowego,

–

zmiany zwyrodnieniowe stawu kolanowego.

Zniekształcenia i dysfunkcje narządów ruchu w chorobach układu nerwowo-
mięśniowego

Zanik czynności bądź dysfunkcja neuronów centralnych i obwodowych pociąga za sobą

oprócz zaburzenia czynności odpowiednich grup mięśniowych także dysfunkcje
i zniekształcenia w odległych odcinkach narządu ruchu. Uszkodzenie neuronów centralnych
powoduje zaburzenia napięcia zamierzonej i odruchowej czynności układu nerwowo-
-mięśniowego w postaci: spastyczności, wzmożenia odruchów patologicznych, gdy uszkodzone
są ośrodki i drogi piramidowe oraz zmian napięcia, ruchów mimowolnych, hipo i hiperkinezy,
gdy uszkodzone są ośrodki i drogi pozapiramidowe. Zaburzenia równowagi, poczucia pionu,
propriocepcji są wynikiem uszkodzenia móżdżku i ośrodków narządu równowagi.

Uszkodzenie nerwów obwodowych, z komórkami rogów przednich rdzenia i nerwów

czaszkowych, powodują porażenia lub niedowłady wiotkie i zaburzenia lub zniesienie czucia
powierzchownego i głębokiego.

Porażeniem nazywa się całkowitą niemożność wykonywania ruchu (kończyny)

w wyniku braku dopływu bodźców nerwowych do mięśni, natomiast niedowład oznacza
zmniejszenie siły mięśni z ograniczeniem zakresu ruchu.

Porażenia i niedowłady spastyczne

U dorosłych przyczyny niedowładów spastycznych są różne: choroby zwyrodnieniowe

i zapalne mózgu i rdzenia, uszkodzenia urazowe, ucisk przez krwiak, nowotwór i inne.
Obraz niedowładów spastycznych zależy od lokalizacji oraz od rozległości uszkodzenia
ośrodków i dróg nerwowych piramidowych.
Wyróżniamy niedowłady lub porażenia:
–

jednokończynowe,

–

połowicze, gdy zmiany dotyczą jednoimiennej kończyny górnej i dolnej,

–

dwukończynowe, gdy obejmuje obie kończyny dolne lub górne,

–

dczterokończynowe.

Stopnie niedowładów spastycznych:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

I° - wzmożone odruchy ścięgnowe, skórne, okostnowe, odruch Babińskiego, bez
patologicznych ustawień i przykurczów; wzmożona reakcja mięśni w zapisach EMG,
II° - nieprawidłowe ustawienie w czasie ruchu i pobudzenia, poruszanie się upośledzone,
nieduże zaburzenia koordynacji,
III° - przykurcze stawów i mięśni, dyskoordynacja ruchów przy zachowaniu ruchów
czynnych, sprawność ruchów jest wyraźnie upośledzona,
IV° - brak czynnych, zamierzonych ruchów kończyn lub grupy mięśni, wyraźne przykurcze
nasilające się w czasie próby ruchu i w czasie stanów emocjonalnych.

Typowe ustawienia u spastyków

Kończyna górna: ramię ustawia się w lekkim odwiedzeniu skręceniu do wewnątrz, łokcie

w zgięciu, przedramię w nawróceniu, nadgarstek w zgięciu, kciuk w dłoni, palce w zgięciu.

Kończyna dolna: staw biodrowy ustawia się w zgięciu, przywiedzeniu i skręceniu do

wewnątrz, kolano w zgięciu, stopa w ustawieniu końskim z komponentem płasko-koślawym
lub szpotawym.

Sposób poruszania się chorych jest charakterystyczny: chód jest spowolniony, wykrok

opóźniony i odbywa się z oporem. Cała sylwetka jest napięta, pochylona do przodu, w czasie
chodu nachylająca się na boki, uda przywiedzione i skręcone do wewnątrz, kolana mogą się
krzyżować.

Porażenia i niedowłady wiotkie

Uszkodzenie neuronów obwodowych powoduje w zależności od liczby uszkodzonych

neuronów niedowłady lub porażenia wiotkie i zaburzenia czucia powierzchownego
i głębokiego.
Przyczyny niedowładów i porażeń: zapalne, urazowe (przecięcie, ucisk, zaburzenia krążenia),
toksyczne (alkoholizm), zwyrodnieniowe, jatrogenne. Zlokalizowane mogą być na poziomie
komórek rogów przednich rdzenia, ruchowych i czuciowych korzeni nerwowych, pni
i gałązek nerwów obwodowych, mięśni.
Główne objawy kliniczne niedowładów i porażeń wiotkich to: obniżenie napięcia
mięśniowego, zniesienie odruchów w zajętej kończynie, drżenie pęczkowe mięśni, zaniki
odnerwionych mięśni.

Miopatie

Jest to grupa chorób, w których proces patologiczny dotyczy tkanki mięśniowej. Do

pierwotnych chorób mięśni zaliczyć można: dystrofie mięśniowe, zapalenie wielomięśniowe,
zaburzenia metabolizmu tkanki mięśniowej i miotonie. Do wtórnych chorób mięśni,
nazywanych również miopatiami objawowymi, zaliczamy miopatie w: miasteniach,
zapaleniach

zakaźnych

mięśni,

kolagenozach,

endokrynopatiach,

intoksykacjach

i nowotworach.

Dystrofia mięśniowa

Jest to przewlekła, dziedziczna choroba zwyrodnieniowa mięśni szkieletowych,

rozpoczyna się najczęściej w dzieciństwie i wieku młodzieńczym, cechuje się stopniowo
postępującym osłabieniem i zanikiem mięśni, najczęściej symetrycznym obustronnym
i najczęściej dotyczącym mięśni ksobnych.

Postacie
–

dystrofia typu Duchenne'a- najczęstsza z miopatii, nazywana też rzekomoprzerostową.
Chorują tylko chłopcy, począwszy od pierwszych miesięcy lub lat życia. Objawy:
osłabienie mięśni rozpoczyna się od kończyny dolnej, początkowo występują trudności w

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chodzeniu, utrudnione wstawanie, wchodzenie po schodach. Stopy przyjmują
zniekształconą pozycje końską i dziecko ma tendencje do chodu na palcach ze względu
na osłabienie mięśni piszczelowych przednich i strzałkowych. Zanikom mięśni
towarzyszy przerost łydek. W wieku 3-5 lat mięśnie obręczy górnej zostają również
objęte schorzeniem. Postępujące zaniki mięśni prowadzą do powstania przykurczów
w stawach, co przyczynia się do deformacji kośćca w tym również powstanie skoliozy.
Choroba ma przebieg wieloletni, z czasem dochodzi do powstania niedowładów, co
uniemożliwia chodzenie.

Leczenie: rehabilitacja stanowi jedyny kierunek działań leczniczych.
–

dystrofia mięśniowa Beckera,

–

dystrofią

mięśniowa

twarzowo-łopatkowo-ramieniowa,objawia

się

najczęściej

osłabieniem i atrofią mięśni twarzy oraz kończyn górnych,

–

dystrofie mięśniowa kończynowo-obręczowa, do podstawowego obrazu klinicznego
można zaliczyć hipertrofie mięśni, która dotyczy kończyn dolnych.

Miotonie

Miotoniami nazywa się choroby tkanki mięśniowej, w których wspólnym objawem jest

powolny rozkurcz mięśnia po skurczu dowolnym lub po skurczu wywołanym bezpośrednia
stymulacja mięśnia. Objaw takiego „przetrwania skurczu mięśniowego” dotyczy zwykle
zginaczy tylko pierwszego ruchu, co oznacza, że przy powtarzaniu danej czynności już nie
występuje.

Miastenie

To grupa chorób, w których występuję zaburzenie transmisji nerwowo-mięśniowej, co

klinicznie objawia się, nużliwością mięśni.

Choroby reumatoidalne

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą, zapalną, immunologicznie

zależną układową chorobą tkanki łącznej, charakteryzującą się nieswoistym, symetrycznym
zapaleniem stawów, występowaniem zmian pozastawowych i powikłań układowych,
prowadzącą do niepełnosprawności, kalectwa i przedwczesnej śmierci.
Choroba występuje w różnym wieku, częściej u kobiet niż u mężczyzn. U większości
pacjentów początek choroby charakteryzuje się zapaleniem stawów śródręczno-paliczkowych
i międzypaliczkowych bliższych rąk oraz śródstopno-paliczkowych stóp. Skóra rąk staje się
ś

cieńczała i nadmiernie potliwa, pojawiają się zaniki mięśni międzykostnych i glistowatych.

W miarę postępu choroby proces zapalny obejmuje coraz większą liczbę stawów w kierunku
od obwodu do linii środkowej ciała. RZS może także rozpocząć się nietypowo – zmianami
zapalnymi jednego dużego stawu, zapaleniem pochewek ścięgnistych i ścięgien lub ostrym
zapaleniem wielostawowym.
Kliniczne cechy zajęcia stawów:

−

ból,

−

obrzmienie,

−

ograniczenie ruchów,

−

sztywność,

−

różne cechy zapalenia (rumień, zapalenie błony maziowej).

Sztywność poranna jest wynikiem: biernego przekrwienia błony maziowej, zgrubienia

torebki stawowej, zwiększenia ilości płynu stawowego. W późniejszym okresie choroby
widoczne jest zatarcie zarysów spowodowane przerostem błony maziowej, dochodzi do
destrukcji kostnej oraz trwałych zniekształceń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obraz zmian stawowych:

−

przykurcz zgięciowy w stawach nadgarstkowych; odchylenie łokciowe palców II-V
w stawach śródręczno-paliczkowych,

−

podwichnięcia dłoniowe w tych stawach,

−

zniekształcenia typu „łabędziej szyi” – przeprost w stawie międzypaliczkowym bliższym,
a zgięcie w stawie międzypaliczkowym dalszym,

−

zniekształcenie typu palce „butonierkowate”– zgięcie w stawie międzypaliczkowym
bliższym, przeprost w stawie międzypaliczkowym dalszym,

−

kciuk „butonierkowaty” – zwany także „szewskim”, zgięcie w stawie śródręczno-
paliczkowym, przeprost w stawie międzypaliczkowym,

−

usztywnienie stawu promieniowo-nadgarstkowego,

−

przykurcz zgięciowy w stawie łokciowym,

−

w stawie barkowym przykurcz w przywiedzeniu i rotacji wewnętrznej,

−

zniekształcenia stóp (płaskostopie, koślawość palucha, palce młoteczkowate, modzele),

−

staw kolanowy: przykurcz, podwichnięcia tylno-boczne z rotacją zewnętrzną podudzia,
rzekoma koślawość kolan,

−

stawy biodrowe: zmiany zwyrodnieniowe, zgięcie, przywiedzenie uda,

−

zmiany w części szyjnej kręgosłupa: erozja zęba kręgu obrotowego, podwichnięcia
kręgów C1–C2.

Zmiany pozastawowe

−

zmiany skórne – głównie rąk i stóp, skóra chłodna, wilgotna, czasem zaczerwienienie lub
ciemnobrunatne przebarwienie,

−

zaniki mięśniowe – następstwo zapalenia śródmiąższowego, dotyczy głównie mięśni
dystalnych, ale także czworogłowego uda,

−

guzki reumatoidalne, podskórne – najczęściej w okolicy wyprostnej stawów łokciowych
i przedramion, twarde, niebolesne, zrośnięte z podłożem, czasem wzdłuż ścięgna
Achillesa, na potylicy i w okolicy pośladków,

−

zapalenia ścięgien i pochewek ścięgnistych oraz kaletek maziowych,

−

torbiele kaletek maziowych łączą się z jamą stawu, najczęściej w dole podkolanowym,
tzw. cysta Backera oraz gangliony, zwłaszcza po stronie grzbietowej dłoni,

−

węzły chłonne – uogólnione powiększenie, głównie w okolicy łokcia i dołu pachowego,

−

uszkodzenia nerwów obwodowych – zespół kanału nadgarstka z uciskiem na nerw
pośrodkowy,

−

zmiany zapalne naczyń krwionośnych,

−

zmiany w narządach wewnętrznych: serce– zapalenie osierdzia, zapalenie mięśnia
sercowego i wsierdzia, zapalenie naczyń wieńcowych, zaburzenia przewodnictwa,

−

narząd wzroku – zapalenie twardówki i spojówek,

−

układ oddechowy – zapalenie opłucnej, śródmiąższowe włóknienie płuc, zespół Caplana,

−

układ moczowy – skrobiawica nerek.

Leczenie RZS

Leczenie RZS musi być kompleksowe i składa się z równie ważnych elementów, jak:

−

farmakoterapia,

−

rehabilitacja,

−

leczenie zabiegowe,

−

zaopatrzenie ortopedyczne,

−

psychoterapia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zaopatrzenie ortopedyczne w reumatoidalnym zapaleniu stawów ma na celu zapobieganie
deformacjom narządu ruchu i korekcję już istniejących. Ze względu na zmiany chorobowe
w obrębie kończyn górnych zaopatrzenie ortopedyczne musi być dokładnie dobrane
w zależności od aktualnego stanu narządu ruchu.

Traumatologia narządów ruchu

Urazem nazywamy działanie czynnika zewnętrznego wywołującego w organizmie

zmiany anatomiczne i czynnościowe. Mogą go powodować czynniki: fizyczne, chemiczne
i mieszane.
Uszkodzeniem nazywamy wynik działania urazu na organizm. Uszkodzenia mechaniczne
narządu ruchu można podzielić na: zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich (np. stłuczenia),
rany, złamania, skręcenia oraz zwichnięcia.
Zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich są to obrażenia, do których zaliczamy uszkodzenia
tkanki podskórnej, mięśni, ścięgien, kaletek maziowych, okostnej, struktur stawowych,
naczyń i nerwów.

Złamaniem nazywamy przerwanie ciągłości tkanki kostnej obejmujące cały jej przekrój.

Nadłamanie lub pękniecie to przerwanie ciągłości tkanki kostnej obejmujące część jej
przekroju. Złamanie może dotyczyć jednej lub kilku kości. Może być bez przemieszczenia
i z przemieszczeniem kości. U osób starszych obserwuje się złamania wielofragmentowe. Ze
względu na obecność kontaktu złamanej kości z otoczeniem występują złamania otwarte
i zamknięte. Odrębną grupę stanowią złamania patologiczne powstające w zmienionej
chorobowo tkance kostnej.
Objawy złamania:

−

ogólne: przyspieszenie tętna, oddechu, spadek ciśnienia, utrata świadomości, wstrząs
urazowy, zator, niedowład),

−

odcinkowe: zblednięcie lub zaczerwienienie skóry,

−

miejscowe bezpośrednie: zniekształcenie, tarcie odłamów,

−

miejscowe pośrednie: ból samoistny, uciskowy i przy ruchach, ubytek funkcji,
patologiczne ułożenie, obrzęk, krwiak.

W leczeniu złamań najczęściej stosuje się klasyczną metodę polegająca na:

−

anatomicznym nastawieniu,

−

unieruchomieniu odłamów kostnych,

−

możliwie szybkim rozpoczęciu usprawniania celem uzyskania pełnej funkcji uszkodzonej
kończyny.

Zwichnięciem nazywamy uszkodzenie stawu z całkowitą oraz trwałą lub chwilową utratą

kontaktu przez jego powierzchnie. Podwichnięciem, nadwichnięciem określamy uszkodzenie
stawu z częściową oraz trwałą lub chwilową utratą łączności przez jego powierzchnie.
Zwichnięciom i podwichnięciom towarzyszą uszkodzenia torebki stawowej, więzadeł
i chrząstki stawowej, których rozległość zależy od wielkości i rodzaju urazu oraz
przemieszczenia końców stawowych.
Objawy zwichnięcia:

−

ból: samoistny, uciskowy, przy ruchach biernych i czynnych,

−

obrzęk,

−

wzmożone ocieplenie skóry nad stawem,

−

zniekształcenie obrysów stawu,

−

krwiak w stawie,

−

zniesienie ruchów czynnych i biernych w stawie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

przymusowe ustawienie kończyny,

−

sprężysty opór przy próbie pokonywania zwichnięcia.

Leczenie polega na jak najszybszym nastawieniu zwichnięcia przez lekarza metodą
nieoperacyjne (ręcznie) lub operacyjnie. Staw wymaga unieruchomienia zewnętrznego do
czasu wygojenia uszkodzeń torebki i więzadeł.

Skręcenie jest częstym obrażeniem stawu powstającym wtedy, gdy ruch w nim

przekracza zakres fizjologiczny. Uszkodzeniu ulega torebka stawowa, więzadła i chrząstka
stawowa, a wewnątrz stawu wytwarza się krwiak.
Skręcenia dzieli się na:
I ° - naciągnięcie więzadeł i rozwłóknienie torebki,
II° - rozdarcie torebki stawowej,
III° - rozdarcie torebki stawowej i aparatu więzadłowego,
IV° - oderwanie więzadła z fragmentem kostnym.
Objawy skręcenia:

−

ból wokół szpary stawowej oraz okolicy przyczepów torebki stawowej i więzadeł,
nasilający się w czasie badania palpacyjnego oraz próby wykonywania ruchów w stawie,

−

ród- i okołostawowy krwiak,

−

obrzęk,

−

zniekształcenia obrysów stawu,

−

wzmożone ocieplenie skóry nad stawem,

−

przymusowe ustawienie kończyny w stawie,

Leczenie. Ostateczne zaopatrzenie zależy od stopnia skręcenia. Przede wszystkim należy
unieruchomić staw opaską elastyczną lub opatrunkiem gipsowym odpowiednio przez okres
2, 3, 4 i 4–6 tygodni. Początkowo konieczne jest ułożenie przeciwobrzękowe kończyny.

Urazy kręgosłupa

Urazy kręgosłupa należą do najcięższych obrażeń narządu ruchu, w wyniku których

często pozostaje trwałe kalectwo.
Podział uszkodzeń kręgosłupa może być oparte na: mechanizmie urazu (kompresyjne,
zgięciowe, wyprostne, rotacyjne, oraz pośrednie i bezpośrednie), obrazie klinicznym (stabilne
i niestabilne) oraz morfologicznym.
Podział oparty na obrazie morfologicznym:

−

stłuczenia kręgosłupa,

−

skręcenia stawów międzykręgowych z uszkodzeniem aparatu więzadłowego,

−

zwichnięcia i podwichnięcia stawów międzykręgowych,

−

rozerwania krążków międzykręgowych,

−

złamania trzonów kręgowych,

−

złamania łuków i wyrostków stawowych kręgów,

−

złamania wyrostków poprzecznych i kolczastych kręgów.

Objawy wskazujące na uszkodzenie kręgosłupa:

−

ból samoistny kręgosłupa nasilający się przy kaszlu, próbie ruchu,

−

miejscowa bolesność uciskowa wyrostków kolczastych lub wyrostków poprzecznych,

−

obrzęk, wylew krwawy,

−

ograniczenie ruchomości czynnej i biernej uszkodzonego odcinka kręgosłupa,

−

dodatni objaw szczytowy,

−

przymusowe ustawienie głowy lub tułowia,

−

objawy neurologiczne: parastezje, niedowłady i porażenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Leczenie uszkodzeń kręgosłupa uzależnione jest od rodzaju i od poziomu uszkodzenia.
Złamania bez przemieszczenia odłamów oraz złamania stabilne nie powikłane uszkodzeniem
struktur nerwowych leczy się zachowawczo unieruchamiając w kołnierzach szyjnych,
gorsecie gipsowym, gorsecie Jevetta.
Wskazaniami do leczenia operacyjnego są: uszkodzenia częściowe lub całkowite rdzenia
kręgowego, obecność kości, fragmentów krążka międzykręgowego w kanale kręgowym, brak
możliwości leczenia metodami zachowawczymi, narastające objawy, uszkodzenia rdzenia
kręgowego, złamania niestabilne.

Urazowe uszkodzenie rdzenia kręgowego

Znanych jest wiele klasyfikacji objawów klinicznych pojawiających się po uszkodzeniu

rdzenia kręgowego.
Aktualnie obowiązuje skala ustalona przez ASIA oraz IMSOP:
1° - całkowite uszkodzenie rdzenia; brak czynności ruchowej i czuciowej w segmentach
S4-S5,
2° - niecałkowite uszkodzenie rdzenia; brak czynności ruchowej przy zachowanym czuciu
poniżej poziomu uszkodzenia,
3° - niecałkowite uszkodzenie rdzenia, zachowany ruch poniżej poziomu uszkodzenia a siła
najważniejszych mięśni osiąga poniżej 3 w skali Lovetta,
4° - niecałkowite uszkodzenie rdzenia, zachowany ruch poniżej poziomu uszkodzenia a siła
najważniejszych mięśni osiąga poniżej 3 i więcej punktów w skali Lovetta,
5° - prawidłowa czynność ruchowa i czuciowa.

Zespoły kliniczne w uszkodzeniu rdzenia kręgowego
W uszkodzeniach rdzenia kręgowego można wyróżnić 11 zespołów klinicznych:

−

uszkodzenie ogona końskiego,

−

uszkodzenie stożka końcowego,

−

mieszane uszkodzenie stożka i ogona końskiego,

−

wstrząśnienie rdzenia kręgowego,

−

wstrząs rdzeniowy,

−

całkowite przerwanie rdzenia,

−

niecałkowite przerwanie rdzenia,

−

zespół Browna-Séquarda,

−

zespół centralny rdzenia kręgowego,

−

zespół przedni rdzenia kręgowego,

−

zespół tylny rdzenia kręgowego.

Amputacje kończyn

Amputacja oznacza utratę części ciała lub fragmentu części ciała. W wyniku amputacji

tworzy się sztucznie nowy organ - kikut, który ma odpowiadać nowoczesnej protezie, dlatego
też amputacja nie do końca jest destrukcją, a uważana jest za pierwszy etap w procesie
rekonstrukcji funkcjonalności pacjenta.
Ze względu na czas wykonania zabiegu amputacje dzieli się na: nagłe i zaplanowane -
selektywne. Amputacje nagłe są konieczne w przypadku ciężkich urazów, zgorzeli i infekcji
zagrażającej życiu chorego. Amputacje planowe, selektywne wykonuje się w przypadkach,
gdy odjęcie kończyny jest nieuniknione, ale stan chorego i kończyny pozwala na wybór
najlepszego poziomu i techniki odjęcia.
Ze względu n wybór techniki amputacje dzieli się na: otwarte i zamknięte. Amputacja otwarta
jest to odjęcie kończyny z pozostawieniem nie zamkniętej rany operacyjnej. Amputacja
zamkniętą jest to amputacja, w czasie której rana operacyjna zostaje natychmiast zszyta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obecnie z reguły wykonuje się amputacje mioplastyczna, tj. z ufiksowaniem przeciętych
mięśni kikuta.
Od wielu lat czyniono usiłowania, aby wytworzyć w obrąbie kończyny górnej kikuty które by
zachowały zdolność wykonywania wielu czynności chwytnych bez protezy bądź mogły
uruchomić rękę lub hak protezy czynnej dowolnym skurczem mięśni. Przykładem jest kikut
Krukenberga (podłużne rozdzielenie kikuta przedramienia i uformowanie kleszczy
składających się z dwóch „palców” – promieniowego i łokciowego.
Istotnym aspektem amputacji są warunki anatomiczne kikuta. Ważna jest w tym względzie:

−

pozostająca struktura szkieletowa,

−

jakość tkanek „pokrywających” – skóra, mięśnie i tkanka podskórna,

−

zakres ruchów,

−

siła kończyny.

O wyborze poziomu amputacji decyduje stan ogólny chorego i miejscowy kończyny,
potencjał gojenia się kikuta, chodzenia w protezie i niezależności w czynnościach dnia
codziennego.
Wskazania do odjęcia kończyny dzieli się na naczyniowe i pozanaczyniowe. Do
naczyniowych zalicza się: zgorzel niedokrwienną, silne, stałe bóle kończyn z powodu
niedokrwienia,

rozległe

owrzodzenia

troficzne

gdy

zawodzą

sposoby

leczenia

zachowawczego i chirurgicznego. Do wskazań pozanaczyniowych należą: nowotwory
złośliwe, stany pourazowe, deformacje wrodzone.

Poziomy amputacji w obrębie kończyny dolnej.

Odjęcia w obrębie przodostopia aż do poziomu podstaw kości śródstopia pozostawiają kikut
bardzo użyteczny, zezwalający na pełne opieranie się na nim i nie wymagający specjalnego
zaprotezowania. Wystarczy zmodyfikowanie normalnego obuwia lub zaopatrzenie
ortopedyczne w postaci wkładki uzupełniającej ubytek i wkładanej do normalnego obuwia.
Im dłuższy kikut przodostopia tym użyteczniejszy dla pacjenta, ale jeśli paluch i palce są
bolesne, sztywne, bez czucia, to nie należy dążyć do ich zachowania.

Poziomy amputacji kończyny dolnej:

−

amputacja palców – upośledza chód w fazie odbicia, nie protezuje się, a wypełnia
wkładką do obuwia,

−

amputacja Lisfrancka to odjęcie między stępem a śródstopiem, jest to amputacja
przodostopia (obecnie dość rzadko wykonywana), pozostawia kikut wykazujący znaczną
tendencje do ustawienia końsko-szpotawego. Upośledzeniu ulega funkcja podporowa
stopy. Następuje zmniejszenie siły stopy i możliwości wykonania supinacji i pronacji.
Kikut wymaga specjalnego zaopatrzenia ortopedycznego (wkładka do obuwia),
konieczna rehabilitacja,

−

amputacja Choparta to odjęcie między kością skokową a kością łódkowatą, bocznie na
linii stawu piętowo – sześciennego, rzadka, kikut prawie zawsze ulega następowemu
zniekształceniu końsko-szpotawemu, dość trudny do zaprotezowanianie zniesione zostaje
odbicie, hamowanie jest ograniczone, konieczna rehabilitacja (utrzymanie zakresu ruchu
w stawie skokowym i siły prostowników stopy),

−

amputacja według Pirogowa to odjęcie całej stopy z pozostawieniem dolnej części kości
piętowej. Obecnie nie jest wykonywana ze względu na stawy rzekome oraz zrost
z przemieszczeniem, co upośledza wartość kikuta pod względem jego obciążenia na
końcu,

−

amputacja według Syme’a to odjęcie kończyny dolnej na wysokości stawu skokowego
górnego, otrzymuje się kikut oporowy, dobry funkcjonalnie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

odjęcie kończyny dolnej w obrębie obwodowej ½ goleni (z wyłączeniem amputacji
Syme`a) jest przeciwwskazane ze względu na następowe zaburzenia odżywcze kikuta.
Dolna połowa goleni jest słabo ukrwiona, pozbawiona dostatecznej masy mięśniowej
i dlatego dłuższe kikuty goleni mogą sprawiać kłopoty w zaprotezowania i usprawnianiu.
Należy amputować możliwie oszczędnie w 1/3 bliższej goleni. Idealny kikut goleni to
kikut długości 16-19 cm. Jest to kikut mioplastyczny, który najlepiej odpowiada
wymogom protezowania, pozwala na doskonalszą kinetyzację,

−

wyłuszczenie w stawie kolanowym obecnie dzięki poprawieniu technik operowania
pozwala na otrzymanie kikuta zdolnego do obciążeń osiowych,

−

amputacja Gritti-Stokesa polega na odjęciu kończyny tuż nad kłykciami kości udowej,
przyłożeniu rzepki, po usunięciu chrząstki stawowej do końca kości udowej. Koniec
kikuta pokrywa się płatem skóry z przedniej powierzchni kolana. Czasami rzepka nie
przyrasta lub następuje zrost z przemieszczeniami co zmniejsza możliwość
bezpośredniego obciążenia kikuta na końcu,

−

amputacja Callandera polega na tym, że rzepkę usuwa się w całości, zachowując aparat
ś

cięgnowo-powięziowy. Po ścięciu powierzchni stawowych obydwu kłykci kości udowej

od dołu pokrywa się skrócona o kilka centymetrów kośc udową skóra z okolic rzepki.
Kikuty Callandera są trudniejsze w protezowaniu z powodu pogrubianych okolic stawu
kolanowego.

W przypadku amputacji uda wartość funkcjonalna jest tym większa, im dłuższy jest

kikut.
Za postępowanie z wyboru uważa się odjęcie uda na wysokości 7–8 cm powyżej szczeliny
stawu kolanowego. Im niższy poziom amputacji, tym lepsza równowaga w antagonistycznych
zespołach dynamicznych w tej części kończyny.

Wyłuszczenie w stawie biodrowym skutkuje ciężkim kalectwem i wskazane jest tylko

wtedy, gdy choroba nie zezwala na oszczędniejsze odjęcie. W miarę możliwości należy
zachować głowę kości udowej i krętarz. Protezowanie wymaga stosowania kosza biodrowego
oraz sztucznego stawu biodrowego i kolanowego.
Niezależnie od poziomu amputacji należy dokonać analizy funkcji zachowanej części
kończyny:

−

długości kikuta,

−

kształtu kikuta,

−

wygląd i ruchomość blizny, stan jej wygojenia,

−

stan skóry na kikucie,

−

czucie w zachowanej części kończyny,

−

zakres ruchów czynnych i biernych w zachowanych stawach,

−

siła zachowanych mięśni kończyny.

Jednym z możliwych kryteriów oceny upośledzenia po amputacji jest miara o ile więcej
energii kosztuje chodzenie na protezie. Osoba po jednostronnej amputacji poniżej stawu
kolanowego zużywa o10-20% więcej energii, po amputacji obustronnej goleni około 20-40%,
wyłuszczenie w kolanie ponad 50%, amputacja uda 70%, a wyłuszczenie w biodrze ponad
100 %.
Czynnikami które decydują o optymalizacji możliwości motorycznych osoby po amputacji
kończyny dolnej są:

−

dobry kikut: długość, technika operacyjna, kształt, zahartowanie, brak ograniczeń ruchu
w stawie powyżej miejsca amputacji,

−

odpowiednia proteza,

−

prawidłowo zaprogramowane i prowadzone ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Postępowanie usprawniające pacjenta po amputacji kończyny dolnej powinno obejmować:

−

kształtowanie kikuta : odpowiednie bandażowanie,

−

zapobieganie przykurczom: odpowiednie ułożenie kikuta, niedopuszczające do
przykurczu zgięciowego w stawie kolanowym przy amputacji podudziowej i zgięciowo-
-odwiedzeniowego w stawie biodrowym przy amputacji udowej,

−

hartowanie kikuta: masaż, kąpiele i oklepywanie w celu uodpornienia skóry kikuta na
ucisk leja protezowego, zapobieganie otarciom i odparzeniom,

−

wzmacnianie siły mięśniowej kończyn zdrowych: ćwiczenia czynne i czynne z oporem,

−

zwiększanie zakresu ruchu we wszystkich zdrowych stawach: ćwiczenia wzmacniające
siłę

mięsni

prostowników

grzbietu,

mięśni

brzucha,

mięśni

pośladkowych

i czworogłowych uda,

−

nauka chodzenia: poruszanie się za pomocą kul łokciowych bez protezy i z protezą.

Poziomy amputacji w obrębie kończyny górnej.
Brak kończyny górnej, nawet częściowy, stanowi dużą strat, ponieważ trudno zastąpić
precyzyjne ruchy ręki i jej czucie jakakolwiek protezą. Dlatego ogromne znaczenie ma
wytworzenie dobrego kikuta pod względem długości, kształtu i czynności.

Ręka

Naczelną zasadą odjęć w obrębie palców jest jak najoszczędniejsza amputacja.

W szczególności dążyć należy do zachowania każdego odcinka kciuka i przynajmniej części
jednego z palców. W przypadku odjęć przez śródręcze należy amputować równie oszczędnie
ze względu na możliwość wykorzystania ruchów kikuta w nadgarstku przy odpowiednim
zaprotezowaniu.

Staw promieniowo-nadgarstkowy

Kikut po odjęciu w stawie promieniowo- nadgarstkowym zachowuje pełny zakres

pronacji i supinacji; dzięki nieznacznemu pogrubieniu na końcu kikuta proteza ma mocne
zakotwiczenie.

Przedramię

Przedramię ma ruchy zgięcia i wyprostuj w łokciu oraz ruchy pronacji i supinacji. Ruch

zgięcia zostaje zachowany po odjęciu na każdym poziomie przedramienia aż do miejsca
przyczepów mm dwugłowego i ramiennego. Natomiast ruchy rotacyjne przedramienia są
funkcja długości kikuta i zakres ich jest tym większy, im dłuższy jest kikut. Dlatego
zachowanie maksymalnej długości kikuta ma duże znaczenie praktyczne.

Łokieć

Wyłuszczenie w łokciu zalecane jest tylko w tych przypadkach, w których względy

czynnościowe są pierwszoplanowe, a strona kosmetyczna mniej ważna, oraz u dzieci ze
względu na zachowanie chrząstki wzrostowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ramię

Należy oszczędzać każdy odcinek ramienia z wyjątkiem 4-5 cm obwodowych. Olbrzymią

wartość ma choćby pozostawienie głowy kości ramiennej co stwarza lepsze warunki
zawieszenia i czynnej kontroli protezy, jak również zachowuje prawidłowy obrys barku.

Bark

Wyłuszczenie w stawie ramiennym pozostawia ciężkie kalectwo, zachowuje jednak obrys

barku zbliżony do normalnego.

Doznania i bóle fantomowe

Doznania fantomowe są to wszystkie niebolesne odczucia odnoszące się do amputowanej

kończyny np. zmęczenie, łaskotanie, swędzenie.
Bóle fantomowi są doznaniem bólowym odnoszącym się do brakującej kończyny.
Oba te zjawiska odczuwa około 85% pacjentów po amputacji. Czas trwania bólów
fantomowych jest indywidualny dla każdego pacjenta. Mogą się one utrzymywać od kilku
miesięcy do nawet kilku lat. Etiologia doznań i bólów fantomowych jest nie do końca
wyjaśniona. Zazwyczaj wrażenia fantomowe łagodzi się stosując: zabiegi fizykalne,
hartowanie kikuta, kinezyterapię, leki uspokajające, czasem także niewielkie dawki leków
przeciwdepresyjnych, relaksacje. Jedną z metod leczenia bólu fantomowego jest przezskórna
elektrostymulacja (TENS). Działanie na kikut stymulatorem może zmniejszyć dolegliwości
bólowe. Jest to bardziej skuteczne we wczesnym okresie bólu fantomowego. Metody leczenia
bólu powinien dobrać lekarz.

Wady i choroby kikuta
Wady choroby kikuta powstają jako następstwo:

−

błędnej techniki odjęcia kończyny (niewłaściwy poziom, wadliwe przecięcie
i zaopatrzenie tkanek, zakażenie),

−

niewłaściwe postępowanie pooperacyjne,

−

zła higiena kikuta i protezy,

−

wadliwe zaprotezowanie.

Wady najczęściej dotyczą kształtu, ustawienia i ruchów kikuta, jakości blizny i powłok
zewnętrznych, krążenia oraz bolesności.

Zaopatrzenie ortopedyczne

Zaopatrzenie ortopedyczne stosuje się w profilaktyce oraz leczeniu chorób narządu ruchu.

Jest ono wykonywane w zakładach ortopedycznych często na specjalne zamówienie. Do
zaopatrzenia ortopedycznego zalicza się:

Aparaty ortopedyczne

Aparaty ortopedyczne dzielimy na unieruchamiające, stabilizujące, odciążające,

korekcyjne i specjalne.
Aparaty unieruchamiające spełniają podobna role jak opatrunki gipsowe. Zaliczamy do nich
tutory ze skóry i tworzyw sztucznych, aparaty szynowo-opaskowe na kończyny górne i dolne.
Aparaty stabilizujące stosowane są w czasie doliczania po zabiegach operacyjnych, leczeniu
zachowawczym (np. porażeń wiotkich i spastycznych). Najczęściej wykorzystywane są
aparaty szynowo-opaskowe z zablokowaniem zgięcia podeszwowego stopy , orteza szynowo-
-opaskowa na całą kończynę dolną z zamkiem zapadkowym na kolano, ortezy dynamiczne.
Aparaty odciążające powodują odciążenie masy ciała działającej na narząd ruchu. Najczęściej
stosowane są modyfikacje szyny Thomasa, np. w leczenie choroby Perthesa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aparaty korekcyjne korygują oś kończyny i zniekształcenia, przeciwdziałają przykurczom,
wspomagają przeszczepione lub osłabione mięśnie np. aparat korygujący opadanie stopy przy
porażeniu nerwu strzałkowego.
Aparaty specjalne stosowane sa do różnych celów: szyna Koszli w leczeniu dysplazja stawu
biodrowego, szyna St, Germain w leczeniu stopy końsko-szpotawej.

Gorsety ortopedyczne
Gorsety ortopedyczne w zależności od funkcji możemy podzielić na:

−

unieruchamiające kręgosłup szyjny (Campa), szyjno-piersiowy (Floryda), piersiowy
(Jevetta), lędźwiowy (Hohmanna),

−

korekcyjne które stosowane są np., w leczeniu skolioz (Milwaukee, Boston),

−

do stabilizacji odcinka lędźwiowego kręgosłupa wykorzystywane są również sznurówki
i pasy ortopedyczne np. w przewlekłych dyskopatiach, zmianach zwyrodnieniowo-
- zniekształcających.

Protezy ortopedyczne

Celem stosowania protez ortopedycznych jest odtworzenie przynajmniej części utraconej

funkcji kończyny. Wartość protez zależy od właściwości kikuta, dopasowania leja oraz
nadania kończynie właściwej osi statycznej.

Buty ortopedyczne

Buty ortopedyczne zalecane są osobom, które z różnych powodów nie mogą nosić obuwia

fabrycznego. Wykorzystywane jest ono do celów: profilaktycznych dla zapobiegania
zniekształceniom, korygujących – poprawiają zniekształcenie np. stopy lub stosowane
w doliczaniu po zabiegach operacyjnych, wyrównania skrócenia kończyny.

Wkładki ortopedyczne

Wkładki ortopedyczne są to płytki ze skóry lub tworzyw sztucznych umieszczone

w obuwiu chorego. Wykorzystuje się je do korekcji zniekształceń stóp, odciążenia bolesnej
okolicy, wyrównywania długości kończyny i uzupełniania ubytków anatomicznych
przodostopia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie wady rozwojowe mogą występować w obrębie stawów?

Co to jest dysplazja stawu biodrowego, jakie są jej objawy i na czym polega leczenie?

Jaka jest istota stopy końsko-szpotawej i na czym polega jej leczenie?

Jaka jest istota stopy płasko-koślawej i na czym polega jej leczenie?

Jaka jest istota stopy piętowej, przywiedzionej i na czym polega leczenie tych
zniekształceń?

Co to jest skolioza i jakie są jej objawy?

Na czym polega leczenie skolioz?

Co to są jałowe martwice kości i jakie schorzenia do nich zaliczamy?

Czym objawiają się choroba Perthesa i Scheuermanna i na czym polega ich leczenie?

10.

Jak objawia się choroba zwyrodnieniowa narządu ruchu?

11.

Jaka jest istota porażeń i niedowładów spastycznych i wiotkich?

12.

Co to są miopatie?

13.

Jakie choroby zalicza się do miopatii i jakie są ich objawy?

14.

Jaka jest istota miotonii i miastenii?

15.

Jak objawia się reumatoidalne zapalenie stawów?

16.

Jakie objawy wskazują na uraz kręgosłupa?

17.

Jak leczy się urazy kręgosłupa?

18.

Jakie urazy rdzenia kręgowego wyróżnia się?

19.

Jakie objawy wskazują na uraz rdzenia kręgowego?

20.

Jakie znasz rodzaje amputacji?

21.

Które poziomy amputacji w obrębie kończyny górnej i dolnej są najkorzystniejsze do
zaprotezowania?

22.

Jakie znasz wady i choroby kikuta?

23.

Jakie są wskazania do zastosowania zaopatrzenia ortopedycznego?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

50 letnia pacjentka cierpi na reumatoidalne zapalenie stawów, stwierdzono typowe

zmiany w stawach śródręczno-paliczkowych i międzypaliczkowych bliższych rąk oraz
ś

ródstopno-paliczkowych stóp. Określ, jakie jeszcze zmiany chorobowe zaszły w organizmie

i jakie są tego objawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat zmian chorobowych
i objawów reumatoidalnego zapalenia stawów,

określić możliwe zmiany w obrębie całego organizmu,

ustalić, jakie objawy i dolegliwości z nimi związane mogą występować u chorej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Młody człowiek doznał urazu kręgosłupa. W następstwie urazu doszło do wstrząśnienia

rdzenia kręgowego. Określ, jakie objawy neurologiczne pojawiają się w przypadku tego
powikłania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat urazów rdzenia kręgowego,

określić objawy neurologiczne, które pojawiają się po urazie kręgosłupa,

ustalić, jakie objawy i dolegliwości z nimi związane mogą występować u chorej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj objawy wrodzonej dysplazji stawów biodrowych, rozpoznanej

u noworodka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat wrodzonej dysplazji stawu
biodrowego,

wypisać prawdopodobne przyczyny dysplazji stawu biodrowego,

ustalić, jakie objawy stwierdza się przy dysplazja,

wyjaśnić na czym polega leczenie dysplazja stawu biodrowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Scharakteryzuj objawy skoliozy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat skolioz,

dokonać podziału skolioz,

ustalić, jakie objawy występują w skoliozach,

wyjaśnić na czym polega leczenie skolioz.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Na skierowaniu na wykonanie zaopatrzenia ortopedycznego przeczytałeś, że u pacjenta

wykonano amputację w obrębie kończyny dolnej według Syme’a. Wyjaśnij, na czym polega
ten rodzaj amputacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat rodzajów amputacji,

na schemacie kończyny dolnej zaznacz poziom amputacji wg. Syme'a,

opisz zalety i wady kikuta,

określ rodzaj zaprotezowania kończyny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

schemat kończyny kości kończyny dolnej,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować wady rozwojowe w obrębie stawów stóp
i biodrowego?

wyjaśnić istotę skoliozy i zasady leczenie skolioz?

scharakteryzować najczęstsze martwice kości?

scharakteryzować chorobę zwyrodnieniową narządu ruchu?

wyjaśnić istotę porażeń i niedowładów spastycznych i wiotkich?

scharakteryzować miopatie, miotonie i miastenie?

scharakteryzować reumatoidalne zapalenie stawów?

scharakteryzować urazy kręgosłupa i rdzenia kręgowego?

scharakteryzować amputacje kończyn?

10)

określić wskazania do zastosowania zaopatrzenia ortopedycznego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 30 zadań.

Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest
prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X.

W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi na któreś zadanie będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż
jego rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

10.

Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Homeostazą nazywamy
a)

czynnik krzepnięcia krwi.

zaburzenia krzepnięcia krwi

pobieranie substancji odżywczych.

równowaga wewnętrzna organizmu.

Tkanka, która wyściela jamy, naczynia to tkanka
a)

nabłonkowa.

łączną.

siateczkowata.

barwnikowa.

Tkanka łączna pełni rolę
a)

zmysłową.

wyścielającą.

ochronną.

wydzielniczą.

Tkanka mięśniowa gładka jest efektorem
a)

układu autonomicznego

układu pozapiramidowego.

układu somatycznego.

układu piramidowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Twardość kości zależy od
a)

włókien kolagenowych.

osteoblastów.

białek niekolagenowych.

soli wapnia.

We włóknach mięśni poprzecznie prążkowanych znajdują się białka biorące udział
w skurczu, które nazywamy
a)

adrenaliną.

aktyną.

tyroksyną.

melaniną.

Obręcz kończyny górnej tworzą następujące kości
a)

ramienna i łopatka.

łopatka i mostek.

obojczyk i łopatka.

ramienna i obojczyk.

Nieparzysty wyrostek kręgu lędźwiowego nosi nazwę
a)

rylcowatego.

stawowego.

kolczastego.

poprzecznego.

Głównym mięśniem wdechowym jest mięsień
a)

przepony.

piersiowy większy.

prosty brzucha.

międzyżebrowy.

10.

Od łuku aorty odchodzą naczynia
a)

pień ramienno-głowowy, t. podobojczykowa lewa, t. szyjna wspólna lewa.

t. szyjna wspólna lewa, t, podobojczykowa prawa.

pień ramienno-głowowy prawy i lewy, t. podobojczykowa lewa.

t. wieńcowe prawa i lewa.

11.

Zastawka dwudzielna położona jest pomiędzy
a)

prawym przedsionkiem a prawą komorą.

lewym przedsionkiem a lewa komora.

prawą komora a pniem płucnym.

lewą komora a aortą.

12.

Węzeł przedsionkowo-komorowy jest elementem układu
a)

autonomicznego.

somatycznego.

przewodzącego.

piramidowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Ciało komórki nerwowej wraz z wypustkami nazywamy
a)

receptorem.

neuronem.

dendrytem.

zwojem nerwowym.

14.

Płyn mózgowo-rdzeniowy znajduje się w przestrzeni
a)

nadtwardówkowej.

podtwardówkowej.

podpajeczynówkowej.

międzymózgowej.

15.

Efektory układu autonomicznego rozmieszczone są w
a)

mięśniach poprzecznie-prążkowanych.

mięśniach szkieletowych i mięśniach gładkich.

mięśniach animalnych.

mięśniach gładkich, naczyniach i gruczołach.

16.

Ośrodek oddechowy położony jest w
a)

rdzeniu kręgowym.

rdzeniu przedłużonym.

podwzgórzu.

korze mózgowej.

17.

Wymiana gazowa zachodzącą w płucach polega na
a)

wydalaniu dwutlenku węgla i pobieraniu tlenu.

wydalaniu tlenu i pobieraniu dwutlenku węgla.

wydalaniu tlenu i azotu.

pobieraniu dwutlenku węgla i tlenu.

18.

Płuca otoczone są przez dwie błony łącznotkankowe, które nazywamy
a)

otrzewną.

omięsną.

opłucną.

osierdziem.

19.

Dwunastnica położona jest w jamie brzusznej pomiędzy
a)

oładkiem a jelitem czczym.

jelitem czczym a jelitem krętym.

jelitem krętym a kątnicą.

kątnicą a okrętnicą.

20.

Ciałko nerkowe wraz z zespołem kanalików tworzy w nerce strukturę zwaną
a)

kielichem mniejszym.

piramidą nerkowa.

kłębuszkiem nerkowym.

nefronem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21.

Kora nadnerczy wydziela hormony
a)

adrenalina, aldosteron.

noradrenalina hydrokortizon.

aldosteron, parathormon.

kortykosteron, aldosteron.

22.

Funkcję zmysłową pełni skóra poprzez
a)

mięsień przywłosowy.

gruczoły potowe.

ciałka czuciowe.

gruczoły ekrynowe.

23.

Do czynników biologicznych wywołujących chorobę zalicza się
a)

promieniowanie jonizujące.

niską temperaturę.

ciśnienie atmosferyczne.

drobnoustroje.

24.

Okres choroby w którym istnieją podstawowe objawy kliniczne to okres
a)

utajenia.

zwiastunów.

jawny.

zejściowy.

25.

Chorobą, która charakteryzuje się ogniskowym gromadzeniem się materiałów bogatych
w tłuszcz w ścianie tętnic jest
a)

nadciśnienie.

marskość.

miażdżyca.

zakrzepica.

26.

Ustawienie stopy w zgięciu podeszwowym, odwrócenie oraz przywiedzenie, to obraz
stopy
a)

płaskiej.

płasko-koślawej.

końskiej.

końsko-szpotawej.

27.

Choroba Perthesa dotyczy kości stawu
a)

barkowego.

łokciowego.

biodrowego.

kolanowego.

28.

Amputacja Pirogowa to odjęcie
a)

całej stopy z pozostawieniem dolnej części kości piętowej.

palców na poziomie stawów śródstopno-palcowych.

tuż nad kłykciami kości udowej,

na wysokości stawu skokowego górnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29.

Niebolesne odczucia odnoszące się do amputowanej kończyny np. zmęczenie, łaskotanie,
swędzenie to
a)

parastezje.

bóle fantomowi.

doznania fantomowi.

bóle somatyczne.

30.

Szyny Thomasa to aparat stosowany do
a)

korekcji oś kończyny i zniekształcenia.

unieruchomienia uszkodzonych kości.

leczenia stopy końsko-szpotawej.

odciążenia kończyny w stawie biodrowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

100

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Charakteryzowanie budowy, czynności oraz zaburzeń w funkcjonowaniu
organizmu

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

101

LITERATURA

Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2004

Dega W., Senger A.: Ortopedia i rehabilitacja. PZWL Warszawa 1996

Feneis H.: Ilustrowany słownik międzynarodowego mianownictwa anatomicznego.
PZWL, Warszawa 1986

Gołąb B., Traczyk W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 1997

Kruś S.: Patologia. Podręcznik dla licencjackich studiów medycznych. PZWL, Warszawa
2004

Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2004

Paprocka-Borowicz M., Zawadzki M.: Fizjoterapia w chorobach układu ruchu. Górnicki
Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2007

Pędich W. (red).: Choroby wewnętrzne. PZWL, Warszawa 1994

Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 2000.

Spodaryk K.: Patologia narządu ruchu. PZWL, Warszawa 2002

10.

Traczyk W.: Fizjologia człowieka w zarysie. PZWL, Warszawa 2004

11.

Wróblewski T., Miechowiecka N.: Patologia. Podręcznik dla średnich szkół medycznych.
PZWL, Warszawa 1993