Triduum Paschalne centrum Roku Liturgicznego
Problemom związanym z dorocznym obchodem Tajemnicy Odkupienia w czasie świąt
paschalnych poświęcony jest List Okólny Kongregacji Kultu Bożego z dnia 16 stycznia 1988
r. Głównym motywem jego publikacji była troska Kościoła o jak najdoskonalsze
sprawowanie misterium paschalnego Chrystusa i coraz bardziej świadome a przez to i owocne
uczestnictwo w nim wszystkich wiernych (nr 5). Pewne niedociągnięcia, a nawet nadużycia
związane z obchodem świąt paschalnych, zdaniem Kongregacji, wynikają głównie z
„niedostatecznej u duchowieństwa i wiernych znajomości paschalnego misterium jako
ośrodka roku liturgicznego i życia chrześcijańskiego” (nr 3). Dlatego Stolica Apostolska
uznała za stosowne przypomnienie głównych treści doktrynalnych i wskazań pastoralnych
odnoszących się do przygotowania i obchodu świąt paschalnych w duchu odnowionej liturgii
(nr 5).
List Kongregacji zasadniczo nie zawiera treści całkowicie nowych, tzn. wcześniej już nie
zawartych w nauczaniu Kościoła po Vaticanum II. Jego główne znaczenie i cel polega na
przypomnieniu i uporządkowaniu dotychczasowych wypowiedzi Kościoła, zawartych przede
wszystkim w księgach liturgicznych, a odnoszących się do przygotowania i obchodzenia
świąt paschalnych. List składa się ze wstępu i ośmiu rozdziałów. Najwięcej uwagi poświęca
się w nim Triduum paschalnemu (nn. 38-99), najpierw jego ogólnemu znaczeniu a następnie
obrzędom liturgicznym w poszczególne dni (nn. 44-99), ze szczególnym podkreśleniem roli
Wigilii Paschalnej (nn. 77-96), która sprawowana tej nocy jest „czuwaniem na cześć Pana” i
„upamiętnia świętą noc Zmartwychwstania” (nn. 77; 95).
Cała liturgia Wielkiego Postu, Triduum paschalnego i okresu wielkanocnego ma być dla
wiernych źródłem, z którego czerpać będą ducha prawdziwie chrześcijańskiego. Dlatego
Kościół zachęca duszpasterzy, aby przygotowali swoje wspólnoty do świadomego i
owocnego uczestnictwa w liturgii. W czasie Wielkiego Postu wierni winni często
uczestniczyć we Mszy św. w dni powszednie, a jeśli nie mogą brać udziału w liturgii, wtedy
prywatnie, zwłaszcza w rodzinie rozważają teksty mszalne. Obok liturgii Mszy św. zaleca się
w czasie Wielkiego Postu uczestnictwo w celebracjach biblijnych i pokutnych oraz w
nabożeństwach związanych z tym okresem, zwłaszcza Drodze Krzyżowej. Nabożeństwa
przeniknięte duchem liturgii mają ich wewnętrznie usposobić do należytego obchodzenia
paschalnego misterium Chrystusa. W okresie rekolekcji wielkopostnych wierni powinni
przystąpić do sakramentu pokuty i pojednania a nie odkładać spowiedzi na ostatnie dni
Wielkiego Tygodnia. Kościół zachęca również wiernych, aby razem z biskupem (w katedrze)
i w parafii wraz z duszpasterzami uczestniczyli w Liturgii Godzin w Wielki Piątek i w Wielką
Sobotę. Natomiast księżom zaleca, aby ubrani w szaty liturgiczne celebrowali Mszę św. (w
Wielki Czwartek i w Wigilię Paschalną) oraz liturgię Męki Pańskiej (Wielki Piątek). Dlatego
wierni powinni zrozumieć, dlaczego w tym czasie ich duszpasterze nie mogą pełnić posługi w
konfesjonale. Poniższe refleksje nawiązują głównie do tego Listu.
1. Misterium paschalne Chrystusa jako centrum historii
zbawienia
Jak wiadomo, według św. Pawła „mysterium” (gr. mysterion) oznacza odwieczne
postanowienie Boga, zbawienia wszystkich ludzi i zjednoczenia całego stworzenia w
Chrystusie jako Głowie (por. Ef 1, 9; 3, 8-11). Ten Boży plan jest stopniowo
urzeczywistniany w powiązanych ze sobą wydarzeniach, które razem tworzą historię
zbawienia. W jej centrum znajduje się Pascha jako zbawcza interwencja Boga, który objawia i
realizuje swój plan zbawienia ludzi będący dotąd jedynie w stanie „obietnicy”. Wyzwolenie z
Egiptu oznacza „powołanie” Izraela do porzucenia kultu bożków i otwarcie się na objawienie
Boga prawdziwego (por. Ez 3, 13-15). Odtąd fakt paschalny będzie miał decydujące
znaczenie w historii narodu izraelskiego jako ludu Bożego. Na nim będzie się opierać
przymierze zawarte z Izraelem a przez niego ze wszystkimi ludźmi.
Na Paschę Izraela należy patrzeć jak na określone wydarzenie historyczne, ale także jako na
fakt rytualny, który przypomina i uobecnia to konkretne wydarzenie. Dlatego Pascha stała się
najważniejszym świętem żydowskim, które każdego roku przypominało kolejnym
pokoleniom zbawcze interwencje Boga w jego dziejach (por. Wj 19, 5-6). Przez obrzędy
paschalne wydarzenia dawne, historyczne, stają się rzeczywistością realnie istniejącą i
integrującą wszystkich członków ludu Bożego. Żydowskie święto Paschy było także
zapowiedzią ostatecznego wyzwolenia i zgromadzenia wszystkich narodów w czasach
mesjańskich. Prorocy zapowiadali nową Paschę. Baranek paschalny był jedynie figurą
(typem) Chrystusa, który będzie ofiarowany, aby wyzwolić ludzi z niewoli grzechu, śmierci i
szatana: „Chrystus bowiem został złożony w ofierze jako nasza Pascha” (1 Kor 5, 7). Pascha
Izraela znajduje swoją pełną realizację dopiero w Chrystusie, gdyż przez Niego i w Nim
dokonało się rzeczywiste i ostateczne wyzwolenie i zbawienie ludzi, które stanowiło
odwieczny Boży plan zbawienia (mysterium). KL nr 5 stwierdza: „Tego zaś dzieła odkupienia
ludzi i doskonałego uwielbienia Boga, które zapowiadały wielkie sprawy Boże spełnione
wśród ludu Starego Testamentu, dokonał Chrystus Pan głównie przez paschalne misterium
swojej błogosławionej Męki, Zmartwychwstania i chwalebnego Wniebowstąpienia”.
Istotą misterium paschalnego jest to, że przez „przejście” ze śmierci do życia, z uniżenia
(kenosis) do chwały, Chrystus staje się Panem (Kyrios) i przez Ducha Świętego źródłem
nowego życia dla ludzi przyjmujących sakramenty paschalne. Przyjęcie tych sakramentów
(chrzest, pokuta, Eucharystia) oznacza naśladowanie Chrystusa w Jego posłuszeństwie i
ofiarnej miłości. W ten sposób misterium paschalne jest źródłem dynamizmu Kościoła, który
w świecie spełnia misję powszechnego sakramentu zbawienia aż do powtórnego przyjścia
Pana: „z boku umierającego na krzyżu Chrystusa zrodził się przedziwny sakrament całego
Kościoła” (KL 5).
Zadaniem Kościoła jest przepowiadanie wszystkim narodom o dokonanym przez Chrystusa
odkupieniu oraz głoszone zbawienie sprawować w ofierze i sakramentach świętych
stanowiących „ośrodek całego życia chrześcijańskiego” (KL 6). Sprawując liturgię Kościół w
sposób rytualny uobecnia zbawcze misterium paschalne Chrystusa i przez to czyni je
dostępnym dla wszystkich ludzi, którzy przez wiarę i miłość wchodzą w kontakt z
Chrystusem zawsze obecnym i działającym w czynnościach liturgicznych (por. KL 7). W ten
sposób paschalne misterium Chrystusa, centralne wydarzenie historii zbawienia, jest
jednocześnie centrum liturgii Kościoła, który w „ustalonych dniach w ciągu całego roku
obchodzi święte wspomnienie zbawczego dzieła Chrystusa”. Dlatego misterium paschalne
Chrystusa już od początków chrześcijaństwa stało się „Paschą liturgiczną, czyli Paschą
Kościoła modlącego się i sprawującego kult religijny”.
2. Obchód Triduum paschalnego ośrodkiem roku
liturgicznego
Rok liturgiczny jest ciągłym przeżywaniem przez Kościół tajemnic odkupienia w obecnym
czasie zbawienia. „W nim Kościół odsłania całe misterium Chrystusa, począwszy od
Wcielenia i Narodzenia aż do Wniebowstąpienia, do dnia Zesłania Ducha Świętego oraz
oczekiwania błogosławionej nadziei i przyjścia Pańskiego” (KL 102). Rok liturgiczny tworzy
więc głównie wspominanie wydarzeń zbawczych związanych z życiem i posłannictwem
Chrystusa, z których główne miejsce zajmuje Tajemnica Odkupienia dokonana przez Jego
paschalne misterium (KL 5). Tę tajemnicę Kościół wspomina i uobecnia w codziennej
Eucharystii i Liturgii Godzin oraz w szczególny sposób w niedzielę jako tygodniowe święto,
wspominające misterium paschalne. Tym, czym w tygodniu jest niedziela, tym w roku
kościelnym jest obchód świętego Triduum paschalnego. Papież Paweł VI ogłaszając nowy
Kalendarz Rzymski w 1969 r. stwierdza, że obchodzenie tajemnicy paschalnej ma
najważniejsze znaczenie w liturgii chrześcijańskiej
W Kościele pierwotnym akcentowano jedność całego misterium paschalnego Chrystusa.
Jedynym świętem chrześcijan była Pascha, czyli Wielkanoc. Z czasem poszczególne dni
Triduum poświęca się różnym aspektom tego misterium: Wielki Piątek - Męka, Wielka
Sobota - spoczynek w grobie, noc Wigilii Paschalnej - Zmartwychwstanie. Sięgająca VI w.
koncepcja Triduum Sacrum związana była już z pewną izolacją pamiątki śmierci Chrystusa
od Jego Zmartwychwstania. Według św. Augustyna Triduum nie jest przygotowaniem do
święta zmartwychwstania, lecz razem z nim tworzy jeden obchód tajemnicy paschalnej.
Wydarzenia od męki aż po chwalebne zmartwychwstanie są ze sobą ściśle związane i razem
stanowią Paschę Pana, przejście od uniżenia do wywyższenia, ze śmierci do życia.
W Liście Kongregacji spotykamy trzy różne nazwy Triduum Sacrum: „święte paschalne
Triduum Męki i Zmartwychwstania Pańskiego” (nr 1); „Triduum Chrystusa ukrzyżowanego,
pogrzebanego i wskrzeszonego” (nr 38); i najczęściej używana nazwa „Triduum paschalne”,
w którym „uobecnia się i uskutecznia misterium Paschy, to jest przejścia z tego świata do
Ojca. Przez sprawowanie tego misterium w znakach liturgicznych i sakramentalnych Kościół
jednoczy się wewnętrznie z Chrystusem, swoim Oblubieńcem” (nr 38). W stwierdzeniu tym
zawarte jest uzasadnienie dlaczego dla Kościoła Triduum paschalne stanowi ośrodek czyli
centrum całego życia liturgicznego. Pascha Chrystusa jest główną przyczyną zbawienia ludzi
dokonanego raz na zawsze i zbawienia poszczególnych osób, które przez udział w liturgii
sakramentów paschalnych uczestniczą w owocach odkupienia i również dokonują przejścia
(Pascha) ze śmierci grzechu do życia w łasce. W ten sposób paschalne zwycięstwo Chrystusa
staje się zwycięstwem każdego chrześcijanina i zwycięstwem całego Kościoła.
Należy ponadto zaznaczyć, że obecna liturgia Triduum Sacrum opiera się na jedności całego
misterium paschalnego, które tworzą w sposób nierozdzielny śmierć i Zmartwychwstanie
Chrystusa. Kolejne dni Triduum są poświęcone poszczególnym wydarzeniom tworzącym
razem jedno misterium Odkupienia. A zatem Triduum Sacrum jest Paschą Chrystusa
celebrowaną przez trzy kolejne dni od Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek do II
Nieszpór w Niedzielę Paschy (nn. 27-38).
3. Wigilia Paschalna szczytem Triduum Paschalnego
Jak Triduum paschalne jest centrum całego roku kościelnego tak Wigilia Paschalna stanowi
ośrodek Triduum Sacrum (nr 27). Z tej racji List Kongregacji poświęca bardzo dużo uwagi jej
znaczeniu i celebracji liturgii w noc paschalną, która rozpoczyna już obchód uroczystości
Zmartwychwstania Pańskiego i upamiętnia świętą noc Jego powstania z martwych (nr 77).
Kościół nawiązuje w ten sposób do tradycji Paschy żydowskiej, która była „figurą
prawdziwej Paschy Chrystusa, a więc nocy prawdziwego wyzwolenia, w którą Chrystus
skruszywszy więzy śmierci, jako zwycięzca wyszedł z otchłani” (nr 79).
Obchód Wigilii Paschalnej jest już świętowaniem Paschy, która jest „uroczystością nad
uroczystościami” (nr 80). Wyjątkowe znaczenie uroczystości Paschy wynika stąd, że
„Zmartwychwstanie Chrystusa jest umocnieniem naszej wiary i nadziei” (nr 80), a przez
sakramenty wielkanocne sprawowane tej nocy następuje wszczepienie w paschalne misterium
Chrystusa: „umarliśmy, zostaliśmy pogrzebani i wskrzeszeni razem z Nim” (nr 80).
Liturgia Wigilii Paschalnej posiada również aspekt eschatologiczny, „jest oczekiwaniem na
przyjście Pana” (nr 80). Bardzo rozbudowana i bogata w treść liturgia Wigilii zawiera w
wielkim skrócie całą historię zbawienia, którą Kościół głosi w liturgii słowa, a następnie
włącza w nią swoich wiernych przez sakramenty paschalne: chrzest, bierzmowanie i
Eucharystię, która jest „najpełniej sakramentem paschalnym, czyli upamiętnieniem Ofiary
krzyża i obecnością Chrystusa Zmartwychwstałego, jest dopełnieniem chrześcijańskiego
wtajemniczenia i przedsmakiem wieczystej Paschy” (nr 90). Dlatego Wigilia Paschalna jest
czasem najbardziej stosownym dla sprawowania sakramentów inicjacyjnych, które są
„sakramentalnym uczestnictwem w śmierci i Zmartwychwstaniu Chrystusa” (nr 7).
4. Czas sprawowania liturgii Triduum paschalnego
Liturgia poszczególnych dni Triduum tradycyjnie związana jest z określoną porą dnia, której
należy przestrzegać. Rozpoczynającą święte Triduum Mszę Wieczerzy Pańskiej celebruje się
w godzinach wieczornych, w czasie najbardziej dogodnym dla wiernych (nr 46). Jeśli jednak
prawdziwe dobro duchowe wiernych tego wymaga, można ze zezwoleniem biskupa
celebrować drugą Mszę wieczorną, a nawet niekiedy w godzinach porannych, dla tych
wiernych, którzy w żaden sposób nie mogą uczestniczyć we Mszy wieczorem (nr 47).
Najbardziej właściwym czasem sprawowania liturgii Męki Pańskiej w Wielki Piątek jest
godzina 15.00. Z racji pastoralnych można jednak ją rozpocząć „tuż po południu” lub późnym
wieczorem, ale nie po 21.00 (nr 63). W wyborze czasu rozpoczęcia liturgii zawsze należy
kierować się dobrem wiernych, aby mogli jak najliczniej uczestniczyć w świętych obrzędach.
Odnośnie do czasu rozpoczynania liturgii Wigilii Paschalnej Kongregacja stwierdza z całą
stanowczością, że nie wolno nigdy jej rozpoczynać „zanim nie zapadnie noc”. Od tej zasady
nie może być żadnych wyjątków, nieprzestrzeganie tego czasu jest wyraźnym nadużyciem (nr
78). Zachowanie odpowiedniej pory celebracji obrzędów Triduum paschalnego jest wyrazem
zrozumienia jego roli w roku liturgicznym i w życiu chrześcijańskim oraz właściwego
pojmowania liturgii, która posługuje się znakami i symbolami (nr 3).
5. Liturgia Triduum paschalnego i budowanie wspólnoty
Kościoła lokalnego
Kościół ukazuje się jako wspólnota głównie „w pełnym i czynnym uczestnictwie całego ludu
Bożego w tych samych obchodach liturgicznych” (KL 41), dlatego sprawowanie liturgii we
wspólnocie ma zawsze „pierwszeństwo przed odprawianiem indywidualnym i niejako
prywatnym” (KL 27). Te ważne zasady sprawowania liturgii mają zastosowanie zwłaszcza
odnośnie do obchodu świąt paschalnych, których przeżywanie powinno prowadzić do
umocnienia więzów między poszczególnymi wiernymi i małymi grupami istniejącymi i
działającymi w Kościele miejscowym (parafia).
Parafia jest uprzywilejowanym miejscem gdzie wierni ze wszystkich środowisk, wieku i
zawodu mają się jednoczyć we wspólnie sprawowanej liturgii i przez to przyczyniać się do
budowania wspólnoty miejscowego Kościoła. Instrukcja „Eucharisticum Mysterium” zaleca,
aby „rozwijać poczucie wspólnoty, by każdy czuł się zespolony z braćmi we wspólnocie
Kościoła, zarówno miejscowego jak i powszechnego” (nr 18). Liturgia właściwie
przygotowana i sprawowana, zgodnie ze swoją naturą, jest zawsze wspólnototwórcza, utrwala
i rozwija wspólnotowe życie wiernych oraz jest wyrazem przynależności do parafii.
Według Listu Kongregacji do budowania wspólnoty miejscowego Kościoła mają przyczynić
się następujące celebracje liturgiczne okresu przygotowania i obchodu świąt paschalnych:
liturgia stacyjna w okresie Wielkiego Postu (nr 16), jedna tylko procesja w Niedzielę
Palmową (nr 29), wspólna Liturgia Godzin w czasie Triduum paschalnego (nr 40, 62, 73),
włączenie do liturgii parafialnej małych wspólnot zakonnych i świeckich (nr 43).
Zawarte w Liście sugestie rozwiązywania spotykanych najczęściej problemów pastoralnych
związanych z obchodem Triduum paschalnego opierają się na zasadzie, że liturgia ma
prowadzić do budowy wspólnoty miejscowego Kościoła. Dlatego należy przestrzegać
następujących zaleceń Kongregacji:
- jeśli jeden duszpasterz ma powierzoną opiekę nad kilkoma kościołami, należy zmierzać do
tego, aby wierni zwykle tam przychodzący na liturgię, zgromadzili się na obchód Triduum
paschalnego w kościele głównym. Tam jednak, gdzie liczba wiernych uczestniczących w
liturgii jest znaczna i można odpowiednio przygotować uroczyste obrzędy, dla duchowego
dobra tych wiernych „wolno proboszczowi, przy zachowaniu odpowiednich warunków,
powtórzyć obrzędy Paschalnego Triduum” (nr 43);
- w kościołach, w których nie można zgromadzić wystarczającej liczby wiernych oraz
ministrantów i wykonujących śpiewy, nie należy sprawować obrzędów paschalnego Triduum.
Wierni z tych kościołów powinni udać się do większego kościoła (nr 43). Odnosi się to
zwłaszcza do Wigilii Paschalnej, którą należy zawsze bardzo uroczyście celebrować (nr 94);
- małe wspólnoty zakonne, zarówno kleryckie jak i nie kleryckie, a także różne wspólnoty
świeckie, powinny w czasie Triduum uczestniczyć w obrzędach liturgicznych razem z innymi
wiernymi w większych kościołach (nr 43). Dotyczy to zwłaszcza Wigilii Paschalnej: „Trzeba
dążyć do tego, aby grupy specjalne uczestniczyły w Wigilii Paschalnej, w której wszyscy
wierni, schodząc się razem, mogliby głębiej odczuć sens kościelnej wspólnoty” (nr 94).
Podobny sens ma zakaz sprawowania liturgii Mszy Wieczerzy Pańskiej po raz drugi tego
samego dnia jedynie „dla pożytku prywatnych osób lub małych grup specjalnych”, aby „nie
stwarzały przeszkody dla Mszy głównej” (nr 47).
Zob. Cz. Krakowiak. Założenia teologiczne i pastoralne Listu okólnego Kongregacji Kultu
Bożego o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych. W: In te Domine speravi. Red. Cz.
Bartnik. Lublin 1996 s. 105-121.
ks. dr hab. Czesław Krakowiak, prof. KUL | 2007-03-27