1 

                                       

Metodologia Nauk Przyrodniczych 

 

☻Czym jest wiedza?  

Doxa- rzemieślniczy   Epistema- umiejętność opisania jak coś zrobić 

Epistemologia- jak ludzie rozumują, poznają świat. 

 

Wiedza- konstruowana przez naukowców, pomaga zrozumieć świat i w 
nim funkcjonować; twór konstruowany przez naukowców.  

 

☻Rodzaje wiedzy: 

- artystyczna 

- naukowa 

-potoczna 

-religijna 

 

☻Wiedza naukowa jako konstrukt 

Konstrukt- wytwory naszego umysłu, potrzebne do opisu świata 

 

Rozróżnianie między wiedzą a poznaniem 

 

☻Nauka jako działanie społeczne. Wiedzę powinno się dzielić, 
publikować, wiedza wykracza poza naukowców. 

 

☻Zasady rozumowania naukowego- zdobywanie wiedzy o świecie. 

-historyczne  

-obecne 

 

☻Nadrzędność przyrody i jej praw nad ludzkimi skłonnościami 
interpretacyjnymi. 

 

☻Nadrzędność wyjaśniania przyczynowego (z przyczyną sprawczą) nad 
wyjaśnieniami celowymi i innymi rodzajami wyjaśnień 

 

☻Izaak Newton- reguły rozumowania naukowego 

- nie należy szukać większej liczby przyczyn, niż jest to uzasadnioną przyrodniczą 
oczywistością (prawda i wystarczalność jako kryteria) 

- w przyrodzie tym samym zjawiskom należy przypisywać te same przyczyny. 

 

☻Współczesne reguły rozumowania naukowego: 

- wszelkie wnioskowanie powinno być zgodne z zasadami logiki 

- powinno być oparte o wcześniej potwierdzona wiedzę 

-  wnioski powinny prowadzić do wyjaśniania(zjawisk) w oparciu o prawa 
przyrody lub wbrew nim 

Makroświat-dostępny dla naszej percepcji 

Mikroświat-niedostępny dla naszej percepcji np. atomy 

Mezoświat- świat naszych rozmiarów, naszej częstotliwości, pośredni między 
makro- i mikroświatem. 

 

Wnioskowanie należy prowadzić na podstawie danych uzyskanych 
zgodnie z regułami metod naukowych(empirycznych): 

- dane można uzyskać w wyniku prowadzenia obserwacji 

- dane można uzyskać w wyniku przeprowadzania doświadczeń  

- dane należy opisywać wyłącznie językiem zasad obserwacyjnych 

 

2 

 

☻Zdanie obserwacyjne 

- zdanie proste o rzeczach(zjawiskach) 

- zdania o pojęciach w odniesieniu do rzeczy(zjawisk)  

- zdanie o relacjach między pojęciami wyprowadzone ze zdań o pojęciach i 
rzeczach 

 

☻Zdania teoretyczne 

Zdanie o relacjach, uogólnione dedukcyjnie ze wskazanym zakresem 
obowiązywania 

 

Obserwacje 

- konieczność odróżnienia obserwacji od przyglądania się systematyczności, 
powtarzalności, analiza przyczynowa i kontekstowa 

- selektywność obserwacji- uzależnienie od spodziewań, wcześniejszej 
wiedzy(spostrzeżeń), spodziewanych korzyści 

- rodzaje obserwacji: bezpośrednie i pośrednie (z koniecznością interpretacji 
wyników) 

Obserwacja instrumentalna jako główna grupa obserwacji pośrednich 

 

Obserwacje: 

- bierne bezpośrednie np. obserwacja nieba, gwiazd gołym okiem 

- bierne pośrednie 

- czynne bezpośrednie np. otwarcie klatki piersiowej i obserwacja bijącego serca 

- czynne pośrednie 

 

Zdania obserwacyjne 

- zdania proste o rzeczach(zjawiskach)- np.słupek rtęci pokazuje osiem 

- zdania o pojęciach w odniesieniu do rzeczy(zjawisk)- np. słupek rtęci pokazuje 8 
st C 

- zdanie o relacjach między pojęciami wprowadzone ze zdań o pojęciach i 
rzeczach- metale zmieniają swoją objętość proporcjonalną do ilości ciepła 

 

☻Wyniki obserwacji- dane 

- dane jako zbiór prostych zadań obserwacyjnych 

- dane jako zbiór zdań obserwacyjnych o pojęciach odniesionych do rzeczy 

- dane naukowe jako czynniki obserwacji, pomiarów lub doświadczeń 

- dane jako cząstka wiedzy o cząstce rzeczywistości 

- dane obiektywne: w naukach przyrodniczych – dotyczą świata zewnętrznego 
(wobec przedmiotu) 

- dane subiektywne: naukach takich jak psychologia czy socjologia dotyczą świata 
wewnętrznego przedmiotu 

 

☻Zbiór danych pozwala na rozważanie domniemań, formułowanie 
hipotez i dochodzenie do twierdzeń 

- domniemanie formułowane jest na  podstawie zebranych danych „jako być może 
jest tak jeśli warunki są takie a nie inne” 

- hipoteza jest domniemaniem przekształconym w zdanie twierdzące „ jeśli tak w 
takich a takich warunkach” na podstawie wiedzy pozwalającej na wykazanie jej 
możliwości potwierdzanie lub sfalsyfikowanie 

- twierdzenie jest potwierdzoną hipotezą (poddaną konfirmacji z wynikiem 
pozytywnym) 

 

3 

 

☻Domniemania i hipotezy 

- domniemanie jest zwykle zdaniem obserwacyjnym uogólnionym, 
sformułowanym na podstawie danych 

- hipoteza jest zwykle zdaniem obserwacyjnym uogólnionym połączonym ze 
wskazaniem możliwości jego potwierdzenia lub sfalsyfikowanie 

- hipotezy ekstensywne(na podstawie analogii) i kreatywne(--- danych 
niedostępnych) 

 

Harvey i jego hipoteza zamkniętego układu krwionośnego 

- twierdzenie może być prawem przyrody jeśli z jego potwierdzenia wynika jego 
uniwersalność 

- hipotezy mogą wynikać z danych uzyskanych po przeprowadzeniu obserwacji 
lub doświadczenia dotczą wtedy przedmiotu badanego i nazywamy je hipotezami 
niskiego poziomu 

- mogą też wynikać z danych uzyskanych w wyniku badania jednego przedmiotu 
lub obiektu ale odnosi się do innego, nazywamy je wtedy trans empirycznymi lub 
wysokiego poziomu 

 

 

☻Karol Darwin sformułował hipotezę o naturalnej selekcji na 
podstawie wiedzy o ludzkich społeczeństwach ekonomice, przeludnieniu 

- hipotezy mogą dotyczyć tylko pewnej części danych uzyskanych po 
przeprowadzeniu obserwacji lub doświadczeń- hipotezy  

- hipotezy mogą być formułowane w celu tłumaczenia braków innych hipotez- 
ochronne 

 

Darwin- hipotezy o lukach w zapisie kopalny by chronić swoją hipotezę o 
ciągłej i płynnej ewolucji 

- hipotezy mogą dotyczyć relacji między uzyskanymi wynikami a badanymi 
przedmiotami, albo jakaś relacja jest, albo nie ma jej a wyniki są działaniem 
przypadku – hipoteza zerowa 

 

Wynikanie 

- hipotezy w naukach przyrodniczych są sprawdzane empirycznie(doświadczalnie) 
wyniki doświadczeń dostarczają danych będących opisem przypadków a te w 
wyniku rozumowania naukowego służą wyprowadzaniu wniosków. Wnioski 
muszą być potwierdzone kolejnym doświadczeniem by mogły być uznane przez 
innych naukowców. 

- naukowcy dochodzą do wiedzy o świecie stosując trzy podstawowe metody 
rozumowania: dedukcję, indukcję i abdukcję. Różnią się one droga dochodzenia 
do wniosków na podstawie przesłanek i sposobem odkrywania reguł rządzących 
badanymi zjawiskami 

- przesłanki zwykle wynikają z obserwacji lub eksperymentów i ją formułowane 
jako zdanie obserwacyjne 

☻DEDUKCJA – wyprowadzenie wniosku będącego przypadkiem na podstawie 
znanej reguły i skonstruowanej przesłanki. Jeżeli reguła i przesłanka są prawdziwe 
wniosek też taki jest 

- Reguła: wszyscy studenci zapisani na lektorat zaawans j ang  znają go na 
poziomie średniozaa 

- Przesłanka: Ci trzej studenci są zapisani na lektorat z j ang na poz 
średniozaawans 

- Wniosek: Ci trzej studenci znają język ang na poziomie średniozaawans 

INDUKCJA – wprowadzenie wniosku będącego regułą na podstawie zbioru 
skończonych przypadków. Mimo że przesłanka i przypadek są prawdziwe 
wniosek jest niepewny 

 

4 

Przypadek: ci trzej studenci są zapisani na lektorat zaawans 

Przesłanka: ci trzej studenci znają język ang na poziomie średniozaawans 

Wniosek: wszyscy studenci zapisani na lektorat zaawans znają ang na poziomie 
średniozaawans 

Nota bene- pojawia się wielki kwantyfikatora 

☻ABDUKCJA- wprowadzenie wniosku będącego przypadkiem na podstawie 
znanej reguły i skonstruowanej przesłanki. Jeżeli reguła i przesłanka są prawdziwe 
wniosek może być prawdziwy jest prawdopodobny 

☻Reguła: wszyscy studenci zapisani na lektorat zaawans z j ang znają go na 
poziomie średniozaawans 

Przesłanka: ci trzej studenci znają j ang na poziomie średniozaaw 

Wniosek: ci studenci są zapisani na kurs zaawans 

Nota bebe : brak wielkiego kwantyfikatora 

 

Abdukcja stosowana jest w naukach przyrodniczych jako rozumowanie 
pozwalające na uzyskanie wyjaśnień już przy małej ilości danych i 
zwiększenie tej ilości tylko wtedy gdy wyjaśnienie jest 
zadowalające(problem obarczenia teorią założeń i hipotez) 

 

Mimo różnej konstrukcji reguł i przesłanek abdukcja jest innym rodzajem 
rozumowania indukcyjnego (od szczegółu do ogółu) 

 

☻Abdukcja pozwala na formułowanie wniosków na podstawie niewielu 
obserwacji(wyników dośw, przeprowadzonych dowodów) Wnioski te 
mogą być prawdziwe ale zwykle ocenia się jedynie ich 
prawdopodobieństwo które rośnie w miarę zwiększania liczby obserwacji 
lub eksperymentów 

 

☻Abdukcja nazywana tez indukcją ilościową ponieważ jej moc 
wyjaśniająca i prawdopodobieństwo prawdziwości rośnie wraz z ilością 
danych służących do wyprowadzenia wniosków 

 

Ponieważ w części badań przyrodniczych dane dotyczące ogromnej ilości 
rzeczy lub zdarzeń badań w pewnym momencie zaprzestają ich 
gromadzenia  i uznają że wniosek mimo niekompletności empirycznej 
jest dobrym przybliżeniem do prawdy.  

 

W konsekwencji takiego podejścia metodologicznego należy uznać że 
uzyskanie twierdzeń prawdziwych jest w drodze abdukcji niemożliwe, 
możliwe jest uznanie twierdzeń prawdopodobnych 

 

Abdukcja polega na wyprowadzeniu wniosku będącego przypadkiem na 
podstawie znanej reguły i skonstruowanej przesłanki. Jeśli reguła, 
przesłanka są prawdziwe wniosek może być prawdziwy 

Reguła: wszystkie ryby mają 2 płetwy piersiowe, grzbietową i ogonową 

Przesłanka: to zwierzę wodne ma takie płetwy 

Wniosek: to zwierzę jest rybą 

 

Ichtiolog dokonuje kolejnych obserwacji i stwierdza: to zwierzę nie ma 
płetwy brzusznych jakie mają ryby za to ma zęby których ryby nie mają . 
To nie jest ryba! 

- wnioski uzyskane w drodze rozumowania w regułach przyrodniczych muszą być 
potwierdzone empirycznie w drodze przeprowadzenia odpowiednich doświadczeń.  

- wyniki doświadczeń wykonanych dla potwierdzenia wniosków opisywane są 
zdaniami obserwacyjnymi które mogą być przesłankami do wyprowadzenia 
nowych wniosków . dzięki temu nasza wiedza się powiększa 

 

☻Rodzaje sprawdzania empirycznego: 

 

5 

- sprawdzanie pozytywne: - konfirmacja -   koroboracja – weryfikacja 

- negatywne: - falsyfikacja – dyskonfirmacja 

Konfirmacja polega na: 

- sprawdzeniu zgodności z rzeczywistością zdania syntetycznego w odniesieniu do 
rzeczy opisywanej-  zauważamy zgodność 

- powtórzeniu sprawdzania wobec możliwie dużej liczby takich samych rzeczy 

- sprawdzeniu poprawności językowej i logicznej zadań obserwacyjnych 

- sformułowaniu zdania uogólnionego obserwacyjnego 

- sformułowaniu twierdzenia a potwierdzeniu zdania teoretycznego 

 

☻Schemat konfirmacji: 

- wyprowadzenie ze sprawdzanego zdania teoretycznego wniosku obserwacyjnego 

- przeprowadzenie doświadczeń dotyczących prognozy 

- konfrontacja prognozy z wynikiem dośw 

- stwierdzenie że prognoza jest prawdziwa 

- orzeczenie o potwierdzeniu zdania teoretycznego 

 

☻Kiedy konfirmacja kończy się niepowodzeniem? 

- sprawdzamy wnioski- czy wyprowadzone były poprawnie 

- jeżeli tak to odrzucamy całe postępowanie prowadzące do tych wniosków i 
stwierdzamy że dokonaliśmy dyskonfirmacji 

 

☻Reguły wnioskowania – przykłady 

- males Popendo ponens (sposób potwierdzający przez potwierdzenie) 

Jeżeli z przesłanki p wynika fakt q a przesłanka p jest prawdziwa to fakt q jest 
prawdziwy 

Jeżeli jest mróz kałuże zamrżają 

Dzisiaj jest mróz 

Kałuże są zamarznięte 

- modus tollendo tollens (sposób zaprzeczający przez zaprzeczenie) 

Jeżeli przesłanka p i fakt q są prawdziwe to z zaprzeczenia faktu q wynika  
zaprzeczenie przesłanki p 

Jeżeli jest to dziecko to jest niepełnoletnie 

Jaś nie jest niepełnoletni 

Jaś nie jest dzieckiem 

 

Wyjaśnianie w naukach przyrodniczych 

- wyjaśnianie jako cel w sobie 

- wyjaśnianie dla spowodowania zrozumienia 

Zrozumienie jako kategoria psychologiczna 

Jako zaakceptowane części wiedzy 

- wyjaśnianie jako postępowanie naukowe 

 

☻WYJAŚNIANIE 

- wszystkie reguły rozumowania naukowego prowadzą do wyjaśniania 

 

6 

 

☻Wyjaśnianie jakiegoś zjawiska w naukach przyrodniczych polega na 

wyprowadzeniu jego opisu z jakiegoś prawa przyrody 

 

Oprócz wskazania prawa przyrody niekiedy dwóch lub więcej praw 

należy podać warunki początkowe w jakich zjawisko zaszło 

- kiedy obserwator przechodzący ulicą widzi spadający z balkonu samochodzik 
zabawkę wyjaśnia to podając jako prawo przyrody prawo powszechnej grawitacji, 
a jako warunki początkowe zabawę dziecko na balkonie 

- ☻prawa przyrody pojawiają się gdy twierdzenia dotyczące jakiegoś zjawiska lub 
zjawisk zostaja uogólnione ze wskazaniem na prawidłowość w czasie: w 
określonych warunkach zjawisko zachodzi i przebiega tak samo 

 

☻Zjawisko w czasie może zachodzić pozaczasowo(prawa gazów 

idealnych- sekwencja nie ma znaczenia) 

 

Diachronicznie (prawa Mendla- sekwencja ma znaczenie) 

 

☻Jeżeli wyjaśnienie polega na odwoływaniu się do praw przyrody 
potrzebne jest ustalenie czym są te prawa 

-twierdzenie uniwersalne opisujące prawidłowość zachodzącą w naszym świecie 
jest prawem przyrody 

-twierdzenie opisujące prawidłowość z użyciem wielkiego kwantyfikatora 
(zawsze, wszędzie) jest prawem przyrody bezwzględnie uniwersalnym 

 

Przy ustaleniu czym są prawa należy pamiętać że: 

- nie każda prawidłowość jest prawem, zachowania ludzi są często skorelowane z 
wieloma zmiennymi kontrolnymi (np. emocjami), które po zmianie lub ustaniu 
likwidują prawidłowość 

- nie każda prawidłowość jest uniwersalna 

 

☻Prawa Keplera mówią że orbity planet naszego układu słonecznego 
opisuje określona funkcja matematyczna 

- prawa Keplera ukazują prawidłowość ale nie jest uniwersalna- dotyczy tylko 
naszego układu słonecznego 

- prawa Keplera realizują się jako konieczność – spełniają deterministyczny 
warunek diachroniczności 

I Prawo Keplera- planety poruszają się na orbitach eliptycznych przy czym 
słońce znajduje się w jednym z ognisk elipsy 

II Prawo- prędkość molowa planety na jej orbicie jest stała , oznacza to że 
powierzchnia (pole) przemiatana w wybranym przedziale czasu przez promień 
wodzący planety (linia planeta-słońce) jest stała- planeta bliżej słońca porusza się 
po orbicie szybciej, dalej od słońca wolniej 

III Prawo- kwadraty okresów obiegów planet wokół słońca sś proporcjonalne do 
trzecich potęg ich średnich odległości od słońca 

 

Prawa przyrody są zawsze sformułowane ogólnie co zwykle oznacza, że 
w odniesieniu do rzeczywistego wiata są idealizacjami 

- idealizacja polega na uproszczeniu problemu naukowego przez pominięcie części 
warunków początkowych jako nieistotnych 

- idealizacja może być stopniowa jeżeli zaczynamy przywracać wcześniej 
pominięte warunki, prawo konkretyzowane 

 

Jeżeli prawo przyrody ma swoją postać matematyczną konkretyzacja je 
komplikuje 

- przy obliczeniu parametrów spadania powinniśmy uwzględnić na ziemi m In 
odległość rzeczy spadających od środa ziemi 

 

7 

- im dokładniej uwzględnimy warunki tym dokładniej wyliczymy parametry 
spadania- konkretyzacje dadzą nam przybliżenie do prawdziwości prawa 
konkretyzowanego 

- zwiększona konkretyzacja jednocześnie skomplikuje badanie i zmniejszy 
uniwersalność prawa: coś za coś 

 

Prawa przyrody są sformułowane nie tylko w postaci idealizacyjnych 
uogólnień często wykorzystywana jest reguła ujęta słowami ceteris 
paribas 

- warunki początkowe uznane za mało  istotne są dla uproszczenia idealizacyjnego 
pomijane 

- kiedy jednak nie wiemy kiedy jakieś warunki są mało istotne zastrzegamy, 
powinny być w badanych przypadkach takie same (będą wtedy tak samo zmieniać 
skutki działania prawa) 

 

Warunek ceteris paribus pomija pewne oddziaływania nazywane 
przygodnymi 

-  jeśli rzecz spadająca ma małą gęstość to jej ruch może być zakłócony przez 
nawet słaby podmuch powietrza; warunek ceteris paribus mówi- jeśli działają 
podmuchy to przy takiej samej ich sile skutki działania  prawa są takie same 
(możemy je pominąć) 

- jeżeli jednak w obszarze działania prawa pojawiają się rozbieżności między 
przewidywaniami, a obserwacją, a konkretyzacje prawa ich nie wyjaśniają 
przyjmujemy jako wytłumaczenie naruszenia reguły ceteria paribus i szukamy 
warunku, który nie był podczas obserwacji taki sam. 

 

Eksperymenty naukowe obejmują zwykle i idealizacje i warunek ceteris 
paribus- ale w różny sposób. 

- wszelkie eksperymenty, podczas których prowadzi się pomiary, są w jakiejś 
mierze idealizacyjne 

*Zakładamy że wartość odczytywana jest przynajmniej w czasie pomiaru 
stała 

*Zakładamy, że aparat pomiarowy daje nam dla takich samych próbek te 
same wyniki 

- świadomi tego, że warunki przygodne mogą wpływać na przebieg eksperymentu 
powtarzamy wielokrotnie w różnych warunkach 

*Wpływ warunków przygodnych zmniejszany stosując randomizacje i 
opracowanie statystyczne wyników 

Randomizacja- powtarzanie doświadczenia 

 

Jeżeli prawo jest prawidłowością występującą w przyrodzie zawsze lub 
wszędzie to można powiedzieć że nie tylko jest uniwersalne wyraża ono 
konieczność 

- z prawa powszechnej grawitacji wynika że każda rzecz upuszczona musi spaść 

- jeżeli jednak musi, to pojawia się metafizyczne sformowanie, w określonych 
warunkach konieczność jest deterministyczna (pod rządami praw świat jest 
określony do końca i bez wyboru) 

 

Prawa przyrody są przez współczesnych filozofów nauki i metodologów 
nauk przyrodniczych ujmowane następująco: 

- prawa przyrody to relacje między rzeczami wynikające z ich zasadniczych 
właściwości powtarzalne i obiektywne 

- sformułowanie twierdzenia, ujmującego te relacje jako związek logiczny, też 
bywa nazywane prawem przyrody, ale bardziej prawidłowe jest nazywanie go 
prawem nauki 

- prawa przyrody leżą u podstawy wszelkich procesów i zjawisk w naszym 
świecie i dlatego wszelka nauka i technologia zależy od ich znajomości i 
zrozumienia 

 

8 

 

☻Rodzaje wyjaśnienia: 

- definiowanie  - definiendum  - definiens 

- wyjaśnianie     - explanandum   - explanans 

- predykcja    - proiectandum      - proiectans 

 

☻Definiowanie  

 

Definiendum- to nazwa charakterystyczna lub unikalna 

 

Definiens – cecha lub zbiór cech unikalnych albo charakterystycznych 
właściwa dla zbioru rzeczy albo konstruktów; określa znaczenie 
definiendum 

 

Łącznik – taki jak: to , znaczy tyle co, wstawiony między definiendum a 
definiens tworzy definicję 

☻Definiowanie: 

Eukaryota to org posiadające w kom jądro komórkowe 

Jądro kom to część kom , oddzielona od cytoplazmy błoną, zawierająca kompleks 
złożony z cząsteczek DNA i zasadowych białek – histonów 

☻Definiowanie niepoprawne: 

Prokaryota – to org nieposiadające jąder komórkowych 

Brak cech nie jest cechą!!!! Powyższe zdanie jest niepoprawne metafizycznie 

Powyższe zdanie jest czynnością zróżnicowania komunikacyjnego, a nie 
definiowania 

☻Wyjaśnianie 

 

Explanandum- to rzecz, zjawisko, lub proces 

 

Explanans to przyczyna zwykle sprawcza lub celowa wyjaśniająca 
dlaczego miało, lub ma miejsce explanandum 

 

Łącznik  - takiej jak: „dlatego że”, „wtedy gdy” albo :z powodu”  
wstawione między explanandum a explanans 

Hempel – wyjaśnienie jest dobre gdy pozwala na predykcje 

☻Ciemny barwnik skóry człowieka powstaje dlatego, że enzym tyrozynaza 
utlenia tyrozynę i jej pochodne do barwnych melanin 

Predykcja: jeżeli w skutek mutacji tyrozynaza nie będzie syntetyzowana to pojawi 
się bielactwo u mutanta. 

Hempel: to wyjaśnienie jest dobre, bo pozwala na perydykcje. 

 

 

☻Carl Gustaw Hempel (1905-1997) 

Wprowadził do opisu wyjaśniania model dedukcyjno-nomologiczny 1949 r. 

Wyjaśnienie zjawiska polega na rozumowaniu dedukcyjnym w którym wśród 
przesłanek (explanans) występuje co najmniej jedno prawo przyrody a wnioskiem 
jest explanandum 

Zjawisko tęczy polega na tym, że promienie źródeł światła białego, znajdującego 
się za plecami obserwatora, pada na rozproszone w atmosferze kropelki wody, w 
których ulega ugięciu zależnemu od składowej barwnej, po czym w wyniku 
wewnętrznego odbicia wraca pod określonym kątem do obserwatora z części 
obszaru w którym wystąpiło zjawisko. 

Tęcza pojawiła się wtedy gdy: 

- w pow przed obserwatorem znajdują się rozproszone krople wody  

 

9 

- za obserwatorem znajduje  się źródło białego światła 

- źródło światła znajduje się pod kątem do poziomu niższego niż 40 stopni 

Po spełnieniu powyższych warunków krople wody zgodnie z prawami optyki 
rozszczepią światło białe na jego barwne składowe, których części ponownie 
odbiją i rozszczepią się kierując w stronę obserwatora. Obserwator dostrzeże te 
fale świetlne, które docierają do niego w łuku kątowym 42 st. 

 

Hempel wprowadził do opisu wyjaśnienia model statystyczno-
nomologiczny 

Wyjaśnienie zjawiska (explanans) polega na ustaleniu prawdopodobieństwa 
zajścia zjawiska które oceniane jest na podstawie danych statystycznych, 
dostarczających przesłanej do sformułowania prawa probabilistycznego którego 
wnioskiem jest explanandum. 

 

Radioizotopy pierwiastków chemicznych ulegają rozpadowi jąder i 
przekształcają się w inne pierwiastki 

- prawo połowicznego rozpadu mówi, że każdy radioizotop rozpada się z sobie 
właściwą szybkością, która powoduje że po określonym upływie czasu pozostaje 
dokładnie połowa jego wyjściowej ilości 

- nie wiemy, które atomy rozpadną się w którym momencie,. ale wiemy że jakieś 
się rozpadną, tak by to prawo było zachowane. 

 

Model dedukcyjno - nomologiczny wyjaśnia zjawiska, które zachodzą, 
ponieważ z praw przyrody wynika, że w danych warunkach musiały 
zajść; na przykład prawo ciążenia - jest uniwersalne więc ciała się 
przyciągają. Badacz wyjaśnia które prawo przyrody wyjaśnia zjawisko i 
jakie warunki były niezbędne by zjawisko zaszło. 

 

Model statystyczno-nomologiczny wyjaśnia zjawiska które nie muszą 
zajść jednak z określonym prawdopodobieństwem zachodzą- i pozwala  

na określenie, jak duże jest to prawdopodobieństwo, na podstawie badań 
statystycznych. 

 

 

☻Przewidywanie 

 

Proiectandum - to rzecz , zjawisko lub proce 

 

Proiectans – to przyczyna zwykle sprawcza lub celowa wyjaśniająca 
dlaczego w warunkach określonych przez explanans zajdzie lub powinno 
zajść proiectandum 

 

Łącznik- „jeżeli”, „wtedy, kiedy” stawione pomiędzy proiectandum i 
proiectans tworzą przewidywanie. 

Np. Śmierć Jana nastąpi w ciągu 48h gdy dawka heroiny, jaką zażył będzie letalna 

Jan jest narkomanem i zażywa heroinę umrze wtedy gdy zażyje jej letalną dawkę. 

 

 Nauka 

- specyficzny rodzaj działalności prowadzącej do tworzenia wiedzy 

- suma specyficznie sprawdzonej wiedzy 

- dziedzina szczegółowej wiedzy dotycząca jakiejś części rzeczywistości 

☻Wiedza istnieje w umysłach ludzi 

 

 wiedza jest stanem umysłu człowieka 

- stan postrzegania pozwala na obserwacje 

 

10 

- stan kojarzenia pozwala na analizy 

- stany kojarzenia wielokrotnego pozwalają na zapamiętywanie 

- zapamiętywanie pozwala na porównanie i dokonywanie syntez 

 

Wiedza o rzeczach może byd uzyskiwana w wyniku bezpośredniego 
doświadczenia lub w wyniku komunikacji o wynikach doświadczenia 
innych ludzi 

Na wiedzę człowieka składają się zapamiętane obserwacje własne 

- innego rodzaju wiedzą są zakomunikowane i zapamiętane informacje o wiedzy 
innych ludzi 

- jeszcze innego rodzaju wiedzą jest wiedza o sposobach korzystania z rzeczy 
zmienionych wg reguł nazywanych „ zapisywaniem informacji” (np. nauka 
czytania). 

Wiedza nie istnieje poza umysłami ludzi. To co nazywamy źródłami wiedzy to 
przekształcone rzeczy 

- książki to papier zadrukowany przy pomocy farby drukarskiej:wygląd papieru 
zmieniono w sposób umowny 

- nośniki pamięci to zmodyfikowane urządzenia elektroniczne- zmieniono ich stan 
tak, aby działające zgodnie z konwencją inne urządzenia elektroniczne mogły 
wywoład u ludzi czytelne dla nich bodźce 

Rodzaje ludzkiej wiedzy: 

- wiedza potoczna(powszechna, zdroworozsądkowa) 

- wiedza naukowa(racjonalna) 

- wiedza twórców i odbiorców sztuki (artystyczno-literacka) 

- wiedza spekulatywna (filozoficzna) 

- wiedza irracjonalna (objawiona, intuicyjna) 

 

Wiedza naukowo-racjonalna 

- wymóg silnej zasady racjonalności (logika, silne pojęcia, empiria) 

- wymóg intersubiektywnej komunikowalności 

- wymóg intersubiektywnej sprawdzalności 

 

Wiedza paranaukowa 

- wymóg słabej zasady racjonalności, czyli tylko zasady intersubiektywności 
(rzeczywistej) 

 

Wiedza pseudonaukowa 

- brak racjonalności, pozorowana intersubiektywną komunikowalnością 

 

Wiedzę naukową od potocznej (i innych rodzajów wiedzy) odróżnia 
mocna zasada racjonalności.  

- stopieo przekonania, z jakim głosi się twierdzenie, nie może byd większy od 
stopnia jego uzasadnienia 

 

Twierdzenie uzasadnione 

- poprawne logicznie 

- dowiedzione: zgodne z innymi zdaniami wcześniej uznanymi za prawdziwe 

- sprawdzone empirycznie (zgodne z faktami, zgodnośd uzyskana metodami 
naukowymi, w drodze konfirmacji) 

 

Twierdzenia nieuzasadnione: hipotezy, domniemania, przypuszczenia 

 

Wiedza potoczna(zdroworozsądkowa) 

-jest ogólnikowa, nieprecyzyjna i niezbyt abstrakcyjna 

 

11 

- jest zwykle słabo uzasadniona (wynika z indywidualnych doświadczeo, nie 
przeanalizowanych logicznie ani racjonalnie) 

- zwykle jest oparta o teorię (teorie) 

 

Wiedza artystyczno-literacka 

- jest związana z literaturą i sztuką 

- dostarcza informacji o człowieku i jego usytuowaniu w świecie,  

- odnosi człowieka i jego interakcje ze światem do zasad moralnych a nie 
racjonalnych, przez co nie jest podatna na działania i metody naukowe 

 

Wiedza spekulatywna – filozoficzna 

1) wiedza twierdzeo – propozycji 

- zdania obserwacyjne o teoretyczne przekazywane z pewnością (wiarą) co do ich 
prawdziwości 

  Kawaler to mężczyzna nieżonaty.  

- zdania wynikające z episteme 

2)Wiedza możliwości – zdolności 

- zdanie obserwacyjne i teoretyczne, przekazywane jako instrukcja postępowania 
– umiejętnośd 

  By zawiązad krawat należy… instrukcja postępowania 

- zdania będące skutkiem doxa 

 

Wiedza irracjonalna 

- jest związana z mistyką i różnymi formami objawieo 

- może wynikad z procesów myślowych, zwanych intuicyjnymi 

- nie spełnia zasady intersubiektywności(słabej zasady racjonalności) 

 

Dwa podstawowe warunki ludzkiej wiedzy 

1. Przekonanie o prawdziwości twierdzeo uważanych za składniki wiedzy 

2. Przekonanie o zdolności do odróżniania prawdy od fałszu 

Przekonanie o prawdziwości jest związane wprost z przekonaniem o zdolności do 
odróżniania prawdy od fałszu 

Przekonanie może pokrywad się z wiarą-jest formą wiary w prawdziwośd sądów 
ulegającą zachwianiu tylko wtedy, kiedy pojawia się sprzecznośd między sądami i 
koniecznośd wyboru; o wyborze decydują reguły języka 

Szerszy obszar stosowania wiary. 

 

Prawdziwośd twierdzeo składających się na wiedzę 
indywidualną jest zależna od racjonalności myślenia, udziału 
sądów opartych o wiarę ( w szerszym rozumieniu) i udziału 
sądów akceptowanych w wyniku samookłamywania się (self-
deceit) 

 

Prwadziwośd twierdzeo składających się na wiedzę przyjętą 
społecznie jest zależna od racjonalności myślenia osób 
tworzących wiedzę, udziału sądów uzgodnionych 
intersubiektywnie i  udziału sądów akceptowanych na zasadzie 
grupowych korzyści. 

Dwa podstawowe warunki ludzkiej wiedzy 

 

Pogląd głoszący kulistośd Ziemi jest sprzeczny z wiedzą potoczną- 
zdroworozsądkową 

- przekonanie o prawdziwości tego poglądu wynika z badao naukowych – działao 
opartych o doświadczenia, zgodnych z silną zasadą racjonalności 

- przekazywanie tego poglądu polega na akceptacji na podstawie wiary, bez 
sprawdzenia i bez krytyki. 

 

12 

 

Przekonanie o prawdziwości jakiegokolwiek poglądu może opierad się na 
1 z 3 założeo: 

- pogląd ten uzasadniony jest wcześniej potwierdzonym poglądem, który był 
uzasadniony jeszcze wcześniejszym poglądem… ad infinitum 

-pogląd ten stanowi razem z innymi poglądami spójną sied twierdzeo o świecie 

- pogląd ten nie wymaga uzasadniania ani powiązana z poprzednimi czy innymi, 
ponieważ jest poglądem założycielskim (fundacyjnym). 

 

Akceptacja przekazu na podstawie wiary może byd uzasadniona (lub 
uprawniona), jeżeli wierzymy, że źródło twierdzenia jest racjonalne i 
jeżeli obecnie lub wcześniej sprawdziliśmy jego naukowośd (spełnianie 
silnej zasady racjonalności) 

Przechodząc patrzymy na zegar na budynku Wydziału Humanistycznego: pokazuje 
godz. 11:00. Przyjmujemy, że tak jest na zasadzie przekonania. Po chwili 
orientujemy się, że to niemożliwe sprawdzamy godzinę i domyślamy się, że zegar 
się spóźnia albo stoi. Jednak w obu tych przypadkach zegar będzie 2 razy w ciągu 
doby pokazywał prawdziwą godzinę i ten kto wtedy uwierzy jego wskazówkom 
będzie miał rację.  

 

Problem ciągłości wiedzy naukowej 

- kumulatywizm – skrajny i umiarkowany 

- podejście dialektyczne (korespondencyjne) 

- antykumulatywizm 

  Koncepcja permanentnej rewolucji naukowej (Popper, Feyerbend) 
  Koncepcja ewolucji i rewolucji (Kuhn) 

 

 

Nauka czym jest? 

- jest specyficznym rodzajem ludzkiemjdziałalności 

- jest sumą specyficznie sprawdzonej wiedzy  

- jest dziedziną szczegółowej wiedzy dotyczącą jakiejś części świata, razem z jej 
metodologią praktyką i teorią. 

 

Nauka 

- najbardziej ogólne rozważanie o świecie nazywane jest metafizyką 

- rozważania o istnieniu świata i o jego właściwościach tradycyjnie wchodzą w 
obszar filozofii 

-Naukowcy zajmujący się dziedzinami szczegółowymi na ogół lekceważą 
metafizykę- lub uznają ją za nieistotną 

 

Nauka to sposób tworzenia wiedzy o świecie przez stawianie pytań i 
odnajdywanie odpowiedzi na nie 

 

Jeśli odpowiedź uzyskamy stosując przyjęte w danym czasie metody 
wyjaśniania i logikę to powiększymy naszą naukową wiedzę o świecie 

 

Najbardziej ogólne pytania o świat to pytania: czym jest materia? Czym 
jest przypadek? Czy każde zdarzenie podlega jakiemuś prawu? 

 

Pytanie nauk szczegółowych dotyczą konkretnych obszarów świata: 
czym jest gatunek? Czy ilość pierwiastków jest nieskończona? Czym jest 
grawitacja? 

 

Rozważania metafizyczne są oparte o analizę pojęciową i używają 
argumentów rozumowych- racjonalnych 

 

Rozważania nauk szczegółowych  są oparte o obserwacje i wyniki 
doświadczeń- empirię 

 

Obie mają na celu teoretyczne wyjaśnienie doświadczenia 

 

Metafizyka dostarcza pojęć nauce (atom Demokryta)  

 

13 

 

Niektóre próby definiowania nauk polegały na określaniu jej cech albo 
skutków: 

- nauka bada rzeczy zastanawiające i pobudzające ludzką ciekawość (Huxley) 

- funkcja nauki to odkrywanie przyczyn rozumienie, przewidywanie i sterowanie 
(Beckner) 

- nauka jest organizacją i klasyfikacją wiedzy na podstawie zasad wyjaśniających 
(Nagle) 

 

Nauka zaczyna się od gromadzenia wiedzy faktograficznej: 

- zbieranie danych- wstępny etap gromadzenia wiedzy 

- dane są zawsze interpretowane, sposób interpretacji to część metody naukowej 

- interpretacje są zawsze „obciążone teorią” ;teoria to łącznik wiedzy i nauki 

 

Skutkiem uprawiania nauki jest powiększenie zasobów wiedzy  

- naukowcy nie tylko gromadzą dane, porządkujące je, organizują i klasyfikują 

- wnioski z danych wyprowadzane są zgodnie z metodami wyjaśniania 

- metody uzyskiwania danych i metody wyjaśniania składają się  na metodę 
naukową 

- jedynie tak uzyskana wiedza może być nazywana wiedzą naukową 

 

Zakres działań które nazywamy nauką zmieniał się w kolejnych okresach 
historycznych: 

- w czasach starożytnych filozofia i nauka były tym samym 

- w średniowieczu nauką była teologia naturalna 

- w wieku XIX nauka odeszła od teologii powszechnie przyjęto zasadę 
rozumowania indukcyjnego i gromadzenia wiedzy w drodze empirycznej 

 

Skutkiem uprawiania nauki jest powiększenie zasobu wiedzy 

- w początku nowożytnej nauki sądzono że samo gromadzenie danych wystarczy 
do dokonywania uogólnień i tworzenia nowych teorii 

- od połowy XX wieku naukowcy i filozofowie nauki sądzą że same fakty nie 
mają mocy wyjaśniającej a nowe teorie powstają w wyniku tworzenia nowych 
pojęć syntez niekiedy wbrew powszechnie przyjętym interpretacjom 

- od czasów nowożytnych nauki naukowcy przywiązują większą wagę do odkryć 
naukowych niż do tworzenia teorii oznacza to przy tworzeniu wiedzy przewagę 
oceny ilościowej nad oceną jakościową(lepszym zrozumieniem świata) 

- Darwin nie mógł dostać Nobla bo nie dokonał żadnego nowego odkrycia, 
zaproponował jedynie nową teorię 

- nowożytna biologia ukształtowała się w  I połowie XIX w 

- Badania prowadzone przez biologów polegały aż do początków XX w na 
opisywaniu i klasyfikowaniu, przy niedostatku eksperymentów i teorii, pod 
względem teorii wyjątkiem był Darwin, który jednak został powszechnie 
doceniony dopiero w XX w 

- nowożytna chemia i fizyka polegały i polegają na empirii, biologia polegała na 
obserwacji i opisie aż do drugiej połowy XX w a nawet teraz, w XX w wiele 
publikowanych prac ma charakter opisowo- obserwacyjny 

- badania biologów odwołują się często do wyjaśniania historycznego a nie do 
wyjaśniania przyczynowego poznajemy selekcje przyczyn i skutków, nie poznając 
mechanizmów 

 

14 

- ponieważ aż do czasów Galileusza za główną (a niekiedy jedyną) metodą 
naukową uważano eksperyment, opisowe metody biologów powodowały 
dyskryminację biologii i jej niedocenianie 

- skutkiem takiego podejścia do biologii były poglądy głoszące że biologia 
powinna przeć się o wyjaśnianie chemiczne i fizyczne, a biologowie nie robią tego 
ponieważ nie doceniają matematyki 

 

 

Powstanie nowożytnego pojęcia nauki 

Galileo Galilei (1564-1642) 

- Bóg objawia się zarówno w Biblii jak i w księdze Natury 

- Biblia napisana jest językiem ludzi i pozwala objąć rozumem objawienie 

- księga Natury jest napisana językiem metafizyki a jego literami są trójkąty i koła 

- wniosek: w naukach o przyrodzie nie ma miejsca dla „ jakości subiektywnych 
jak barwa, zapach i smak, liczą się tylko wielkości i kształty 

 

 

Wszelkie badania naukowe powinny być oparte o: 

- doświadczenia 

- analizę wyłącznie zjawisk  

- wyjaśnianie przyczyn zjawisk 

- matematyczne ujęcie czynników obserwacji i doświadczeń 

 

Cele nauki według Francuza Bacona  

- prawda  

- wynalazki 

 

 

Podział nauki według Bacona (1620): 

1.  Historia- pamięć – (wszelkie opisy jednostkowych faktów|)  

2.  Poezja – wyobrażania  

3.  Filozofia – rozum (wszelkie poznanie ogólne – Bóg, przyroda, człowiek) 

 

Podział filozofii według Backona: 

  spekulatywna- pozwala poznawad prawa przyrody 
  operatywna- pozwala stosowad prawa przyrody i dokonywad 

wynalazków 

 

  jest fizyka mówiąca o tym że jak rzeczy są zbudowane jak 

powstają 

  metafizyka- jaka jest istota rzeczy i ich cel – tym się zajmuje  

 

Skutkiem podziału nauk według Franciza Bacona jest trwający dyskurs o miejscu i 
statusie nauk humanistycznych 

-koncepcja dwóch kultur Charlesa Percy Snowa 
 
-koncepcja trzeciej kultury Johna Brochmana 

  intelektualiści przedkładają bystre myślenie ponad anestezjologie mądrości 

 

Dyskusje nad możliwością i celowością redukcji biologii od chemii i fizyki 
rozpoczęła się w XVIII w.  

 

Dyskusja nad możliwością i celowością redukcji biologii do chemii i fizyki 
rozpoczęła się w wieku XVIII 

 

15 

- pierwszą próbą odcięcia biologii od fizyki i chemii był witalizm- powstał w XVIII 
w., przetrwał aż do XX (vis vitalis) 

- drugą próbą ucieczki przed redukcjonizmem fizyczno-chemicznym był 
organicyzm , do chwili obecnej trwa, wzbogacony o ujęcia emergentystyczne  

 

Emergencja- kiedy składamy system to żaden z a elementów nie ma 
cech takich jak cały system (np. komórka bakteryjna: z nieżywych 
składników powstaje żywa komórka) 

- organicyzm wskazuje rosnącą ewolucyjnie złożonośd układów i systemów 
biologicznych nieredukowalnych albo redukowalnych tylko częściowo do fizyki i 
chemii 

- ponieważ żywe systemy ze wzrostem złożoności wykazują coraz więcej cech 
emergentnych, pojawia się problem granicy: czy wzrost złożoności będzie w 
drodze ewolucji trwał czy cechy emergentne będą się pojawiały w coraz większej 
ilości. Próbą odpowiedzi jest podejście holistyczne. 

- wsparciem dla zwolenników metod redukcyjnych są sukcesy badao na poziomie 
molekularnym i uzyskiwanych wyjaśnieo mechanizmów 

- wsparciem dla zwolenników podejścia holistycznego są –skuteczne!- badania 
procesów naturalnej selekcji na poziomie biosfery; procesy te są tak złożone , że 
metody fizyczne i chemiczne nie dostarczają żadnych wyjaśnieo poza 
cząstkowymi i jednostkowymi, niewystarczającymi dl uogólnieo ani syntezy 

Struktura nauki 

1. Teorie naukowe (które są od nas zależne) 

2. Prawa przyrody(niezależne od nas) 

3. cała reszta(ogromna liczebnie lecz o małym znaczeniu) 

 

Teorie naukowe pozwalają wyjaśnid świat (jego fragmenty i aspekty).  

 

Prawa przyrody pokazują regularnośd świata (takich, jakich nie możemy 
zmieniad) 

 

Jakaś częśd (obszar wiedzy) dotycząca części świata albo jakiegoś 
jednego aspektu świata bywa nazywana teorią naukową. 

- taka częśd wiedzy jest zrozumiała dzięki wyjaśnieniom dostarczonym przez 
potwierdzone empirycznie twierdzenia sformułowane w języku specyficznym dla 
wyjaśnianego obszaru.  

 

Jeden obszar wiedzy może byd wyjaśniany przez kilka lub więcej różnych 
twierdzeo, czasem uzupełniających się, kiedy indziej konkurujących ze 
sobą. 

 

Teorie naukowe powstają najczęściej przez uporządkowanie 
powtierdzonych hipoten (koncepcja dedukcyjno-hipotetyczna) 

- potwierdzona hipoteza staje się twierdzeniem 

- twierdzenia dotyczące tych samych lub podobnych aspektów świata są 
dobierane wg ich mocy wyjaśniającej  (najogólniejsze mają największą moc 
wyjaśniającą) 

- jeżeli dobrane twierdzenia pozwalają na tworzenie kolejnych hipotez i 
zwiększanie zrozumienia nazywamy je teorią. 

 

Inne koncepcje teorii naukowych: 

- teorie to to samo, co hipotezy( nie zawsze są potwierdzone, albo potwierdzone 
wystarczająco, bywają łatwo formułowane i łatwo porzucane) 

- teorie to uogólnienia twierdzeo szczegółowych dopuszczające wyjątki o mocy 
wyjaśniającej zależnej nie od empirii lecz od znaczeo językowych , zmiennych 
diachronicznie 

- teorie to proste uogólnienia obserwacji i wyników doświadczeo  (induktywizm) 

Teoria naukowa w ujęciu hipotetyczno-dedukcyjnym zwykle wykazuje 3 cechy: 

1. pewien (często wysoki) stopieo abstrakcji 

2. pewien(w różnych naukach przyrodniczych różny) stopieo uogólnienia 

 

16 

3. głębokośd )specyficznie rozumianą) 

  teoria wyjaśniająca na niższym poziomie złożoności jest głębsza; 

genetyka molekularna jest głębsza od genetyki ogólnej, bo 
wyjaśnia więcej odwołując się do niższego poziomu 

Teorie naukowe logiki i matematyki 

- są systemami dedukcyjnymi  

- są w pełni zaksjomatyzowane  

  zawierają kompletny zestaw twierdzeo wyjściowych, 

przyjmowanych bez dowodu 

- są w pełni sformalizowane  

  zawierają kompletny zestaw reguł wnioskowania 

Teorie naukowe nauk przyrodniczych wykazują następujące cechy: 

- obejmują co najmniej 1 zdanie teoretyczne będące twierdzeniem 
potwierdzonym doświadczalnie, spójnym logicznie i nie sfalsyfikowanym 

- zdanie to ma określony obszar obowiązywania 

-zdanie to ma na tym obszarze moc wyjaśniającą 

- podczas wyjaśniania stosowane są pojęcia specyficzne dla teorii (ma ono swoje 
ramy pojęciowe) 

- twierdzenie(twierdzenia) teorii ma moc predykcyjną, czyli pozwala na 
przewidywanie faktów , obserwacji lub wyników dla obszaru obowiązywanie 

Jeżeli istnienie sposób, by teorię sfalsyfikowad , powinno się dodatkowo: 

- określid reguły wyznaczające jej obszar obowiązywanie 

-wskazad reguły korespondencji dla pojęd, tworzących ramy pojęciowe teorii 

- określid reguły formułowanie predykcji, czyli przewidywania faktów, obserwacji 
lub wyników dla obszaru obowiązywania 

Darwinowska teoria ewolucji składa się z 5 podteorii o następujących 
twierdzeniach: 

1. Żywe organizmy się zmieniają. 

2. Zmiany organizmów następują stopniowo i płynnie. 

3. W miarę zmian powstają nowe gatunki. 

4. Na organizmy działa w ich środowisku naturalna sekcja, powodująca przeżycie 
najlepiej przystosowanych. 

5. Wszystkie organizmy pochodzą od wspólnego przodka.  

 

Teorie naukowe nauk doświadczalnych (wg neopozytywistów): 

- składają się ze zdao teoretycznych 

- zdania teorii są spójne (poprawne) logicznie i matematycznie 

- referencyjnie zdania teorii są twierdzeniami 

- twierdzenia teorii są konsekwentne semantycznie 

- twierdzenia teorii są interpretowane empirycznie ( w kontekście wyników 
uzyskiwanych podczas prowadzonych badao) 

 

 

Imre Lakatos: teoria naukowa to jedno główne twierdzenie , 
przyjmowane jedynie na podstawie jego mocy wyjaśniającej bez 
procedur sprawdzających ani falsyfikujących. 

- twierdzenie to stanowi tzw. „twardy rdzeo teorii” 

- jeżeli zostanie sfalsyfikowane teoria upada 

 

17 

- do czasu chroni je „pas ochronny” hipotez pomocniczych 

- hipotezy pomocnicze podlegają potwierdzaniu u falsyfikowaniu 

- jeśli pojawią się  nowe fakty , tworzy się wyjaśniające je hipotezy ad hoc 

 

Imre Lakatos: przykłady „twardego tdzenia”: 

- teoria pierwotnej horyzontalności (Sten): kolumny geologiczne powstały w 
wyniku nawarstwiania się kolejnych warstw skalnych kolejno na siebie 

- teoria atomistyczna w chemii: wszystkie reakcje chemiczne polegają na 
łączeniu lub rozdzielaniu się atomów 

- teoria naturalnej selekcji w biologii: przypadkowa zmiennośd wynikająca z 
mikroewolucji przechodzi w wyniku działania naturalnej selekcji w 
makroewolucję, wzrost przystosowania kolejnych pokoleo do warunków 
środowiska 

Imre Lakatos: zbiór teorii pokrewnych (zwłaszcza dla dziedziny nauki) stanowi 
program badawczy. 

- na program badawczy składają się również reguły metodologiczne 

- reguły metodologiczne są przyjmowane razem z „twardym rdzeniem” teorii 

- częśd reguł ma znaczenie pozytywne  (określają one zalecane procedury 
heurystyczne) 

- inna częśd reguł ma znaczenie negatywne  (określają one heurystyczne 
procedury, jakich należy unikad) 

Procedury heurystyczne: sposoby postępowania , prowadzące do odkrywania 
nowych faktów lub zależności i łączenia nowo uzyskanej wiedzy ze starymi 
przekonaniami. 

Początkiem jest uświadomienie niewiedzy lub sprzeczności w obrębie 
wiedzy. 

- kluczowym krokiem jest sformułowanie hipotezy 

- następnym jest określenie sposobu potwierdzenia hipotezy (np. wybór  metody 
doświadczalnej) 

- zalecane jest też określenie sposobu falsyfikacji hipotezy 

- w razie udanego potwierdzenia hipotezy (i nieudanej falsyfikacji) należy włączyd 
nową wiedzę do obszaru obowiązującej teorii lub sformułowad nową teorię. 

 

Mario Bunge: teoria naukowa (realistyczna) to system hipotetyczno-
dedukcyjny, zbudowany z hipotez( w skrajnym przypadku z jednej) 
wynikających z naszej uprzedniej wiedzy, związanych z rzeczywistością i 
logicznie, i referencyjnie(przez potwierdzenie) 

- każda teoria wynika ze zdao obserwacyjnych 

- każda teoria jest zorganizowanym zbiorem hipotez, w różnym stopniu 
potwierdzonych 

- teorie dotyczące tego samego obszaru obowiązywania mogą tworzyd system 
teorii.  

  Przypadek 5 podteorii darwninowskich 

 

 

Teorie naukowe nauk doświadczalnych  (współcześnie 
wg założeo realizmu) 

-Twierdzenia każdej teorii należy (można) ujmowad w logicznych kategoriach 
prawdy i fałszu (ex. Fizyka) 

- z twierdzeo teorii wynika opis rzeczywistości , który z nią koresponduje (jest 
prawdziwy) lub nie (fałszywy). 

 

18 

- z twierdzeo teorii wynika wiedza o przedmiotach teoretycznych, które nie dają 
się bezpośrednio obserwowad (badad); ta wiedza staje się po potwierdzeniu 
doświadczalnym przesłanką ich realnego istnienia. 

  Przedmioty teoretyczne są intencjonalnie oddzielone od podmiotu 

 

Biologia w praktyce i w teorii 

- Metodologiczny status biologii 

- Praktyczne działania biologów 

 

Dualizm metodologiczny biologii 

- Redukcjonizm w naukach przyrodniczych 

- kompozycjonizm w biologii 

 

- pytanie stawiane w poł. XX w. :Czy biologia jest nauką autonomiczną? 

  Jeżeli wyjaśnienie biologii da się sprowadzid do fizyki i chemii, to 

nie jest. 

  Jeżeli przynajmniej częśd wyjaśnieo musi byd uzyskana metodami 

specyficznymi tylko dla biologii, to jest ona nauką autonomiczną 

Lokalnośd biologii 

 

Fizyka i chemia są naukami uniwersalnymi. Biologia bada i opisuje 
skooczony przedmiot poznania, wobec czego jest lokalna. Problemem 
do rozwiązania nie jest skooczonośd przedmiotu poznania, tylko 
skooczonośd lub nie obowiązywania wyjaśnieo uzyskiwanych przez 
biologów. 

  Munson: jeżeli życie istnieje tylko na Ziemi, wyniki biologów są 

uniwersalne. 
 

Specyficznośd biologii 

 

Wiedza fizyczna i chemiczna jest ogólna i uniwersalna, obie 
nauki się nawzajem uzupełniają. Wiedza biologiczna jest w 
dużej mierze specyficzna tylko dla biosfery i nie uzupełnia się 
ani z fizyką, ani z chemią. 

 

Biologia przez swoją specyficznośd zaprzecza jedności nauki – 
nie daje się zredukowad do fizyki i chemii, nie daje się też do 
fizyki ani chemii dołączyd. 

 

Prawa fizyki i chemii są uniwersalne. Prawa biologii nie są 
uniwersalne i bywają negowane – status prawa przyrody można 
im przypisad jedynie uznaniowo. 

  Schleiden i Schwann stwierdzili, że wszystkie organizmy zbudowane są z 

komórek. Rozwinięciem tego prawa było stwierdzenie omnis cellulae e 
cellula 

 

Cele nauki 

Najczęściej spotykane w XX w. stanowisko teoriopoznawcze określa 2 
podstawowe cele nauki jako: 

  Zaspokojenie ludzkiej ciekawości i uzyskanie coraz lepszego zrozumienia 

świata 

  Zapanowanie nad światem i jego poprawianie 

Zaspokojenie ciekawości i zrozumienie świata to cel z obszaru teorii, natomiast 
poprawienie świata to cel praktyczny i aplikacyjny. 

Cele nauki i cele biologii 

Rozważania o celach nauki zawsze prowadzą do uzupełaniających rozważao o 
wartościach: 

  Problem dobra i problemu etyczne 
  Problem kosztów badao i problem skutków badao (eugenika i niektóre 

działy socjologii). 

 

19 

Cele poznawcze biologii wiążą się w sposób szczególny z człowiekiem, co 
stwarza większą liczbę specyficznych problemów etycznych niż ma to miejsce 
w przypadku innych nauk przyrodniczych. 

Problemem etycznym biologii jest różnorodnego charakteru problem 
poszanowania życia: 

  Czy dla celów poznawczych można zabijad (wtórny problem 

antropomorfizmu) 

  Czy zakaz zabijania ma charakter bezwzględny 

Innym problemem jest warunkowe lub bezwzględne poszanowanie integralności 
genomu. 

  W przypadku człowieka stanowiska reprezentują pełną rozpiętośd – od 

nieograniczonej ingerencji do całkowitego zakazu manipulacji. 

  W przypadku innych organizmów postulaty nieingerencji są sporadyczne 

(GMO) 

Reguły metodologiczne i stanowiska motywowane etycznie przeplatają się: 

  Przy planowaniu eksperymentów biolog równolegle ocenia założenia 

doświadczeo oraz aspekty moralne ich przebiegu i skutków 

  Przy publikowaniu wyników biolog ostrożnie opisuje swoje 

doświadczenia biorąc pod uwagę nie tylko poprawnośd założeo i 
metodologii, ale również kontekst etyczny ich przebiegu oraz skutków. 

 

Praktyczna biologia 

 

Teoretyczne aspekty odkryd biologicznych są amoralne – 
kategoria prawdy nie jest skorelowana z innymi kategoriami 
aksjologicznymi. Aplikacyjne aspekty odkryd biologicznych mogą 
prowadzid do tworzenia broni biologicznych i do syntezy 
nowych leków, ratujących ludzkie życie; to pierwsze jest 
oceniane powszechnie jako zło, to drugie przez (prawie) 
wszystkich jako dobro. 

 

Badania biologiczne są stosunkowo słabo zrelatywizowane do 
rozważao teoretycznych i filozoficznych; biologowie częściej 
kierują się nadzieją na praktyczne zastosowanie wyników swych 
badao, rzadziej dążeniem do sformułowania nowej teorii. 

 

Badania zorientowane na aplikacje wyników są zwykle 
prowadzone na podstawie domniemao a nie logicznie 
konstruowanych hipotez, będąc tym samym raczej 
„majsterkowaniem „ Jacoba niż porządnym 
eksperymentowaniem fizyków i chemików. 

 

Według Ernsta Mayra rzeczywiste działanie biologów związane 
z badaniami, poznaniem i dochodzeniem do wyjaśnieo są 
odmienne od działao innych przyrodników przede wszystkim w 
tym, że są metodologicznie „elastyczne”. 

 

Elastycznośd metodologiczna badao biologicznych ma wiele 
wspólnego z tak zwanym „anarchizmem epistemologicznym” 
Feyerabenda i mało albo niewiele z konsekwentną metodologią 
Poppera (konfirmacje i falsyfikacje/korroboracje) 

Ernst Mayr wyróżnia 5 etapów wyjaśniania, charakterystycznych dla 
poznawczych działao biologów: 

1)  Biolog dokonuje obserwacji i przeprowadza doświadczenia, po czym 

analizuje uzyskane wyniki w obrębie znanych sobie teorii 

2)  Wyniki niezrozumiałe w obrębie teorii są podstawą do stawiania pytao: 

jak? i dlaczego? 

3)  Pytania o wyjaśnienie zostają przeformułowane do postaci hipotez (lub 

tzw. tymczasowych teorii) 

4)  Hipotezy zostają poddane testowaniu polegającym na przeprowadzeniu 

eksperymentów tak zaplanowanych, by uzyskad konfirmację 

5)  Testowanie  hipotez zostaje powtórzone, przy użyciu innych metod, 

często w innych labolatoriach i przez innych naukowców, by uzyskad 
konfirmacje wielokrotne. 

 

20 

6)  Ostatecznie przyjęte wyjaśnienie jest wyborem z kilku potwierdzonych 

hipotez jednej najlepiej potwierdzonej i jej zamianą w twierdzenie, 
mające największą moc wyjaśniającą. 

 

Wszelkie twierdzenia naukowe są formułowane w obrębie ram 
pojęciowych specyficznych dla dziedziny nauki. W biologii tylko 
wtedy może dojśd do sformułowania nowej teorii, kiedy zostaną 
uprzednio utworzone nowe pojęcia.  

 

Odkrywanie nowych faktów wskutek obserwacji lub 
przeprowadzonych eksperymentów prowadzi do tworzenia 
nowych pojęd wtedy, kiedy dotychczasowy język nie wystarcza 
jako narzędzie opisu. 

 

Wszelkie problemy poznawcze biologii, wynikają z postawienia 
pytania, które zostaje przekształcone w hipotezę, po czym 
wykonuje się badania mające je potwierdzid (lub obalid) a 
wyniki badao mają pośrednio lub bezpośrednio odpowiedzied 
na postawione pytania.  

 

Wg Mayra wszystkie pytania stawiane przez biologów w ich 
badaniach mają na celu uzyskanie odpowiedzi wyjaśniającej: 
co? Jak? dlaczego? 

 

Pytanie co?- jest pytaniem o przedmiot badania. Uzyskane 
odpowiedzi mają najczęściej charakter opisowy i dotyczą 
faktografii – przedmiot badania, np. populacja, jest opisywana 
pod względem wielkości, złożoności, pozycji systematycznej i 
lokalizacji środowiskowej. Przedmiot badania zostaje 
zlokalizowany w czasie i przestrzeni. 

 

Pytanie co?- jako prowadzące do opisu a nie do wyjaśnienia, 
bywa lekceważone. Jest ono jednak pytaniem na początkowym 
etapie badao niezbędnym, pozwalającym na zgromadzenie 
wiedzy faktograficznej o przedmiocie badao, wiedzy tworzącej 
kontekst wyjaśnienia podczas badao prowadzących do 
uzyskania kolejnych odpowiedzi na pytania: jak? i dlaczego? 

 

Badania na poziomie molekularnym pozwalającym na uzyskanie 
odpowiedzi (wyjaśnieo) zaczynały się zawsze od odpowiedzi na 
pytanie co?-prowadzące do opisu m.in. cząsteczek takich jak 
DNA i RNA. 

 

Pytanie jak?- jest najczęściej pytaniem prowadzącym do badao 
wyjaśniających mechanizmy – od szczegółowych mechanizmów 
reakcji chemicznych  na poziomie atomowym, do 
mechanizmów fizycznych decydujących o procesach 
zachodzących w skali kosmicznej. 

 

Pytanie jak?- bywa nazywane pytaniem fizykalistycznym, 
ponieważ przed biologami stawiali je fizycy, osiągając w swoich 
badaniach ogromne sukcesy poznawcze. Wśród biologów jest 
ono częste podczas badao na poziomie molekularnym, 
biochemicznym, genetycznym i fizjologicznym. 

 

Pytanie jak? jest pytaniem niezależnym od chwili, 
wyjaśniającym mechanizmy tu i teraz – z milczącym założeniem, 
że jeśli wyjaśnimy jakiś proces, to będziemy mogli sądzid, że w 
przeszłości zachodził tak samo i będzie tak samo zachodził w 
przyszłości. 

 

Pytanie jak? jest pytaniem prowadzącym do uzyskania 
odpowiedzi dotyczącej relacji a nie przyczyn, chociaż przyczyny 
mogą byd podczas badao ustalone i wykorzystywane do 
sformułowania wyjaśnienia.  

 

W biologii pytanie jak? uważane jest za najbardziej wartościowe 
naukowe i najbardziej płodne eksploatacyjnie. 

 

Pytanie dlaczego? Jest pytaniem prowadzącym do ustalenia 
przyczyn, co oznacza zawsze następstwo czasowe – najpierw 
musi zaistnied przyczyna bo nastąpił skutek badania 
prowadzące do ustalenia przyczyn należą do najtrudniejszych a 
uzyskane wyjaśnienia nie zawsze są jednoznaczne i 
satysfakcjonujące 

 

21 

 

Pytanie dlaczego? - może prowadzid do ustalających przyczynę 
bezpośrednią jakiegoś procesu lub zjawiska lub do badao 
ustalających przyczynę pośrednią, historyczną. 

 

W biologii pytanie dlaczego? Prowadzące do ustalenia 
przyczyny bezpośredniej zależało zawsze od aktualnego 
paradygmatu- cechy fenotypowe organizmów były takie a nie 
inne, dlatego że takimi stworzył je Bóg lub dlatego że takie a nie 
inne geny uległy ekspresji w czasie rozwoju organizmów. 

 

Odpowiedź na pytanie dlaczego? Prowadzące do ustalenia 
przyczyny pośredniej jest obecnie uzyskiwana przez odwołania 
do ewolucji biologicznej. Mayr nazywa takie pytania- pytanie o 
przyczynę „ultymatywną” lub historyczną. 

 

Pytanie dlaczego? Prowadzące do ustalenia przyczyny 
bezpośredniej daje zwykle wyjaśnienie mieszczące się w wąskim 
przedziale czasu i zwykle pozwala też na ingerencje – 
naukowiec może wpływad na przyczynę i modyfikowad skutek 
co jest sposobem uzyskiwania wyjaśnieo ustalających jak 
zachodzi proces lub jak działa mechanizm. 

 

Odpowiedź na pytanie dlaczego? Prowadząca do ustalenia 
przyczyny pośredniej nie pozwala na ingerencję, prowadzi do 
ustalenia przyczyn zawartych w szerokich przedziałach czasu, 
nie dopuszczających do empirycznych ingerencji. 

 

Pytanie dlaczego? Prowadzące do ustalenia przyczyn 
bezpośrednich powoduje zwykle podjęcie badao prowadzących 
do uzyskania wyjaśnienia odpowiedzi jest wynikiem badao 
empirycznych. 

 

Pytanie dlaczego? Prowadzące do ustalenia przyczyny 
pośredniej nie powoduje zwykle podjęcia badao rozpoczyna 
natomiast proces analizy intelektualnej polegający według 
Mayra na wnioskowaniu na podstawie historycznej narracji, 
czyli wiedzy o procesach przyczyn- skutki jakie miały miejsce w 
przeszłości. 

 

Pytanie co? Jest w biologii nie tylko pytaniem o przedmiot 
badania, lecz również pośrednio pytaniem o bioróżnorodnośd, 
jeżeli na pytanie co jest przedmiotem badao biologicznych? 
Udzielimy odp np. najogólniej – jest nim biosfera to 
nieuniknionym pytaniem następnym jest z czego składa się 
biosfera? Odpowiedź na to pytanie pochodne musi byd 
odpowiedzią opisującą różnorodnośd organizmów biosfery. W 
ten sposób pytanie co? Rodzi w biologii koniecznośd badao 
złożoności i konieczności klasyfikacji. 

 

Pytanie jak? Jest w biologii stawiane  przy różnych poziomach 
złożoności i badanych przedmiotów. Od prostych procesów na 
poziomie molekularnym do wieloczynnikowych procesów 
naturalnej selekcji, pytanie jak? pozwala wyjaśnid zależności i 
mechanizmy bez odwoływania się do ich historii.  

 

Wyjątkiem jest wyjaśnienie mechanizmu rozwoju 
embrionalnego i osobniczego. Procesy rozwoju są procesami 
historycznymi chociaż tylko w małej  osobniczej skali cała 
dziedzina biologii , biologia rozwoju jest skupiona na 
wyjaśnianiu przez znajdowanie odpowiedzi na pytanie jak? 

 

W biologii pytanie dlaczego? Pozwala obecnie do rekonstrukcji 
procesów ewolucyjnych. Zależnie od ogólności pytania 
interpretacje ewolucyjne mogą dotyczyd krótkiego lub 
dłuższego przedziału czasu, lepiej lub gorzej poznanych okresów 

 

22 

historii życia na ziemi, jednak nic poza ewolucją biosfery nie 
daje możliwości historycznego wyjaśnienia przyczyny 
ultymatywnych. 

 

Jedyną spójną wykładnią ewolucji organizmów w biosferze jest 
darwinowska teoria ewolucji obecnie ujęta w STE. 

Darwinowska teoria ewolucji składa się z 5 podteorii o twierdzeniach: 

 

organizmy żywe zmieniają się 

 

zmiany organizmów następują stopniowo i płynnie 

 

w miarę zmian powstaję nowe gatunki 

 

na organizmy w środowisku działa naturalna selekcja pozwalająca 
przeżyd najlepiej przystosowanym 

 

organizmy pochodzą od wspólnego przodka. 

 

Darwinowskie tezy pozwalają na dwojakie interpretacje: 

 

tezy Darwina dotyczące ewolucji zmienności i powstawania nowych 
gatunków są obecnie wyjaśniane i uzasadniane na poziomie 
molekularnym i same służą do wyjaśnienia redukcjonistycznego. Włącza 
je to do obszaru rozważao mikroewolucyjnych. Metodologicznie służą do 
znajdowania odpowiedzi na pytanie jak? 

 

Tezy Darwina dotyczące naturalnej selekcji i pochodzenia organizmów 
od wspólnego przodka są wyjaśniane i uzasadniane 
kompozycjonistycznie, co włącza je do obszaru rozważao i badao 
makroewolucyjnych 

Metodologicznie służą do znajdowania odp na pytanie dlaczego? 

 

 

Nasza wiedza to konstrukt 

 

Konstrukt zwiększa się systematycznie 

 

Szybkośd rozbudowywania wiedzy zależy od metod naukowych 

 

Metody naukowe rozwijają się w sposób skorelowany z przyrostem 
wiedzy. 

 

Odkąd pojawiło się pismo tworzono biblioteki. Biblioteka to zbiór dzieł 
zawierających informacje. Biblioteka stanowiąca jedynie zbiór książek to 
informacje chaotyczne. Biblioteka w której dzieła są katalogowane i 
zindeksowane to początek metody naukowej. 

 

Pierwsza biblioteka z katalogami i indeksami zawartości dzieł – 
Aleksandria – powstała w Aleksandrii w roku 280 przed Chrystusem. 
Założył ją władca Egiptu Ptolemeusz I Soter dla wsparcia Museionu- 
zgromadzenia ówczesnych badaczy i filozofów. Składały się na nią dwa 
zbiory: Brucheion rzy Museionie i Serapion przy świątyni Serapisa.  

 

Brucheion był dostepny tylko dla badaczy, Serapion dla mieszkaoców i 
przyjezdnych. 

 

Do czasu podbicia Egiptu przez Rzymian biblioteka aleksandryjska 
systematycznie powiększała zbiory. W roku 48 podczas ataku Rzymian 
spłonęły zbiory Bruchejonu ponad 40 000 zwojów. 

 

Marek Antoniusz przekazał Aleksandrinie jako rekompensatę 200 000 
tomów zrabowanych przez Rzymian w Pergamonie.  

 

W roku 391 po Chrystusie na rozkaz Teodozjusza spalono budynki w 
których znajdował się Serapaion- uległa zniszczeniu ponad ½ zbiorów. 

 

Po upadku cesarstwa rzymskiego na zachodzi Egipt został podbity przez 
władców islamskich. W 642 roku Kalif Omar zniszczył Aleksandrinę 
definitywnie nakazał spalenie zbiorów motywując to tym, że księgi 
zawierające to samo co Koran są niepotrzebne, zaś te, co zawierają inne 
są szkodliwe. 

 

23 

 

W 1995 roku rozpoczęto budowę nowej biblioteki Aleksandryjskiej w 
2002 ukooczono ją władca Egiptu chcą uczynid ja głównym ośrodkiem 
naukowym świata Islamu. 

 

W 1403 w Chinach powstała pierwsza encyklopedia- zbiór wiadomości o 
charakterze naukowym, w zamierzeniu kompletny, przygotowany przez 
zespół uczonych o różnych specjalnościach. 

 

W Europie pierwszym encyklopedystą był Brunetto Latini -ułożył w XIII w 
Skarbiec Wiedzy obejmujący teologię, historie powszechną, fizykę z 
elementami astronomii, geografię, rolnictwo, zoologię, etykę, retorykę i 
politykę. 

 

W roku 1728 Efraim Chambers wydał dzieło: Cychopaedia: or An 
Universal Dictionary of Arts and Sciences (dwa tomy in folio) 

 

W roku 1751 ukazał się pierwszy tom Wielkiej Encyklopedii Francuskiej – 
encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk, rzemiosł. 

 

Całośd wydano po 21 latach w 28 tomach (17 tomów tekstu i 11 
ilustracji) 

 

Na początku XVI w. sądy angielskie i francuskie wypracowały pojęcie 
faktu jako zjawiska lub właściwości które jest opisane językiem 
zrozumiałym dla ludzi wykształconych i kiedy zaistnieje nie ulega zmianie 
i było to potrzebne dla wydawania sprawiedliwych wyroków na 
podstawie niepodważalnych faktów. 

 

Badacze szybko przejęli pojęcie faktu jako bardzo użyteczne w badaniach 
od połowy XVI w.- wiedza naukowa jest od tamtej pory tworzona w 
oparciu o fakty. 

 

W 1582 roku Francis Bacon wskazał za koniecznośd prowadzenie 
eksperymentów przez zmienianie tylko jednego parametru (czynnika 

kontrolnego, zmiennej niezależnej) dla uzyskania jednoznacznej 
interpretacji czynników eksperymentów. 

 

Bacon był następcą Alberta z Laningen z uwagi na podkreślanie 
znaczenia eksperymentów w pracy naukowej, jednak poszedł dalej niż 
Albert, wskazując wagę rozumowania indukcyjnego i planowania 
doświadczeo z jedną zmienną 

 

W 1665 Boyle wskazał koniecznośd powtarzalności wyników jako 
kryterium ich wagi naukowej jeśli powtarza się warunki doświadczeo, 
wyniki powinny byd również powtarzalne, jeśli jest inaczej to,albo wyniki 
są bezwartościowe, albo doświadczenie źle zaplanowane( lub 
przeprowadzone źle) 

 

Zasadę Boyle'a nazywaną koniecznością powtarzalności stosuje się do 
dziś. 

 

Rober Boyle podał jako pierwszy definicję pierwiastka - to substancja 
składająca się z jednostek podstawowych, elementów których nie można 
rozłożyd na mniejsze. Wszystkie związki są połączeniem pierwiastków- co 
najmniej dwóch, a mieszaniny – to występujące razem, ale niepowiązane 
ze sobą różne pierwiastki lub związki. Pojęcia te stosuje się do dziś. 

 

W 1731 roku ukazało się pierwsze naukowe czasopismo publikujące 
prace badawcze recenzowane, miało tytuł „ Medical Essays and 
Observations” wydawane w Edynburgu. 

 

Prace przed drukiem początkowo recenzowali członkowie redakcji, 
później specjaliści we właściwej dziedzinie spoza redakcji, uzyskiwanie 
pozytywnej oceny było warunkiem opublikowania. 

 

System recenzji zewnętrznej jest do chwili obecnej stosowany przez 
redakcje czasopism naukowych,  prace publikowane w czasopismach  nie 
recenzowanych uważane są za gorsze. 

 

24 

 

Pierwsze reguły postępowania recenzującego obowiązywały wśród 
arabskich medyków w IX i X wieku,  opisał je Ishaq bin Ali al- Rahwi 
lekarz praktykujący w Damaszku. Lekarz leczący chorego musiał 
sporządzid w dwóch egzemplarzach opis stanu chorego, swojej diagnozy, 
stosowanych leków i zabiegów oraz skutków leczenia. Po wyzdrowieniu 
lub śmierci rada lekarzy oceniała prawidłowośd terapii i ogłaszała 
zalecenia na przyszłośd wiążące wszystkich lekarzy praktykujących na 
terenie Syrii 

 

W 1885 pierwszy raz zastosowano randomizację jako sposób uniknięcia 
wpływu badacza na badana próbę. Lekarz badający wpływ leku na 
chorych losowo wybierali 2 grupy pacjentów o tych samych objawach i 
podali jedną terapii sprawdzonym lekiem, a drugą zastępnikiem bez 
własciwości leczniczych – placebo. Skutki uśredniono i porównano co do 
wielkości, jeśli w grupie leczonej skutek był znacząco większy, lek mógł 
byd uznany za skuteczny.  

 

Metodę tę stosuję się do dziś nie tylko w medycynie ale i w badaniach 
przyrodniczych 

 

W roku 1934 filozof nauki Karl Rajmund Popper zgłosił propozycję 
sposobu odróżnienia działao i twierdzeo naukowych od nienaukowych. 
Wg Poppera samo potwierdzenie wyników jakichkolwiek badao nie 
wystarcza by uznad je za naukowe, potrzebne jest również 
falsyfikowanie to jest doświadczalne sprawdzanie nieprawidłowości 
wyników i twierdzeo. Jeżeli nie ma sposobu falsyfikowania wyniki 
(twierdzenia) są nienaukowe. 

 

Wyższośd falsyfikacji nad konfirmacją akceptowano w środowiskach 
naukowych powoli, obecnie jednak tylko pośrednie wyniki i twierdzenia 
są akceptowane bez wykazanej korroboracji. Nauki przyrodnicze 
podzieliły się wewnątrz na grupy wysokiej jakości stosujące się do 
popperowskiego kryterium demarkacji i grupy badao przyczynkowych, 
którym metodologia Poppera nie jest potrzebna. 

 

W roku 1937 wprowadzono do badao zasadę placebo podawanego bez 
wiedzy chorego. Badani pacjenci nie wiedzieli kto z nich dostaje jaki lek, 
a kto placebo, co eliminowało skutki psychosomatyczne. Metoda ta 
pozostała użyteczną dla lekarzy i farmaceutów jednak w szeroko 
rozumianych naukach przyrodniczych nie zyskała znaczenia, w 
przeciwieostwie do „metody ślepej próby”. 

 

W 1950  wprowadzono do badao zasadę „podwójnej ślepej próby”. 
Polegała ona na tym, że podczas badao klinicznych ani pacjenci, ani 
badacze nie wiedzieli kto otrzymuje lek, a kto placebo. Dawało to 
możliwośd uniknięcia wszelkiego rodzaju uprzedzeo i szukania z góry 
założonych przez badaczy wyników, ale paradoksalnie spowodowało 
spadek liczby znaczących odkryd. Ponownie, metoda bardzo użyteczna w 
badaniach ludzi nie przyjęła się w badaniach stricte przyrodniczych.  

 

W latach 70. XX w. wprowadzono do badao naukowych symulacje 
komputerowe. Pierwsze symulacje przeprowadzono w roku 1946 jednak 
z uwagi na znikomą liczbę komputerów i bardzo prymitywne 
oprogramowanie nie miało to znaczenia metodologicznego. Dopiero 
pojawienie się komputerów w tym mainframe i zaawansowanego 
oprogramowania pozwoliło na przyjęcie symulacji jako dodatkowej 
metody badawczej wykorzystującej teorię modeli i oszczędzającej środki. 

 

Symulacje komputerowe obejmują coraz nowe dziedziny nauk 
przyrodniczych a ich stosowanie nazywa się często „badaniami in silico”. 

 

W latach 90. XX w. wprowadzono do badao meta-analizę, polegającą na 
skrupulatnym przeszukiwaniu zbiorów w danych uzyskanych w 
badaniach doświadczalnych naukowych oraz podczas gromadzenia 
danych statystycznych. Przy pomocy specjalnych programów 
komputerowych  wyszukiwane są wszelkie regularności, czy to o 
charakterze funkcji, czy o charakterze struktury. W wielu wypadkach 
meta-analiza pozwala odkryd wcześniej niezauważone mechanizmy i 
relacji niekiedy o dużej mocy wyjaśniającej. 

 

25 

 

Meta-analiza obejmuje nowe dziedziny nauk przyrodniczych a jej 
stosowanie nazywane  jest często „przekopywanie danych „ (data 
mining). 

 

Dzisiejsze typowe badania naukowe opierają się na gromadzeniu 
danych, pozwalających stwierdzid fakty, w oparciu o które formułuje się 
hipotezy (falsyfikowalne).  Hipotezy te są testowane w powtarzalnych 
warunkach, wielokrotnie z zachowanie prób kontrolnych często 
podwójnych. Wyniki publikuje się w recenzowanych czasopismach, które 
są indeksowane w katalogach i dostępne w bibliotekach; niekiedy 
zewnętrzne sprawdzanie wyników prowadzi do stawiania zarzutów 
autorom publikacji,  którym z kolei przysługuje prawo repliki 

 

Metody naukowe rozwijają się tak jak sama nauka. Ponieważ na ten 
rozwój coraz większy wpływ ma technologia, pojawia się sprzężenie 
między nauką, metodologią i technologią. Kompleks naukowo-
metodologiczno-technologiczny nazywany bywa technium. Nasze życie 
zależy w coraz większym stopniu od technium , czy sobie z tego zdajemy 
sprawę, czy nie. 

 

Arystoteles 

 

Badania naukowe opierają się na obserwacjach 

 

Wyniki obserwacji ujmujemy w zdaniach obserwacyjnych 

  Zdania obserwacyjne mówią o rzeczach,  ich właściwościach i 

relacjach między rzeczami 

 

Na podstawie zdao obserwacyjnych dochodzimy do zasad wyjaśniających 

 

Na podstawie zasad wyjaśniających tworzymy zdania interpretacyjne 

 

Zdania interpretacyjne składają się na wyjaśnienie naukowe 

Arystoteles: wszelka wiedza naukowa ma u swego podłoża pierwsze zasady 

 

Rzeczywista wiedza naukowa jest prawdziwa 

 

Właściwości przedmiotów są wspólne dla klas przedmiotów 

 

Jeżyk opisu naukowego wynika z właściwości opisywanych przedmiotów 

i zdarzeo 

 

Uczony posługuje się językiem izomorficznym wobec rzeczywistości 

  Język izomorficzny swoją budową i właściwościami  oddaje 

budowę i właściwości rzeczy 

Założenie filozofii nauki i przyrodoznastwa 

- realizm ontologiczny (świat istnieje realnie) 

- realizm teoriopoznawczy ( świat jest poznawalny, chociaż częściowo, stopniowo, 
niedoskonale) 

- naturalizm ontologiczny (nie istnieje nic oprócz realnego świata – dotyczy to 
nauki jako działalności społecznej) 

  Nie istnieje więc nic oprócz rzeczy 

- naturalizm epistemologiczny (poznanie rzeczywistości jest jedynym poznaniem 
naukowym) 

- realizm ontologiczny (świat istnieje realnie) 

  Świat składa się z rzeczy i tylko rzeczy 
  Rzeczy są materialne 
  Rzeczy się zmieniają 
  Rzeczy na siebie wpływają – kiedy do tego dochodzi, pojawia sę 

relacja między rzeczami 

  Rzeczy mają właściwości 
  Właściwości rzeczy dzielimy na wewnętrzne i na relacyjne 

1. wewnętrzne to np. atomy, skład cząsteczki chemicznej 
2. relacyjne to np. ciężar, czy bycie krewnym 

  Właściwości wewnętrzne dzielimy na istotowe i przypadkowe 

1. istotowe to np. kręgosłup – bycie krewnym 
2. przejściowe – to np., bycie chorym 

- rzeczy mają właściwości: 

 

26 

  Właściwości rzeczy możemy oddzielid od rzeczy 
  Właściwości rzeczy rozróżniamy i nadajemy im nazwy 
  Zdanie określające jakąś właściwośd rzeczy to predykat  
  Predykaty powtarzane dla kolejnych rzeczy stają się 

koncepcjami 
(żelazo przewodzi prąd elektryczny;  srebro przewodzi prąd 
elektryczny; grafit przewodzi prąd elektryczny; istnieje 
przewodnictwo  elektryczności) 

- rzeczy mają właściwości 

  Odrębny rodzaj właściwości rzeczy stanowią dyspozycje 

(inaczej zwane możliwościami) 

  Dyspozycje dzielą się na przyczynowe i przypadkowe 

1. przyczynowa dyspozycja np. rozpuszczalnośd: sól 
zmieszana z wodą ulegnie rozpuszczeniu – zawsze. 
2. przypadkowa dyspozycja np. rozpad jądra 
radioizotopu: nastąpi z pewnością, jednak nie zależy to 
od innych rzeczy i nie istnieje relacja mówiąca, kiedy 
rozpad nastąpi 

- właściwości rzeczy nie możemy oddzielid od rzeczy 

  Orzeczenie o istnieniu właściwości rzeczy to predykat  
  Orzeczenie o w braku właściwości to zdanie obserwacyjne, ale: 

1. zdanie „ten owad jest owadem bezskrzydłym” jest zdaniem 
wadliwym metafizycznie – brak właściwości nie jest 
właściwością 
2. zdanie „ten owad jest owadem bezskrzydłym” dotyczy nie 
owada tylko obserwatora i jest zdaniem relacyjnym, 
dotyczącym relacji między obserwatorem, rzeczą a koncepcją 

- rzeczy mają właściwości: 

  Orzeczenie o właściwościach rzeczy to predykat 
  Predykaty powtarzane dla kolejnych rzeczy stają się 

koncepcjami (pojęciami) 

  Koncepcje (pojęcia) używane w abstrakcji od rzeczy stają się 

konstruktami 

  Konstrukty służą do opisu świata, jednak w rzeczywistości 

opisują relację między bogactwem, a opisywaną przez niego 
rzeczywistością 

- rzeczy i konstrukty: 

  Rzeczy są realne i materialne, podlegają zmianom, wchodzą w 

relacje między sobą i przez to możemy je badad. Ich istnienie i 
ich właściwości istotowo nie zależą od nas 

  Konstrukty tworzymy do celów związanych z opisem rzeczy i 

relacji między rzeczami; są od nas zależne, zmieniamy je w 
miarę potrzeby, a ich właściwości zależą i od rzeczy, które przy 
ich pomocy opisujemy, id nas. 

- konstrukty są użyteczne komunikacyjnie i eksplanacyjnie, chociaż upraszczają 
relacje, których dotyczą 

  Przykładem konstruktu jest model jako takson (jednostka 

systematyczna): ujmuje tylko cechy jednakowe lub 
wystarczająco (np. badacze) podobne, pomija cechy unikalne 
konkretnych osobników, a dla opisu taksonu realne osobniki nie 
są w ogóle potrzebne 

  Przykładem konstruktu relacyjnego jest drzewo filogenetyczne : 

opisuje zależnośd różnych form organizmów od czasu i między 
sobą (jako możliwe pokrewieostwa) – jednak organizmy, 
których dotyczy drzewo, już nie istnieją. 

- rzeczy mają właściwości: 

  Pojęcia stosowane przy opisie świata mogą oznaczad rzeczy albo 

konstrukty – nigdy oba obiekty jednocześnie 

  Rzeczy opisujemy przez ich właściwości i przez ich relacje z 

innymi rzeczami 

  Konstrukty stosujemy przy tworzeniu modeli rzeczywistości albo 

przy opisywaniu relacji między rzeczami (ale bez opisywania 
tych rzeczy) 

 

27 

- rzeczy i konstrukty: 

  Zmienianie konstruktów jest albo arbitralne dla poprawienia 

użyteczności komunikacyjnej, albo uzasadnione pozyskiwaniem 
nowej wiedzy dla lepszego oddania relacji między opisywanymi 
rzeczami 

 

Gatunek jako takson jest konstruktem: Tworzymy go 
przez deprywację – pomijamy cechy unikalne, 
pozostawiamy jednakowe albo bardzo podobne. 
Wliczamy do gatunku osobniki nieżyjące. Zmieniamy 
koncepcję gatunku stosownie do potrzeb 
systematyzowania albo wyjaśniania, tak jak się to 
odbywa obecnie w przypadku gatunków 
prokariotycznych. Organizmy dzielimy relacyjnie na 
należące do gatunku i nienależące do niego.  

  Rzeczy są realne i materialne – istnieją 
  Konstrukty tworzymy do celów związanych z opisem rzeczy i 

relacji między rzeczami – nie istnieją, są stanami naszych 
umysłów 

  Należy odróżniad rzeczy i konstrukty od hipotezy 

 

Hipotezą jest pojęcie umysłu. Wyróżniamy go na podstawie aktywności – 
myślenia, twórczości, zdolności do komunikowania się. Nie jest to 
konstrukt – nie stworzyliśmy go; nie jest to rzecz w sobie, wg części 
filozofów jest superweniencją aktywnego ludzkiego mózgu. Zależnie od 
założeo ontologicznych umysł albo jest pojęciem zbędnym, albo  jest 
właściwością istotową duszy. 

Hipoteza umysłu: 

  Jeżeli przyjmiemy realnośd rzeczy i tylko rzeczy, jesteśmy materialistami i 

naturalistami, wobec czego umysł jest albo właściwością rzeczy (mózgu), 
albo nie istnieje (słowo umysł jest użyteczne komunikacyjnie, ale nie ma 
znaczenia ontologicznego) 

  Jeżeli przyjmiemy dualizm ontologiczny – istnieją i rzeczy i bytem 

związanym z mózgiem jako jego superweniencją, ale w przeciwieostwie 

do mózgu nie jest materialny. Istnieje albo jako umysł w sobie, albo jako 
istotowa właściwośd duszy.  

  Jeżeli jako przyrodniczy nie deklarujemy jednoznacznej postawy 

filozoficznej, uznajemy umysł za hipotezę o statucie ontologicznym  do 
wyjaśnienia. 

 

Karl Rajmund Popper 1902-1994 

 

logika odkrycia naukowego 

 

nędza historycyzmu 

 

społeczeostwo otwarte i jego wrogowie 

 

domniemanie i refutacja 

 

wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna 

 

świat skłonności 

 

wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu 

 

 

Wszelka wiedza zdobyta, wszelkie procesy uczenia się podlegają na 
modyfikacji, a także na odrzucaniu pewnych form wiedzy lub dyspozycji 
które istniały uprzednio. W ostatniej intencji polega ona na 
modyfikowaniu dyspozycji wrodzonych 

 

wszelki wzrost wiedzy polega na doskonaleniu istniejącej wiedzy którą 
zmieniamy w nadziei zbliżenia się ku prawdzie. 

 

 

Wszelką ludzka wiedzę możemy podzielid na dwa rodzaje: 
wiedzę subiektywną i obiektywną. Wiedza subiektywna jest 
rodzajem wiedzy organizmalnej, ponieważ składa się z 
dyspozycji organizmów; wiedza obiektywna składa się z 
logicznej treści naszych teorii, przypuszczao, domniemao, 
hipotez i twierdzeo. 

Wielka ontologia związana z ludzkim poznaniem obejmuje 3 nawzajem 
przenikające się światy:  

 

28 

 

I świat rzeczy fizycznych  

 

II świat doświadczeo świadomościowych  

 

III logicznych treści książek pojęd i idei.  

Byty z tych trzech światów oddziałują na siebie przyczynowo co jest dowodem na 
istnienie światów drugiego i trzeciego – w relacji do bytów świata pierwszego 
czyli rzeczy fizycznych. 

W trzecim świecie możemy odkrywad nowe problemy które tkwiły w nim zanim 
zostały odkryte i zanim ktokolwiek je sobie uświadomił to znaczy zanim pojawiło 
się w świecie drugim cos co by im odpowiadało. Przykładem mogą byd liczby 
pierwsze – po ich odkryciu pojawiły się pochodne problemy, np. problem 
Euklidesa. 

 

Silne założenia ontologiczne! Pojawia się watpliwośd logiczna- skoro nie 
było niczego to co by im odpowiadało, nie ma dowodu na to, że istniały. 
Jeżeli nie istniały to pojawia się problem kreacji. 

 

Człowiek jest z pewnością częścią natury, jednak w tworzeniu świata 
trzeciego wykroczył poza siebie samego i naturę i naturę w jej 
dotychczasowym kształcie. Ludzka wolnośd jest w istocie częścią natury 
ludzkiej- przynajmniej taką, jaka istniała przed wyłonieniem się ludzkiego 
języka i krytycznej myśli oraz ludzkiej wiedzy. 

Brak spójności: tworzenie III świata stoi w sprzeczności z tezą o istnieniu w nim 
takich niezależnych od nas obiektów jak liczby których odkrycie powoduje 
konsekwencje w świecie I i II 

Wiadro i reflektor 

 

Zdania obserwacyjne nie są powiązane jedynie z przedmiotem 
obserwacji są też umotywowane teoretycznie według uprzednio 

posiadanej wiedzy. Umysł działa jak wiadro gromadząc informacje i 
spostrzeżenia jednak wiadro to nawet pełne nie daje nam obrazu świata, 
dopiero reflektor wiedzy ważącej kolejne obserwacje pozwala na 
selekcję i układanie wiadra w mniej czy bardziej spójna całośd. 

 

Na podstawie zawartości „wiadra” tworzymy hipotezy. Przy wyborze 
zdao teoretycznych formułujących hipotezę lub domniemanie musimy 
pamiętad by były one spójne z wcześniejszą wiedzą i by w tej spójności 
zawarty był mechanizm pozwalający na przeprowadzenie postępowania 
będącego falsyfikacją hipotezy lub domniemania. Jeżeli hipoteza nie 
pozwala na przeprowadzenie falsyfikacji nie jest hipotezą naukową. 
Możliwośd falsyfikacji to jednocześnie kryterium demarkacji 
pozwalającej na odróżnienie nauki od pseudonauki. 

 

W naukach doświadczalnych jedyną właściwą metodą badawczą jest 
formułowanie domniemao i hipotez,  po czym podejmowanie prób ich 
sfalsyfikowania. Te, które uda się sfalsyfikowad zostają natychmiast 
odrzucone. Te które nie poddały się falsyfikacji pozostają- i służą 
naukowcom dopóty, dopóki mają moc wyjaśniającą i przez co 
przyczyniają się do zwiększenia naszej wiedzy o świecie. 

 

Potwierdzanie jest istotne przy wyborze zdao formułujących hipotezę 
lub domniemanie. Jednak hipoteza mająca zwiększyd naszą wiedzę o 
świecie, czy też przybliżyd nas do prawdy o nim powinna byd 
falsyfikowana, a nie potwierdzana. Hipotezy których nie udało się 
sfalsyfikowad, stają się twierdzeniami, a ich prawdziwośd rośnie z liczbą 
nieudanych falsyfikacji. Taka procedura poznawcza to korraboracja, im 
jest wyższa tym wyższe virisimilitude. 

O chmurach i zegarach 

 

Determinizm jako założenie epistemologiczne powoduje domniemanie 
że wszystko daje się wyjaśnid i przewidzied. Jeżeli nasza wiedza 

 

29 

dotycząca struktur i warunków jest dostateczna. Potrafimy przewidzied 
działanie zegara ponieważ znamy jego budowę, funkcję, właściwości 
sprawdzające się w szerokim przedziale warunków. Nie potrafimy 
wyjaśnid, ani przewidzied działania chmur bo nasza wiedza o nich i o 
warunkach, w jakich się zmieniają, jest niewystarczająca. 

 

 

Jeżeli determinizm jest nadrzędna zasadą funkcjonowania bytów 
fizycznych, czyli tego, co składa się na świat pierwszy , to nie może on 
byd determinizmem zupełnym wtedy bowiem struktura i warunki 
początkowe  świata pierwszego wyznaczałyby całą jego przyszłośd, tak że 
nie byłyby możliwe jakiekolwiek oddziaływania z zewnątrz np. ze świata 
II. W konsekwencji oznaczałoby to że nie mamy wolnej woli, nie możemy 
wpływad na rzeczy, również na ciała nasze, bo ich historia jest 
zdeterminowana przez ich strukturę i przeszłośd. 

 

Jeżeli przyjmujemy – zgodnie z rzeczywistością, że trzy światy są na 
siebie otwarte przyczynowo, to musimy tez przyjąd jakąś formę 
indeterminizmu; kiedy matematyk myśli o liczbach, a potem wzory 
ujmujące zależnośd między liczbami zapisuje na papierze, to ma miejsce 
oddziaływanie przyczynowe idei trzeciego świata na umysł, którego 
stany istnieją w drugim świecie i które powodują fizyczną zmianę 
papieru- bytu fizycznego- w świecie pierwszym. Indeterminizm i 
otwartośd wszystkich trzech światów są ze sobą nierozłącznie związane. 

 

Popperowska teza o indeterminizmie i otwartości wszystkich 3 światów 
powoduje kłopoty dla przyrodników: świat jest niewątpliwie do jakiegoś 
stopnia deterministyczny, o czym świadczy fizyka, a życiu codziennym 
procesy komputerowe. Jeśli świat jest do pewnego stopnia 
deterministyczny, dalej już nie- to gdzie granica między determinizmem, 
a indeterminizmem? Czy jest ona  rozgraniczeniem dwóch obszarów, czy 

raczej procesy jednego i drugiego rodzaju są wymieszane w sposób i w 
stopniu dla nas zrozumiałym.?  

 

Według filozofów analitycznych na ludzka wiedzę składają się 
przekonania prawdziwe i uzasadnione. Według Poppera nasza wiedza, 
ani nie jest przekonaniem, ani nie jest prawdziwa, ani uzasadniona. 
Jedyne co możemy stwierdzid to, że powoli, kręta ścieżką, nasza wiedza 
przybliża nas do prawdy o świecie 

 

Nasza wiedza nieprawdziwa i nieuzasadniona, służy nam ze względnym 
powodzeniem w naszych interakcjach ze światem. Rozwój naszej wiedzy 
jest możliwy, dlatego że potrafimy formułowad hipotezy dotyczące 
rzeczywistości na zasadzie zgodności z wcześniej sprawdzonymi 
przekonaniami i tę sprawdzalnośd potrafimy stosowad konsekwentnie, 
dopóki nie zacznie zawodzid. Badania naukowe prowadzone w oparciu o 
powszechnie przyjęte założenia filozof. Popper nazwał metafizycznym 
programem badawczym. 
 

 

Teza mówiąca o funkcjonowaniu metafizycznych programów 
badawczych w naukach przyrodniczych stosuje się w pełni do biologii. 
Bardzo niewielu biologów przestudiowało współczesną wiedzę 
dotyczącą najważniejszej w biologii teorii STE. Wielu uważa ją za 
nadrzędna i w pełni potwierdzaną wyjaśniającą historycznie, wszystkie 
zjawiska i procesy biologiczne. Inna teoria podlegająca naukowemu 
krytycyzmowi natomiast krytyka STE budzi oburzenie, zamiast 
racjonalnej naukowej polemiki. Dla większości biologów STE jest 
wszystko wyjaśniającym, wszechogarniającym narzędziem 
interdyscyplinarnym – jest biologicznym paradygmatem – 
metodologicznie pełniącym rolę metafizycznego programu badawczego. 

 

 

30 

                                       Teoria ewolucji biologicznej  

 

Główną tezą metafizycznego programu badawczego współczesnej 
biologii jest naturalna selekcja. Powinna byd ona rozważana w dwóch 
wariantach -selekcji 1/0  i selekcji p.  Selekcja 1/0- dotyczy 
przeżywalności , selekcja p- rozrodu. Połączenie obu pozwala rozważad 
fitness. Otwartym pozostaje problem czy NS i fitness dotyczy 
organizmów, czy populacji. 

 

Pojęcie fitness to pojęcie fenomenologiczne, oznacza brak 
bezpośredniego połączenia z konkretną cechą organizmu oraz z 
konkretną właściwością środowiska. Wartośd fitness ocenid można 
jedynie post fatum, co uniemożliwia ujęcie jej w jakiejkolwiek prawo 
nauki i przeprowadzenie jakiejkolwiek predykcji. 

 

Pomocniczą tezą metafizycznego programu badawczego współczesnej 
biologii jest teza o specjacji. Jako problem badawczy jest ona rozważana 
na 3 różnych płaszczyznach: dwóch filozoficznych i jednej praktyczno-
biologicznej.  

 

Pierwsza filozoficzna dotyczy istnienia gatunku jako bytu  - jeżeli gatunek 
jest jedynie konstruktem, to problem dotyczy w istocie naszego sposobu 
myślenia o organizmach.  

 

Druga filozoficzna dotyczy emergencji nowych jakości – jeżeli ma 
powstad nowy gatunek, to musi też pojawid się nowa jakośd i to powinno 
byd wyznacznikiem specjacji. 

 

Biologiczna płaszczyzna dotyczy w tej chwili głównie negacji: specjacja 
jest wyznaczona przez izolację rozrodczą, czyli brak zdolności do 
krzyżowania osobników z różnych populacji. 

 

Specjacja jako pomocnicza teza metafizycznego programu badawczego 
współczesnej biologii jest rozważana w dwóch wariantach: kladogenezy i 
anagenezy. Z punktu widzenia filozofii biologii to rozróżnienie nie ma 
znaczenia ani teoretycznego, ani operacyjnego, dopóki nie będzie 

wyjaśniony proces specjacji: kiedy w obrębie istniejącego gatunku 
pojawią się osobniki inicjujące powstanie gatunku nowego i kiedy biolog 
może mówid o tym, że nowy gatunek już powstał, Jak dotąd takiego 
wyjaśnienia nie ma.  

Teoria naukowa jest zawsze: 

1)  Ujęta w twierdzeniu będącym zdaniem teoretycznym. 
2)  Zdanie to ma określony obszar obowiązywania. 
3)  Zdanie to ma moc wyjaśniającą. 
4)  Jego rozwinięcie obejmuje specyficzny dla teorii aparat pojęciowy. 
5)  Twierdzenie teorii jest podatne o na falsyfikację i na konfirmację 
6)  Z twierdzenia wynika możliwośd predykcji. 

 

Teoria ewolucji biologicznej 

  Obejmuje szereg twierdzeo o różnym zakresie teoretycznym 

(składa się ze zbioru podteorii) 

  Ma określony obszar obowiązywania 
  Ma moc wyjaśniającą, jednak jedynie przez możliwośd 

interpretowania zdao obserwacyjnych na podstawie arbitralnie 
dobieranych twierdzeo teoretycznych (podteorii) 

  Ma aparat pojęciowy służący do tworzenia interpretacji. 
  Nie jest podatna na falsyfikację, jest podatna jedynie na 

wieloznaczną konfirmację. 

  Nie stwarza możliwości predykcji. 

 
 

 

Epistemologia ewolucyjna 

- przegląd stanowisk 

-analiza i wnioski 

- podsumowanie 

Prekursorzy: 

  Georg Simmel (1895) 

 

31 

  Karl Rajmund Popper (1972) 
  Donald T. Campbell (1974) 

 

Donald T. Campbell 

Ludzka wiedza przejawia się w przekonaniach i zachowaniach, które ewoluują tak, 
jak cechy organizmalne a więc wskutek działania mechanizmów naturalnej 
selekcji.  

Ewolucja biologiczna oparta jest na genach, ewolucja pojęciowa na memach.  

Mem – abstrakcyjny twór, istniejący tylko w umysłach ludzi. 

 

 

Mahner i Bunge 

Naturalizm epistemologiczny: poznanie jest funkcją mózgu i tylko mózgu – poza 
mózgiem poznanie nie istnieje 

Realizm epistemologiczny: świat może byd poznany, chod niecałkowicie. Realnośd 
jest właściwością rzeczy, które wykazują też zmiennośd i zdolnośd do wchodzenia 
w oddziaływania z innymi rzeczami; w przypadku rzeczy żywych oddziaływania 
prowadzą do procesu nazwanego przez Darwina naturalną selekcją. Ponieważ 
poznanie jest funkcją mózgu, a ten w wyniku naturalnej selekcji ewoluował, nasze 
poznanie adekwatnie można opisad z pozycji ewolucjonizmu epistemologicznego. 

 

Dawid Hull 

Badania naukowe powodują przyrost naszej wiedzy: proces kumulacji wiedzy 
naukowej jest jednocześnie procesem ewolucji pojęd, koncepcji i teorii. 

Nauka to proces społeczny: podlega ona w społeczeostwie mechanizmom 
naturalnej selekcji, w sposób analogiczny do tego, w jakim ulegają selekcji 
populacje organizmów w przyrodzie. 

 

Michael Ruse  

Nie należy interpretowad epistemologii ewolucyjnej jako opisu rozwoju nauki 
będącej sposobem uzyskiwania wiedzy – teorie i koncepcje nie ulegają naturalnej 
selekcji n typu darwinowskiego.  

Należy uznad, że epistemologia ewolucyjna jest dobrym opisem i wyjaśnieniem 
procesów poznawczych człowieka – poznającego podmiotu.  

 

Michael Bradie  

Epistemologia ewolucyjna (EE) obejmuje w praktyce dwa obszary rozważao: 

  Dotyczący ewolucji mechanizmów poznawczych (EEM) 
  Dotyczy ewolucji teorii naukowych (EET) 

EEM jest w istocie przedłużeniem ewolucji biologicznej ze wskazaniem na to, że 
zdolności poznawcze stanowią cechę selekcjonowaną tak, jak inne cechy 
fenotypowe. 

EET zajmuje się, z różnym powodzeniem, przenoszeniem ewolucji biologicznej na 
obszar ewolucji filozofii nauk dotyczących rozwoju idei i teorii naukowych. 

 

Wim J. van der Steen 

Wyjaśnienie ewolucyjne bywa traktowane jako wyjaśnienie zwiększające 
prawdziwośd przekonao – nie jest to słuszne z uwagi na program EEM, w którym 
naturalna selekcja preferuje przeżycie i rozród a nie uzyskanie prawdy o świecie. 

Wyjaśnienie ewolucyjne bywa traktowane jako sposób interpretacji  rozwoju 
nauki i kumulacji wiedzy oraz jej coraz lepszych uzasadnieo (program EET) -  nie 
jest to słuszne z uwagi na brak analogii między naturalną selekcją działającą w 
przyrodzie i nienaturalną selekcją  (jeżeli w ogóle selekcja) działającą w 
środowiskach naukowców i w społeczeostwie.  

Jeżeli twierdzenia i teorie naukowe są tworzone i potem selekcjonowane według 
ich mocy wyjaśniającej i przybliżania się do prawdy, mechanizm selekcji nie jest 
analogiczny do selekcji naturalnej.  

 

32 

Jeżeli twierdzenia i teorie naukowe są formułowane dla uzyskania korzyści 
(utrzymanie pozycji) i stosowane do tego selekcjonowanie, mechanizm selekcji 
jest analogiczny do selekcji naturalnej. 

Kierowanie się korzyścią jest oczywistym wynikiem ewolucyjnej adaptacji do 
środowiska.  

Kierowanie się wartościami takimi jak:……………… 

 

Stephen Jay Gould i Elisabeth Vrba 

Brak zrostów kości czaszki u noworodków ssaków ułatwia poród i  jest 
stosunkowo niewielką adaptacją (zmniejsza ilośd komplikacji porodowych); 
jednak skutkiem tego braku jest rozrost mózgu jeszcze przez pewien czas po 
porodzie, co okazało się, z uwagi na nowe możliwości większego mózgu, ogromną 
adaptacją. 

Egzaptacja: cecha pojawiająca się w wyniku mikroewolucji, będąca małą 
adaptacją, która po rozprzestrzenieniu się w populacji okazuje się dużą i znaczącą 
adaptacją ze względu na przystosowanie inne, niż pierwotnie selekcjonowane. 

 

Stephen Jay Gould 

Rozbudowany „nadmiarowy” mózg człowieka pozwalał na stosunkowo długie 
funkcjonowanie na sawannie mimo przegrzania: okazało się też, że pozwala na 
myślenie abstrakcyjne i kontrolowanie narządów mowy – oraz na złożoną analizę 
doznao zmysłowych. 

Zwiększona funkcjonalnośd mózgu (CUN) i lepsza analiza doznao zmysłowych 
znacząco poprawiła możliwości poznawcze człowieka. 

 

Robert Audi 

Ludzka pamięd jest istotna w procesie poznawania; ta zdolnośd pamięci to 
element naturalizowania epistemologii. 

Zmysły to podstawowe źródło przekonao; pamięd to „skład” przekonao mających 
swoje źródło w percepcji zmysłowej. 

Pamięd to również źródło przekonao, lecz wtórne. Przekonania „z pamięci” 
pojawiają się wskutek procesualnej konfrontacji kolejnego przekonania płynącego 
ze zmysłów i wcześniejszych przekonao „zmagazynowanych w pamięci”. 

Pamięd jest podstawowym źródłem uzasadniania. 

 

Ludwig Huber 

Poznanie jest funkcją mózgu, który jest zbiorem kombinatorycznie połączonych 
neuronów. 

Procesy zachodzące w mózgu nie są selekcjonowane, ponieważ nie są 
adaptacjami (chociaż często są nimi zachowania, wynikające z tych procesów). 

  Procesy zachodzące w mózgu mogą byd nulaptacjami 
  Behawioralne skutki procesów zachodzących w mózgu mogą byd 

znaczącymi adaptacjami 

 

Procesy zachodzące w mózgu są nulaptacjami , ponieważ same 
nie zmieniają wartości fitness organizmu, jednak kiedy procesy 
te powodują skutki behawioralne , mogą zmieniad tę wartośd i 
wtedy – poprzez swoje skutki – mogą byd adaptacjami albo 
malapatacjami 

 

Ponieważ skutki behawioralne są selekcjonowane, procesy je 
wywołujące są selekcjonowane chociaż pośrednio, wobec czego 
organizm ponosi skutki tej selekcji proporcjonalne do zmiany 
wartości fitness. Prowadzi to do stopniowego zwiększania się w 
populacjach liczby osobników o umysłach skutecznie 
wykorzystujących swoje środowisko. 

 

Ewolucja polega na innowacjach. Kiedy pojawia się innowacja, 
może podlegad selekcji, jeżeli jest dziedziczona i nie jest 
nulapatacja. 

 

Procesy zachodzące w mózgu mogą byd skutkiem innowacji – 
np. innych w poprzednich pokoleniach połączeo sieci 

 

33 

neuronalnej; mogą też same byd innowacjami, jeżeli poprzednie 
pokolenia takich procesów nie przeprowadzały. 

 

Procesy prowadzące wzrost poznania i jako skutek wzrost 
wiedzy są innowacjami i jednocześnie są adaptacjami, ponieważ 
zwiększają wartośd fitness. 

 

Procesami poznawczymi zajmuje się kognitywistyka – nauka z 
pogranicza filozofii i nauk przyrodniczych, wyspecjalizowana w 
modelowaniu funkcji mózgu i tworzeniu ludzkiej wiedzy. 
Według kognitywistów interakcje ze  światem powodują 
pojawienie się w naszym umyśle/ mózgu reprezentacji, które 
pozwalają na tworzenie wiedzy o właściwościach tego  świata. 
Im dokładniejsza reprezentacja, tym lepsza wiedza; zdolnośd 
powstawania reprezentacji jest adaptacją kluczową dla 
skutecznego poznawania rzeczywistości. 

 

Założenia kognitywistyki nazywane są kognitywizmem, można 
je ująd w dwóch podstawowych tezach. Po pierwsze- nasze 
poznanie zależy wprost od naszego mózgu, czyli sieci 
neuronowej, pozwalającej na analizę danych zmysłowych i 
kontrolowanie części funkcji ciała. Po drugie, nasz mózg jest 
całkowicie materialny i przez to podatny na badania. Badania 
mózgu i jego funkcji jest możliwe między innymi dlatego, że w 
miarę destrukcji mózgu jego funkcje ulegają również destrukcji, 
co pozwala na wyjaśnienie zależności między strukturą, a 
funkcją naszego ciała. 

 

Nasz umysł jest superweniencją naszego CUN, zależy od takich 
materialnych cech, jak sposób połączeo neuronów w mózgu, 
jego kontekst tkankowy i procesy metaboliczne zachodzące w 
jego komórkach. 

 

Nasze zdolności poznawcze są emergencją naszego CUN, są 
mniejsze lub większe w zależności od jego złożoności 
systemowej, a nie od prostej liczby neuronów połączonych w 
sied. 

 

Dzięki naszym zdolnościom poznawczym zależnym od CUN, 
możemy poznad samych siebie. Poznanie np. naszych narządów 
zmysłów pozwala przekraczad ich ograniczenia. Wynikiem tego 
przekroczenia jest dodatkowa wiedza o świecie, zwiększająca 
prawdziwośd (a właściwe popperowskie verisimilitude naszych 
sądów i przekonao). 

 

Większośd ograniczeo naszego ciała i naszych zmysłów możemy 
przekraczad, stosując twórcze rozwiązania uzyskiwane przez 
nasz umysł w sposób zależny od możliwości naszego mózgu. 
Jest on narządem rozwiązywania problemów, ograniczanym w 
swoim działaniu przez zakres możliwych funkcji, wynikających z 
jego budowy. 

 

Poznając budowę naszego mózgu, dochodzimy do wiedzy o nim 
będącej konstruktem tego właśnie mózgu. Jest ona na tyle 
ograniczona pod względem poznawczym, na ile ograniczony jest 
w swoich funkcjach mózg. 

 

Ograniczenia naszego mózgu nie są nam znane. Żeby je poznad, 
rozwiązad problemy związane z ich przekroczeniem i 
przekroczyd je, musielibyśmy dysponowad narządem poznania 
zewnętrznym w stosunku do naszego mózgu, o możliwościach 
poznawczych większych niż ma nasz mózg. Takim narządem nie 
dysponujemy. 

 

Nasz obraz świata, wynikający z naszej wiedzy o świecie jest 
subiektywny, ponieważ wynika z działao poznawczych 
warunkowanych przez możliwości naszego aparatu 
poznawczego. Możliwości te są ograniczone w sposób, jakiego 
nie znamy i w zakresie jakiego nie potrafimy ocenid. Możemy 
więc sądzid, że nasze przybliżenie się do prawdy o świecie jest 
skazane na ostateczne niepowodzenie- nasza wiedza o świecie 
jest i pozostanie subiektywna, w stopniu jakiego nie potrafimy 
ocenid.  

 

 

34