SJ17.indd

125

Wstępem poprzedził, notami uzupełnił i do druku przygotował
Czesław Brzoza

Uniwersytet Jagielloński

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM

DO 1926 ROKU

W ŚWIETLE POLICYJNEGO RAPORTU

Prezentowany poniżej dokument powstał kilka miesięcy przed za-

machem stanu J. Piłsudskiego w maju 1926 r. Prawdopodobnie sprawu-
jący wówczas władzę w Polsce rząd Aleksandra Skrzyńskiego starał się,
m.in. ze względu na występujące różnorakie formy niezadowolenia spo-
łecznego, rozeznać nastroje polityczne ludności, w tym także mniejszo-
ści wyznaniowych. Szczególną uwagę, co jest w pełni zrozumiałe cho-
ciażby ze względu na ich ogólnopolski zasięg, zwracano na ugrupowania
i środowiska żydowskie, a w szczególności na te, o których wiedziano,
że są powiązane z ruchem komunistycznym. Za jedno z nich uznawano,
zresztą prawie od początku istnienia państwowości polskiej, Poalej Syjon,
a zwłaszcza jej odłam lewicowy, najbliższy pozycjom komunistycznym.
Już 10 VII 1920 r. Namiestnictwo, najwyższa wówczas władza polityczna
w Galicji, poleciło policji krakowskiej, a należy przypuszczać, że także
policji w innych ośrodkach, dokładne inwigilowanie środowiska poalej-
syjonistycznego i nadsyłanie dekadowych meldunków o wszelkich zmia-
nach w nim zachodzących.

W połowie lat dwudziestych, celem uzyskania lepszej orientacji, za-

żądano od policji nie tylko informacji o aktualnej sytuacji politycznej, ale
także dokładniejszego omówienia dotychczasowych przejawów aktywno-
ści tych ugrupowań i ich wpływów środowiskowych. W rezultacie po-
wstały opracowania poświęcone poszczególnym partiom i organizacjom,
niekiedy bardzo obszerne, ukazujące ich genezę, różnorakie formy dzia-

Tekst samego polecenie nie jest znany, ale we wszystkich zachowanych odpo-

wiedziach policja powoływała się na „reskrypt” z tą właśnie datą. Por. raporty policji
z lat 1920-1921, Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej: APKr), zespół akt Starostwa
Grodzkiego Krakowskiego wiązka nr 43 (dalej: StGKr – numer wiązki, nr karty).

Studia Judaica 9: 2006 nr 1(17), s. 125-170

126

łania, zasięg wpływów w organizacjach społecznych, powiązania z innymi
formacjami politycznymi itd. O tym, że była to szersza akcja, a liczba spo-
rządzonych podobnych analiz większa, świadczy m.in. fakt, że w zbiorach
Archiwum Państwowego w Krakowie zachowało się przynajmniej jeszcze
jedno, oprócz tu przytaczanego, opracowanie tego typu, poświęcone Ogól-
nożydowskiemu Powszechnemu Związkowi Robotniczemu „Bund”,

acz-

kolwiek trochę późniejsze, gdyż z jesieni 1926 r. Oba raporty, przynajmniej
te ze wspomnianego Archiwum, nie są niestety pełne. W prezentowanym
poniżej dokumencie, w egzemplarzu znajdującym się w APKr (zespół akt
Starostwa Grodzkiego Krakowskiego, wiązka nr 64), nie zachowały się
dwie pierwsze strony. Na szczęście w niedawno udostępnionych zbiorach
archiwalnych krakowskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej (sygn.
056/18, t. 16, s. 70-85) odnaleziono kolejną, tym razem kompletną kopię,
i dzięki temu można było zapoznać się z tym tekstem w całości. Ponadto
w dokumencie z Archiwum IPN zamieszczono także informacje spoza Kra-
kowa, to znaczy z Tarnowa, Nowego Sącza i Chrzanowa. Prawdopodobnie
gdzieś jeszcze znajduje się oryginał, gdyż znane egzemplarze dokumentu są
tylko dalszymi odbitkami maszynopisu. Egzemplarz przechowywany w Ar-
chiwum IPN, mimo że datowany jest dokładnie tak samo jak tekst w APKr,
powstał z pewnością nieco później. Świadczy o tym przede wszystkim fakt,
że odręczne poprawki naniesione na tekst przechowywany w APKr (wy-
łącznie o charakterze stylistycznym) w egzemplarzu ze zbiorów Archiwum
Instytutu Pamięci Narodowej są już wprowadzone do tekstu maszynopisu.
Czasami natomiast rezygnowano z niektórych zdań zawierających informa-
cje uznane ostatecznie za niezbyt istotne.

Autor prezentowanej analizy, w przeciwieństwie do funkcjonariusza

przygotowującego raport poświęcony „Bundowi”, wykonał poleconą mu
pracę bardzo skrupulatnie. Za punkt wyjścia przyjął bowiem nie moment
formalnego odzyskania przez Polskę niepodległości, ale powstania orga-
nizacji syjonistycznej (1897) i dzięki temu nie pominął ponad dwudziestu
lat jej istnienia w czasach zaborów. Skoncentrował się jednak na okresie
już powojennym, wykorzystując przede wszystkim gromadzone od 1920
r. materiały szczegółowe.

Nie zawsze jednak zwracał uwagę na kwe-

Por. Krakowski „Bund” w latach 1920-1926 w świetle policyjnego raportu, do

druku przygotował Cz. B r z o z a, „Studia Historyczne” 2003 z. 2, s. 215-242.

Por. sprawozdania dekadowe z 1920 r. oraz protokoły przesłuchań wybitniejszych

działaczy poalejsyjonistycznych z sierpnia tego roku (APKr, StGKr – 43). W wielu wy-
padkach w raporcie znajdują się dosłownie przepisane fragmenty z tamtych dokumentów.

CZESŁAW BRZOZA

127

stie w jego odczuciu drugorzędne, w związku z czym niektóre informacje,
a zwłaszcza nazwiska podawał w formie zniekształconej. Nie przywiązy-
wał do tego większej wagi, gdyż policja najprawdopodobniej dysponowała
własną szczegółową kartoteką, w której wszelkie dane personalne groma-
dzono bardzo dokładnie. Stąd też w wielu wypadkach, zwłaszcza w odnie-
sieniu do najwcześniejszego okresu, najmniej istotnego z punktu widzenia
policji w połowie lat dwudziestych, podawano prawie wyłącznie same na-
zwiska, bez uwzględnienia imienia, zawodu i miejsca zamieszkania. Obec-
nie trudno już ustalić, o jaką osobę konkretnie chodziło, zwłaszcza w wy-
padku nazwisk w społeczności żydowskiej najpopularniejszych.

Mimo zasygnalizowanych braków dokument ten jest niezwykle

interesujący, pozwala bowiem na dobre poznanie skomplikowanych
przekształceń organizacyjnych i zastępczych form działalności w okre-
sie faktycznej delegalizacji czy rozterek ideologicznych, owocujących
m.in. rozłamami i walkami wewnętrznymi. Pozwala także na ustalenie
grona osób tworzących elitę przywódczą w najsilniejszych ośrodkach
poalejsyjonistycznych województwa krakowskiego. Umożliwia również
umieszczenie Poalej Syjonu na mapie politycznej Krakowa, zapoznanie
się z zasięgiem jej wpływów, generalnie niezbyt wielkim, mniejszym niż
bundowskim, co m.in. wynikało z faktu, że jedynie niecałe 10% (ok. 2-3
tys. osób) żydowskiej społeczności Krakowa można by zaliczyć do klasy
robotniczej, a o zdobycie rządu dusz w tej niewielkiej grupie rywalizo-
wało, poza ugrupowaniami polskimi lub polsko-żydowskimi,

kilka partii

żydowskich podkreślających, przynajmniej nazwą, swój robotniczy cha-
rakter.

Przy przygotowaniu dokumentu do druku starano się do minimum

ograniczyć ingerencje w oryginalny tekst. Generalnie zdecydowano się
tylko na uwspółcześnienie pisowni, poprawienie ewidentnych błędów or-
tografi cznych, stylistycznych i interpunkcyjnych, które pojawiały się prze-
de wszystkim w wyniku z niestaranności osoby przepisującej raport. Do-
konanych zmian tego typu nie zaznaczano w publikowanym tekście, gdyż
uznano, że mają one charakter jedynie techniczny. Natomiast wszelkie
wprowadzane do tekstu dokumentu uzupełnienia i rozwinięcia zaznaczo-

O wpływy wśród ludności żydowskiej zabiegały m.in. Polska Partia Socjalistyczna,

Niezależna Partia Polskich Socjalistów (przekształcona później w Niezależną Socjalistycz-
ną Partię Pracy) oraz zdominowana przez element żydowski, przynajmniej w Krakowie,
Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (Komunistyczna Partia Polski).

Poza oboma odłamami poalejsyjonistycznymi był to także „Bund”, Syjonistyczna

Partia Pracy „Hitachduth” oraz ortodoksyjna organizacja Poalej Emunej Isroel.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

128

no kwadratowymi nawiasami – [ ]. Dodatkowe wyjaśnienia i uzupełnienia,
m.in. poprawianie pisowni nazwisk, często zniekształconych w oryginal-
nym tekście, zamieszczono w przypisach. Ze względu na dużą objętość ory-
ginalnego dokumentu i obowiązujące rygory wydawnicze zrezygnowano
także z nadmiernego rozbudowywania przypisów, podobnie jak z zamiesz-
czania przypisów informujących jedynie, że o jakieś organizacji, a znacznie
częściej osobie, nie udało się uzyskać żadnych bliższych danych.

Województwo Krakowskie
Komendant Wojewódzki P[olicji] P[aństwowej]
[...]

2/V/26

Poale-Syjon, historia i działalność na terenie województwa krakowskiego

Ruch poale-syjonistyczny na terenie Województwa Krakowskiego

zazna-

czył się jedynie w większych ośrodkach żydowskich, a to w Krakowie, Chrzano-
wie, Nowym Sączu i Tarnowie, przedstawiając się następująco:

W K r a k o w i e

Powstanie organizacji Poale-Syjon związane jest ściśle z ruchem syjoni-

stycznym b[yłej] Austrii, który po I Kongresie w 1897 roku w Bazylei z nielicz-
nej garstki marzycieli żydowskich rozszerzać się począł na inteligencję, kupie-
ctwo i młodzież akademicką, które ulegały wówczas wpływom asymilatorskim,
a nadto na poszczególne dykasterie

robotników żydowskich. Przed rokiem 1904

oprócz Syjonistycznego Koła Inteligencji oraz Akademickiego Towarzystwa
„Haszachar”

występuje w Krakowie syjonistyczne stowarzyszenie robotników

i handlowców.

Stowarzyszenie to zawiązane zostało celem szerzenia idei syjo-

Ten fragment tekstu został zniszczony przez metalowy spinacz, który w wyniku

korozji spowodował jej rozpad.

To znaczy na obszarze podległym Urzędowi Wojewódzkiemu Krakowskiemu;

w ówczesnej korespondencji urzędowej określenie „Województwo” oznaczało Urząd Wo-
jewódzki.

W starożytnych Atenach jedna z dziesięciu sekcji sądu przysięgłych. Tu określenia

użyto dla określenia grupy zawodowej.

Stowarzyszenie Kształcącej się Młodzieży Narodowo-Żydowskiej „Przedświt-Ha-

szachar” w Krakowie. Organizacja utworzona w październiku 1897 r., a ofi cjalnie zareje-
strowana 25 XI 1901 r. Do grona założycieli należeli późniejsi wybitni krakowscy i mało-
polscy działacze różnych odłamów ruchu syjonistycznego, m.in. dr Abraham Kornhäuser,
Anzelm Lutwak, dr Łazarz Goldwasser, Chaim Hilfstein, Juda Zimmermann i dr Samuel
Wahrhaftig.

Organizacja utworzona w 1900 r. pod nazwą Stowarzyszenie Robotników i Po-

mocników Handlowych „Achdus”, zarejestrowana w 1902 r.

CZESŁAW BRZOZA

129

nistycznej wśród klasy robotniczej i pozostawało w ścisłym związku z podobny-
mi organizacjami inteligencji i młodzieży akademickiej.

Na zjeździe delegatów z całej Austrii, odbytym w dniu 22 i 23 maja 1904 r.

w Krakowie,

syjonistyczne stowarzyszenia robotników i handlowców istniejące

na obszarze Austrii utworzyły, przyjmując zarazem nazwę Związek Austriackich
Robotników i Handlowców Poale-Syjon – Centralne Biuro w Krakowie. Kompe-
tencja Centralnego Biura rozciągała się na obszar całej Austrii. Za organ Związku
uznano dwutygodnik p[od] n[azwą] „Jüdischer Arbeiter”

wychodzący w Wied-

niu,

redagowany na przemian w języku niemieckim i w żargonie.

W zjeździe tym, będącym zaczątkiem ruchu poale-syjonistycznego, wzięło

udział 48 delegatów, reprezentujących 10 stowarzyszeń robotników i handlow-
ców z 1000 członków w b[yłej] Galicji oraz 6 podobnych stowarzyszeń z 500
[członkami] w innych krajach Austrii, nadto 100 zaproszonych gości z kół syjo-
nistycznej inteligencji i akademików. Z Krakowa uczestniczyli w zjeździe Paweł
Rieser jako przewodniczący zjazdu oraz Stefania Herstein jako zastępca sekreta-
rza. Na zjeździe obradowano nad stanowiskiem, jakie należy zająć do syjonizmu
z jednej strony, a partii socjalno-demokratycznej

z drugiej strony. W rezulta-

cie przyjęto za podstawę działalności uchwały I-go Kongresu Syjonistycznego
w Bazylei, dołączając do nich postulaty socjalne robotnika żydowskiego w „dia-
sporze”. Następnie uchwalono utworzenie w poszczególnych centrach żydow-
skich organizacji kobiet pracujących oraz biura pośrednictwa pracy i funduszu
zapomogowego, oparte na statucie przewidzianym dla „Związku Austriackich
Robotników i Handlowców Poale-Syjon”.

W ten sposób syjonistyczne stowarzyszenie robotników i handlowców

w Krakowie przemianowane zostało na Oddział Związku Austriackich Robotni-
ków i Handlowców – Poale-Syjon, zwany także grupą lub stacją płatniczą.

Działalność Oddziału postępowała w kierunku szerzenia propagandy sy-

jonistycznej wśród warstwy robotniczej w myśl wytycznych przyjętych przez
Kongres bazylejski a propagujących kolonizację Palestyny, skoordynowanie
i organizowanie żydostwa na całym świecie na zasadzie praw obowiązujących
w danym kraju, wzmocnienie żydowskiego poczucia [odrębności] i świadomości
narodowej, zabiegi o osiągnięcie zgody państw na utworzenie siedziby narodo-
wej w Palestynie i o prawa narodowe dla żydów

w krajach zamieszkanych przez

Zob. A. Gaisbauer, Davidstern und Doppeladler, Böhlau Verlag 1988, s. 397-399.

Pierwsze czasopismo (miesięcznik) żydowskiego ruchu robotniczego w Austrii

(1903–1914), organ Poalej-Syjon, początkowo pod tytułem Arbeitende Jüdische Jugend,
publikowane w języku niemieckim, od końca 1903 r. z dodatkiem w jidysz.

W połowie 1904 r. redakcję przeniesiono do Krakowa, a następnie do Lwowa,

gdzie ukazywał się do 1922 r. z przerwą spowodowaną wojną (1914-1917).

To jest w jidysz.

To znaczy Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska (Cieszyńskiego).

Według ówczesnej interpretacji Żydzi byli jedynie wyznawcami judaizmu, nie

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

130

żydów itp. Nadto rozwinął Oddział działalność w kierunku skupienia koło siebie
najniższych warstw żydostwa, celem obrony przed wzmagającą się nędzą i wy-
zyskiem w myśl postulatów socjalnych.

W dniu 27 lipca 1905 r. urządził Oddział, wspólnie z miejscowymi or-

ganizacjami syjonistycznymi, żałobną manifestację z okazji śmierci dra Teo-
dora Herzla.

Podczas manifestacji śpiewali członkowie Oddziału „Czerwony

Sztandar”.

Dotychczasowa wspólność programu i działania Związku Austriackich Ro-

botników i Handlowców Poale-Syjon z syjonistycznymi organizacjami inteligen-
cji, kupiectwa i akademików zarysowała się na zjeździe delegatów syjonistycznych
stowarzyszeń z całej Austrii, odbytym w dniu 1 VII 1906 w Krakowie. Na zjeździe
tym, wobec projektu zorganizowania apolitycznych dotychczas stowarzyszeń sy-
jonistycznych w Austrii o różnych kierunkach (syjoniści-palestyńcy,

syjoniści-

mizrachiści,

syjoniści terytorialiści

i poalesyjoniści) w partię polityczną – złożył

delegat Związku Pale-Syjon Kapłański

deklarację, w której oświadczył, iż robot-

nicy żydowscy nie mogą należeć do projektowanej partii politycznej, przewidując
napływ do niej drobnej burżuazji żydowskiej, z którą robotnicy żydowscy nie mają
wspólnych interesów o ile chodzi o kwestie socjalne. Żydzi, bez względu na klasę,
mogą łączyć się tylko wtedy, gdy chodzi o zasadnicze kwestie syjonizmu. Poli-

zaś przedstawicielami odrębnej grupy narodowej, a więc stosowano tu pisownię taką, jak
w odniesieniu do katolików, protestantów, prawosławnych itd.

Herzl Teodor, ur. 2 VI 1860 w Peszcie, żydowski pisarz i publicysta, twórca i ideo-

log syjonizmu; jego poglądy zawarte w opublikowanej w 1896 r. pracy Der Judenstaat
rok później zostały przyjęte przez I Kongres Syjonistyczny w Bazylei jako podstawowe
zasady ruchu syjonistycznego. Zmarł 3 VII 1904 r. w Edlach w Austrii.

Była to sztandarowa pieśń polskich socjalistów.

To jest syjoniści opowiadający się za przywróceniem Palestynie żydowskiego cha-

rakteru poprzez koncentrowanie tam wysiłków osiedleńczych.

Członkowie ortodoksyjnej frakcji w ruchu syjonistycznym, ukonstytuowanej na-

stępnie w Organizację Syjonistów Ortodoksów „Mizrachi”.

Zwolennicy utworzonej na VII Kongresie Syjonistycznym w Bazylei (1905) Idy-

sze Terytorialistisze Organizacje (Żydowskiej Organizacji Terytorialnej), dążącej do zna-
lezienia poza Palestyną terytorium, na którym Żydzi mogliby się osiedlać oraz – korzysta-
jąc z uprawnień autonomicznych – kultywować swe tradycje kulturowe i religijne.

Kapłański (Kapłan-Kapłański) Salomon, ps. Ben Brachel, ur. 7 III 1884 w Bia-

łymstoku, inżynier, współzałożyciel Poalej Syjon, redaktor „Der Jidische Arbeiter” (1904-
1906) – ogólnoaustriackiego organu Poalej Syjon, współtwórca i pierwszy sekretarz Świa-
towego Związku Poalej Syjon (1907), sekretarz centralnego biura Keren Kajemet Leisrael
(1913-1919), po rozłamie przywódca Poalej Syjon Prawicy, wielokrotny delegat na Kon-
gresy Syjonistyczne, członek syjonistycznej Rady Finansowej i Gospodarczej w Londynie
(1921-1924), kierownik departamentu kolonizacyjnego egzekutywy syjonistycznej w Pa-
lestynie (1924-1927), członek egzekutywy Światowej Organizacji Syjonistycznej (1929-
1931). Od 1932 r. do śmierci dyrektor żydowskiej szkoły technicznej w Hajfi e, gdzie zmarł
7 XII 1950 r.

CZESŁAW BRZOZA

131

tyczna partia syjonistyczna nie może mieć programu realnego, choćby była najra-
dykalniejszą. Związek Poale-Syjon musi liczyć się z rzeczywistością i obecnymi
stosunkami wśród klasy robotniczej, dlatego może współpracować z innymi sto-
warzyszeniami syjonistycznymi jedynie w kwestiach ogólnonarodowych.

Deklaracja ta była podyktowana interesem Związku Poale-Syjon, rywali-

zującego o wpływy wśród mas żydowskich z rozwijającymi się wówczas coraz
potężniej klasowymi organizacjami zawodowymi i Żydowską Partią Socjalno-
Demokratyczną,

ku którym ciążył gros żydowskiej klasy robotniczej. Skoro zaś

sam program bazylejski okazał się zbyt utopijny,

jeżeli się zważy trudne wa-

runki kolonizacji w Palestynie, skutkiem czego realizacja jego okazała się dalszą
aniżeli się spodziewano, cała uwaga Związku Poale-Syjon skierowana została na
kwestię socjalną robotnika żydowskiego w „diasporze”.

W tym kierunku poszła zatem dalsza

działalność Związku Austriackich

Robotników i Handlowców Poale-Syjon, który na Kongresie we Lwowie w dniu
12 i 13 X 1906 r. przekształcił się w organizację polityczną pod nazwą Żydowska
Socjalno-Demokratyczna Partia Robotnicza Poale-Syjon w Austrii.

Na Kon-

gresie tym wybrano Zarząd Partyjny, do którego weszli z Krakowa Schussheim,
zecer drukarski jako prezes, Juda Nussbaum

jako sekretarz, a Meller, Halpern,

dr Margulies

i Pilzer

jako członkowie. Oprócz tego wybrano zarząd organiza-

Żydowska Partia Socjalno-Demokratyczna – ugrupowanie wyodrębnione w 1905 r.

z Polskiej Partii Socjalno-Demokratyczej Galicji i Śląska (Cieszyńskiego). W 1920 r. po-
łączyła się z Powszechnym Związkiem Robotniczym „Bund” w Polsce.

W kopii zachowanej w APKr: „optymistyczny”.

W kopii zachowanej w APKr słowo „cała” przekreślono i nadpisano ołówkiem

„dalsza”. W kopii z IPN jest już tylko słowo „dalsza”, napisane na maszynie.

Por. A. Gaisbauer, op.cit., s. 400-401. Według autora zjazd, z udziałem 92 delega-

tów, odbywał się od 11 do13 października.

Nussbaum Juda, ur. 26 VIII 1883 r. w Krakowie, kupiec, współzałożyciel Sto-

warzyszenia „Strzecha Robotnicza” (1919), członek komisji rewizyjnej Krakowskiego
Stowarzyszenia Kupców (1925), kandydat Poalej Syjon Prawicy do kahału (1929) i rady
miejskiej (1933), skarbnik Związku Wierzycieli Województwa Krakowskiego (1932),
członek Komitetu Lokalnego Organizacji Syjonistycznej w Podgórzu (1934).

Halpern Izak, działacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Prawicy, uczestnik akcji zmie-

rzającej do demokratyzacji kahału krakowskiego (1918), członek Komitetu Wykonawcze-
go Żydowskiej Rady Narodowej Zachodniej Galicji (1918-1919).

Margulies Józef, ur. 10 IX 1879 w Krakowie, adwokat, absolwent Uniwersytetu

Jagiellońskiego (1904), jeden z najaktywniejszych działaczy Poalej Syjon i Poalej Syjon
Lewicy w Krakowie, autor petycji młodzieży akademickiej do władz miejskich z protestem
przeciwko wynikom wyborów do kahału (1905), uczestnik akcji syjonistycznej zmierza-
jącej do demokratyzacji kahału krakowskiego (1918), członek Komitetu Wykonawczego
Żydowskiej Rady Narodowej Zachodniej Galicji (1918-1919), kandydat na posła (1919,
1928) oraz radnego do kahału (1929) i rady miejskiej (1938).

Prawdopodobnie dr Samuel Pilzer, ur. 24 XI 1884 r. w Oświęcimiu, adwokat,

uczestnik akcji zmierzającej do zdemokratyzowania kahału krakowskiego (1918), długo-

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

132

cji zawodowej występującej pod nazwą Ogólno Żydowski Związek Robotniczy
w Austrii, do którego weszli z Krakowa: Silbiger

jako prezes, dr Feldblum

jako sekretarz, Engläder,

Krakauer, Wanderer,

Jeszer, Grifel i Rothausówna

jako członkowie, a Herzog,

Freiwald, Windisch,

Fruchthändler, Singer, Ka-

narienvogel, [Izak] Halpern i Rosenzweig jako zastępcy. Do zarządu sekcji mło-
docianych robotników czyli tzw. Komitetu Centralnego Związku Młodzieży (Ju-
gend-Verband), rejestrowanego w Min[isterstwie] Spraw Wewn[ętrznych] w dn.

letni członek władz Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zachodniej i Śląska, członek
ogólnopolskiej Rady Naczelnej Organizacji Syjonistycznej (1925), zarządu Stowarzy-
szenia „Syjon” dla Kolonizacji Syrii i Palestyny, współzałożyciel i sekretarz Żydowskiej
Rady Gospodarczej dla Małopolski Zachodniej i Śląska.

Silbiger Chaim, ur. w 1879 w Białej w pow. krakowskim, urzędnik prywatny,

w 1920 r. członek Komitetu Krakowskiego Poalej Syjon.

Feldblum Szymon, ur. 15 VII 1882 w Krakowie, adwokat, absolwent Uniwersytetu

Jagiellońskiego (1906), bardzo dobry mówca, uczestnik akcji zmierzającej do zdemokra-
tyzowania kahału krakowskiego (1918), współzałożyciel, członek lub prezes licznych or-
ganizacji instytucji i stowarzyszeń, m.in.: Komitetu Wykonawczego Żydowskiej Rady Na-
rodowej Zachodniej Galicji (1918-1919), Komitetu Lokalnego Organizacji Syjonistycznej
w Krakowie oraz Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zachodniej i Śląska, Galicyjskiej
Spółki Wydawniczej publikującej „Nowy Dziennik” (1918-1939), „Solidarności” – kra-
kowskiego oddziału Związku Stowarzyszeń Humanitarnych „B’nei B’rith” (1919-1938),
Rady Gminy Żydowskiej w Krakowie (1921-1924), Centralnego Komitetu Keren Haje-
sod Małopolski Zachodniej i Śląska (od 1921), Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego
„Tarbut” w Krakowie (1922), krakowskiego oddziału Towarzystwa Przyjaciół Uniwersy-
tetu Hebrajskiego, ogólnopolskiej Rady Naczelnej Organizacji Syjonistycznej (1925), Sto-
warzyszenia „Syjon” dla Kolonizacji Syrii i Palestyny, Żydowskiego Towarzystwa Szko-
ły Ludowej i Średniej, Żydowskiego Komitetu Pomocy Uchodźcom z Niemiec (1933),
Komitetu Honorowego Lasu-Pomnika im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Palestynie
(1935), Rady Agencji Żydowskiej (1935), Stowarzyszenia Adwokatów Żydów w Kra-
kowie (1939) i Ogólno-Żydowskiego Komitetu Obywatelskiego w Krakowie, mającego
wspierać polski wysiłek obronny (1939). Kandydat do sejmu i senatu (1928 i 1930).

Być może Izaak Engländer, w okresie międzywojennym kupiec i członek zarządu

Krakowskiego Stowarzyszenia Kupców.

Wanderer Szymon, kupiec, kandydat Poalej Syjon Prawicy do kahału (1929).

Herzog Samuel (Chaim), ur. w 1888 r., kupiec, działacz Poalej Syjon i Poalej

Syjon Prawicy, kandydat Poalej Syjon Prawicy do kahału (1929) i rady miejskiej (1933,
1938), skarbnik Stowarzyszenia Samopomoc dla Zaopatrzenia Wdów i Sierot (1937-
1938), członek zarządu Krakowskiego Stowarzyszenia Kupców (1938), współzałożyciel
krakowskiego oddziału Keren Hajesod, skarbnik zarządu Keren Kajemet Leisrael Mało-
polski Zachodniej i Śląska, delegat na XXI Kongres Syjonistyczny (1939), członek Ogól-
no-Żydowskiego Komitetu Obywatelskiego, mającego wspierać polski wysiłek wojenny
(1939), członek krakowskiego Judenratu (1939).

Windisch Henryk (Hirsch), ur. w 1894 r., urzędnik prywatny, kandydat Poalej Sy-

jon Prawicy do rady mmiejskiej w 1933 i 1938 r., długoletni prezes Żydowskiego Robot-
niczego Klubu Sportowego „Siła”.

CZESŁAW BRZOZA

133

25 VIII 1913 L: 30705 i Dyrekcji Pol[icji] L: 59577/13 weszli z Krakowa Pil-
zer, Cypres

i Bienenwald. Oprócz programu palestyńskiego i socjalnego przyjął

Kongres następujące wytyczne w kwestiach polityki bieżącej:

1) w okręgach wyborczych nieżydowskich należy popierać kandydatów so-

cjalistycznych,

2) z Polską Partią Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska utrzymywać

dobre stosunki,

3) separatystów, tj. Żydowską Partię Socjalno-Demokratyczną, zwalczać.
Jak wynika z powyższego, Związek Poale-Syjon uniezależnił się spod wy-

łącznego wpływu syjonistycznego, formując własny kierunek ideowy i prze-
kształcając się w partię polityczną, która do programu bazylejskiego przyjęła
socjalno-demokratyczny program.

Statut nowej partii przedstawiał się następująco. Członek partii obowiązany

jest oprócz podatku partyjnego wpłacać [kupować] poalesyjonistyczny szekel

w kwocie 1 kor[ona] rocznie, być członkiem Ogólno Żydowskiego Związku Ro-
botniczego względnie jakiejś innej organizacji zawodowej, agitować za funduszem
narodowym

i za podobnymi przez Kongresy ustanowionymi instytucjami. Na cze-

le partii w poszczególnych miejscowościach stoi Miejscowy Komitet Żydowskiej
Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon w Austrii, wybierany co
pół roku przez walne zgromadzenie członków i będący organem egzekutywnym
miejscowej organizacji. Komitet Miejscowy obowiązany jest składać co dwa mie-
siące Komitetowi Obwodowemu sprawozdanie ze swej działalności. W miejsco-
wościach nie posiadających jeszcze organizacji może Komitet Wykonawczy Partii
mianować męża zaufania. Komitetowi Obwodowemu podlegają Komitety Miej-
scowe kilku miejscowości. W Galicji powstać ma 5 Komitetów Obwodowych, a to:
w Krakowie, Rzeszowie, Lwowie, Stanisławowie i Tarnopolu. Komitet Obwodo-
wy wybierany jest przez konferencję obwodową, w której biorą udział delegaci
poszczególnych organizacji miejscowych, wybierani na zgromadzeniu partyjnym
w ilości 1 delegat na 25 członków, następnie dwaj delegaci Komitetu Miejscowego,
członkowie Komitetu Obwodowego i członkowie oraz delegaci Zarządu Partyjne-
go, wszyscy z głosem rozstrzygającym, nadto mężowie zaufania i 1 delegat innego
Komitetu Obwodowego z głosem doradczym. Na czele partii stoi Zarząd Partyjny,

Prawdopodobnie Dawid Cypres, od marca 1929 r. starszy cechu piekarzy grupy II

(żydowskiej) w Krakowie.

Szekel – jednostka monetarna w starożytnym Izraelu, w czasach nowożytnych

nazwa opłaty będącej wyrazem poparcia dla programu bazylejskiego i udziału w ruchu
syjonistycznym. Uiszczający opłatę (szeklowcy) upoważnieni byli do udziału w wyborach
delegatów na kongresy syjonistyczne. Wysokość opłaty była mniej więcej stała i stanowiła
równowartość 1 szylinga angielskiego.

Żydowski Fundusz Narodowy (Keren Kejemet Leisrael) – fundusz ustanowiony na

V Kongresie Syjonistycznym w Bazylei (1901), m.in. na skutek zabiegów prof. Hermana
Schapiro, przeznaczony na zakup ziemi w Palestynie na potrzeby kolonizacji żydowskiej.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

134

wybierany co dwa lata przez Kongres partyjny, w którym biorą udział delegaci
organizacji miejscowych, wybierani w ilości 1 delegat na 50 członków, członkowie
Zarządu Partyjnego, 1 delegat Komitetu Obwodowego, sekretarz Ogólno-Żydow-
skiego Związku Robotniczego w Austrii i naczelny redaktora centralnego organu
partyjnego, wszyscy z głosem rozstrzygającym, nadto członkowie Komisji Rewi-
zyjnej, przedstawiciele prasy partyjnej, mężowie zaufania, przedstawiciele Komi-
tetów Miejscowych i urzędnicy partyjni, wszyscy z głosem doradczym. Kongres
dokonuje zmiany statutu, rozstrzyga w kwestiach agitacji i taktyki, oznacza wyso-
kość podatku partyjnego i rozstrzyga o przyjęciu i wydaleniu członków. Kongres
jest najwyższą instancją partii. Zarząd Partyjny składa się z 5-ciu członków i 4 za-
stępców, zamieszkałych w siedzibie Zarządu, następnie z 6-ciu członków zamiesz-
kałych poza siedzibą Zarządu Partyjnego i z przewodniczących Komitetów Ob-
wodowych. Z głosem doradczym należą do Zarządu Partyjnego przewodniczący
Ogólno-Żydowskiego Związku Robotniczego w Austrii i redaktor naczelny organu
centralnego partii. Komitet Wykonawczy tworzą członkowie Zarządu Partyjne-
go zamieszkali w siedzibie tegoż. Komitet ten ma nazwę: Komitet Wykonawczy
Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon w Austrii
i składa się z przewodniczącego, zastępcy, sekretarza, kasjera i jednego członka Za-
rządu Partyjnego. Przewodniczącego i sekretarza wybiera kongres, a innych Zarząd
Partyjny. Komitet Wykonawczy rozstrzyga o założeniu nowych organizacji miej-
scowych, mianuje mężów zaufania, podnosi podatek partyjny i szekel, rozstrzyga
w kwestiach taktyki, zwołuje przynajmniej 3 razy do roku posiedzenia Zarządu
Partyjnego oraz kontroluje działalność organizacji obwodowych i miejscowych,
które obowiązane są składać mu co dwa miesiące sprawozdania z działalności.
Kongres wybiera również komisję rewizyjną, złożoną z 3 członków, zamieszka-
łych w siedzibie Zarządu Partyjnego, której oprócz innych [kompetencji] przysłu-
guje prawo głosu doradczego na posiedzeniach Zarządu Partyjnego i na kongresie
partyjnym. Dochody partii wpływają z podatku partyjnego, z procentu (udziału) od
szekli, z dobrowolnych datków i zbiórek, jako też z dochodów prasy partyjnej i in-
nych partyjnych instytucji. Prasa partyjna jest własnością partii i ma napis: Organ
Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon w Austrii.
Organem centralnym jest „Der Jüdischer Arbeiter” redagowany w żargonie.

Od roku 1904 przeszedł zatem ruch poalesyjonistyczny szybką ewolucję,

krystalizując ostatecznie swój program. Pod względem organizacyjnym poczynił
również znaczne postępy, tak że w okresie omawianego powyżej Kongresu istnia-
ło w b[yłej] Galicji 31 stowarzyszeń zawodowych i kulturalnych, 50 Oddziałów
Związku Austriackich Robotników i Handlowców Poale-Syjon i 18 stowarzyszeń
młodocianych robotników z 4000 członkami łącznie.

W egzemplarzu w Archiwum Państwowym to zdanie brzmi: „Organem Central-

nym jest Der Jüdischer Arbeiter, redagowany w żargonie i wydawany w Krakowie po
przeniesieniu wydawnictwa z Wiednia”.

CZESŁAW BRZOZA

135

W związku z utworzeniem na Kongresie we Lwowie Żydowskiej Socjal-

no-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon w Austrii zawiązany został
w Krakowie w dniu 9 XII 1906 r. na poufnym zebraniu lokalnych stowarzyszeń
poalesyjonistycznych Komitet Miejscowy Partii Poale-Syjon, zarejestrowany
w Namiestnictwie 23 IX 1907 r. L: 32767, a w Dyrekcji [Policji] nr 51420/07.
W skład Komitetu weszli: Meller jako prezes, dr Feldblum Szymon jako sekre-
tarz, Perla Griffel jako kasjerka, a jako członkowie Perla Rathaus (z organizacji
kobiet) Pilzer (z organizacji młodocianych) i Efroim Engländer (z biura pośred-
nictwa pracy).

Działalność Komitetu Miejscowego, tak pod względem politycznym, jako

też organizacyjnym, przeszła wszelkie dalsze fazy ewolucji ruchu poalesyjoni-
stycznego w b[yłej] Galicji i w niepodległej Polsce.

Poza przystąpieniem do Wszechświatowego Związku Żydowskiej Socjalno-

Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon zaznaczyła partia Poale-Syjon
w Austrii w roku 1907 intensywną akcję wyborczą do parlamentu austriackiego,
w czasie której w okręgach wyborczych o mniejszych skupieniach żydowskich
popierała kandydatury [Polskiej] Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Ślą-
ska, a w tak zwanych „okręgach żydowskich” kandydatury syjonistyczne prze-
ciw Żydowskiej Radzie Narodowej, utworzonej przez dra Natana Löwensteina

we Lwowie z pokaźnej jeszcze wówczas grupy asymilatorów galicyjskich dla
zwalczania bloku syjonistycznego. Z aktualnych w tym okresie haseł przyjęła
partia Poale-Syjon syjonistyczną platformę walki o oddzielny kataster ludności
żydowskiej i o 4-ro przymiotnikowe prawo wyborcze do Sejmu w Galicji oraz
syjonistyczną taktykę szachowania polskich partii politycznych i w ogóle spo-
łeczeństwa polskiego kompromisem żydowsko-ruskim. Publicznie jednak nie
czuła się na siłach do propagowania aliansu z Rusinami. Orientacja ta poddana
została krytyce na konferencji Zarządu Partyjnego odbytej w listopadzie 1907
r. w Krakowie, w lokalu przy ulicy Zielonej L.7, w której oprócz wyszczegól-
nionych powyżej członków w Krakowie brali udział Rosner z Chrzanowa oraz

Loewenstein-Opoka Natan, ur. 14 II 1859 w Buczowiczach na Morawach, asymi-

lator, potomek znanej rodziny rabinackiej, student uniwersytetów w Wiedniu, Krakowie
i Lipsku, adwokat i właściciel dóbr, współzałożyciel i członek honorowy Stowarzysze-
nia Żydowskiej Młodzieży Akademickiej „Zjednoczenie”, długoletni radny miejski we
Lwowie, redaktor „Ojczyzny”, poseł na Sejm Galicyjski (1893-1914) i do Rady Państwa
(1907-1918), nobilitowany za zasługi dla monarchii austro-węgierskiej, doskonały mówca,
obrońca legionistów w procesie w Marmaros Sziget (1918), przewodniczący zjazdu orga-
nizacyjnego Zjednoczenia Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich
(1919), poseł na Sejm Ustawodawczy (1919-1922). Po opuszczeniu parlamentu wycofał
się całkowicie z życia politycznego i poświęcił praktyce prawniczej, m.in. doprowadził do
ugody pomiędzy rządem polskim i niemieckim w sprawie zakładów chemicznych w Cho-
rzowie i bronił (1925) Stanisława Steigera, oskarżonego o zamach na S. Wojciechowskie-
go. Zmarł 21 V 1929 r. we Lwowie.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

136

wybitni działacze partyjni H. [Salomon] Kapłański i Ber Boruchow.

Przy oma-

wianiu najbliższych zadań partii oświadczyła się większość Zarządu Partyjnego
za 4-ro przymiotnikowym prawem wyborczym do Sejmu Galicyjskiego, zazna-
czając jednak, że żydostwo w kraju nie może mieć znaczniejszego wpływu na
przebieg akcji w tej sprawie. Dlatego partia powinna absentować się od całej
akcji i nie wchodzić w żadne kompromisy czy to z organizacjami syjonistyczny-
mi, czy też z [Żydowską] Partią Socjalno-Demokratyczną. Natomiast całą uwagę
winna partia skierować na pozyskanie drobnomieszczaństwa i inteligencji. Po-
mijając w swych rezolucjach te sprawę, konferencja uchwaliła: 1) utworzenie
funduszu na utrzymanie płatnego agitatora, 2) utworzenie przy każdym komitecie
miejscowym komisji dla kolportowania prasy partyjnej, z uwagi na defi cyt, który
w centralnym organie „Der Jüdische Arbeiter” wynosił 1300 kor[on] za rok 1907,
a na rok 1908 przewidziany był na 3000 kor[on].

Negatywne stanowisko wobec akcji o reformę wyborczą do Sejmu Galicyj-

skiego zajęte przez znaczną część Zarządu Partyjnego wywołało pewien odruch
w poszczególnych Komitetach Miejscowych oraz Oddziałach Ogólno-Żydow-
skiego Związku Robotniczego, z trudnością rywalizujących o wpływy wśród pro-
letariatu żydowskiego z tzw. separatystami,

skutkiem czego tak partia, jako też

Związek robotniczy straciły na członkach, w szczególności zaś ten ostatni zaczął
z każdym dniem chylić się ku upadkowi, tak że ostatecznie został rozwiązany
reskryptem Namiestnictwa z dnia 2 X 1913 L:XIIIa 2688 z powodu tego, że od
1908 roku nie dokonywał w myśl statutu wyborów zarządu.

Dla ratowania wpływów prasa partyjna, a zwłaszcza centralny organ „Der

Jüdische Arbeiter”, zmuszona była, wbrew różnicom poglądów w Zarządzie par-
tyjnym, rozwinąć intensywną agitację o reformę wyborczą. Taktyka ta wynikała
z ówczesnych stosunków politycznych, jakie zaistniały w b[yłej] Galicji, gdzie
[Polska] Socjalno-Demokratyczna Partia Galicji i Śląska wraz z żydowskimi „se-
paratystami” postawiły sprawę reformy wyborczej na ostrzu noża, przygotowując
się do czynnego wystąpienia. Oprócz tego organa partyjne zwróciły baczniejszą
uwagę na rozwój stowarzyszeń młodzieży (Jugendverein), liczących wówczas
w Galicji 20 organizacji z 1800 członkami, rekrutującymi się z żydowskich
praktykantów handlowych i terminatorów. Stowarzyszenia te scentralizowane
były w tzw. Związku Młodzieży (Jugend-Verband), kierowanym przez Komi-

Borochow Ber, ur. 21 VI 1881 w Złotonoszy na Ukrainie, dziennikarz, więzień po-

lityczny, działacz żydowskiego ruchu robotniczego w Rosji, Austrii i USA, współtwórca
partii Syjonistów-Socjalistów Poalej Syjon (1901), członek Komitetu Krajowego Organi-
zacji Syjonistów w Rosji (1904), założyciel, teoretyk i przywódca Żydowskiej Socjalde-
mokratycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon (1906), współtwórca i sekretarz generalny
Światowego Żydowskiego Socjalistycznego Związku Robotniczego Poalej Syjon (1907),
gorący zwolennik utworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie, autor licznych
prac naukowych. Zmarł 17 XII 1917 r. w Kijowie.

To jest Żydowską Partią Socjalno-Demokratyczną.

CZESŁAW BRZOZA

137

tet Centralny, który podlegał Komitetowi wykonawczemu partii Poale-Syjon,
a posiadał swój własny organ prasowy p[od] n[azwą] „Die Jüdische Arbeiter
Jugend”.

Szczególna pieczę o utrzymanie stanu posiadania w Stowarzyszeniach

Młodzieży zaznaczył wówczas Komitet Okręgowy Związku Młodzieży w Kra-
kowie, który rozesłał licznych agitatorów i mówców, mających za zadanie oży-
wienie działalności Stowarzyszeń. Akcją tą kierował niejaki J.W. Silberstein,

zam[ieszkały] przy ul. Koletek L. 4.

Nurtujące prądy i kierunki w poalesyjonizmie znalazły swój plastyczny wy-

raz na IV Kongresie Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej
Poale-Syjon w Austrii, odbytym w dniach 5-6 i 7 czerwca 1908 we Lwowie.

Kongres ten potępił jednomyślnie ugodowe stanowisko narodowo-żydowskiego
klubu w parlamencie austriackim wobec rządu i Koła Polskiego, [a] w sprawie
stanowiska do organizacji syjonistycznej podzielił się na prawicę i lewicę. Pra-
wica oświadczyła się za ścisłym kontaktem z organizacja syjonistyczną, a lewica
zarzuciła partii i Komitetowi Wykonawczemu służalczość wobec burżuazyjnej
organizacji syjonistycznej. Lewica osiągnęła na Kongresie większość, co prze-
jawiło się w uchwalonych rezolucjach. Odnośnie do stanowiska wobec narodo-
wo-żydowskiego klubu w parlamencie uchwalono traktować klub jako organizację
klasowo wrogą, a oprzeć się na socjalistycznym klubie parlamentarnym. W sprawie
palestyńskiej zażądano od Komitetu Akcyjnego

wypełnienia uchwał VIII Kon-

gresu Syjonistycznego dotyczących kolonizacji według projektu dra Openheime-
ra

oraz uchwalono założyć specjalny fundusz kolonizacyjny. W sprawie taktyki

zatwierdzono orientację zastosowaną przez Komitet Wykonawczy przy ostatnich
wyborach do Parlamentu z tą różnicą, że Poale-Syjon może zawierać kompromisy
z innymi socjalnymi organizacjami żydowskimi o ile chodzi o kwestie narodowe
i ekonomiczne. Nadto Kongres oświadczył się za 4-ro przymiotnikowym prawem
wyborczym do Sejmu Galicyjskiego, opartym na kuriach narodowościowych.

Pismo o tym tytule nie jest znane. Być może był to dodatek do „Der Jüdische Ar-

beiter”. W zachowanej w APKr kopii dokumentu zdanie kończy się słowami „wychodzący
w Krakowie”.

Silberstein Jonas Wolf, ur. 13 X 1890 r. w Krakowie, kupiec, działacz Poalej Syjon

i Poalej Syjon Lewicy, m.in. prezes zarządu Żydowskiej Kuchni i Herbaciarni Robotniczej
(1921), aresztowany 1 I 1925 r. za działalność w Stowarzyszeniu „Jugentu”, kandydat
Poalej Syjon Lewicy do kahału (1929) i rady miejskiej (1938).

Por. A. Gaisbauer, op cit., s. 404-406.

Actions Committeé – Komitet Wykonawczy Światowej Organizacji Syjonistycz-

nej wybierany przez Kongres Syjonistyczny. Komitet zwoływany był przez Egzekutywę
w okresie między kongresami i w pewnej mierze zastępował Kongres

Oppenheimer Franz, ur. 30 III 1864 r. w Berlinie, lekarz, ekonomista i socjolog,

działacz narodowożydowski, delegat na Kongresy Syjonistyczne, profesor uniwersytetów
w Bernie i Frankfurcie nad Menem (1919-1929). Po dojściu Hitlera do władzy wyemi-
grował do USA. Zmarł 30 IX 1943 w Los Angeles. Autor licznych prac naukowych oraz
wspomnień: Erlebtes, Erstriebtes, Erreichtes (Berlin 1931).

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

138

Po kongresie rozwinął Miejscowy Komitet w Krakowie ożywioną działalność,

urządzając w lokalu swym przy ulicy Zielonej L. 7 cykl wykładów celem zazna-
jomienia robotników żydowskich z kulturą i literaturą żydowską oraz agitując za
pozyskaniem robotników dla szkół z językiem żargonowym jako wykładowym.

Równocześnie czyniono gorączkowe przygotowania do II Międzynarodo-

wej Konferencji Związku Poale-Syjon zwołanej do Krakowa. Wzmiankowana
konferencja odbyła się w dniach od 19 do 23 XII 1909 r. przy udziale 40 dele-
gatów z Europy, Ameryki i Palestyny. Z Krakowa brał udział i przemawiał Ja-
kub Kenner

imieniem Komitetu Miejscowego. Z Galicji Kapłański – członek

międzynarodowego biura, Zernbabel [Zerubawel]

– redaktor „Der Jüdische

Arbeiter”, dr [Max] Rosenfeld

(Lwów) i dr Izaak Schipper

(Tarnów). Konfe-

W tekście zachowanym w Archiwum Państwowym akapit ten kończy się zdaniem:

„W tym czasie przeniósł Komitet Wykonawczy partii Poalej-Syjon wydawnictwa partyjne
z Krakowa do Tarnopola”.

Kenner Jakub, ur. 10 X 1884 r. w Kutynowicach w pow. zborowskim, urzędnik

prywatny, działacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Lewicy, czynny m.in. w Komitecie Pomocy
Żydów Polskich (1920), przewodniczący Stowarzyszenia „Kuchnia Robotnicza”, prezes
Stowarzyszenia „Jugent” (1921), od jesieni 1923 r. mieszkał w Warszawie.

Witkin Jakub, ps. Zerubawel, ur. 12 I 1886 w Połtawie, dziennikarz, jeden z najpo-

pularniejszych publicystów i mówców żydowskich, współtwórca ruchu poalejsyjonistycz-
nego w Rosji, współpracownik i redaktor licznych pism, m.in. „Der Hammer” (1907), „Der
proletarisze Gedanke”, „Vorwörts”, „Die Jugentsimme” i „Das Peisach Blat”. Po wyjeździe
do Lwowa redagował m.in. „Der Jidiszer Arbeter”, „Jugnt” i „Dus Fraje Wort”. W 1910 r.
osiadł w Palestynie, gdzie był członkiem zespołu redakcyjnego „Ha-Achdut”, a następnie
„Ben hamizrim” oraz sekretarzem Centralnego Biura Poalej Syjon. Po wybuchu wojny zo-
stał aresztowany i skazany przez sąd turecki na 15 lat ciężkich robót. Po ucieczce do USA
(1915) redagował czasopismo „Der Jidiszer Kemfer”. Po wybuchu rewolucji w Rosji należał
do Żydowskiej Rady Narodowej na Ukrainie (1918). W latach 1918-1935 przebywał w Pol-
sce i był m.in. współpracownikiem robotniczego wydawnictwa „Arbeiterheim”, radnym
miejskim w Warszawie, członkiem Rady Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie
(1924-1936), członkiem Stowarzyszenia „Szul un Lebn” i Żydowskiej Organizacji Szkol-
nej (1925-1926), współtwórcą i wiceprzewodniczącym Żydowskiego Instytutu Naukowego
w Wilnie oraz kandydatem na posła w 1922, 1928 i 1930 r. Od 1935 r. mieszkał w Palestynie.
Autor m.in. wspomnieniowych On onhajob, artykeln, zychrojnes (1938). Zmarł w 1967 r.
w Tel Avivie.

Rosenfeld Max, ur. w 1884 r. w Drohobyczu, absolwent Wydziału Prawa Uni-

wersytetu Lwowskiego, od 1904 r. działacz Poalej Syjon, rzecznik przyznania ludności
żydowskiej praw narodowych w krajach stałego zamieszkania, przez krótki czas prezes
Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Przemyślu. W styczniu 1919 r. został wybrany do
Sejmu Ustawodawczego, ale nie zdążył objąć mandatu. Autor liczących się prac, m.in.
Polen und Juden (1917), Die polnische Judenfrage. Problem und Lösenug (1918). Zmarł
w Wiedniu w 1919 r.

Schipper Izaak Ignacy, ur. 9 XI 1884 w Tarnowie, adwokat, dziennikarz, publicy-

sta, absolwent uniwersytetów w Wiedniu i Krakowie (1907), współzałożyciel i członek
Komitetu Centralnego Stronnictwa Syjonistczno-Socjalistycznego „Poalej Syjon” (1904),

CZESŁAW BRZOZA

139

rencja uchwaliła wolną rękę dla Wszechświatowego Związku Żydowskiej Socjal-
no-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon w zawieraniu kompromisów
z wszelkimi partiami żydowskimi, utworzenie dwóch biur Związku, a to jednego
w Europie, a drugiego w Palestynie, utworzenie funduszu dla robotników pale-
styńskich, utworzenie w Palestynie towarzystwa nakładowego „ACHDUS” dla
wydawania miesięcznika i dziennika, zupełną autonomię dla organizacji Poale-
Syjon w Palestynie w sprawach lokalnych, przekazanie kwestii emigracji ży-
dowskiej specjalnej Komisji, zorganizowanie i przeprowadzenie klasowej walki
żydowskich robotników agrarnych w Palestynie celem polepszenia warunków
socjalnych i ekonomicznych. Uchwała w tej sprawie projektowała utworzenie
kolonii robotniczych obok kolonii agrarnych, stworzenie większych i mniejszych
zakładów przemysłowych w koloniach robotniczych za poparciem istniejących
w Palestynie narodowych instytucji oraz upoważniła biuro Związku do podjęcia
energicznych zabiegów u wszystkich miarodajnych czynników i instytucji ży-
dowskich celem ożywienia emigracji robotniczej do Palestyny. Nadto Konferen-
cja uchwaliła udział Poale-Syjon w IX Kongresie Syjonistycznym w Berlinie

z wyjątkiem partii Poale-Syjon w Rosji, którą wiązała odmienna uchwała, z tym
że Poale-Syjon ma zabiegać na IX Kongresie o najrychlejsze rozwiązanie kwe-
stii agrarnej i kwestii kolonizacji robotniczej w Palestynie. W końcu Konferen-
cja wybrała nowe biuro Związku w osobach Kapłańskiego z Galicji, Ständigera
i Kanbergera.

Wytyczne II Międzynarodowej Konferencji Wszechświatowego Związku

Poale-Syjon ożywiły w znacznej mierze ruch i spotęgowały wpływy poalesyjoni-
styczne tak, że już w roku 1910 w lutym organizacja krakowska przeprowadziła
zwycięskie wybory asesorów do Sądu Przemysłowego, zyskując za swą listę 189

uczestnik większości kongresów syjonistycznych, redaktor organu poalejsyjonistyczne-
go „Der Jidisze Arbajter” (1910-1911) i dwumiesięcznika „Nasze Hasła” (1909-1912),
współorganizator Żydowskiej Rady Narodowej w Krakowie i Żydowskiego Komitetu Bez-
pieczeństwa we Lwowie (1918), od 1928 r. docent Instytutu Judaistycznego w Warszawie,
autor licznych rozpraw, m.in. Studia nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas
średniowiecza (1911), Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich (1937), współredaktor
pracy Żydzi w Polsce odrodzonej (1933), członek komitetu redakcyjnego żydowskojęzyczne-
go Leksykonu syjonistycznego i polskojęzycznej Encyklopedii palestyńskiej (1938), poseł na
sejm (1919-1927) i kandydat na posła (1930), wiceprezes Centralnego Urzędu Palestyńskiego
(od 1921), członek Rady Naczelnej Centralnego Żydowskiego Towarzystwa Emigracyjnego
(1928). W latach 30. członek Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaciół Uniwersytetu He-
brajskiego w Jerozolimie, Centralnego Komitetu Organizacji Syjonistycznej w Polsce, Egze-
kutywy Żydowskiego Kongresu Światowego, Komitetu Żydostwa Polskiego dla Uczczenia
Pamięci Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, Komitetu Administracyjnego wy-
łonionego przez I Światowy Kongres Żydowski w Genewie (1936), Komitetu Organizacyjne-
go Kongresu Żydostwa Polskiego (1937) oraz Komitetu Honorowego wydawnictwa Alma-
nach gmin żydowskich w Polsce (1939). Zamordowany 10 VI 1943 r. na Majdanku.

IX Kongres Syjonistyczny obradował 26-30 XII 1909 r. w Hamburgu.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

140

głosów. W rezultacie wybrani zostali asesorami: S. Schalit, B. Leinram

, M. Pei-

per, Leisler,

W. Reich i M. Bloch, a zastępcami: J. Nussbaum, Ch. Silbiger,

L. Schwarz

i S. Wesner, zaś członkami apelacji J. Halpern i L. Bleistift.

Impulsywność ta nie słabła aż do wybuchu wojny europejskiej w roku 1914,

a spotęgowała ją realizacja uchwał II Międzynarodowej Konferencji Poale-Syjon
w Krakowie. Toteż IV Międzynarodowa Konferencja Wszechświatowego Związ-
ku Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon, odbyta
w czasie od 25 do 30 VII 1913 w Krakowie, wykazała cały ogrom pracy dokonanej
przez Wszechświatowy Związek Poale-Syjon w ciągu czterech lat. W konferencji
tej wzięło udział 24 delegatów z Austrii, 9 z Rosji, 5 z Palestyny 3 z Ameryki,
2 z Anglii i 1 z Niemiec. Z wybitnych działaczy uczestniczących w Konferencji
Kapłański prof. gimn[azjum] hebrajskiego w Jaffi e, Boruchow, Ben Zwi,

Schlaf-

Prawdopodobnie Bernard Leinkram, ur. 31 VII 1881 w Krakowie, kupiec, właś-

ciciel agencji handlowej, m.in. zastępca członka i członek zarządu Spółki Wydawniczej
„Nowy Dziennik” oraz członek władz licznych organizacji społecznych i instytucji go-
spodarczych, m.in. Krakowskiego Stowarzyszenia Kupców, Stowarzyszenia „Syjon” dla
Kolonizacji Syrii i Palestyny, Żydowskiego Funduszu Narodowego, wielokrotny delegat
na Konferencję Krajową Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zachodniej i Śląska,
członek krakowskiego Komitetu Lokalnego i Komitetu Centralnego Organizacji Syjoni-
stycznej dla Małopolski Zachodniej i Śląska, Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej
i Średniej, długoletni członek zarządu żydowskiego Spółdzielczego Banku Kredytowego
w Krakowie oraz członek zarządu gminy wyznaniowej. Od 12 IX 1939 członek Judenratu.
Zginął podczas akcji wysiedleńczej w Mszanie Dolnej w latem 1942 r.

Najprawdopodobniej Chuna Feiwel Leistner, ur. w 1875 r. w Sokołowie w pow.

kolbuszowskim, kupiec, prekursor ruchu syjonistycznego w Krakowie, przed pierwszą
wojną członek zachodniogalicyjskiego dystryktowego komitetu Organizacji Syjonistycz-
nej, sygnatariusz odezwy żydowskiej z sierpnia 1914 r. apelującej o poparcie polskich
wysiłków niepodległościowych, członek stowarzyszenia „Bnei Brith”, współtwórca Sto-
warzyszenia „Merkaz Haceirim”, aktywny działacz na rzecz demokratyzacji kahału kra-
kowskiego (1918), jeden z założycieli i wiceprezes (1918-1921) Krakowskiego Stowarzy-
szenia Kupców, a także członek licznych organizacji obejmujących zasięgiem Małopolskę
zachodnią i Śląsk m.in. Komitetu Centralnego Keren Hajesod, Komitetu Obywatelskiego
dla Niesienia Pomocy Akademikom Żydowskim (1921), Spółki Wydawniczej „Nowy
Dziennik” oraz zarządu Towarzystwa Żydowskiej Szkoły Ludowej i Średniej w Krakowie.
Zmarł w Krakowie 15 VI 1936 r.

Schwarz Leon, współwłaściciel fi rmy „Handel bławatny i bielizna damska”.

Ben Zwi (Cwi) Icchak, ps. Szimszelewicz, ur. 6 XII 1884 w Połtawie, absolwent

uniwersytetów w Kijowie i Istambule, współzałożyciel i długoletni działacz Poalej Sy-
jon w Rosji (1905-1907) i Palestynie (1907-1915), współtwórca Legionu Żydowskiego
w czasie I wojny światowej, przywódca Haszomer – organizacji żydowskiej samoobrony
w Palestynie (1907-1920) i partii Achdut Ha-Awoda (Zjednoczenie Pracy), sekretarz Po-
litycznego Komitetu Konsultacyjnego Agencji Żydowskiej w Nowym Jorku (1920-1929),
współzałożyciel Robotniczej Partii Izraela (Mapai), wielokrotny delegat na Kongresy Sy-
jonistyczne, jeden z sygnatariuszy deklaracji niepodległości Izraela (14 V 1948), prezy-
dent Izraela (1952-1963). Zmarł w 23 IV 1963 r.

CZESŁAW BRZOZA

141

fa z Przemyśla i Mifeles

z Krakowa jako sekretarz Konferencji. Według spra-

wozdania z działalności Biura Związku od czasu II Konferencji w 1909 roku za-
łożono w Palestynie staraniem Związku Poale-Syjon własny tygodnik hebrajski
p[od] n[azwą] „ACHTUD”, wydano kilka pism periodycznych, założono szereg
instytucji fi nansowych i gospodarczych, polepszono warunki ekonomiczne prole-
tariatu żydowskiego, założono sekretariat pracy w Jaffi e i oddział tegoż w Jero-
zolimie, biura informacyjne pracy w poszczególnych miejscowościach Palestyny,
do których kierowano emigrację robotniczą, stworzono fundusz robotniczy celem
zakładania kuchni i innych instytucji gospodarczych, prowadzono żywą akcję
w kierunku scentralizowania interesów i postulatów żydowskiego proletariatu na
całej kuli ziemskiej. Z uwagi na wrogie stanowisko palestyńskich związków zawo-
dowych wobec ruchu poalesyjonistycznego podjęto próby nawiązania stosunków
z internacjonalną czeską i słowiańską socjalną demokracją. Następnie zorganizo-
wano w Palestynie robotników murarskich i stolarskich, założono związki koope-
ratywne traktujące wprost z przedsiębiorstwami, spółki spożywcze itp., nawiązano
kontakt z organizacjami socjalistycznymi w Turcji celem uzyskania ich poparcia
dla swych postulatów. Działalność w diasporze była mniej wydatna z powodu
braku funduszów na pokrycie płatnych sił. Polegała ona zatem głównie na zbie-
raniu podatków partyjnych. Jako najbliższe zadanie dla Biura Związku wskaza-
ła Konferencja zakładanie kas chorych i instytucji ubezpieczenia od wypadków,
zorganizowanie poza Palestyną robotników uświadomionych i ukwalifi kowanych
[wykwalifi kowanych] i skierowanie ich emigracji do Palestyny. Nadto Konferencja
uchwaliła akcję o równouprawnienie Żydów w Rosji, utworzenie biur informacyj-
nych w diasporze, które by kierowały ruchem emigracyjnym do Palestyny, wzmo-
żenie działalności oświatowej wśród proletariatu żydowskiego, wyzyskiwanego
pod względem politycznym zwłaszcza w Galicji przez Polaków i Rusinów, akcję
o opanowanie kahałów z uwagi [na to], że syjoniści nie są zdolni do samodziel-
nej walki politycznej, następnie akcję za narodową szkołą ludową i za 4-ro przy-
miotnikowym prawem wyborczym do Sejmu Galicyjskiego. W końcu Konferencja
stwierdziła, że Poale-Syjon jest partią polityczną z programem socjalistycznym.

W okresie od 1913 roku aż do wybuchu wojny liczyła organizacja krakow-

ska Poale-Syjon około 600 członków, a prezesem Komitetu Miejscowego był

Mifelew Nachman, ur. 16 V 1886 w Skidlu w pow. grodzieńskim, długoletni na-

uczyciel Gimnazjum Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej w Krakowie,
pionier ruchu hebrajskiego w Krakowie, członek zarządu Żydowskiego Towarzystwa Te-
atralnego, zastępca członka Komitetu Wykonawczego Żydowskiej Rady Narodowej Za-
chodniej Galicji (1918-1919), członek zarządu Związku Zawodowego Nauczycieli Języka
Hebrajskiego, organizator licznych imprez kulturalnych, m.in. wieczorów pieśni M. Ge-
birtiga, członek Komitetu Okręgowego Stowarzyszenia „Tarbut”, zarządu syjonistyczne-
go Klubu „Tel Awiw” oraz krakowskiego oddziału Zrzeszenia Literatów i Dziennikarzy
Hebrajskich, wykładowca Uniwersytetu Ludowego przy Stowarzyszeniu „Bnej Syjon”.
Zmarł 27 VIII 1937 w Krakowie.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

142

adwokat dr Józef Margulies. Z chwilą wybuchu wojny i w ciągu jej trwania ustała
zupełnie działalność Komitetu Miejscowego z powodu powołania dużej ilości
członków do wojska.

Żywotność swą zaznaczyła Poale-Syjon dopiero w styczniu 1918 roku,

urządzając w Krakowie konferencję, z przebiegu której brak jednakowoż danych,
gdyż dotyczące [jej] akta L.H.St.51 (Haupt Stelle) zostały przesłane Komendzie
Gł[ównej] P[olicji] P[aństwowej].

Z chwilą powstania niepodległego Państwa Polskiego wznowiła organizacja

swą działalność, wchodząc w skład Żydowskiej Rady Narodowej, utworzonej na
podstawie porozumienia między komitetami wykonawczymi Żydowskiej Partii
Socjalno-Demokratycznej, Organizacji Syjonistycznej i Żydowskiej Socjalno-
Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon. Wymienione organizacje wyda-
ły w Krakowie w dniu 6 XI 1918 odezwę do Żydów, w której, zastrzegając sobie
swobodę działania w sprawach nieobjętych wspólnymi zasadami, przyjmują na-
stępujące wytyczne dla Żydowskiej Rady Narodowej.

1) Uznanie przez Państwo Polskie prawa [do] samookreślenia narodowo-

ści żydowskiej, przyznanie Żydom jako narodowej mniejszości autonomii na-
rodowej z prawem publicznym przedstawicielstwem [z prawem do publicznego
przedstawicielstwa, pochodzącego] z wyborów opartych na pięcioprzymiotni-
kowym prawie wyborczym i na katastrze narodowo-żydowskim, uznanie prawa
reprezentacji żydowskiej tak wobec Państwa Polskiego, jako też wobec poszcze-
gólnych narodowości Państwo zamieszkujących.

2) Gwarancja przestrzegania zasad samookreślenia w stosunku do ludności ży-

dowskiej i oparcia ustroju społecznego i politycznego Państwa Polskiego na szczerze
demokratycznych podstawach, gwarancja pełnego równouprawnienia politycznego
i obywatelskiego, gwarancja proporcjonalnego zastępstwa [przedstawicielstwa]
w ciałach ustawodawczych oraz we wszystkich instytucjach publicznych, wyklu-
czenie wszelkich ograniczeń na polu gospodarczym, politycznym i narodowym.

Zasady powyższe były przedmiotem narad Wszechświatowej Konferencji

Syjonistycznej, odbytej w lutym 1919 r. w Londynie przy udziale przedstawi-
cieli Wszechświatowego Związku Poale-Syjon i Federacji Mizrachi.

Oprócz

postulatów palestyńskich Konferencja aprobowała postulaty i zasady działania
w diasporze.

Współdziałanie i kontakt Związku Poale-Syjon z organizacją syjonistycz-

ną tak na terenie międzynarodowym, jako też lokalnym rozluźniły się znacznie
w roku 1920 na tle poglądów na taktykę wszechświatowego syjonizmu w sprawie
budowy niepodległego państwa żydowskiego. Dała temu wyraz odezwa, wydana
w tym czasie do żydowskiego proletariatu przez Komitet Miejscowy Żydowskiej
Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon w Krakowie. W ode-
zwie tej na zarzuty „Bundu”, powołując się na krytyczne stanowisko Wszech-

Właściwie – Organizacji Ortodoksów Syjonistów „Mizrachi”

CZESŁAW BRZOZA

143

światowego Związku Poale-Syjon wobec uchwał w [z] San Remo w sprawie
żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie,

wskazał Komitet na nowy kie-

runek w poalesyjonizmie, występujący przeciwko chorobliwej iluzji syjonistów
i metodom tworzenia żydowskiej siedziby narodowej przez imperialistyczną bur-
żuazję wszechświatową oraz przyjmujący taktykę rewolucyjnej walki klasowej,
która w oparciu się o międzynarodowy proletariat stworzyć może w Palestynie
środowisko pracy i usunąć eksterytorialną anomalię gospodarczą proletariatu ży-
dowskiego.

Ten radykalny zwrot w taktyce Poale-Syjonu tak w sprawie problemów pale-

styńskich, jako też problemów w diasporze nastąpił pod wpływem prądów komu-
nistycznych, opanowujących coraz szerzej Wszechświatowy Związek Poale-Syjon
w związku z nadziejami przywiązywanymi do ofensywy bolszewickiej w Polsce.

W owym czasie stan i wpływy organizacji krakowskiej przedstawiały się

następująco: organizacja liczyła około 300 członków, z których pewna część
powołana została w czasie inwazji bolszewickiej do wojska. W skład Komitetu
Miejscowego, mającego swój lokal przy ul. Gertrudy L. 27 wchodzili: dr Józef
Margulies – adwokat, jako przewodniczący, Fryderyk Freund

– przedsiębiorca

budowlany, Naftali Perlmann

– introligator, Chaim Silbiger – urz[ędnik] pry-

watny i Jonas Wolf Silberstein – kuśnierz, jako członkowie. Wybitniejszymi dzia-
łaczami byli: Beniamin Kohn

cholewkarz, Jakub Kenner urz[ędnik] pryw[atny]

Na konferencji w San Remo 25 IV 1920 r. dokonano podziału ziem arabskich na-

leżących uprzednio do Turcji między Francję i Wielką Brytanię. Od historycznej Palestyny
oderwano wówczas terytoria na wschód od Jordanu i przyznano je nowo powstałemu pań-
stwu – Transjordanii. Spotkało się to z gwałtownymi sprzeciwami ugrupowań narodowo-
żydowskich, uznających całą historyczną Palestynę za obszar obiecanej im w deklaracji
Balfoura z 1917 r. żydowskiej siedziby narodowej.

Freund Fryderyk, ur. 5 X 1881 r. w Przemyślu, przedsiębiorca budowlany, dzia-

łacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Prawicy, organizator spółdzielni robotniczych, przewod-
niczący i wiceprzewodniczący zarządu żydowskiego Związku Konsumów i Warsztatów
Spółdzielczych, członek Rady Gminy Żydowskiej w Krakowie (1921-1924), współtwórca
krakowskiego oddziału Żydowskiego Robotniczego Związku Emigracyjnego w Polsce
(1921), długoletni prezes Towarzystwa „Krakowski Teatr Żydowski”, współtwórca Komi-
tetu Miejscowego Ligi Pomocy dla Pracującej Palestyny, członek honorowy Żydowskiego
Klubu Sportowego „Makkabi” (1929), długoletni radny miejski (1931-1938). Zmarł 9 III
1954 r. w Krakowie.

Latem 1920 wyjechał do Palestyny.

Kohn Beniamin, ur. 13 III 1889 r. w Radomyślu Wielkim w pow. mieleckim,

cholewkarz, działacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Prawicy, administrator krakowskiego
tygodnika poalesyjonistycznego „Arbajterwort” (1921-1922), członek Stowarzyszenia
„Strzecha Robotnicza”, długoletni członek zarządu Związku Robotników Niefachowych,
kandydat Poalej Syjon Prawicy do sejmu (1922 i 1928) i do kahału (1929). W latach 30.
członek Komitetu Okręgowego Poalej Syjon Prawicy Małopolski Zachodniej, Śląska i Za-
głębia Węglowego. Pod koniec marca 1933 wyjechał do Palestyny.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

144

[i] Markus Hirsch Betz

handlowiec. Organizacja krakowska pozostawała z war-

szawskim Centralnym Komitetem na Polskę w luźnym stosunku i miała zupełną
autonomię. Sfera wpływów w Krakowie rozciągała się na następujące, istniejące
wówczas stowarzyszenia i instytucje:

1) Stowarzyszenie ku kształceniu żydowskich młodocianych robotników

i handlowców „Młodość” („Jugend”), zawiązane w r[oku] 1906, akt Namiest-
nictwa z dnia 27 VI 1906 L. 75711, mieszczące się w lokalu przy pl. Wolnica 4,
a od roku 1920 przeniesione do lokalu przy ul. Gertrudy L. 27, liczące około 400
członków, w którym przewodniczącym był Jakub Kenner, zam[ieszkały] przy ul.
Sebastiana 22, sekretarzem Bronisława Mandelbaumówna

– sł[uchaczka] UJ

zam[ieszkała] przy ul. Dietla 17, a zast[ępcą] sekret[arza] Erna Rosshändler.

2) Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Strzecha Robotni-

cza”, czyli tzw. stowarzyszenie robotników żydowskich, mieszczące się w lokalu
przy ul. Gertrudy L. 27, założone w październiku 1919, które swe statuty po uzu-
pełnieniu przedłożyło Namiestnictwu w 1920 roku do zatwierdzenia, akt z 26 IV
1920 L. 30554/I.

3) Stowarzyszenie Żydowska Kuchnia i Herbaciarnia, założone w roku

1920, reskrypt Namiestnictwa z dnia 2 IX 1920 L. XIIIa. 55419/1921, mieszczące
się w lokalu przy ul. Gertrudy L. 27, prowadzone przez Stowarzyszenie „Strze-
cha Robotnicza”, utrzymywane z funduszów amerykańskich (Joint Distribution
Committee) i odżywiające dzieci rodzin robotniczych, w którym pełnili funkcje
przewodniczącego Jakub Kenner, a sekretarki Maria Rotberg.

4) Stowarzyszenie Zawodowe Pracownic Domowych i Służby Dziennej

jako fi lia stowarzyszenia stróżów, pozostającego pod wpływem PPS, liczące oko-
ło 50 członków.

5) Stowarzyszenie Żydowskich Handlowców i Urzędników Prywatnych

„ACHDUS”, skoordynowane z Centralnym Związkiem Pomocników Handlo-
wych przy Zrzeszeniu Urzędników Prywatnych (Sławkowska L. 6), liczące około
100 członków, w którym przewodniczącym był wówczas Wellner.

Betz Markus Hirsch, ur. 23 I 1886 w Krakowie, handlowiec, działacz Poalej Syjon

i Poalej Syjon Lewicy. 1 I 1925 aresztowany na kilkanaście dni za działalność w organi-
zacji „Jugent”.

Mandelbaumówna Bronisława, ur. w 1900 r. w Wiśniczu w pow. bocheńskim, na

początku lat 20. słuchaczka Wydziału Prawa, Filozofi cznego i Studium Nauk Politycznych
UJ, działaczka Poalej Syjon, podejrzewana o ułatwianie ucieczek Żydom z obozu inter-
nowanych w Dąbiu (1920), aktywna w Stowarzyszeniu „Strzecha Robotnicza”, sekretarz
zarządu Żydowskiej Kuchni i Herbaciarni Robotniczej (1921).

Rosshändler Ernestyna, ur. 2 XI 1881w Korecznie w pow. krośnieńskim, urzęd-

niczka.

Rotberg [Rothberg] Maria, ur. w 1906 r., urzędniczka prywatna.

Wellner Salomon, ur. 7 X 1894 r. w Krakowie, urzędnik Miejskich Zakładów Ce-

ramicznych, działacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Prawicy, członek Stowarzyszenia Ży-
dowskich Handlowców i Urzędników Prywatnych „Achdus” i zarządu Towarzystwa „Kra-

CZESŁAW BRZOZA

145

6) Związek Zawodowy Pracowników „Igły”, liczący kilkunastu członków.
7) Związek Zawodowy Artystów Teatru Żydowskiego
8) Konsum Robotniczy „Poale-Syjon”, mieszczący się przy ul. Starowiślnej

L. 50.

9) Kooperatywa p[od] n[azwą] „Spółdzielcza Spółka Krawiecka”, licząca

10 członków.

10) Kooperatywa p[od] n[azwą] „Spółdzielczy Zakład dla Krawiectwa

Damskiego”.

11) Kooperatywa p[od] n[azwą] „Spółdzielcza Spółka Czapnicza”.
12) Kooperatywa p[od] n[azwą] „Spółdzielcza Spółka Szewska”.
13) Eksternat dla najbiedniejszej dziatwy żydowskiej,

mieszczący się przy

pl. Wolnica L. 4.

Nadto organizacja wydawała przez pewien czas dwutygodnik p[od] n[azwą]

„Der Kämpfer”

pod rekcją Schwarza.

Dwutygodnik ten w roku 1919 z braku

funduszów przestał wychodzić. Oprócz odczytów, zabaw i kursów urządzanych dla
członków Stowarzyszenie „Jugend” i stowarzyszenia „Strzecha Robotnicza” oraz
zwykłej działalności organizacyjnej zajmowała się organizacja krakowska emigra-
cją robotniczą do Palestyny, udzielając emigrantom wskazówek oraz doraźnych po-
życzek w wysokości do 3000 m[arek] p[olskich]. Sprawami tymi kierowała tzw.
Palestyńska Komisja przy Zachodnio Galicyjskim Komitecie Rejonowym Żydow-
skiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon, której działalność
musiała niejednokrotnie kolidować z przepisami paszportowymi, ponieważ w czasie
rewizji przeprowadzonej w lokalu organizacji Poale-Syjon w dniu 22 VII 1920 przez
organa Dyrekcji Policji znaleziono kilka paszportów wystawionych na nazwiska
osobników aresztowanych w międzyczasie za posiadanie fałszywych paszportów.

kowski Teatr Żydowski”, sekretarz komitetu organizacyjnego Ligi Pracującej Palestyny
(1925), członek Komitetu Lokalnego Poalej Syjon Prawicy w Krakowie (1926), członek
tymczasowego zarządu Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych (1929).
W ostatnich latach II Rzeczypospolitej członek zarządu Keren Kajemeth Leisrael oraz
centrali „Ezry Chalucowej” Małopolski Zachodniej i Śląska.

Eksternat dla Najbiedniejszej Dziatwy Żydowskiej (od 6 VI 1937 im. Dory Rando-

wej) – organizacja zarejestrowana 24 XII 1919 r. przez Namiestnictwo we Lwowie, jedno
z najważniejszych stowarzyszeń żydowskich w międzywojennym Krakowie, mające za-
pewnić opuszczonym dzieciom „materialną pomoc, moralne wychowanie i przygotować
je do produktywnego zawodu”.

Der Kemfer, organ Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Po-

alej Syjon, wydawany w Krakowie od sierpnia 1919 r. Egzemplarzy wydawnictwa nie
odnaleziono.

Schwarz Herman (Hersch), ur. 23 XII 1889 w Nowym Sączu, absolwent UJ (1914),

adwokat, działacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Lewicy, członek Komitetu Wykonawczego
Żydowskiej Rady Narodowej Zachodniej Galicji (1918-1919), jeden z organizatorów ma-
nifestacji w sprawie demokratyzacji kahału (6 XI 1918). Od 1925 r. Prowadził kancelarię
we Włocławku.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

146

Nowy kierunek odnośnie do kwestii palestyńskiej i kwestii socjalnych pro-

letariatu żydowskiego w diasporze, nie mający jeszcze wyraźnego oblicza komu-
nistycznego, przybrał konkretne formy orientacji bolszewickiej na V Wszech-
światowej Konferencji Związku Poale-Syjon, odbytej w sierpniu 1920 roku we
Wiedniu. Na konferencji tej nastąpił rozłam na tle stosunku do III Międzynaro-
dówki, kongresu syjonistycznego i pracy palestyńskiej. Lewica reprezentująca 255
delegatów oświadczyła się za przystąpieniem do III Międzynarodówki, licząc na
rychlejszą realizację niepodległości Palestyny przy pomocy Kominternu

aniżeli

przy pomocy burżuazyjnej i imperialistycznej Anglii oraz przywiązując większe
nadzieje do rewolucji socjalnej w Palestynie aniżeli do systematycznej pracy ko-
lonizacyjnej. Następnie oświadczyła się lewica przeciwko udziałowi w Kongre-
sach syjonistycznych i za wyzyskaniem instytucji burżuazyjno-demokratycznych
dla zrewolucjonizowania mas żydowskich. Za podstawę swego programu uznała
lewica zasadę, według której ustrój socjalistyczny osiągnie się tylko przez re-
wolucję socjalną, do której należy dążyć za wszelką cenę, gdyż sprowadzi ona
palestynizm [tzn. doprowadzi do realizacji ideałów palestyńskich]. Prawica, re-
prezentująca 103 delegatów z Kapłańskim na czele, zastrzegając sobie krytyczne
stanowisko wobec uchwały w San Remo i wobec powolnego tempa kolonizacji
i tworzenia państwowości żydowskiej w Palestynie, przyjęła za podstawę wspól-
ną pracę z syjonistycznym odłamem społeczeństwa żydowskiego, kładąc cały
nacisk na palestynizm, a nie na socjalizm, do którego można dojść drogą ewolu-
cjonizmu. Oba odłamy przystąpiły do założenia własnych, oddzielnych organi-
zacji. Lewica postanowiła założyć biuro centralne we Wiedniu, utworzyć partię
polityczną w Palestynie i obudować Palestynę na podstawie kooperatywno [spół-
dzielczo]-socjalistycznej.

Rozłam ten wpłynął również na jednolitą dotychczas organizację krakow-

ską, która po kilkumiesięcznych wewnętrznych tarciach rozpadła się w grudniu
1920 na lewicę i prawicę. Lewica przyjęła wytyczne lewicy na V Wszechświato-
wej Konferencji Związku Poale-Syjon w Wiedniu i utworzyła oddzielną grupę,
na czele której stanęli: dr Józef Margulies adwokat, Jakub Kenner urz[ędnik] pry-
watny, Markus Hirsch Betz handlowiec i Jonas Wolf Silberstein handlarz skórek,
którzy podjęli zabiegi o utrzymanie wpływów w Stowarzyszeniu ku Kształceniu
Żydowskich Młodocianych Robotników i Handlowców „Jugend”, w Żydowskim
Stowarzyszeniu Kulturalno-Oświatowym „Strzecha Robotnicza” i w Stowarzy-
szeniu Żydowska Kuchnia i Herbaciarnia Robotnicza. Dzięki osobistym stosun-
kom dra Marguliesa, który był doradcą prawnym poszczególnych instytucji po-
alesyjonistycznych, oraz Kennera – przewodniczącego Stowarzyszenia Kuchnia
Robotnicza, powiodło się to lewicy w zupełności.

W dniu 12 stycznia 1921 urządziła lewica zgromadzenie ludowe, na któ-

rym referowali na temat „Palestyna a proletariat żydowski” przybyli do Krakowa

To jest Międzynarodówki Komunistycznej.

CZESŁAW BRZOZA

147

lewicowi poalesyjoniści Saul Amsterdam

prawnik z Warszawy, Szymon Wit-

kin ps. Zerubabel [Zerubawel] redaktor „Arbeiterheimu”

z Warszawy i Leibel

– akademik z Tarnowa. Według poufnego doniesienia wygłoszone referaty wpły-
nąć miały ostatecznie na zupełne usamodzielnienie się odłamu lewicowego, za
którym opowiedziało się około 200 członków macierzystej organizacji Poale-Sy-
jon. W całej akcji przy tym mieli wybitnie współdziałać Jakub Kenner, Markus
Hirsch Betz i Bronisława Mandelbaumówna słuchaczka UJ. Bezpośrednio po
zgromadzeniu podjęła lewica zabiegi o uzyskanie lokalu. Ponieważ w drugiej
połowie 1920 roku organizacja Poale-Syjon w Krakowie zawiesiła swoje czyn-
ności z powodu powołania członków do wojska i oddała swój lokal do dyspozycji
Stowarzyszeniu „Strzecha Robotnicza”, wtargnęła lewica do wzmiankowanego
lokalu i przy pomocy członków „Jugendu” przemocą opanowała lokal, wyrzu-
cając z niego zwolenników odłamu prawicowego. Mając lokal do dyspozycji,
podjęła akcję celem zorganizowania się i ukonstytuowania. Ze względu jednak na
interwencję Policji i dochodzenia zmierzające do wyjaśnienia stosunku lewicy do
III Międzynarodówki zaniechała lewica jawnej akcji w tym względzie.

Odłam prawicowy, za którym oświadczyło się 50 członków, przyjął zasady

prawicy utworzonej na V Wszechświatowej Konferencji Związku Poale-Syjon
w Wiedniu. Na czele tego odłamu stanęli: Naftali Birnbach

drukarz, dr Salomon

Scheuer

kandydat adwokacki i Beniamin Kohn, którzy utworzyli tymczasowy

Amsterdam-Henrykowski Saul, ur. 17 III 1898 r. w Nowym Sączu, absolwent Po-

litechniki Wiedeńskiej i Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Poalej Syjon i Poalej Sy-
jon Lewicy, a następnie Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, uczestnik kongresów
Międzynarodówki Komunistycznej, członek Centralnego Biura Żydowskiego KPRP/KPP,
uczestnik delegacji polskiej na kongres tzw. Czerwonej Międzynarodówki Związków Za-
wodowych (1928). Aresztowany w Moskwie 5 IV 1937 r., stracony.

Wydawnictwo poalejsyjonistyczne w Warszawie.

Lejbl Daniel (Dawid), ur. 1891 w Dębicy, poeta, tłumacz i redaktor, usunięty ze

szkoły za propagowanie podawania języka żydowskiego jako ojczystego w czasie spisu
powszechnego (1910), po 1920 r. związany z Poalej Syjon Lewicą. W 1924 r. wyemi-
grował do Palestyny. gdzie był współtwórcą Robotniczej Partii Izraela (Mapai) i stałym
współpracownikiem jej organu „Dawar”. Autor m.in. przekładu na jidysz Sędziów S. Wys-
piańskiego, wystawionych w 1927 r. w Krakowie w Teatrze Żydowskim. Zmarł w 1967 r.
w Izraelu.

Właściwie – Birnhack Naftali, ur. 21 III 1882 w Grębowie w pow. tarnobrzeskim,

drukarz, działacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Prawicy, członek Komitetu Wykonawcze-
go Żydowskiej Rady Narodowej Zachodniej Galicji (1918-1919), Komitetu Lokalnego
i Okręgowego Poalej Syjon Prawicy w Krakowie, członek Rady Gminy Żydowskiej
(1921-1924), kandydat do sejmu z listy okręgowej Poalej Syjon Prawicy (1922), członek
komisji rewizyjnej Komitetu Organizacyjnego Ligi Pracującej Palestyny (1925), kandydat
do kahału (1929) i do rady miejskiej (1933, 1938) zastępca delegata na XXI Kongres Sy-
jonistyczny z listy Bloku Pracującej Palestyny (1939).

Dr Schajer (Scheuer) Salamon, ur. ok. 1891 r. w Krakowie, absolwent Wydzia-

łu Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1920), urzędnik prywatny, działacz Poalej Sy-

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

148

komitet organizacyjny. Komitet ten utrzymał w posiadaniu kasę partyjną i tygo-
dnik pod nazwą „Arbeiter Wort”, który z końcem roku 1921 z braku funduszów
przestał wychodzić. Tygodnik ów wychodził w ilości 1000 egzemplarzy, a w sa-
mym Krakowie miał 300 prenumeratorów. Pod wpływami odłamu prawicowego
pozostało nadal Stowarzyszenie Żydowskich Handlowców i Urzędników Pry-
watnych „ACHDUS”.

Na stanowisku prawicowym stanęła również konferencja delegatów orga-

nizacji zachodnio-małopolskich, odbyta w dniu 29 XII 1920 r. w Krakowie przy
uczestnictwie posła dra Schippera z Tarnowa. Konferencja powzięła uchwały
piętnujące metody III Międzynarodówki i wybrała komitet organizacyjny celem
przeprowadzenia reorganizacji partii Poale-Syjon w Polsce. Komitet organizacyjny
wydał następnie deklarację, w której wypowiedział się przeciw przyłączeniu się
do III Międzynarodówki, wykazał konieczność przystąpienia do urzędów palestyń-
skich celem uzyskania wpływu na emigrację i kolonizację Palestyny oraz wystąpił
przeciw usiłowaniom lewicy, zmierzającej do rozbicia partii palestyńskiej „Ach-
dut Haawoda”.

Deklarację tę podpisało 11 przywódców ruchu poalesyjońskiego

w zach[odniej] Małopolsce. Komitet podjął następnie energiczną akcję organizacyj-
ną w całej Polsce, w rezultacie czego w dniu 15 i 16 IV 1921 odbył się w Krakowie
zjazd delegatów organizacji poalesyjońskich odłamu prawicowego z całej Polski
przy udziale Zelmana Rubaszowa,

działacza wszechświatowego Związku Poale-

Syjon. Na zjeździe ukonstytuowała się nowa partia poalesyjońska w Polsce na za-
sadach przyjętych przez prawicę V Światowej Konferencji Poale-Syjon w Wiedniu.

jon i Poalej Syjon Prawicy, inicjator nieudanej reaktywacji Stowarzyszenia Żydowskiej
Młodzieży Handlowej „Achwa” (1921), prezes pierwszego zarządu Związku Robotników
Niefachowych (1922), członek komitetu organizacyjnego Towarzystwa „Krakowski Teatr
Żydowski” (1923).

Achdut Ha-Awoda (Zjednoczenie Pracy) – palestyńska partia robotnicza utworzona

w 1919 r., obejmująca członków dotychczasowej partii palestyńskiej Poalej Syjon, część
członków „Hapoel Hacair” i liczne rzesze bezpartyjnych. Jej odpowiednikiem w Polsce
była Poalej Syjon Prawica. Achdut Ha-Awoda należała do II Międzynarodówki i odgrywa-
ła dominującą rolę w Ogólnej Federacji Pracy w Palestynie (Histadrut Haowdim). Do jej
przywódców należeli m.in. D. Ben-Gurion i Z. Rubaszow. W 1929 r. połączyła się z partią
Hapoel Hacair i utworzyła Robotniczą Partię Izraela (Mapai).

Rubaszow Zalman (w Izraelu – Shazar), ur. 6 X 1889 w Mirze, dziennikarz, pisarz,

historyk i polityk, słuchacz uniwersytetów w Petersburgu, Freiburgu, Strassburgu i Berlinie,
współzałożyciel Poalej Syjon i młodzieżowej organizacji „Hechaluc” (1917), redaktor par-
tyjnego organu „Unser Wort” w Wiedniu (1921-1924), a po wyjeździe do Palestyny członek
rady Federacji Światowej Poalej Syjon i władz Światowej Organizacji Syjonistycznej, wie-
lokrotny delegat na Kongresy Syjonistyczne, długoletni członek Actions Committeé i Rady
Administracyjnej Agencji Żydowskiej, redaktor palestyńskiego miesięcznika „Achduth Ha-
awodah” i dziennika „Dawar”, czołowy działacz Achdut Ha-Awoda, a następnie Robotniczej
Partii Izraela (Mapai), minister szkolnictwa (1949-1950), długoletni poseł do Knesetu, trzeci
prezydent Izraela (1963-1973). Zmarł w 5 X 1974 r. w Jerozolimie.

CZESŁAW BRZOZA

149

Oba odłamy Poale-Syjon, tak na terenie ogólnoświatowej polityki, jako też

lokalnie, podjęły działalność każdy w swoim kierunku.

P o a l e - S y j o n l e w i c a, która po V Światowej Konferencji w Wiedniu za-

trzymała nazwę macierzystą, tj. Wszechświatowy Związek Żydowskiej Socjalno-
Demokratycznej Partii Robotniczej Poale-Syjon, wysłała na podstawie uchwał
wiedeńskich trzech delegatów Centralnego Biura do Moskwy, gdzie Komitet Wy-
konawczy Kominternu zażądał od delegacji przyjęcia 21 warunków należenia do
III Międzynarodówki i porzucenia programu palestyńskiego. Delegacja żądanie
to odrzuciła, wobec czego rokowania zostały zerwane.

Pomimo zerwania rokowań lewica nie zboczyła ze swego komunistycznego

kierunku, propagując program i taktykę Kominternu odnośnie do spraw polityki
międzynarodowej i krajowej. Działalność lewicy w Krakowie napotkała na znacz-
ne trudności ze strony władz bezpieczeństwa, które rozwiązały Stowarzyszenie Ży-
dowska Kuchnia i Herbaciarnia Robotnicza (zarządzenie Dyrekcji Policji z dnia
7 IV 1921 L. 22268, aprobowane reskryptem Wojew[ództwa] Krakowskiego z dnia
17 XII 1921 L. 1082/3pr.) oraz Stowarzyszenie ku Kształceniu Żydowskich Młodo-
cianych Robotników i Handlowców (zarządzenie Dyrekcji Policji z dnia 7 IV 1921
L. 22268 aprobowane reskryptem Wojew[ództwa] Krakowskiego z dnia 17 XII
1921 L. 1082/3pr.). Organizacje te bowiem stały pod wpływem Poale-Syjonu le-
wicy i były ostoją jej działalności. Za podstawę do rozwiązania posłużył władzom
fakt, że w dniu 28 II 1921, tj. w dniu rozpoczęcia powszechnego strajku, wywiesiły
wymienione stowarzyszenia na swym lokalu sztandar z napisem o treści „Proleta-
riusze wszystkich krajów łączcie się – Żydowska Partia Socjalno-Demokratyczna
Poale-Syjon”, a w czasie strajku dozwoliły gromadzić się w swoim lokalu robotni-
kom żydowskim, którzy następnie gremialnie wzięli udział w demonstracji strajko-
wej i solidaryzowali się z wywodami mówców przemawiających w sposób rady-
kalny. Nadto stowarzyszenia odbierały pod swoim adresem dla siebie lub członków
pisma i broszury treści komunistycznej, które następnie Jakub Parnes,

Izrael Mel-

cer i Karol Rosengarten kolportowali wśród członków stowarzyszeń.

Od chwili rozwiązania wymienionych stowarzyszeń, pod płaszczykiem któ-

rych ofi cjalnie nieistniejąca Poale-Syjon lewica uprawiała swą akcję organizacyj-
ną i wywrotową, osłabła znacznie działalność lewicy, tym bardziej że członko-
wie rozwiązanego Stowarzyszenia „Jugend”, którzy przystąpili do Żydowskich
Związków Zawodowych musieli w zupełności uzależnić się i podporządkować
programowi „Bundu”. Ten stan rzeczy zaniepokoił działaczy Poale-Syjon lewicy
z Kennerem, Silbersteinem i Kleinbergiem

na czele, którzy podjęli zabiegi ce-

Prawdopodobnie Akiwa Parnes vel Karol Robert Petrow, ur. 14 X 1906 r. w Kra-

kowie, krawiec, działacz Poalej Syjon Lewicy, długoletni członek zarządu Żydowskiej
Biblioteki Ludowej im. J.L. Pereca.

Kleinberg [Kleinberger] false Schnitzer Mojżesz, ur. w 1903 w Krakowie, kra-

wiec, działacz Poalej Syjon Lewicy, a według ustaleń policji członek ZMK. Na początku
lat 30. przewodniczący i sekretarz miejscowej organizacji Poalej Syjon Lewicy i z jej

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

150

lem utworzenia nowego, legalnie istniejącego stowarzyszenia handlowców, które
by mogło służyć celom lewicy. Zabiegi te Dyrekcja Policji unicestwiła, odmawia-
jąc zezwolenia na założenie podobnego stowarzyszenia.

W takim stanie rzeczy urządziła lewica w dniu 1 maja 1921 r. obchód święta

robotniczego pod pozorem wiecu żydowskiej młodzieży robotniczej, który zor-
ganizowali Jakub Sonenschein f[alse] Alster,

Chaskiel Kleinbereger

i Leon

Rosenberg

– w liczbie około 500 osób. Zebrani na wiecu członkowie uchwalili

rezolucję wzywającą do budowania Palestyny o ustroju socjalistycznym.

Po obchodzie nie przejawiała lewica przez dłuższy czas zewnętrznej działal-

ności z braku lokalu i oparcia się o jaką legalną organizację, atoli konspiracyjnie
kontynuowała akcję o utrzymanie swych wpływów wśród b. członków rozwiąza-
nego „Jugendu” i Kuchni Robotniczej, urządzając schadzki wybitniejszych dzia-
łaczy bądź to w kawiarni „City” przy ulicy Gertrudy L. 28, bądź też w Eksterna-
cie dla najbiedniejszej dziatwy żydowskiej przy placu Wolnica L. 4, III p.

W okresie tym, tj. w sierpniu 1921, zaszedł znamienny fakt, który wywołał

wielkie zainteresowanie i poruszenie w sferach Poale-Syjonu lewicy. W odpowie-
dzi bowiem na zerwane przez delegację Poale-Syjonu lewicy rokowania o przy-
stąpienie do III Międzynarodówki wydał Komitet Wykonawczy Kominternu list
z daty 26 VIII 1921 r., w którym odwołał się bezpośrednio do członków i zwo-
lenników Poale-Syjonu. W liście tym Komintern, uznając zasługi Poale-Syjonu
około propagandy komunistycznej, ponowił propozycję przyjęcia 21 warunków
przystąpienia do III Międzynarodówki przez przyszłą VI Światową Konferencję
Związku Poale-Syjon. Toteż w związku z powyższą propozycją odbyła się w cza-
sie od 9 do 27 października 1921 r. narada delegatów światowego Związku Poa-
le-Syjon celem przygotowania wniosków na VI Konferencję Światową. Narada
przyjęła statut tymczasowy Związku, mający obowiązywać do czasu VI Konfe-
rencji Światowej. Ważnym szczegółem w statucie była zmiana dotychczasowej
nazwy Związku na Wszechświatowy Związek Komunistyczny Poale-Syjon.

Uchwały powyższe wybiły również swe charakterystyczne piętno na grupie

krakowskiej Poale-Syjonu lewicy, która, jak powyżej przytoczyłem, nie mogąc
legalnie istnieć, występowała zewnętrznie pod nazwą różnych organizacji i ko-
mitetów, doraźnie przy sposobności jakiegoś zgromadzenia lub akcji skleconych,
a wewnętrznie spotęgowała działalność konspiracyjną. Z zewnętrznych wystą-
pień i przejawów działalności w tym okresie zasługują na uwagę następujące:

ramienia kandydat do rady miejskiej w 1933 i 1938 r., działacz żydowskiej sekcji Związku
Zawodowego Robotników Przemysłu Odzieżowego w Polsce.

Sonnenschein false Alster Jakub, w połowie lat 20. wyjechał do Palestyny.

Kleinberger Chaskel, ur. 18 IV 1904 r. w Krakowie, stolarz, członek Poalej Syjon

Lewicy, 1 I 1925 aresztowany za działalność w „Jugent”. W drugiej połowie lat 20. wyje-
chał do Palestyny.

Rosenberg Leib (Leon), urzędnik bankowy, sekretarz pierwszego zarządu Żydow-

skiej Bibliteki Ludowej im. J.L. Pereca (1928).

CZESŁAW BRZOZA

151

W dniu 5 XII 1921 r. urządzili z ramienia lewicy Jakub Kenner, Salamon

Merkin f[alse] Maks Erick

– słuchacz praw i Aron Lobzower recte Kleinberg

f[alse] Awigdor

wiec, w który wzięli udział przeważnie członkowie rozwią-

zanego „Jugendu”. Na wiecu referowano na temat: „Szkoła klasy pracującej”
– „Stanowisko prawne naszej szkoły” – „Szkoła socjalistyczna musi być dziełem
klasy robotniczej”, przy czym myśl wytyczna referatów odpowiadała programo-
wi Wszechświatowego Związku Komunistycznego Poale-Syjon, streszczającego
się w żądaniach utrzymania szkolnictwa żydowskiego przez państwo, z wyklu-
czeniem jakiegokolwiek nacisku opieki religijnej, a natomiast uzależnienia tegoż
szkolnictwa od tzw. Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej,

będącej or-

ganizacja proletariacką. W dniu 17 XII 1921 r. urządziła lewica pod płaszczy-
kiem Rady Zawodowej Sekcji Grup Młodocianych Robotników wieczorek ku
uczczeniu 4. rocznicy śmierci wybitnego działacza poalesyjońskiego Borucho-
wa, w którym wzięło udział około 550 osób, przeważnie młodzieży oraz byłych
członków rozwiązanego „Jugendu”. Na wieczorku wygłosili referaty wymienieni
przy wiecu z 5 XII 1921 r. działacze.

Z końcem roku 1921 uruchomiła lewica wydawnictwo p[od] n[azwą]

„Die Jugend-Fuhn” (Sztandar Młodzieży), miesięcznik wydawany w żargonie
pod redakcja Abrahama Kleiberga i pod administracją Jakuba Alstera przy uli-
cy Krakowskiej L. 35. Miesięcznik ten wychodził do maja 1923 r.

Z końcem

kwietnia 1922 r. podjęła lewica z Kennerem na czele intensywne przygotowania
do obchodu święta pierwszomajowego, wydając pierwszomajowy numer mie-
sięcznika „Die Jugend-Fuhn” oraz okolicznościowe odezwy, które w ilości 200
sztuk rozkolportowane zostały na miejscu, a 800 sztuk wysłano do Warszawy.
W obchodzie pierwszomajowym wzięło udział około 300 osób, przeważnie mło-
dzieży i b. członków rozwiązanego Stowarzyszenia „Jugend”. Po okolicznościo-
wych referatach uformował się pochód, w którym niesiono tablice z napisami:
„Precz z burżuazją”, „Precz z militaryzmem”, „Żądamy uwolnienia więźniów

Merkin Salomon, ps. Maks Erik, ur. w 1898 w Sosnowcu, literat, słuchacz Wydzia-

łu Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, podchorąży rezerwy WP, działacz Poalej Syjon
Lewicy i Stowarzyszenia „Jugent”.

Lobzower Aron recte Kleinberg false Awigdor, ur. 26 IV 1896 w Prądniku Czer-

wonym, handlowiec, działacz Poalej Syjon Lewicy i Stowarzyszenia „Jugent”.

CISzO (Centrale Jidysze Szul Organizacje – Centralna Żydowska Organizacja Szkol-

na) – w okresie międzywojennym największa żydowska centrala szkolna, znajdująca się pod
wpływami „Bundu” i Poalej-Syjon, sięgająca początkami 1905 r. Formalnie powołana do
życia w lipcu 1921 r. na zjeździe w Warszawie do opieki nad szkołami, w których jedynym
językiem nauczania był żydowski (jidysz). W procesie nauczania podkreślano w nich zna-
czenie świeckiej kultury żydowskiej, aspekty społeczne przy równoczesnym negowaniu
tradycyjnych wartości żydowskich oraz syjonizmu, a zwłaszcza znaczenia propagowa-
nego przezeń języka hebrajskiego. W 1925 r. Centrala posiadała 183 szkoły, do których
uczęszczało 20 942 uczniów.

Ostatni 5 (30) numer ukazał się z datą 2 V 1924 r.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

152

politycznych”. Pochód ruszył w kierunku Rynku Głównego, a po drodze, połą-
czywszy się z pochodem Żydowskich Związków Zawodowych („Bundu”), udał
się pod pomnik Mickiewicza. To były przejawy działalności zewnętrznej. Ale
oprócz tego zaznaczyła lewica wydatną działalność konspiracyjną, w rezultacie
której w omawianym powyżej czasokresie powstała w Krakowie nielegalna or-
ganizacja p[od] n[azwą] Związek Żydowskiej Robotniczej Młodzieży Marksy-
stycznej „Młodociani” w Polsce (Jüdischer-Verband „Jugend” in Polen), który
podpisał się na omawianych powyżej odezwach oraz pod artykułem wstępnym
1-szomajowego wydawnictwa „[Die] Jugend-Fuhn” (nr 5 z dn. 1 V 1922), za-
wierającym identyczną z odezwami treść, która bezsprzecznie wskazuje na ko-
munistyczny charakter Związku Marksystycznego „Jugend”, albowiem poszcze-
gólne ustępy wspomnianych odezw i artykułu wstępnego „[Die] Jugend-Fuhn”
opiewają następująco: „Międzynarodowy ruch robotniczy znajduje się obecnie
w najcięższej walce, na co wskazuje niedola dręczonych towarzyszy na Wę-
grzech, głos rozpaczy proletariatu w Jugosławii, Rumunii, Anglii, w koloniach
angielskich, a zwłaszcza w Palestynie, gdzie komunistyczny ruch poniósł licz-
ne ofi ary”. „W Polsce, gdzie wszystkie czarne duchy zjednoczyły się przeciwko
klasie robotniczej, jęczy proletariat pod uciskiem rozzuchwalonej reakcji. Boha-
terzy proletariatu jęczą po lochach więziennych, dozorowanych przez szlachtę i
żyjących z nią w miłej zgodzie zdrajców socjalistycznych. Nie tylko Polska, lecz
cała Europa zmieniła się w straszne więzienie, w którym poniewierają się i jęczą
tysiące starszych i młodszych rewolucjonistów. Niech zabrzmi zatem potężny
i odważny głos: «Protestujemy przeciw masowym aresztowaniom klasy robot-
niczej i żądamy natychmiastowego uwolnienia więźniów politycznych». Młody
Towarzyszu! Niechaj jęk braci i sióstr z więzień wniknie w twoje ogniste serce
i czystą duszę i pociągnie cię do walki o wolność i szczęście ludzkości. Porzuć
nadzieje przykładane do ewolucyjnego socjalizmu i wstąp do naszych szeregów!
Każde serce młode wypełnione nienawiścią do obecnego ustroju musi połączyć
się z nami. Każdy mózg młodociany musi myśleć marksystycznie. Każda młodo-
ciana ręka musi podnieść sztandar do walki przeciwko swoim ciemiężycielom”...
itd.... „Niech żyje międzynarodowy młodociany ruch rewolucyjny! Niech żyje
komunistyczna młodzież międzynarodowa”. – „Rewolucyjna Młodzieży! Już
prawie 5 lat minęło, jak proletariat rosyjski dzierży dumnie i wysoko sztandar
socjalrewolucyjny!”... Cała klasa robotnicza musi stanąć w obronie (zagrożonych
klęską głodu) Rad proletariatu rosyjskiego i ostatnim groszem dzielić [się] z gło-
dującą Rosją”... „Cześć wam męczennicy komunistycznego ruchu w Palestynie.
Pozdrawiamy was w waszej walce. W czasie gdy odkładacie kosy i sierpy, młoty
i kilofy i zgromadzacie się do demonstracji majowej, niech zabrzmi głos tysięcy
proletariackiej młodzieży: «Niech żyje żydowskie centrum robotnicze w Pale-
stynie! Niech żyje komuna żydowska! Niech żyje samodzielny marksystyczny
ruch robotniczy żydowski! Niech żyje wszechświatowy związek komunistycznej
młodzieży żydowskiej!»” itd....

CZESŁAW BRZOZA

153

Oprócz tego odezwa głosiła aktualne wówczas hasła III Międzynarodówki

o jednolitym froncie proletariackim, następnie wzywała do walki przeciw „zjed-
noczonej klice rabinów i księży zabiegających o utrzymanie sztucznej zapory
dzielącej polskiego od żydowskiego młodocianego robotnika” oraz do agitacji
„nieuświadomionych żydowskich marksystów między polską młodzieżą proleta-
riacką”, a w końcu do uświadamiania młodego żydowskiego pokolenia w duchu
wolności i żydowskiej kultury przez zakładanie domów zebrań dla dzieci robot-
ników żydowskich i przez ludowe szkoły wieczorowe, które winny być równo-
uprawnione.

Zreorganizowany na zasadach marksystycznych „Jugend” rozpoczął inten-

sywną działalność propagandową nie tylko wśród swoich członków, ale także
w Stowarzyszeniu Żydowskich Handlowców i Urzędników Prywatnych, które
w międzyczasie połączyło się z Centralnym Związkiem Pomocników Handlowych
przy Zrzeszeniu Urzędników Prywatnych (Sławkowska 6) oraz w Żyd[owskich]
Związkach Zawodowych, do których, jak to wyżej wyszczególniłem, przenio-
sła się w roku 1921 znaczna część członków rozwiązanego Stowarzyszenia ku
Kształceniu Żydowskich Młodocianych Robotników i Handlowców „Jugend”.
W rezultacie powstały w Związku Pomocników Handlowych oraz poszczegól-
nych Żyd[owskich] Zw[iązkach] Zaw[odowych] tak zwane Grupy Marksystycz-
ne, hołdujące programowi III Międzynarodówki. Za miejsce zebrań obrał sobie
nielegalnie istniejący „Jugend” lokal Eksternatu dla Najbiedniejszej Dziatwy Ży-
dowskiej przy placu Wolnica L. 4, gdzie prawie codziennie odbywały się czy to
schadzki, czy też zebrania lub odczyty. W międzyczasie, tj. w drugiej połowie
czerwca 1922 r. odbyła się w Berlinie tzw. VI konferencja Wszechświatowego
Związku Komunistycznego Poale-Syjon przy udziale 30 delegatów, która po-
twierdziła stanowisko Biura Związku w sprawie warunków przystąpienia do III
Międzynarodówki i uchwaliła nie rozwiązywać swej organizacji. W konferencji
tej brała również udział delegacja Kominternu, która wobec wzmiankowanych
uchwał postawiła nowe warunki przyjęcia Poale-Syjonu do III Międzynarodów-
ki. Warunki te jednak Konferencja odrzuciła, ponieważ nie odpowiadały one po-
zytywnemu stanowisku Poale-Syjonu do palestynizmu i nie dawały gwarancji
dla wypełnienia zadań żydowskiego ruchu robotniczego. Pomimo negatywnego
załatwienia sprawy przystąpienia do III Międzynarodówki – Poale-Syjon w dal-
szym ciągu zachowała swój komunistyczny charakter i kierunek.

W tym kierunku też postępowała dalsza działalność Poale-Syjonu lewicy

w Krakowie, która propagując program i hasła komunistyczne zachowała swój
samodzielny charakter, co zwłaszcza uwydatniło się przy wyborach do Sejmu,
podczas których organizacja krakowska podjęła samodzielną akcję, wystawiając
w okręgu nr 41 Kraków-Miasto swoje własne listy kandydatów pod przybraną na-
zwą Żydowski Robotniczy Komitet Wyborczy.

Na liście tej znajdowali się Lew

Była to lista nr 11.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

154

Izaak vel Icek Juda

– pracownik biurowy, radny z Warszawy, zam[ieszkały]

tamże przy ulicy Leszno L. 76, Rafałkes Nachum Jakub

– adwokat, radny

z Warszawy, zam[ieszkały] tamże przy ulicy Śliskiej L. 4, Buksbaum Antoni
(Natan)

– dziennikarz ze Lwowa, zam[ieszkały] tamże przy ulicy Rzeźnickiej

L. 9. Cała akcja wyborcza zaznaczyła się kilku zgromadzeniami przy udzia-
le około 250 do 300 osób, na których przemawiali Kenner Jakub, Izaak Lew,
dr Mendel i Salomon Merkin ps. Maks Erick, którzy zwalczali kandydatury
żydowskiego bloku narodowego. W rezultacie przy wyborach padło na listę
lewicy 108 głosów.

Lew (Icek Juda) Izaak Icchok, ur. 1891, nauczyciel i urzędnik warszawski, dzia-

łacz poalejsyjonistyczny, delegat żydostwa z Królestwa Polskiego na konferencję Żydow-
skiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon w Rosji (1915), członek War-
szawskiej Rady Delegatów Robotniczych (1918-1919) i stołecznej Rady Kasy Chorych
(od 1922), przewodniczący warszawskich klubów radzieckich Poalej Syjon i Poalej Syjon
Lewicy (1919-1934), kandydat na posła do Sejmu Ustawodawczego i do sejmu I, II i III
kadencji, członek Komitetu Centralnego Poalej Syjon Lewicy, członek Centralnego Komi-
tetu Żydowskiej Organizacji Szkolnej (1925-1926), delegat na X Światową Konferencję
Poalej Syjon Lewicy w Tel-Avivie (1937). Podczas II wojny światowej mieszkał w Pale-
stynie, gdzie wchodził w skład Komitetu Ogólnego Żydostwa Polskiego. Zmarł w 1956 r.

Rafałkes Nuchum Jakub (w Izraelu: Nachum Nir), ps. Nir, ur. 17 III 1884 w War-

szawie, adwokat i dziennikarz, słuchacz uniwersytetów w Warszawie, Zurychu, Peters-
burgu i Tartu (Dorpacie), działacz Poalej Syjon i Poalej Syjon Lewicy, współtwórca
Światowego Żydowskiego Socjalistycznego Związku Robotniczego Poalej Syjon (1907),
kandydat do IV Dumy Państwowej z Warszawy (1912), przedstawiciel Poalej Syjon przy
Ogólnorosyjskiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (1917), działacz środo-
wisk żydowskich w Kijowie (1917-1918), kandydat na posła do Sejmu Ustawodawczego
i sejmu I kadencji (1922), wydawca lub redaktor czasopism „Der Junger Kemfer” (1919)
i „Dos Jidysze Wort”, radny miejski w Warszawie (1919-1922), kandydat do Rady War-
szawskiej Gminy Wyznaniowej (1924). W 1925 r. wyemigrował do Palestyny, gdzie był
m.in. przywódcą partii robotniczej Achdut Ha-Awoda, członkiem rady miejskiej w Tel
Avivie, a po utworzeniu państwa Izrael długoletnim członkiem i wiceprzewodniczącym
Knesetu oraz działaczem Robotniczej Partii Izraela (Mapai). Autor wspomnień Erszte jorn
(1960). Zmarł w 1968 r. w Ramat-Gan.

Buksbaum Antoni Natan, ur. 1890 we Lwowie, absolwent uniwersytetów we

Lwowie i Wiedniu; dziennikarz, działacz robotniczy i związkowy, jeden z przywódców
Poalej Syjon Lewicy; po I wojnie światowej propagator świeckiego szkolnictwa w języ-
ku żydowskim, uczestnik zjazdu założycielskiego i członek Zarządu Głównego CISzO,
w którym kierował resortem opieki prawnej nad szkołami żydowskimi, radny m. Warsza-
wy (1927-1934), długoletni członek prezydium Związku Literatów i Dziennikarzy Ży-
dowskich w Warszawie, kandydat na posła do sejmu I, II i III kadencji z list okręgowych
i państwowych swej partii, redaktor i wydawca pism partyjnych i pedagogicznych, m.in.
„Arbeter Cajtung” i „Szul Wegen”, uczestnik Żydowskiego Kongresu Robotniczego w
Warszawie (1928), delegat na X Światową Konferencję Poalej Syjon Lewicy w Tel Avivie
(1937), autor licznych artykułów i broszur poświęconych żydowskiemu ruchowi robotni-
czemu. Zamordowany w latach II wojny światowej.

CZESŁAW BRZOZA

155

Jak wykazuje wynik wyborów, utraciła organizacja krakowska Poale-Syjon

lewica w czasie od 1920 roku znaczną ilość członków, ponieważ część z nich,
obawiając się konsekwencji konspiracyjnej działalności, odsunęła się od współ-
pracy w partii, a druga część radykalnie usposobiona, widząc niezdecydowany
stosunek Wszechświatowego Związku Komunistycznego Poale-Syjon do III
Międzynarodówki, przeszła do organizacji komunistycznej.

Ze względów konkurencyjnych zatem zmieniła organizacja krakowska swój

stosunek do tut[ejszej] organizacji komunistycznej, a zwłaszcza do Związku Mło-
dzieży Komunistycznej, któremu w międzyczasie udzieliła na schadzki lokalu
w Eksternacie dla Najbiedniejszej Dziatwy Żydowskiej. Następnie jednak usunę-
ła się Poale-Syjon lewica od ścisłej łączności z organizacją komunistyczną, a całą
uwagę skierowała na nielegalnie istniejący związek żydowskiej robotniczej mło-
dzieży marksystycznej „Jugend” oraz na Związek Zawodowy Służby Domowej
i Robotników Dziennych. Na zmianę stosunku wpłynęło również przeniesienie
Jakuba Kennera, gorącego zwolennika orientacji komunistycznej, do Warszawy.
W tym czasie na czele Poale-Syjon lewicy w Krakowie stali: dr Józef Margulies,
Markus Betz, Baruch Bursztyn

i Chaskiel Kleinberger, a sama organizacja li-

czyła około 150 członków. Działalność organizacji polegała na urządzeniu wy-
kładów i odczytów [o] treści uświadamiającej w duchu marksystowskim oraz [o]
treści naturalistycznej (teoria Darwina itp.) urządzanych dla członków Związku
„Jugend” oraz członków i zwolenników partii.

Odnośnie do „Jugendu” liczba członków tegoż w okresie od wyborów aż do

końca 1924 roku wahała się od 70 do 150, na czele których stali Leon Rosenberg,
Jakub Alster, Baruch Bursztyn, Chaskiel Kleinberg, Izrael Rosengarten

i Ka-

rol Melzer, a głównym prowodyrem z ramienia Poale-Syjon lewicy był Markus
Hirsch Betz.

Z działalności „Jugendu” w okresie od roku 1922 zasługują na uwagę na-

stępujące szczegóły. Poza odczytami i wykładami, urządzanymi prawie każde-
go wieczora w wzmiankowanym powyżej Eksternacie, uczestniczył „Jugend”
w dniu 9 XI 1924 r. w manifestacji żałobnej urządzonej na grobie Pejsacha Lein-
manna, zabitego w czasie wypadków krakowskich 6 XI 1923 r. Z końcem grudnia
1924 r. urządził „Jugend” obchód 20-toletniej rocznicy założenia Stowarzyszenia
„Jugend”. Z okazji tej zwołany został do Krakowa zjazd, który rozpoczął się dnia
20 grudnia 1924 r. w lokalu Eksternatu dla Najbiedniejszej Dziatwy Żydowskiej”

Bursztyn Baruch ps. Awigdor, ur. 18 IX 1898 w Tarnowie, urzędnik prywatny,

członek Komitetu Lokalnego i Okręgowego Poalej Syjon Lewicy w Krakowie, działacz
Stowarzyszenia „Jugent”, członek pierwszego zarządu krakowskiego oddziału CISzO.

Rosengarten Izrael vel Ezriel vel Erich, ur. 11 III 1904 w Krakowie, krawiec

i kupiec, działacz Poalej Syjon Lewicy, 1 I 1925 r. aresztowany za działalność w „Ju-
gent”, współzałożyciel i długoletni prezes Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego
„Gwiazda”, prezes Czytelni Ludowej „Jedność”, kandydat do rady miejskiej w Krakowie
(1938).

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

156

i trwał do 1 I 1925 r. W dniu tym wkroczyły organa tut[ejszej] Ekspozytury [Po-
licji Państwowej] do lokalu „Jugendu” i przeprowadziły aresztowania. Po wkro-
czeniu zastano przy obradach Komitet Obwodowy, w skład którego wchodzili:
Amkraut Salomon

handlowiec, Bergmann Izaak handlowiec, Dünner Józef

Feiwel Hirsch

krawiec, Fischbein Izaak Leib

praktykant drukarski, Grünstein

Jozua

100

praktykant handlowy, Herzig f[alse] Freilehr Izydor praktykant handlo-

wy, Kurz Rubin Chaim

101

cholewkarz, Leibler Natan

102

handlowiec, Schächter

recte Gold Hersch

103

ślusarz, Bergmann Nachmann recte Neumann

104

krawiec,

Liebermann Wolf Hirsch

105

handlowiec, Kleinberger Chaskiel stolarz, Schmerler

f[alse] Rosenberg Juda Leib

106

urzędnik prywatny, Betz Markus Hirsch handlo-

wiec, Silberstein Jonas Wolf handlarz skórek, Liebermann Nachmann praktykant
krawiecki, Plafker Izrael

107

handlowiec, Steinhardt Zucker

108

cholewkarz i Ro-

sengarten Ezriel krawiec. Nadto znajdowała się w lokalu młodzież zgromadzona
w liczbie przeszło 40 osób. Podczas rewizji i dochodzeń nie zdołano wprawdzie
zebrać materiału dowodowego, który by świadczył o antypaństwowej działal-
ności „Jugendu”, atoli stwierdzono i udowodniono nielegalne istnienie i dzia-
łalność Związku „Jugend”, który pomimo rozwiązania go przez Dyrekcję Po-

Amkraut false Holländer Salomon, ur. 12 VII 1906 r. w Krakowie, pokostnik.

Dünner Józef (Josek), ur. 20 I 1906 r. w Krakowie.

Feiwel Hirsch, ur. 17 VII 1906 r. w Krakowie, pomocnik krawiecki i krawiec,

współzałożyciel Kuchni Robotniczej dla Bezrobotnych (1931).

Fischbein Izaak Leib, ur. 6 XI 1901 r. w Bochni.

100

Grünstein Jozue, ur. 26 I 1908 r. w Krakowie, członek zarządu Czytelni Ludowej

„Jedność” (1927).

101

Kurz Chaim Rubin, ur. 3 II 1899 r. w Rzochowej w pow. mieleckim, 1 I 1925 r.

aresztowany za działalność w Stowarzyszeniu „Jugent”.

102

Powinno być – Seibler Natan, ur. w 1892 r., handlowiec, 1 I 1925 r. aresztowany

za działalność w Stowarzyszeniu „Jugent”.

103

Gold recte Schächter Hersch, ur. 29 IX 1906 r. w Krakowie.

104

Bergman recte Neuman Nachum (Nachman), ur. 8 XI 1906 r. w Krakowie, kra-

wiec, 1 I 1925 r. aresztowany za działalność w Stowarzyszeniu „Jugent” i skazany na
dwa tygodnie aresztu za przynależność do nielegalnego stowarzyszenia, sekretarz zarządu
Czytelni Ludowej „Jedność” (1927), długoletni członek zarządu Żydowskiej Biblioteki
Ludowej im. J.L. Pereca, kandydat do rady miejskiej (1938).

105

Lieberman Wolf Hirsch, ur. w 1906 r., handlowiec, sygnatariusz listy wyborczej

Poalej Syjon Lewicy w Krakowie podczas wyborów do sejmu w 1928 r.

106

Schmerler false Rozenberg Leib Juda, ps. Leibek, Lajbek, ur. 30 VII 1902 r.

w Krakowie, urzędnik bankowy, 1 I 1925 r. aresztowany za działalność w Stowarzyszeniu
„Jugent” i skazany na cztery tygodnie ścisłego aresztu za kierowanie nielegalną organiza-
cją, członek Komitetu Lokalnego i Okręgowego Komitetu Poalej Syjon Lewicy, kandydat
do rady miejskiej (1938), członek komisji rewizyjnej Żydowskiej Biblioteki Ludowej im.
J.L. Pereca (1939), zastępca delegata na XXI Kongres Syjonistyczny (1939).

107

Plafker Izrael, ur. 15 XII 1901 r. w Krakowie.

108

Steinhardt Zuker, ur. 7 XI 1911 r. w Krakowie.

CZESŁAW BRZOZA

157

licji w kwietniu 1921 uiszczał aż do końca roku 1924 właścicielowi realności
H. Kellerowi

109

czynsz od lokalu zajmowanego w międzyczasie przez Eksternat

dla Najbiedniejszej Dziatwy Żydowskiej i przez Związek Zawodowy Służby Do-
mowej i Robotników Dziennych, który swoją fi rmą pokrywał nielegalne istnie-
nie i działalność „Jugendu”. W rezultacie uczestnicy zjazdu skazani zostali za
prowadzenie nielegalnego stowarzyszenia ewentualnie za należenie do niego na
karę więzienia od 1-go do 4-ch tygodni, a odnośnie do Związku Służby Domowej
i Robotników Dziennych postawiony został wniosek o zamkniecie lokalu.

Interwencja władz bezpieczeństwa odnośnie do nielegalnie istniejącego

Związku „Jugend” unicestwiła na pewien czas dalszą działalność Poale-Syjon
lewicy, tak że nawet w dniu 1 maja 1925 r. organizacja ta nie zdobyła się na urzą-
dzenie obchodu majowego.

Działalność Poale-Syjon lewicy ożywiła się nieco dopiero w drugiej po-

łowie 1925 r. W szczególności wznowił swą działalność „Jugend”, jednakowoż
w sposób ściśle zakonspirowany. Rozwiązany i pozbawiony lokalu, zaczął czy-
nić zabiegi o skupienie rozpierzchłych członków, co mu się też po części udało.
Akcję w tym względzie rozwinął Leon Schmerler false Rosenberg, który urządza
zebrania „Jugendu” (w lecie w parkach na Krzemionkach itp., w zimie w pry-
watnych mieszkaniach jugendowców). Jak wynika z zamieszczonego w organie
Poale-Syjon lewicy „Naje Arbeter Welt” nr 3/5 z dnia 5 II br. listu z Krakowa,
organizacja Poale-Syjon lewica prowadzi pomimo braku lokalu ruchliwą działal-
ność na terenie politycznym, zawodowym i kulturalnym, mając rzekomo zorga-
nizowanych 5 kół po 15 towarzyszy. Faktycznie czynnych członków liczy około
40-tu, liczba zaś sympatyków wynosi około 400-tu.

Obecnie na czele Komitetu Okręgowego i zarazem Lokalnego Poale-Syjon

lewicy stoją: dr Józef Margulies, adwokat zam[ieszkały] przy ulicy Szewskiej L. 9;
Boruch Bursztyn pseudo Awigdor kupiec Zamojskiego 46/II p.; Leon Schmerler
false Rosenberg urz[ędnik] pryw[atny] Brzozowa 16 (kieruje „Jugendem”).

Czynny udział w akcji organizacyjno-agitacyjnej Poale-Syjonu lewicy poza

Chasklem Kleinbergerem i Alsterem, którzy wyjechali ostatnio do Palestyny, bio-
rą nadto: Leon Betz

110

handlowiec Topolowa 32/I p.; Markus Hirsch Betz handlo-

wiec Topolowa 32/I p; Izak Bergbaum pseudo Harilon

111

handlowiec Skałeczna

L. 5; Jonas Silberstein handlarz skórek Estery L. 6; Lola Burg

112

krawczyni ul.

109

Keller Chuna, właściciel realności przy pl. Wolnica 4, w której mieściły się siedzi-

by licznych organizacji żydowskich, m.in. Stowarzyszenia „Jugent”.

110

Betz Leon ur. 27 X 1891 r. w Krakowie, brat Markusa Hirscha, skarbnik zarządu

Żydowskiej Kuchni i Herbaciarni Robotniczej, 1 I 1925 aresztowany za działalność w Sto-
warzyszeniu „Jugent”, członek komisji rewizyjnej Czytelni Ludowej „Jedność” (1939).

111

Pod adresem tym mieszkał Bergbaum Icek Wolf, ur. 1904, urzędnik prywatny,

działacz Poalej Syjon Lewicy.

112

Burg Lola (Sola), ur. 1906, bez zawodu, sygnatariuszka listy wyborczej Poalej

Syjon Lewicy w Krakowie podczas wyborów do sejmu w 1928 r..

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

158

Św. Józefa 40; Ezriel (Zrilek) Rosengarten, krawiec, b[yły] przewodniczący II
grupy krawców, Meiselsa 20; Natan Leibler [Seibler], handlowiec, Wawrzyńca 9
II p.; Herman Gold [Schächter recte Gold Hersch], blacharz, Krakowska 7/IV p.
(adres dla literatury – kolportaż), Natan Lieberman, Kupa 2 kolportaż; Abraham
Melzer, szewc, Wolnica 11.

Wszyscy wyżej wymienieni są inwigilowani stale przez tut[ejszych] wywia-

dowców i konfi dentów.

Organizacja prenumeruje czasopismo „Arbeiter Welt” w ilości 50 egzem-

plarzy i „Fraje Jugend” w ilości 60 egz., które rozszerza między swymi członka-
mi. W Zw[iązku] Zaw[odowym] Rob[otników] Przem[ysłu] Odzieżowego Grupa
II uzyskała Poale-Syjon lewica ostatnio 2 mandaty w zarządzie, w tym mandat
przewodniczącego dla Rosengartena Izraela.

Z organizacji członków organizacji Poale-Syjon lewicy podjęto również

ostatnio próby zreorganizowania nieczynnego od 2 lat Zw[iązku] Zaw[odowego]
Handlowców. Nadto zainicjowała lewica akcję około zorganizowania robotni-
ków zajętych [zatrudnionych] w fabrykach cukierków, którzy wybrali komitet
prowizoryczny, składający się wyłącznie z członków Poale-Syjon lewicy. Akcja
Poale-Syjonu lewicy w kierunku zorganizowania własnych związków zawodo-
wych spaliła jednak na panewce, gdyż Biuro Oświatowe (Kulturamt), widząc
opanowanie Zw[iązku] Zaw[odowego] Rob[otników] Przem[ysłu] Odzieżowe-
go II Grupa (Zw[iązek] „Igły”) oraz Tymczasowego Komitetu organizacyjnego
cukierników przez żywioły poalesyjonistyczne lewicowe i komunistyczne, roz-
wiązało powyższe organizacje i odmówiło członkom tychże wstępu do lokalu
Żyd[owskich] Zw[iązków] Zaw[odowych] (Krakowska 23). Również i zarząd
Zw[iązku] Urz[ędników] Pryw[atnych], mieszczący się przy ul. Sławkowskiej
L. 6, dowiedziawszy o organizowanym samorzutnie przez Poale-Syjon lewicę
związku handlowców podszywających się pod fi rmę Zw[iązku] Urz[ędników]
Pryw[atnych] (jako sekcja), zabronił organizowania tejże sekcji, a Dyrekcja Poli-
cji zabroniła urządzenia zgromadzenia publicznego tejże organizującej się sekcji
handlowców zapowiedzianego do sali restauracji „Astoria”.

W związku z bezrobociem podjęła lewica akcję o uzyskanie od Kahału za-

pomóg dla bezrobotnych, jednak w zabiegach tych została zdystansowana przez
Poale-Syjon prawicę, Poale Emune

113

i „Bund”, które uzyskały od Kahału 3000 zł

dla bezrobotnych. Konkurencja ta wywołała wielkie olbrzymie oburzenie w ko-
łach lewicy, które agitują wśród robotników, głosząc wersję, że wzmiankowane
3000 zł przeznaczone były dla Zw[iązków] Zaw[odowych] Grup] II, a nie dla orga-

113

Właściwie – Poalej Agudas Izrael, organizacja ortodoksyjna, która żywszą działalność

rozpoczęła w 1926 r. wśród robotników oraz młodzieży robotniczej, kładąc główny nacisk na
wychowanie w duchu religijnym, działalność kulturalno-oświatową oraz pomoc w tworzeniu
warsztatów pracy. W początkach 1926 r. oddział krakowski liczył ok. 300 członków. W skład
zarządu wchodzili prezes i sekretarz – Szachne Fränkel oraz wiceprezes – Saul Lachter. Orga-
nizacja nie wywierała większego wpływu na inne stowarzyszenia i grupy społeczne.

CZESŁAW BRZOZA

159

nizacji polit[ycznych]. Z okazji akcji ratunkowej dla prasy partyjnej zebrała orga-
nizacja krakowska 109 zł. Na wiecu urządzonym przez organizację syjonistyczną
wspólnie z Poale-Syjonem prawicą celem utworzenia Ligi dla Pracującej Palestyny
spowodowali członkowie lewicy awanturę, domagając się przemówienia w języku
żydowskim oraz krytykując działalność inicjatorów Ligi dla Pracującej Palestyny.
Ostatnio wyjechali do Palestyny Kleinberg Chaskiel i Alster Jakub Sonnenschein
wybitni działacze partyjni. Z okazji tej urządziła organizacja wieczorek pożegnalny,
w którym wzięło udział około 150 osób, członków i sympatyków Pc.

114

W styczniu

1926 r. urządziła organizacja odczyt pt. „Krym a Palestyna”, wygłoszony przez
Józefa Rosena z Warszawy. Treść odczytu odpowiadała w zupełności stosunkowi
Poale-Syjonu lewicy tak do Palestyny, jako też do Kominternu, zawierała bowiem
myśl przewodnią, według której ani Palestyna, ani Krym, tylko ogólnoświatowa re-
wolucja socjalna może spełnić żądania socjalne proletariatu żydowskiego w obec-
nych ciężkich czasach kryzysu ekonomicznego.

P o a l e - S y j o n p r a w i c a, która po V światowej Konferencji we Wied-

niu przyjęła nazwę: Niezawisła Żydowska Socjalno-Demokratyczna Partia Ro-
botnicza Poale-Syjon (popularnie: Żydowska Partia Niezawisłych Socjalistów),
przystąpiła następnie do Wiedeńskiej Wspólnoty Pracy. Na czele organizacji sta-
nęli: B. Locker

115

redaktor z Wiednia, dr Juris

116

redaktor z Nowego Jorku i poseł

dr Schipper z Polski. Siedzibą wszechświatowego komitetu Poale-Syjonu pra-
wicy stał się Londyn. W programie swym oprócz ewolucyjnego socjalizmu pod-
kreśliła prawica konieczność usprawnienia przede wszystkim polityki wszech-
żydowskiej, opartej zwłaszcza na współpracy z całym syjonistycznym odłamem
społeczeństwa żydowskiego oraz konieczność szerzenia języka hebrajskiego
w diasporze przez uwzględnienie go w szkołach, a w Palestynie przez uczenie go
jako języka narodowego.

114

Skrót od PC – Poalej Cjon, to jest Poalej Syjon.

115

Locker Berl, ur. 1887 w Krzywcu w Galicji, absolwent uniwersytetu w Czerniow-

cach, dziennikarz, współorganizator Poalej Syjon w Austro-Węgrzech, wydawca „Der
Jidiszer Arbeter” (1911-1914), od 1916 r. sekretarz biura Światowego Związku Poalej Sy-
jon w Hadze, a następnie przewodniczący Komisariatu Poalej Syjon Prawicy w Berlinie
i sekretarz organizacji Poalej Syjon w USA (1928-1931), wielokrotny delegat na Kongresy
Syjonistyczne, długoletni członek Actions Committeé i Egzekutywy Światowej Organiza-
cji Syjonistycznej, kandydat na posła do sejmu w 1922 r. Od 1936 r. mieszkał w Palestynie,
gdzie był m.in. przewodniczącym egzekutywy Agencji Żydowskiej (1948-1956) i Świato-
wej Organizacji Syjonistycznej (1951-1956) oraz posłem do Knesteu (1955-1961). Zmarł
1972 r. w Jerozolimie.

116

Dr Juris Abraham Samuel, dziennikarz, działacz polskiego, austriackiego, ame-

rykańskiego i palestyńskiego ruchu robotniczego, współpracownik m.in. syjonistycznego
„Narodu” (1929), wykładowca na Uniwersytecie Ludowym warszawskiej Organizacji Sy-
jonistycznej (1925), kandydat na posła do sejmu w 1922 r., wielokrotny delegat na Kon-
gresy Syjonistyczne, zastępca członka Rady Agencji Żydowskiej (1929-1931). W drugiej
połowie lat 20. mieszkał w Tel Avivie.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

160

W powyższym kierunku poszła dalsza działalność odłamu prawicowego

w Krakowie. Z braku lokalu, opanowanego przez lewicę, zaczęła zbierać się pra-
wica w Kahale, w lokalu biblioteki „Ezra” przy ulicy Krakowskiej L. 41 aż do
roku 1924, po czym przeniosła się do lokalu przy ulicy Zielonej 8, zajmowa-
nego przez Związek Robotników Niefachowych.

117

Wpływy prawicy, za którą

opowiedziało się około 50 członków macierzystej organizacji Poale-Syjon, były
słabe i nigdy się poważnie nie rozszerzyły, pomimo ożywionej działalności orga-
nizacyjnej. W okresie od kwietnia 1921 r. aż do wyborów r[oku] 1922 urządziła
prawica kilka odczytów na różne aktualne tematy, które między innymi wygłosił
dr Juris Abraham Samuel przybyły z Nowego Jorku.

W odczytach dra Jurisa wygłoszonych na temat: „Życie kulturalne i ekono-

miczne żydowskich mas w Ameryce” [24 XI 1921], „Światopogląd socjalistycz-
ny a kultura żydowska” [6 II 1922] i „Roman [Romaine] Roland w walce o nowy
światopogląd” [3 VI 1922] – brało udział od 60 do 120 uczestników. Odczyty te,
odpowiadające w treści duchowi orientacji Poale-Syjonu prawicy odnośnie do prob-
lemów palestyńskich i diaspory, miały na celu propagandę na rzecz Żydowskiego
Funduszu Narodowego i Banku Robotniczego. Nadto urządziła prawica kilka zgro-
madzeń, a między innymi w dniu 2 VI 1922 przy udziale 120 osób, na którym prze-
mawiali Amon

118

z Warszawy na temat: „Bilans Konferencji w Genui o [a] jednolity

front proletariatu żydowskiego”, Birnhack radny kahalny z Krakowa na temat: „Sy-
tuacja polityczna w kraju a nowa ordynacja wyborcza”, a dr Juris na temat: „Walka
o reformę Kahału”. Referaty odpowiadały znanemu stanowisku Poale-Syjon prawicy
w tych sprawach. Okazalej wypadł obchód pierwszomajowy w roku 1921, w którym
wzięło udział około 500 uczestników, a na którym przemawiali poseł dr Schipper
z Tarnowa i Birnhack z Krakowa oraz uchwalono rezolucję z potępieniem dla de-
strukcyjnej działalności III Międzynarodówki i z żądaniem [przyznania] narodowej
autonomii dla mniejszości narodowych w Polsce i swobodnej emigracji do Palestyny.
Natomiast słabo wypadł już obchód pierwszomajowy w roku 1922, gdyż brało w nim
udział tylko120 uczestników. Na obchodzie przemawiali Chaskiel Friedberg,

119

Cha-

117

Związek Robotników Niefachowych w Krakowie – organizacja utworzona z ini-

cjatywy Leona Böhma pod koniec 1922 r. Skupiała ok. 120-150 członków.

118

Według raportu policyjnego z 5 VI 1922 poszczególne zagadnienia referowali

Abraham Juris – „Bilans konferencji w Genui a jednolity front proletariatu”, dr Ignacy
Schipper – „Sytuacja polityczna w kraju a ordynacja wyborcza” i Naftali Birnhack „Nasza
walka o reformę kahalną” (APKr, StGKr – 133, k. 153).

119

Friedberg Chaskiel, ur. w 1897 r., kupiec, urzędnik prywatny, jeden z najaktyw-

niejszych działaczy krakowskich Poalej Syjon i Poalej Syjon Prawicy, członek Żydowskiej
Rady Narodowej Zachodniej Małopolski (1918-1919), przewodniczący Stowarzyszenia
„Jugent” (1918), współzałożyciel Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Siła”
(1922), kandydat na posła w 1928, przewodniczący Komitetu Okręgowego Poalej Syjon
Prawicy Małopolski Zachodniej, Śląska i Zagłębia Węglowego (1928). Zmarł w paździer-
niku 1937 r.

CZESŁAW BRZOZA

161

im Henig,

120

Naftali Birnhack i Szulim [Fryderyk] Freund, przy czym nie uchwa-

lono żadnej rezolucji.

W okresie wyborów do Sejmu zaznaczyła prawica ożywioną działalność,

urządzając kilka zgromadzeń przedwyborczych, w których wzięło udział od 150
do 200 uczestników. Do wyborów szła samodzielnie, nie łącząc się z żydowskim
blokiem narodowym pod nazwą Zjednoczony Komitet Wyborczy Poale-Syjon
i Cejrej Syjon. Nazwę tą przyjęła na skutek kompromisu, jaki nastąpił między
Poale-Syjonem prawicą a Cejrej Syjonem w Polsce. W okręgu wyborczym Kra-
ków-Miasto nr 41 wystawiła własną listę kandydatów

121

, na której znajdowali się:

Loker Berl redaktor z Warszawy zam[ieszkały] przy ul. Tłomackiej L. 6/8, Peker
Majer

122

lekarz z Warszawy zam[ieszkały] przy ul. Nowolipki L. 30, Meremiń-

ski-Kosowski Izrael

123

redaktor z Warszawy zam[ieszkały] przy ul. Nowolipki

120

Henig Chaim, ur. 3 III 1894 w Tarnowie, urzędnik prywatny, działacz Poalej Sy-

jon i Poalej Syjon Prawicy, członek Komitetu Lokalnego i sekretarz Komitetu Okręgowe-
go Małopolski Zachodniej, Śląska i Zagłębia Węglowego oraz członek Centralnego Ko-
mitetu Poalej Syjon Prawicy, współzałożyciel, wiceprezes i prezes Związku Robotników
Niefachowych, członek Komitetu Organizacyjnego Ligi Pomocy dla Pracującej Palestyny
(1925), współzałożyciel Towarzystwa „Centrala Kultury Żydowskiej” (1927), zastępca
członka Rady Agencji Żydowskiej (1931-1933), kandydat do rady miejskiej (1933), sekre-
tarz Towarzystwa „Krakowski Teatr Żydowski” (1934), delegat na XIX Kongres Syjoni-
styczny, członek komitetu przygotowującego Światowy Kongres Żydowski (1936), prze-
wodniczący krakowskiego oddziału Towarzystwa Popierania Szkolnictwa Żydowskiego
i Kultury Żydów („Szul-Kult”).

121

Była to lista nr 27.

122

Dr Peker Majer (Michał), ur. 7 VIII 1887 w Libawie, warszawski lekarz-interni-

sta, działacz społeczny i kulturalny, w pierwszej połowie lat 20. członek naczelnych władz
Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Ceirej Syjon i z jej ramienia delegat na XIII Kongres
Syjonistyczny, wydawca i redaktor partyjnego dwutygodnika „Befrajung” (1919-1925),
delegat Polski na II Wszechświatową Żydowską Konferencję Pomocy Socjalnej w Karlas-
badzie (1924), członek Centralnego Komitetu Poalej Syjon Prawicy (1925), kandydat do
sejmu (1922, 1928), kandydat na radnego warszawskiej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej
(1924), kandydat do rady miejskiej w Warszawie (1927), pierwszy prezes Związku Towa-
rzystw Opieki nad Sierotami Żydowskimi w byłej Kongresówce (1923), przewodniczący
warszawskiego oddziału Centrali Towarzystwa Opieki nad Dziećmi i Sierotami Żydowski-
mi (od 1923), działacz Towarzystwa Opieki nad Dziećmi i Sierotami „Centos”, wydawca
i redaktor miesięcznika poświęconego sprawom wychowania i opieki nad dzieckiem „Dos
Kind”, długoletni sekretarz warszawskiego oddziału Żydowskiego Towarzystwa Przyja-
ciół Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, członek centralnych władz Keren Hajesod,
Komitetu Organizacyjnego Wystawy Palestyńskiej w Warszawie (1925), Rady Naczelnej
Żydowskich Towarzystw Emigracyjnych (1926), przewodniczący Komisji Studiów do
Spraw Kolonizacji i Emigracji Centralnego Żydowskiego Towarzystwa Emigracyjnego
w Polsce (1937-1939) i komitetu organizacyjnego Kongresu Robotniczego do Walki z An-
tysemityzmem (1936). Do wybuchu wojny mieszkał w Warszawie.

123

Meremiński (Meremiński-Kosarski, w Izraelu – Merom) Israel, ur. 24 X 1891

w Rosji, dziennikarz, redaktor, działacz Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Ceirej Syjon,

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

162

L. 28, Juris Abraham Samuel zam[ieszkały] w Krakowie przy ul. Józefi ńskiej
L. 33 i Kohn Beniamin cholewkarz zam[ieszkały] w Krakowie przy ul. Augu-
stiańskiej L. 4. W rezultacie przy wyborach za listą tą padło 75 głosów.

Po wyborach ustała przez pewien czas zupełnie działalność organiza-

cji krakowskiej. Tymczasem w Berlinie z końcem lipca 1923 r. odbyła się tzw.
VI Światowa Konferencja Niezawisłej Żydowskiej Socjalno-Demokratycz-
nej Partii Robotniczej Poale-Syjon, która przyjęła nowe wytyczne wskazujące
na zupełne nachylenie się partii ku nacjonalistycznym odłamom społeczeń-
stwa żydowskiego. Wprawdzie Konferencja aprobowała przystąpienie partii do
II M[iędzynarodówki] w Hamburgu po automatycznym rozwiązaniu Wiedeńskiej
Wspólnoty Pracy oraz podniosła zarzuty przeciw ujawniającym się w organiza-
cji syjonistycznej prądom antydemokratycznym, a mającym na celu pozyskanie
plutokracji żydowskiej, mimo to uchwaliła syjonistyczną hebraizację proletariatu
żydowskiego w diasporze. Odnośny ustęp rezolucji w tej kwestii podkreśla, iż
język hebrajski winien być włączony do programu kulturalnego partii i winien
być wykładany w szkołach w takim stopniu, aby uczniowie oprócz żargonu wła-
dali nim jako językiem żywym. Natomiast wniosek wschodnioeuropejskich de-
legatów w sprawie zaprowadzenia wykładów żargonu w szkołach palestyńskich
konferencja odrzuciła większością 31 głosów przeciw 29. Nadto konferencja de-
batowała w sprawie fuzji z syjonistyczno-socjalistyczną partią Cejrej Syjon, re-
krutującą się ze sfer żydowsko-małomieszczańskich, jednak nie powzięła żadnej
decyzji, odkładając rozstrzygnięcie do następnej konferencji.

Nowe wytyczne nie ożywiły wcale działalności Poale-Syjon prawicy w Kra-

kowie, która po wspomnianej powyżej VI Konferencji Światowej nie zaznaczała
w dalszym ciągu przez dłuższy czas żadnej żywotności. Pewną minimalną czyn-
ność zaznaczyła organizacja dopiero w okresie od listopada 1924 do czerwca
1925 r. Z przejawów w tym względzie zasługują na uwagę następujące:

W dniu 22 listopada 1924 r. urządził Komitet Lokalny partii odczyt na temat

„Sytuacja w ruchu światowym Pole-Syjon a widoki pracy palestyńskiej”. Odczyt
wygłosił B. Mathin z Warszawy przy nielicznej garstce uczestników. W dniu 29
VI [IV] 1925 urządziła żydowska młodzież rękodzielnicza grupująca się w łonie
Poale-Syjon prawicy wieczór ku czci [Ferdinanda] Lassala, na którym referował
przew[odniczący] Komitetu Lokalnego Schlang Maks

124

wobec 30 zebranych

a następnie Poalej Syjon Prawicy, kandydat do sejmu w 1922 r., od 1924 r. mieszkał w Pa-
lestynie; wielokrotny delegat na Kongresy Syjonistyczne, członek Actions Committeé,
od 1929 r. członek centralnych władz Powszechnej Organizacji Robotników Żydowskich
w Ziemi Izraela (Histadrut), współtwórca Ligi Pomocy dla Pracującej Palestyny w Polsce
(1931), zastępca członka Rady Administracyjnej (1931-1933). Autor wspomnień opubli-
kowanych pośmiertnie w Izraelu. Zmarł w 1976 r. w Tel Avivie.

124

Schlang Meilech (Maks), ur. 2 V 1904 r. w Krakowie, krawiec, współzałożyciel

krakowskiego oddziału Ligi Pomocy dla Pracującej Palestyny” (1925), prezes Komitetu
Lokalnego Poalej Syjon Prawicy i Związku Robotników Niefachowych.

CZESŁAW BRZOZA

163

słuchaczy. W związku z obchodem 1 maja 1925 r. urządził Komitet Lokalny
ze Schlangiem, Freundem i Wellnerem na czele zebranie przy udziale około
60 osób oraz kolportował odezwy wydane przez Centralę w Warszawie pt.:
„Do żydowskich mas robotniczych”, w których poruszano międzynarodową
solidarność robotniczą oraz domagano się żydowskiej autonomii w ramach
państwowości polskiej. W dniu 16 V 1925 r. urządził Komitet uroczystą akade-
mie żałobną w rocznicę śmierci Józefa Chaima Brennera,

125

na której referował

prof. Mifeles. Poza tym urządził Komitet kilka odczytów poświęconych kultu-
rze hebrajskiej.

Od czerwca 1925 r. przerwała organizacja znowu swoją żywotność przez

[na] dłuższy czas, pomimo że w drugiej połowie 1925 r. odbyła się w Wiedniu VII
Światowa Konferencja Niezawisłej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej
Poale-Syjon, która powinna była wywołać pewne zainteresowanie i przejawy ży-
wotności Komitetu Lokalnego w Krakowie. VII światowa Konferencja bowiem
uchwaliła i aprobowała zupełne połączenie się ze socjalistyczno-syjonistycznym
Cejrej Syjonem i przyjęła nazwę Zjednoczenie Żydowskiej Socjalistycznej Partii
Robotniczej Poale-Syjon.

Obecny stan organizacji Poale-Syjon prawicy w Krakowie przedstawia się

następująco: organizacja liczy około 50 członków i 250 zwolenników (sympa-
tyków), rekrutujących się przeważnie z przedsiębiorców i majstrów, którzy po-
przednio byli zwykłymi pracownikami lub pomocnikami rękodzielniczymi. Do
organizacji należy w znikomej ilości żydowska młodzież rękodzielnicza, dla któ-
rej od czasu do czasu urządzane są odczyty [o] treści kulturalno-społecznej.

Na czele Komitetu Lokalnego stoją Schalng Maks krawiec zam[ieszkały]

przy ul. Szerokiej L. 27 jako przewodniczący, Wellner Salomon zam[ieszkały]
przy ul. Stradom 27, Henig Chaim urz[ędnik] pryw[atny], zam[ieszkały] przy
ul. św. Kingi 2, Birnhack Naftali, Kohn Beniamin kuśnierz zam[ieszkały] przy
ul. Augustiańskiej L. 4, wszyscy jako członkowie. Wybitniejszymi działaczami
są: inż. Freund Fryderyk zam[ieszkały] przy ul. Sebastiana L. 20, Schein Salo-
mon malarz, zam[ieszkały] przy ul. Rękawka L. 15, Buchsbaum Salomon agent
zam[ieszkały] przy ul. Brzozowej L. 6, Friedberg Chaskiel kupiec zam[ieszkały]
przy pl. Wolnica L. 2 i Buchsbaum Salomea

126

zam[ieszkała] przy ulicy Wrze-

sińskiej L. 3. Wymienieni działacze interesują się żywo żydowskim ruchem po-
litycznym, uczestnicząc we wszelkich zebraniach żydowskich w charakterze ob-

125

Brenner Józef Chaim, ur. w 1881 r. w Nowych Młynach na Ukrainie, pisarz i pub-

licysta, działacz żydowskiego ruchu robotniczego w Białymstoku, Warszawie, Londynie
i Lwowie. Od 1909 r. mieszkał w Palestynie, gdzie był jednym z protagonistów ruchu socja-
listów-syjonistów, współpracownikiem licznych czasopism, współtwórcą partii Achdut Ha-
Awoda. Zamordowany w maju 1921 r. w Jaffi e podczas zamieszek arabsko-żydowskich.

126

Buchsbaum Salomea, krawcowa, długoletni sekretarz Związku Robotników Nie-

fachowych.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

164

serwatorów. W czasie wyborów do Kahału w roku 1924

127

organizacja krakowska

nie przyłączyła się do bloku syjonistycznego, deklarując swoje desinteresement
[désintéressement] w [dla] akcji wyborczej, natomiast poszczególni członkowie
organizacji oddali swe głosy na listę syjonistyczną.

Pod wpływem organizacji stoją: Związek Robotników Niefachowych za-

rejestrowany w Województwie 2 X 1922 r. L. 12661/3/prez. i kierowany przez
Goldmana Salomana

128

prezesa zam[ieszkałego] przy placu Nowym L. 7, Schön-

felda Mojżesza

129

jako sekretarza zam[ieszkałego] przy ul. Starowiślnej L. 31

i Buchsbaum Salomeę jako skarbnika zam[ieszkałą] przy ulicy Wrzesińskiej L.
3, który to Związek liczy około 60 członków i mieści się w lokalu przy ul. Zie-
lonej L. 8, następnie Stowarzyszenie Młodzieży Akademickiej „Chejrut”, liczące
37 członków z Herzem Aleksandrem Leonem

130

słuchaczem praw jako przewod-

niczącym, Weberem Aleksandrem

131

słuchaczem fi lozofi i jako zastępcą i skarbni-

kiem, mieszczące się przy ulicy Zielonej L. 8.

Poale-Syjon prawica posiada dość bogatą bibliotekę i czytelnię. W ostat-

nich czasach usiłowała zorganizować Związki Robotników Metalowych, Odzie-
żowych i Skórzanych, jednak nie doszło to do skutku z powodu trudności, jakie
wyłoniły się w związku z rejestracją bezrobotnych o zasiłki. Ogółem nie odgrywa
organizacja poważniejszej roli.

W C h r z a n o w i e

powstał Komitet Miejscowy partii Poale-Syjon w roku 1912, zatwierdzony p[od]
n[azwą] Stowarzyszenie Robotników Żydowskich Poale-Syjon reskryptem Na-
miestnictwa L XIII a. 990 z dnia 4 III 1912.

Założycielami Stowarzyszenia byli Bachner Korpel f[alse] Goldstein –

krawiec zam[ieszkały] w Chrzanowie, Rozner Markus – kupiec zam[ieszkały]
w Chrzanowie, Schorr Markus – krawiec zam[ieszkały] w Chrzanowie, obecnie
w Ameryce, Katz Wolf – szewc zam[ieszkały] w Chrzanowie, obecnie nie żyje.
Lokal Stowarzyszenia co pewien czas był przenoszony, mieszcząc się na prze-
mian w domu Nachsberga Saula przy alei Henryka, następnie u Kleina Lewka

127

Wybory do kahału odbywały się 18, 25 i 29 maja 1924 r. i zakończyły się zde-

cydowanym zwycięstwem ortodoksyjno-asymilatorskiego Żydowskiego Komitetu Oby-
watelskiego, z którym bez powodzenia usiłował konkurować syjonistyczny Zjednoczony
Związek Stronnictw Narodowo-Żydowskich, wspierany przez Poalej Syjon Prawicę.

128

Goldmann Salomon, krawiec, w latach 20. członek zarządu Związku Robotników

Niefachowych i krakowskiego oddziału Związku Zawodowego Robotników Przemysłu
Odzieżowego w Polsce. Według opinii policji członek lub sympatyk KPP.

129

Schönfeld Mojżesz, urzędnik prywatny, od 1925 r. członek zarządu Związku Ro-

botników Niefachowych.

130

M.in. prezes tego Stowarzyszenia (1926).

131

Weber Aleksander, ur. w Krakowie, słuchacz Wydziału Prawa (1921-1924) i Wy-

działu Filozofi cznego (1924) UJ.

CZESŁAW BRZOZA

165

przy ul. Mickiewicza, Tauzowicza Jana przy ul. Mickiewicza, a ostatnio u Selin-
gera Mendla przy al. Henryka. W roku 1912 Poale-Syjon liczył około 25 człon-
ków, a w latach 1913-1914 liczba ta wzrosła o 15 członków. Majątkiem Stowa-
rzyszenia były fundusze zebrane z odczytów i składek miesięcznych członków,
za które w roku 1913 zakupiono małą bibliotekę i otwarto czytelnię pozostającą
pod nadzorem Schorra Markusa.

Z chwilą wybuchu wojny światowej Stowarzyszenie przestało istnieć, a w ro-

ku 1919 przekazał Schorr bibliotekę Stowarzyszeniu „Jugend”, gdyż znaczna
część członków wyjechała za pracą poza granice Państwa Polskiego.

W takim stanie rzeczy rozłam na „prawicę” i „lewicę”, jaki miał miejsce

na V Światowej Konferencji w Wiedniu, nie wywarł lokalnie żadnego wpływu.
Jedynie byli członkowie stowarzyszenia Poale-Syjon chodzący luzem zaznaczyli
w poszczególnych okazjach sympatie do „prawicy”, z wyjątkiem Bachnera, który
jest jednym zwolennikiem „lewicy”.

Wymieniony Bachner, ur. w roku 1889 w Chrzanowie i tam przynależny,

zam[ieszkały] przy ul. Mickiewicza L. 425, wyznania mojż[eszowego], krawiec,
wolny [stanu wolnego], syn Szymona i Naschy, typ semicki, wzrost średni, śred-
niej budowy ciała, włosy c[iemny] blond, oczy szare duże, twarz pociągła, usta
średnie, czoło wysokie, wąs golony, zęby zdrowe, chód powolny, mówi po pol-
sku, żydowsku, niemiecku, poddany jest ścisłej inwigilacji.

Część zwolenników „prawicy” przystąpiła z końcem roku 1925 do Związku

Robotników Niefachowych, a część sympatyzuje i utrzymuje kontakt z miejsco-
wymi stowarzyszeniami syjonistycznymi.

Stojące w czasie istnienia stowarzyszenia Poale-Syjon pod wpływami tegoż

stowarzyszenia [Stowarzyszenie] Robotników Żydowskich „Jugend” założyli
w roku 1907 Blitzer Dawid – krawiec, zam[ieszkały] w Chrzanowie, obecnie
w Berlinie; Schorr Markus – krawiec, zam[ieszkały] w Chrzanowie, obecnie
w Ameryce i Friescher Józef – krawiec, zam[ieszkały] w Chrzanowie, obecnie
w Berlinie. Lokal Stowarzyszenia mieścił się początkowo w domu Rozenberga
Izaaka przy al. Henryka, następnie w domu Berla Józefa przy ul. Luszowskiej.

Do roku 1914 Stowarzyszenie liczyło około 25 członków, w czasie wojny

było nieczynne, zaś w roku 1919 liczba zwiększyła się o dalszych 25 członków.
Majątkiem Stowarzyszenia były fundusze zebrane tytułem wkładek miesięcz-
nych od członków oraz biblioteka odziedziczona po stowarzyszeniu Poale-Syjon,
a pozostająca pod zarządem Friedlendera Leopolda zam[ieszkałego] w Chrza-
nowie w Rynku. Od roku 1921 stał się „Jugend” terenem działalności komuni-
stycznej, którą członkowie Majer Abraham, Ornstein Natan Hirsch, Schneider
Salomon false Marmor i Marmor Szymon rozszerzyli na Zw[iązek] Zaw[odowy]
Rob[otników] Przem[ysłu] Odzież[owego] „Igła”, mieszczący się w tym samym
lokalu co „Jugend”. W rezultacie z początkiem roku 1924 tak Stowarzyszenie
„Jugend”, jako też Związek „Igła” opanowane zostały w zupełności przez ele-
menta komunistyczne.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

166

Represje policyjne zastosowane w listopadzie 1924 r. uniemożliwiły dzia-

łalność komunistyczną obu organizacji, przy czym książki z biblioteki zakwestio-
nowane przez P[olicję] P[aństwową] zostały oddane Prokuraturze w Krakowie,
część zaś pozostała u Berla Józefa, właściciela lokalu, jako zastaw za zaległy
czynsz za lokal.

W rezultacie Stow[arzyszenie] „Jugend” od miesiąca listopada 1924 r. nie

istnieje zupełnie.

W N o w y m S ą c z u

powstała miejscowa organizacja Poale-Syjon w roku 1905 pod nazwą Komitet Or-
ganizacji Poale-Syjon. Inicjatorem utworzenia Komitetu był Juda Knobel, obecny
handlarz win, zam[ieszkały] przy ul. Wałowej L. 1, oprócz którego w skład Komi-
tetu Organizacyjnego wchodzili Kluger f[al]s[e] Reich Meilech – malarz pokojo-
wy, zam[ieszkały] przy ul. Sobieskiego 18 i Lustig Eliasz – szklarz, zam[ieszkały]
przy ul. Piotra Skargi 8. Utworzony Komitet Organizacji Poale-Syjon liczył wów-
czas około 30 członków. Działalność Komitetu była ożywiona, w rezultacie czego
oprócz odczytów i zebrań zawiązane zostało w okresie od 1905 r. do 1919 r. kilka
stowarzyszeń kulturalno-oświatowych i społecznych jak: Stowarzyszenie Żydow-
skich Kobiet Pracujących „Judyta”, Stowarzyszenie „Hatikwach”, Stowarzyszenie
„Jugend” i Uniwersytet Ludowy im. Maksa Rosenfelda.

Rozłam Związku Poale-Syjon na V Wszechświatowej Konferencji we Wied-

niu w roku 1920 wywarł pewien skutek dopiero z początkiem roku 1922 w Ko-
mitecie Miejscowym, który rozpadł się na lewicę i prawicę. Za lewicą opowie-
dzieli się wszyscy członkowie Komitetu w liczbie około 50 wraz z przywódcami
Kaufteilem Jakubem Leibem – pom[ocnikiem] handlowym, zam[ieszkałym] przy
ul. Piotra Skargi 16, Rottenbergiem Herschem – pom[ocnikiem] handlowym,
zam[ieszkałym] przy ul. Pijarskiej 9 i Braunfeldem Izraelem – pom[ocnikiem] han-
dlowym, zam[ieszkałym] przy ul. Lwowskiej 438, którzy rozwinęli bezpośrednio
intensywną akcję o utrzymanie wpływów w wymienionych powyżej stowarzysze-
niach, co udało im się w zupełności. Prawica zaś, za którą opowiedzieli się tylko
wymienieni powyżej założyciele Komitetu Poale-Syjon Knobel, Meilech i Lustig,
nie ukonstytuowała się wcale z braku członków i zwolenników. Z tych względów
Knobel, Meilech i Lustig przystąpili ostatnio do organizacji „Hitachdut”.

Poale-Syjon lewica, podobnie jak w Krakowie, nie rozwinęła jawnej dzia-

łalności, ograniczając się do wystąpień na terenie podporządkowanych sobie
Stow[arzyszenia] „Hatikwach”, Stow[arzyszenia] „Jugend” i Uniwersytetu Lu-
dowego im. Maksa Rosenfelda. Wystąpienia te, zwłaszcza w pierwszych dwóch
stowarzyszeniach, doprowadziły do rozwiązania tychże przez władze w roku
1924, co uniemożliwiło dalszą akcję lewicy na pewien czas. Dopiero w grud-
niu 1925 r. zaznaczyła lewica pewną żywotność za inicjatywą Kaufteila Jakuba,
który przeprowadził rejestrację starszych członków Komitetu Organizacji Poale-
Syjon Lewicy na podstawie składanych deklaracji członkowskich. W rezultacie

CZESŁAW BRZOZA

167

zdeklarowało się około 40 członków. Zreorganizowany w ten sposób Komitet
zmienił dawną taktykę radykalną na umiarkowaną, unikając antypaństwowych
wystąpień. Zmiana ta nastąpiła na tle nieporozumień i tarć miedzy działaczami
Poale-Syjonu lewicy a działaczami miejscowej organizacji komunistycznej.

Oprócz wymienionych powyżej działaczy wybitny udział w organizacji bio-

rą: dr Holzer Schulim Schachne

132

– dependent adwokacki, zam[ieszkały] przy

ul. Lwowskiej 57 i rozwijający intensywną działalność kulturalno-oświatową
w Uniwersytecie Ludowym im. Maksa Rosenfelda, następnie dr Rafael Mah-
ler

133

– nauczyciel gimn[nazjalny] w Łodzi, zam[ieszkały] w czasie przyjazdów

do Nowego Sącza przy ul. Piłsudskiego L. 904/31 i występujący na odczytach
Un[iwersytetu] Lud[owego] im. Maksa Rosenfelda jako prelegent. Działacze ci
są przez miejscowe organa P[olicji] P[aństwowej] stale inwigilowani.

Działalność poszczególnych stowarzyszeń poale-syjonistycznych przedsta-

wia się następująco:

Stowarzyszanie Żydowskich Kobiet Pracujących „Judyta”, utworzone

w roku 1906 za inicjatywą Komitetu Organizacji Poale-Syjon, zarejestrowane
w miejscowym Starostwie pod L: 42221/06 w dniu 20 XII 1906 r. i mieszczące
się w lokalu Stowarzyszenia „Jugend” przy ul. Pijarskiej L. 6, nie zaznaczyło żad-
nej działalności z braku członków, w rezultacie czego kilka zwolenniczek tegoż
przystąpiło do Stowarzyszenia „Hatikwach”. Z początkiem r[oku] 1921 działacze
Poale-Syjon Kaufteil Jakub, Farber Mendel, Braun Chanine i Rottenberg Hersch
przystąpili do ponownego utworzenia stowarzyszenia „Judyta”, celem zrzeszenia
sług żydowskich. Ponieważ stowarzyszenie to po zorganizowaniu zaczęło swą
działalność przejawiać bez uprzedniego zarejestrowania w Starostwie, zostali
organizatorzy doniesieni do Prokuratury w Nowym Sączu za utworzenie niele-
galnego stowarzyszenia z § 287 u[kazu] k[arnego]. Jakkolwiek wskutek amnestii
sprawa sądowa została umorzona, mimo to Stowarzyszenie „Judyta” przestało
zupełnie istnieć.

Stow[arzyszenie] „Hatikwach”, utworzone w roku 1906 za inicjatywą Ko-

mitetu Organizacji Poale-Syjon, zarejestrowane w miejscowym Starostwie pod
L. 22083/06 w dniu 30 VI 1906 r. i mieszczącą się w Rynku L. 3, urządzało
wieczorowe kursa pisania, czytania i nauk ogólnych dla robotników i młodzieży
żydowskiej. W roku 1924 liczyło około 150 członków, przy czym w skład Za-

132

Holzer Schulim Schachne, ur. 23 III 1896 w Nowym Sączu, absolwent gimna-

zjum w Wiedniu (1915) i Wydziału Prawa UJ (doktorat 9 XI 1922).

133

Mahler Rafał, ur. w 1899 r. w Nowym Sączu, absolwent Uniwersytetu w Wied-

niu (1922) i wiedeńskiego seminarium rabinackiego, działacz Poalej Syjon, nauczyciel
w Łodzi i Warszawie, współtwórca Żydowskiego Instytutu Naukowego w Wilnie, współ-
wydawca czasopisma „Junger Historiker”. W 1937 r. wyemigrował do USA, a w 1950 r.
osiedlił się w Izraelu. Autor monumentalnej pracy w języku hebrajskim Historia narodu
żydowskiego – ostatnie stulecie (1956-1970). Zmarł w 1977 r. w Tel Avivie.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

168

rządu należeli [wchodzili]: Kaufteil Jakub jako przewodniczący, Beer Chaskiel
– pom[ocnik] handl[owy], zam[ieszkały] przy ul. Lwowskiej l. 56 jako zastęp-
ca, Majerfeld Hersch – pom[ocnik] krawiecki, zam[ieszkały] przy ul. Lwowskiej
jako sekretarz i Rottenberg Hersch jako skarbnik. W dniu 1 V 1922 członkowie
stowarzyszenia rozrzucali odezwy komunistyczne w związku z czym areszto-
wany został niejaki Schlachet Samuel recte Klein, a w czasie przeprowadzonej
rewizji w lokalu „Hatikwach” znaleziono większą ilość podartych odezw komu-
nistycznych. Wprawdzie dochodzenia sądowe zostały zaniechane wobec umiejęt-
nego tłumaczenia się przew[odniczącego] Kaufteila, który wyjaśniał, że odezwy
przynieśli członkowie z ulicy, niszcząc je następnie w lokalu na zlecenie Kauf-
teila, mimo to wskutek dalszej podejrzanej działalności stowarzyszenie zostało
zawieszone przez St[arost]wo pod L. 29/pr. w dniu 6 III 1924 r. Przeciw zawie-
szeniu wnieśli członkowie rekurs do Województwa [Urzędu Wojewódzkiego],
który dotychczas nie został rozstrzygnięty.

Stowarzyszenie „Jugend”, założone w roku 1907, zarejestrowane przez miej-

scowe Starostwo pod L. 6212/08 w dniu 29 II 1908 i mieszczące się przy ul. Pi-
jarskiej L. 6 prowadziło pracę oświatową wyłącznie wśród młodzieży żydowskiej.
W roku 1924 liczyło około 120 członków, przy czym w skład zarządu należeli:
Stern Aron – stolarz, zam[ieszkały] w Nowym Sączu, jako prezes, Stern Baruch
– pom[ocnik] zegarmistrzowski, zam[ieszkały] przy ul. Żywieckiej, jako zastępca,
Eisenbach Aron – pom[ocnik] handlowy, zam[ieszkały] przy ul. Sobieskiego L. 18,
jako sekretarz, Rosenfeld Józef – tokarz, zam[ieszkały] przy ul. Dunajewskiego,
jako skarbnik. Ponieważ stowarzyszenie przyjmowało i werbowało na odczyty żoł-
nierzy tut[ejszego] garnizonu, a członkowie obojga płci zachowywali się w lokalu
stowarzyszenia niemoralnie, zostało ono zawieszone przez miejscowe Starostwo
pod L. 169/pr. w dniu 31 XII 1924 r., a lokal opieczętowany.

Uniwersytet Ludowy im. Maksa Rosenfelda, założony w roku 1919 z inicjaty-

wy Komitetu Organizacji Poale-Syjon, zarejestrowany w miejscowym Starostwie
pod L. 40830/24 w dniu 25 IX 1924 r., mieścił się w lokalu Stowarzyszenia „Hati-
kwach” w Rynku L. 3, a po rozwiązaniu tegoż przeniósł się do lokalu syjonistycz-
nego stowarzyszenia „Ognisko Perec” przy ul. Grodzkiej L. 13. Działalność swą
zaznaczał przez urządzanie odczytów, prowadzenie własnej biblioteki, urządzanie
przedstawień amatorskich. Po rozwiązaniu Stowarzyszenia „Hatikwach” i Stowa-
rzyszenia „Jugend” skupili się członkowie tychże w Uniwersytecie Ludowym, któ-
ry zorganizował obecnie kursy oświatowe i odczyty. W skład obecnego Zarządu
wchodzą Rottenberg Hersch jako przewodniczący, Braunfeld Izrael jako zastępca,
Holzer Ferdynand – dentysta, zam[ieszkały] w Chełmcu, jako sekretarz i Mandel
Abraham – bez zajęcia, zam[ieszkały] przy ul. Lwowskiej jako skarbnik.

W T a r n o w i e

powstała miejscowa organizacja Poale-Syjon w czerwcu 1906 r. za inicjatywą
Buterfasa, kuśnierza, zam[ieszkałego] obecnie w Paryżu. W tym czasie liczy-

CZESŁAW BRZOZA

169

ła organizacja około 50 członków. Przed rozłamem na czele organizacji stali
dr Schüpper [Schipper] Ignacy – poseł i dr Spann Samuel.

134

Rozłam na V Wszechświatowej Konferencji we Wiedniu w roku 1920 wy-

warł pewien skutek dopiero w roku 1922 na miejscową organizację, która rozpad-
ła się na lewicę i prawicę.

Prawica, licząca około 100 członków na czele z posłem dr. Schüpperem, od

czasu rozłamu nie wykazywała większej żywotności, a członkowie tejże z bie-
giem czasu wstąpili do organizacji syjonistycznej.

Lewica, licząca około 50 członków na czele z Schüpperem Izaakiem – ka-

pelusznikiem i Nuchymem Einspruchem, stała się terenem agitacji i tarć między
zwolennikami przyjęcia 21 warunków przystąpienia Wszechświatowego Związ-
ku Poale-Syjon do III Międzynarodówki a przeciwnikami przyjęcia wymienio-
nych warunków. W rezultacie tego z końcem roku 1922 zlikwidowany został sto-
jący pod wpływami lewicy konsum robotniczy Poale-Syjon, a z początkiem roku
1923 zwolennicy przyjęcia 21 warunków w liczbie 15-tu członków odłączyli się
od lewicy i poczęli organizować koło KPRP. Na czele tego odłamu stał Aron
Mojżesz Wasserreich, odsiadujący obecnie karę więzienia w Wiśniczu za agitację
komunistyczną.

W międzyczasie wyłonił się z lewicy drugi odłam występujący przeciwko

wszelkiej koncepcji komunistycznej w organizacji. Zwolennicy tego umiarkowa-
nego kierunku w liczbie 15 przystąpili do miejscowego „Bundu”, przyjmując bez
zastrzeżeń jego program.

Właściwa organizacja Poale-Syjon lewicy liczy około 20 członków i ofi cjal-

nie nie występuje. Działacze jej Schüpper Izaak i Einspruch Nuchym z powodu
dochodzeń policyjnych odsunęli się od wybitniejszego udziału w życiu organi-
zacji, a miejsce ich zajęli obecnie młodzi członkowie: Glück Samuel, Schüler
Szymon, Bieder Izydor, Perlberger Chaim i Leder Izrael, inwigilowani przez or-
gana PP. Działalność lewicy ogranicza się do udziału w odczytach i zebraniach
Stowarzyszenia „Jugend”, stojącego pod wpływami lewicy oraz do kolportażu
organu „Die Freie Jugent” i „Warszauer Arbeiter Welt”.

Stojące pod wpływami lewicy Stowarzyszenie Robotników i Handlowców

Żydowskich „Jugend” powstało w roku 1910 za inicjatywą Grüna Mozesa – bu-
chaltera, zam[ieszkałego] obecnie w Ameryce, a zarejestrowane zostało w Na-
miestnictwie pod L. XIII.587 w dniu 8 II 1910. W owym czasie liczyło około 50
członków, a przed rozłamem w organizacji Poale-Syjon w roku 1922 około 120
członków. Obecnie liczy około 70 członków. Po zlikwidowaniu konsumu robot-
niczego Poale-Syjon odziedziczyło stowarzyszenie cały majątek konsumu.

134

Spann Samuel, ur. w 1881 w Tarnowie, adwokat, prezes gminy żydowskiej w Tar-

nowie, począwszy od 1913 r. uczestnik kolejnych Kongresów Syjonistycznych (m.in.
członek sądu kongresowego w 1927), założyciel biblioteki syjonistycznej w Tarnowie.
Zmarł w 1967 r. w Izraelu.

POALEJ SYJON W WOJEWÓDZTWIE KRAKOWSKIM DO 1926 ROKU...

170

„Jugend” opiera się na czterech kołach młodzieży żydowskiej, a to na kole

analfabetów liczącym 18 członków, kole przygotowującym młodzież do szkoły
przemysłowej liczącym 15 członków, kole uczni [uczniów] szkoły przemysłowej
liczącym 20 członków i kole samokształceniowym liczącym 15 członków.

W skład obecnego zarządu Stowarzyszenia „Jugend” należą [wchodzą]:

Kannengiser Juda – krawiec, zam[ieszkały] przy ul. Wojtarowicza L. 643 jako
przewodniczący, Woźnicer Joachim – pom[ocnik] handlowy, zam[ieszkały] przy
ul. Tuchowskiej L. 163 jako zastępca przewodniczącego, Silbermann Tobiasz
– krawiec, zam[ieszkały] przy ul. Lwowskiej jako sekretarz i Faber Izaak – cho-
lewkarz, zam[ieszkały] przy ul. Nowej L. 13 jako skarbnik.

K R A K Ó W, dnia 16 kwietnia 1926 r.

Naczelnik

Okr[ęgowego] Urz[ędu] Pol[icji] Polit[ycznej]

Otrzymują:
1) Wydz[iał] V K[omend]y Gł[ównej] P[olicji] P[aństwowej] w Warszawie
2) Wojew[ódzki] Wydział Bezp[ieczeństwa] na reskrypt z dnia 28 I 1926 r. L.T.B.53/26
3) Komenda P[olicji] P[aństwowej] Kraków-Miasto (Ref[erat] V)

CZESŁAW BRZOZA