plik

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Reformacja rozumiana szeroko jako sprzeciw wobec odstępstwa

chrześcijan od biblijnego modelu wiary i życia, zawitała na ziemi
angielskiej na długo przed wittenberskim wystąpieniem Marcina
Lutra. Szerokim echem odbiła się tam działalność Jana Wyclifa
(1320-1384) krytykującego nadużycia w Kościele, kwestionujące-
go autorytet papieża i domagającego się podporządkowania życia
duchowego wiernych samej tylko Biblii

. W ślad za nim poszli in-

ni. Lollardwie stanowili wpływowy ruch reformatorski inspirowa-
ny  zasadami  głoszonymi  przez  Wyclifa,  uniwersytety  angielskie
stały się miejscem intelektualnej kontestacji przeciwko Rzymowi -
John  Colet  (1467-1519),  Erazm  Desiderius  (1466-1536), William
Tyndale  (1494-1536)  reprezentowali  krąg  tzw.  „Reformatorów
oksfordzkich”.

Wystąpienia tych ludzi, oraz coraz bardziej na-

brzmiałe problemy natury społeczno-politycznej, stopniowo przy-
gotowywały grunt pod nową epokę w dziejach Albionu.

Wraz z rozszerzaniem się wpływów Reformacji kontynentalnej,

przenikające na Wyspę hasła protestanckie zrodziły u wielu wybit-
nych przedstawicieli angielskiego życia publicznego sympatie dla
przemian  religijnych.  Jednakże  losy  Reformacji  brytyjskiej  poto-
czyły się inaczej, niż to miało miejsce w Europie. W 1534 roku an-
gielski monarcha Henryk VIII wydał Akt Supremacji znoszący ju-
rysdykcję papieża nad Kościołem angielskim. Posunięcia te inspi-
rowane  wyłącznie  politycznymi  interesami  króla,  nie  wiązały  się
niestety z doktrynalną reformą Kościoła. Dlatego też zmiany reli-
gijne przeprowadzone za panowania Henryka zwykło się określać
mianem  Reformacji  politycznej

. Opublikowane w 1539 roku

Sześć Artykułów wskazują na to, iż pomimo zerwania z Rzymem,
Kościół anglikański wciąż pozostawał w tym okresie w doktrynal-
nej jedności z rzymskim katolicyzmem (zachowanie nauki o trans-
substancjacji, komunii pod jedną postacią, celibatu i spowiedzi).
Jednakowoż potężniejąca z dnia na dzień grupa brytyjskich prote-
stantów nie ustawała w wysiłkach szerzenia Słowa Bożego,

S. M. Houghton, Sketches from Church History, The Banner of Truth

Trust, Edinburgh 1980, ss. 66-67.

D. Woodard, Nasi bracia oddzieleni, IW PAX, W-wa 1972, s. 5.

E. E. Cairus, Christianity Through the Centuries, Zondervan Publishing

House, Grand Rapids, Michigan 1977, s. 356.

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

publikowania Biblii i literatury ewangelicznej. Zasady Reformacji
stały się na tyle popularne, że następca Henryka, Edward VI (1547-
-1553)  poparł  reformy  nauczania  kościelnego.  Odrzucono  Sześć
Artykułów  , dopuszczono  świeckich  do  kielicha,  zniesiono  obo-
wiązkowy  celibat  i zakazano  odprawiania  mszy  prywatnych.  Po-
nadto  wprowadzono  język  narodowy  do  liturgii,  oraz  wydano,
przygotowaną  przez  arcybiskupa  Canterbury  Tomasza  Cranmera,
Księgę Modlitwy Powszechnej (Book of Common Prayer – 1549).
W roku 1553 przy królewskiej aprobacie opublikowano nowy do-
kument doktrynalny Czterdzieści Dwa Artykuły Wiary, zawierający
protestancką naukę o zbawieniu.

Po śmierci Edwarda, tron angielski objęła Maria Tudor (1553-

-1558). Jej rządy prowadziły do ponownego narzucenia Anglii
zwierzchności papieskiej. Polityka ta spotkała się z ostrym sprzeci-
wem ze strony społeczeństwa i wielu urzędników Kościoła. W wy-
niku rozpętanego przez katolików terroru, około jedna czwarta
ogólnej liczby duchowieństwa została pozbawiona swoich funkcji

Dwustu protestanckich biskupów, uczonych i zwykłych wiernych
spalono na stosie za wiarę w Ewangelię. Wśród męczenników zna-
leźli się arcybiskup Cranmer, biskupi Latimer i Ridley

Elżbieta I panująca w latach 1558-1603 zerwała z polityką służ-

by  interesom  Rzymu  realizowaną  z fanatyczną  zaciętością  przez
Krwawą Marię. Opracowano nową edycję Modlitewnika, a w 1563
roku  parlament  zatwierdził  zrewidowaną  wersję  Czterdziestu
Dwóch Artykułów, które jako Trzydzieści Dziewięć Artykułów Wia-
ry stały się oficjalnym wyznaniem Kościoła Anglii. Dokument ten
inspirowany  w sposób  ewidentny  teologią  reformowaną  określił
istotę i charakter anglikanizmu, zapewniając mu stabilność doktry-
nalną na okres kilku następnych stuleci.

Względna normalizacja stosunków wewnętrznych, powstanie

wyznania  anglikańskiego,  oraz  sukcesy  polityki  zagranicznej An-
glii (np. pobicie Wielkiej Armady w 1588 r.) nie zaspokoiły w peł-
ni  pragnień  tych  spośród  wyznawców  Ecciesia Anglicana,  którzy
postulowali  konsekwentną  reformę  według  wzorca  danego
w szczerym Słowie Bożym. Doprowadziło to do powstania silnego
ruchu  w łonie  anglikanizmu,  jaki  ze  względu  na  swe  dążenie  do
oczyszczenia Kościoła z rzymskokatolickich naleciałości, określo-
ny został mianem ruchu purytańskiego

E. E. Cairus, op. cit, s. 360.

J. Atkinson, The History of Christianity,red. T. Dowley, Lion Publi-

shing, Tring 1987. s. 387.

J. I. Packer, Baker’s Dictionary of Theology, red. F. Harrison, Baker

Book House, Grand Rapids, Michigan 1988, s. 431.

iii

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

Pierwszy okres działalności purytan upływa pod znakiem walki

z rytualizmem i ceremonializmem w Kościele angielskim. Doma-
gają  się  oni  bowiem  zniesienia  przepychu  w liturgii,  odrzucenie
szat kapłańskich i zrezygnowanie z obcych Biblii obrzędów. Sprze-
ciwiają się również używaniu Modlitewnika zawierającego ich zda-
niem wyrażenia niezgodne z nauką Pisma Świętego. Spotykając się
z ostrą reakcją ze strony wyższej hierarchii Kościoła, ustanawiają
własne  nabożeństwa  gdzie  w prostocie  słuchają  Słowa  Bożego,
modlą się, śpiewają hymny i psalmy. Z czasem w kręgach purytań-
skich powstaje koncepcja „The gathered church”, „zgromadzonego
kościoła-zboru”,  złożonego  z ludzi  pragnących  oddawać  Bogu
cześć w społeczności szczerze wierzących. Kościół urzędowy do-
maga  się  od  purytan  bezwzględnego  podporządkowania  się  jego
zasadom  doktrynalnym,  mnożą  się  zakazy  działalności  religijnej
niezależnej  od  hierarchii.  Ustawa  z 1593  roku  („An Act  to  retain
the  Queen’s Majesty’s servants  in  due  obedience”)

, rozpoczyna

okres prześladowań. W obliczu takiej postawy władz, w obozie pu-
rytańskim dokonuje się rozłam na grupę konformistyczną (prowa-
dzącą swą działalność wyłącznie w obrębie struktury anglikań-
skiej) i na nonkonformistów, gotowych do posłuszeństwa Słowu
Bożemu na śmierć i życie.

Za nonkonformistami opowiadają się coraz szersze kręgi spo-

łeczne. Łączy ich wspólna teologia reformowana (mająca swe źró-
dło  w Reformacji  szwajcarskiej,  zwanej  też  genewską)  i wspólny
etos „religion of intensity”. Wśród nonkonformistów można jednak
dostrzec  zróżnicowanie  w zakresie  poglądów  na  temat  istoty
i ustroju Kościoła widzialnego. Część z nich opowiada się za orga-
nizacją prezbiteriańską (krajowa organizacja eklezjalna składająca
się ze zborów zarządzanych przez prezbiterów, którzy na szczeblu
centralnym formowali synod nadzorujący życie całej denominacji).
Inni, zwani independentami lub kongregacjonalistami, tworzą nie-
zależne  i autonomiczne  zbory  złożone  z ludzi  przyjętych  do  spo-
łeczności  po  złożeniu  osobistego  wyznania  wiary.  Pomimo  wielu
prześladowań, traktowania nonkonformistów jak pospolitych prze-
stępców, ich liczba stale się powiększa. Setki wierzących emigruje
do  Holandii  i Nowej  Anglii,  inni  decydują  się  na  pozostanie
w prześladującej ich Ojczyźnie.

H. Davies, The English Free Churches, Oxford Univ. Pres, London-New

York 1963, s. 45

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

Na początku XVII stulecia grupa ludzi wywodzących się z krę-

gów purytańskich podzielających biblijną naukę o „gathered
church”, uświadomiła sobie, iż jedyną nowotestamentową formą
wyznania wiary przy wstąpieniu do zboru jest chrzest wierzących.
Taki chrzest przyjął w roku 1609 Jan Smith, a następnie kilku jego
towarzyszy

W ten sposób w Londynie (Spitelfields) powstał

w 1612 r. pierwszy zbór baptystów. Ze względu na odżegnanie się
od kalwinizmu byli oni określam jako baptyści generalni (od „ge-
neral  redemption”,  nauki  mówiącej,  iż  Bóg  odkupił  w Chrystusie
wszystkich  ludzi,  a nie  tylko  wybranych,  jak  utrzymuje  kalwini-
styczna doktryna o „particular redemption”). Na jego czele stanął
Tomasz Helwys (1550-1616). W ślad za tym pojawiło się wiele no-
wych zborów baptystycznych wśród których w roku 1633 znalazł
się  pierwszy  zbór  baptystów  kalwinistycznych  czyli  partykular-
nych

. Panujące wówczas brutalne prześladowania nie stanęły na

przeszkodzie dynamicznemu rozwojowi ruchu baptystycznego.
Około roku 1660, a więc w niecałe pół wieku po powstaniu pierw-
szego zboru, w Anglii działało blisko 300 kongregacji baptystów

W roku 1643 tzw. Długi Parlament (1640-1660) zniósł urząd bi-

skupi w Anglii. Był to jeden z dowodów potęgi nonkonformistów.
Kolejnym  jego  posunięciem  było powołanie  Westminsterskiego
Zgromadzenia  Teologów  (Westminster  Assembly  of  Divines:
1643-1649),  któremu  powierzono  zadanie  zastąpienia  dotychcza-
sowych struktur Kościoła urzędowego, nauką i organizacją właści-
wą Reformacji genewskiej. W jego skład weszło 162 duchownych
i świeckich (121 teologów angielskich, 30 asesorów świeckich, 8
komisarzy szkockich i 3 pisarzy). Było ono nieomal jednolite pod
względem  wyznaniowym.  Poza  prezbiterianami  zasiadało  tam  je-
dynie 8 independentów

. Zgromadzenie opracowało Westminister-

skie  Wyznanie  Wiary  (Westminster  Confession  of  Faith  –  1646)
oraz  Duży  i Mały  Katechizm  (Larger  and  Shorter  Catechism
–  1647).  Wyniki  pracy  teologów  z Westminster  znalazły  gorące
przyjęcie wśród zborów wszystkich denominacji purytańskich. Na
dowód tego niech posłuży fakt, iż obok prezbiterianów, dla których
Westminster Confession stanowi jeden z podstawowych dokumen-
tów dokrynalnych, kongregacjonaliści i baptyści partykularni zaak-
ceptowali je nieomal w całości, inkorporując jego treść do swoich
wyznań  wiary:  do  Deklaracji  Wiary  i Ustroju  z Savoy  (1659

E. Hulse, An Introduction to the Baptists, Carey Publications Ltd, Hay-

wards Heath 1976, s. 25.

por. E. Hulse, op. cit, ibidem.

J. Briggs, The History of Christianity, s. 396.

E. E. Cairus, op. cit, s. 370.

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

— kongregacjonaliści) i do Londyńskiego Wyznania Wiary z 1677
i 1689 (kalwinistyczni baptyści). Westminsterskie Wyznanie Wiary
jest niewątpliwie najsłynniejsze i najpoważniejszą konfesją świata
anglosaskiego.
Po upadku Republiki Angielskiej i restauracji monarchii, dla non-
konformistów na powrót nastał tragiczny okres prześladowań. Par-
lament wydał szereg aktów prawnych zabraniających wszelkich
form aktywności religijnej poza Kościołem Anglikańskim

. Ów

zbiór przepisów zwany Kodeksem Clarendona spowodował usu-
nięcie z Kościoła 1603 pastorów

, brutalne traktowanie protestan-

tów i liczne niepokoje społeczne. Kres drakońskiemu ustawodaw-
stwu położyła Chwalebna Rewolucja 1688 roku, po której w 1689
roku nowo koronowany władca, holenderski kalwinista Wilhelm
III Orański, proklamował Akt o Tolerancji otwierający nowy okres
w dziejach angielskiego protestantyzmu.

III

Wśród  protestantów  od  początku  występowała  silna  tendencja  do
określania prawd biblijnych w postaci wyznań wiary. Począwszy od
Konfesji  augsburskiej (1530),  przez  Konfesje  helweckie (1536,
1566) w ten właśnie sposób deklarowali oni swoje poglądy. Rów-
nież angielscy baptyści opracowywali takie dokumenty doktrynal-
ne. W roku 1644 siedem londyńskich zborów baptystów partykular-
nych wydało Londyńskie Wyznanie Wiary, które następnie w 1646 r.
przedstawiono  parlamentowi  (pewne  poprawki  wniesiono
w 1651)

. Po ukazaniu się Westminsterskiego Wyznania Wiary, kal-

winistyczni  baptyści  chcąc  podkreślić  w ślad  za  kongregacjonali-
styczną Savoy Declaration of Faith and Order, jedność wiary z po-
zostałymi nonkonformistami, wydali w 1677 r. wyznanie wiary bę-
dące  baptystyczną  adaptacją  Westminster  Confession. Od  Konfesji
Westminsterskiej różni  się  ono  głównie  artykułami  o chrzcie
(chrzest  wierzących  przez  całkowite  zanurzenie),  zborze  (społecz-
ność tylko i wyłącznie ludzi świadomie wierzących), o stosunku do
państwa  (pełny  rozdział  kościoła  od  państwa)  i o tolerancji

M. Zins, Historia Anglii, Ossolineum, Wrocław, W-wa 1979, s. 285.

H. Davies, op. cit, s. 96.

E. Hulse, op. cit, s. 26, P. Masters, Background to the Confession (w:)
The Baptist Confession of Faith 1689, Updated with Notes by P. M.
Masters, A. Sword and Trowel Supplement, London 1981.

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

religijnej (całkowita wolność religijna dla wszystkich) - a więc po-
glądami charakterystycznymi dla baptystów

. Z uwagi na prześla-

dowania wyznanie to ukazało się anonimowo i w niewielkim nakła-
dzie. Dopiero po ogłoszeniu przez pierwszego z Wigów tolerancji
dla nonkonformistów, Zgromadzenie Ogólne Partykularnych Bap-
tystów obradujące od 3 do 12 września 1689 roku ogłosiło je pu-
blicznie

„Londyńskie Wyznanie Wiary przedstawione przez Starszych i Bra-
ci wielu zborów chrześcijan (ochrzczonych na wyznanie wiary)
miasta Londynu i kraju” zwane jest popularnie Londyńskim Wyzna-
niem Wiary z roku 1689

. Doczekało się ono kilkunastu wydań

w języku angielskim. Opublikowano je na przykład po hiszpańsku,
portugalsku, francusku, niemiecku, chińsku, zulu i rosyjsku. Obec-
nie, w trzechsetną rocznicę pierwszej oficjalnej edycji, ukazuje się
w języku polskim.

E. Hulse, An Introduction to the 1689 Reformation Today, 19 (1989),
Nr 109, s. 22.

1689 Confession, History, Evangelical Times, 23 (1989), Nr 9, s. 12.

J. Hoad, The Baptist, An Historical and Theological Study of the Bap-
tist Identity, Grace Publications, London 1986, s. 106.

vii