Emocje i procesy emocjonalne 
 
 
 
Źródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając 
otaczającą go rzeczywistość ustosunkowuje się do niej, cieszy się, martwi, kocha, smuci, 
gniewa, cierpi. 
To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do siebie samego, nazywamy emocjami  
i uczuciami. Procesy emocjonalne bywają regulatorami stosunków między człowiekiem  
a otoczeniem. Dzięki procesom orientacyjnym odzwierciedlamy otaczający nas świat, 
natomiast ustosunkowując się do świata nadajemy mu zabarwienie emocjonalne. 
 
Cechy procesów emocjonalnych. 
 
Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy. Są nimi znak emocji, 
intensywność procesów emocjonalnych i treść emocji. 
Znak emocji. Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb 
człowieka, wywołują emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występują w sytuacjach, gdy 
jednostka osiąga zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy 
organizmem a środowiskiem. Człowiek na ogół dąży do przeżywania uczuć pozytywnych, ma 
tendencję do zbliżania się bodźców, które wywołują te emocje. 
Emocje ujemne powstają wtedy gdy procesy regulacyjne ulegają zakłóceniom. Wszystko co 
utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia 
negatywne. Uczucia negatywne wywoływane są także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze 
powodują wtedy dezorganizacje zachowania jednostki, przeciwnie – mogą  ułatwiać 
mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, 
lęk, ucieczkę). Człowiek niekiedy nie potrafi zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji 
ujemnych. W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania 
innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako negatywne, 
a zatem staja się przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych. 
Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu 
nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji – od 
skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mogą być napad wściekłości, 
panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan śpiączki 
czy tez głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się  
w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także 
wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa 
wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej. 
Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego jednostka uczy się 
świadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć określone sygnały  
z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się  
różnicować emocje w aspekcie treściowym. 
 
Niektóre bodźce  łączące się z określonymi potrzebami mogą wywoływać określone stany 
emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane ze zmiana stopnia zawartości cukru 
we krwi powodują emocje głodu. Podobnie wraz z rozwojem doświadczenia człowiek uczy 
się  uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy emocjonalne wywołane specyficznie 
ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości, szacunku, władzy, sukcesu. 
 

Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami 
mobilizują do działania, kiedy indziej działanie to utrudniają. Uczeni zajmujący się badaniami 
procesów emocjonalnych stwierdzili, że zmiany zachodzące pod wpływem tych procesów 
obejmują cały organizm. 
 
Podłoże naurofizjologiczne procesów emocjonalnych. 
 
Trzewiowa teoria emocji. Już w XIX wieku zaobserwowano współwystępowanie zmian 
fizjologicznych i przeżyć emocjonalnych. Dwaj uczeni, William James i  Carl Lange, są 
twórcami tak zwanej trzewiowej teorii emocji. Sądzili oni, że zmiany fizjologiczne są 
pierwotne w stosunku do przeżyć emocjonalnych. Emocje powstają, ich zdaniem nie pod 
wpływem zmian fizjologicznych wywołanych przez te bodźce. James i Lange sformułowali 
pozornie paradoksalne twierdzenie „ nie dlatego płaczemy, że jesteśmy smutni, lecz jesteśmy 
smutni bo płaczemy”. Jako pierwotne występują zmiany w narządach, jako wtórne to 
uświadomieni ich sobie i przeżycie emocji.  
Teoria Jamesa i Langego wyrosła na gruncie psychologii introspekcyjnej. Dla jej twórców 
uświadomienie sobie zmian organicznych równało się przeżywaniu emocji. Teoria ta został 
skrytykowana przez W. B. Cannona, który słusznie zauważył, że te same zmiany organiczne 
występują przy przeżywaniu różnych treściowo emocji, a także,  że zmiany wywołane 
eksperymentalnie nie prowadza do przeżywania stanów emocjonalnych. 
Wzgórzowa teoria emocji. Cannon zwrócił uwagę na doniosłą role poniższych Pieter mózgu 
dla powstawania reakcji emocjonalnych. Wspólnie z Ph. Bardem opracował wzgórzową 
teorie uczuć, w której najważniejszą rolę w powstawaniu procesów emocjonalnych 
przypisano ośrodkom podkorowym, mieszczącym się w pniu mózgu, zwłaszcza we wzgórzu.  
Pobudzenie wywołane w receptorze przez bodziec przenosi się do wzgórza, gdzie nabiera 
ładunku emocjonalnego. Jest to możliwe dlatego, że we wzgórzu mieszczą się wzory 
specyficzne pobudzenia, jego aktywność jest hamowana przez korę. W momencie, gdy 
pobudzenie nabiera ładunku emocjonalnego, informacja zostają przeniesiona do kory, która 
przestaje wywierać hamujący wpływ na wzgórze. Wtedy od wzgórza biegną pobudzenia 
dwoma drogami- jedna do narządów wykonawczych (naczynia, mięśnie), druga do 
odpowiednich ośrodków w korze mózgowej.  
Dla pełnego przeżycia emocjonalnego konieczne są zmiany w korze i zmiany naczyniowo-
mięśniowe. Aktywizującą rolę w wystąpieniu procesu emocjonalnego spełnia wzgórze. 
Bardzo wiele elementów teorii Cannona-Barda zostało potwierdzonych przez współczesne 
badania neurofizjologiczne. 
Poglądy współczesne. Współcześnie uważa się, że różnym treściowo emocjom odpowiadają 
różne obszary regulujące zachowania emocjonalne. Regulacja ta dokonuje się przez ośrodki 
ułożone hierarchicznie w różnych piętrach mózgu. Dla wystąpienia procesu emocjonalnego 
konieczne jest pobudzenie wszystkich pięter. 
Koncepcja Konorskiego. Zdaniem Jerzego Konorskiego emocje różne po d względem treści 
powstają w odrębnych strukturach uformowanych hierarchicznie, posiadających część 
pobudzającą, odpowiedzialna za uruchomienie danej reakcji, i antagonistyczną część 
hamującą, odpowiedzialna za zniesienie lub przytłumienie danej reakcji. Stwierdzono także, 
że znak emocji zależy od pobudzenia odrębnych organizacji mózgowych. W układzie 
limbicznym i podwzgórzu istnieją obszary, których drażnienie jest źródłem odczuć 
pozytywnych i inne, których drażnienie wywołuje emocje negatywne. Intensywność emocji 
zależy również od stopnia aktywacji układu siatkowatego. Jest on jakby regulatorem dopływu 
energii. Wielkość tej energii zależy od stopnia pobudzenia układu siatkowatego. 
Rola kory mózgowej w powstawaniu emocji jest – zdaniem współczesnych badaczy – bardzo 
złożona. Kora odgrywa rolę mechanizmu ułatwiającego powstanie reakcji emocjonalnej, jest 

mechanizmem warunkującym precyzje i dobra organizacje reakcji oraz magazynem 
wyuczonych sposobów zachowania, które aktualizują się w odpowiedzi na działanie bodźców 
emocjonalnych. Człowiek jako jedyny przedstawiciel istoto żywych, przeżywa specyficzne 
rodzaje emocji, których źródłem jest kora mózgowa. 
 
Emocje pierwotne i emocje pośrednie 
 
Procesy emocjonalne zwierząt i człowieka przebiegają na podobnym podłożu biologicznym. 
Wspólny jest ich mechanizm neurofizjologiczny. 
Emocje u zwierząt. Istnieją jednak między nimi zasadnicze różnice. Emocje zwierząt 
powstają pod wpływem bodźców bezpośrednich, wiążą się z zaspokojeniem potrzeb 
biologicznych, takich jak potrzeba pokarmowa, wody, tlenu, snu, seksualna i inne. Emocje 
zwierząt istnieją tak długo, jak długo w polu zachowania istnieje przedmiot lub sytuacja, 
która je pobudziła. Zaspokojenie potrzeby staje się źródłem emocji pozytywnej, niemożność 
zaspokojenia wywołuje negatywna emocje. 
Emocje pierwotne. Emocje zwierząt nazywamy emocjami pierwotnymi. Charakterystyczną 
ich cecha jest to, że zwierze nie uświadamia sobie swoich emocji i ich związku z przeżytą 
sytuacja. Emocje pierwotne są aktywizowane głównie przez ośrodki podkorowe. Ośrodki te  
z kolei aktywizują korę i przenoszą pobudzenie do narządów wykonawczych. Z doświadczeń 
Barda wynika, że zwierzęta laboratoryjne pozbawione kory mózgowej charakteryzują się 
wyraźnym spadkiem wrażliwości na bodźce emocjonalne. Trzeba, na przykład, użyć bardzo 
silnych bodźców bólowych aby uzyskać stan słabego nie zadowolenia. Jeśli jednak usunie się 
zwierzęciu odpowiednie ośrodki podkorowe, następuje wzmożenie reakcji emocjonalnej, jest 
ona jednak mało precyzyjna. 
Emocje u ludzi. Różnica między emocjami zwierząt i ludzi wiąże się z wzrastającą  
u człowieka rolą kory mózgowej w procesach regulacyjnych. Wskutek wykształcenia się kory 
mózgowej możliwe było powstanie specyficznej dla człowieka  świadomości. Dzięki 
świadomości, emocje człowieka mają charakter społeczny, cechuje je poznawcza treść oraz 
intencjonalność. Człowiek reaguje nie tylko na zjawiska i przedmioty, ale także na myśl  
o nich. Rozumie on stosunek między sytuacja wywołująca emocje a przeżyciem 
emocjonalnym. 
Emocje pośrednie – uczucia. Te specyficzne ludzkie emocje nazywamy emocjami 
pośrednimi bądź uczuciami. 
Uczucia aktywizowane są na ogół przez korę mózgową. Jest to możliwe w związku  
z posiadaniem przez każdego człowieka doświadczenia indywidualnego. Fizjologicznym 
podłożem odrębnego dla każdej jednostki doświadczenia są odpowiednie połączenia w korze 
mózgowej. Pod wpływem bodźca, a na podstawie posiadanego doświadczenia, zostaje 
dokonana w korze mózgowej ocena bodźca jako pozytywnego lub negatywnego. Stanowi ona 
pierwsze ogniwo procesu uczuciowego. W zależności od oceny bodźca, pobudzenie zostaje 
przekazane do odpowiednich ośrodków podkorowych i wywołuje w nich stan aktywności, 
przekazany następnie do narządów wykonawczych. 
W takim ujęciu uczucia stanowią jakby wyższe piętro procesów emocjonalnych. Przeżywanie 
ich właściwie jest tylko człowiekowi, ponieważ reakcje uczuciowe powstają w oparciu  
o bodźce o zabarwieniu społecznym i wiążą się z wcześniejszym doświadczeniem jednostki. 
Małe dziecko dysponujące ubogim doświadczeniem społecznym, nie umiejące jeszcze 
mówić, doznaje emocji pierwotnych. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego, 
umiejętności obserwowania i nazywania przeżyć własnych i przeżyć innych ludzi, jednostka 
uczy się  uświadamiać sobie własne procesy emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy 
kocha, ale wie o tym. Potrafi ująć swe przeżycia w kategoriach słownych i włączyć je  
w system informacji o sobie. 

Panowanie nad emocjami. Potrafi także panować nad swymi emocjami i nie powodować się 
nimi w toku działania. O dojrzałości jednostki świadczy bogactwo jej życia uczuciowego, ale 
także umiejętność panowania nad emocjami. Dotyczy to zarówno sytuacji dnia codziennego, 
na przykład potrafimy obiektywnie ocenić prace koleżanki, mimo iż ta osoba nie jest dla nas 
sympatyczna, a także zachowań w sytuacjach trudnych. 
Matka lub opiekunka zaskoczona przez burzę mimo leku przed nią nie okazuje wobec dzieci 
będących z nią swego przerażenia. Przeciwnie, wykonuje szereg czynności, które zmierzają 
do jak najlepszego zabezpieczenia dzieci i siebie przed skutkami nawałnicy. 
Uczucia ludzi dorosłych, w przeciwieństwie do uczuć dziecka, odznaczają się dużą trwałością  
i są wyrazem ich ogólnego i świadomego stosunku do otaczającego świata. 
Ograniczenia w uświadamianiu procesów emocjonalnych. Uświadamianie sobie własnych 
procesów emocjonalnych ma jednak pewne ograniczenia. Nawet dorosły, dojrzały człowiek 
nie uświadamia sobie niekiedy własnych stanów emocjonalnych. Nie potrafi niekiedy 
połączyć doznań emocjonalnych z bodźcami, które je wywołały. Na zjawisko to zwracają 
uwagę Z. Freud i jego kontynuatorzy. Uważają oni, że człowiek nie uświadamia sobie tych 
stanów emocjonalnych, których doznawał we wczesnym dzieciństwie, a więc w okresie gdy 
jego  świadomość nie była dostatecznie rozwinięta. Przeżycia te tkwią w podświadomości 
jednostki i wpływają na jej zachowanie. 
Inni psychologowie uważają,  że nie uświadamiane są te przeżycia emocjonalne, których 
przezywanie łączy się z różnego rodzaju karami. 
Zniekształcenia orientacji w zjawiskach emocjonalnych mogą zdaniem Janusza 
Reykowskiego przybierać następujące formy: 
a)  człowiek nie zdaje sobie sprawy z wystąpienia emocji (np.: nie zauważa swego niepokoju, 

zaangażowania emocjonalnego) 

b)  człowiek dokonuje fałszywej kategoryzacji emocji (np.: określa swą urazę jako moralne 

oburzenie lub obawę przed niepowodzeniem, jako brak zainteresowania) 

c)  człowiek nieprawidłowo określa źródła emocji (np.: upatruje przyczyny swego gniewu na 

kogoś w jego niemoralnym zachowaniu, gdy w rzeczywistości gniew wywołany jest 
brakiem szacunku lub lekceważeniem) 

d)  człowiek może nieprawidłowo określać związek między emocją a postępowaniem (np.: 

uważa,  że karze dziecko dla jego dobra, gdy w rzeczywistości czyni tak dla okazania 
własnej przewagi) 

 
Źródła procesów emocjonalnych 
 
Warunkowanie emocji. Czynniki wpływające na zakłócenie albo też na przywrócenie 
zakłóconej homeostazy nabierają znaczenia emocjonalnego. Dla małego dziecka 
niezaspokojenie potrzeb biologicznych wywołuje stany organiczne, które z kolei są źródłem 
procesów emocjonalnych. Wszystko to, co zakłóca zachowanie staje się  źródłem emocji 
negatywnych, natomiast to co przywraca równowagę i zapewnia optymalne warunki jest 
źródłem emocji pozytywnych. Szczególnie silne emocje wywoływane są przez bodźce 
bólowe. Niezależnie od jakości bodźców zmiany w ich nasileniu mogą być źródłem procesów 
emocjonalnych. 
Jeśli występowaniu emocji pozytywnych czy też negatywnych towarzyszą jakieś bodźce 
obojętne to po jakimś czasie, zgodnie z zasada warunkowania same one nabierają charakteru 
bodźców emocjonalnych. Jeśli na przykład dziecko skojarzy widok pielęgniarki w białym 
fartuchu z bolesnym zastrzykiem, będzie ono w chwili pojawiania się osób ubranych na biało 
reagować różnego rodzaju emocjami lękowymi. Stwierdzono, że reakcje emocjonalne 
powstałe we wczesnych stadiach ontogenezy charakteryzują się dużą trwałością. 

Ocena słowna. Źródłem przeżyć emocjonalnych mogą także stać się słowa. Słowa są jakby 
nośnikiem emocji. Na przykład człowiek chwalony stawiany innym za wzór doznaje 
pozytywnych przeżyć emocjonalnych i odwrotnie, nagana słowna, krytyczna ocena 
zachowania – mogą stawać się źródłem przeżyć przykrych. 
Rekcje emocjonalne mogą być także wywoływane przez bodźce, które drogą warunkowania 
nie nabrały zdolności do wywoływania emocji. 
 
Ekspresja procesów emocjonalnych 
 
Nieodłącznym składnikiem procesów emocjonalnych są różnego rodzaju ruchy wyrazowe. 
Ekspresja emocjonalna  pojawia się w ruchach wyrazowych twarzy, tj. w mimice, ruchach 
wyrazowych całego ciała, a także w zmianach sposobów zachowania. Wszystkie wymienione 
rodzaje ekspresji emocjonalnej uzależnione są od norm zachowania obowiązujących w danej 
kulturze. Zachowań tych człowiek uczy się w miarę dorastania, Dlatego też zewnętrzne 
przejawy uczuć są znacznie bardziej widoczne u małego dziecka niż u dorosłego człowieka. 
Na ekspresje emocjonalna wpływa również przynależność do określonego kręgu 
kulturowego. Mieszkańcy krajów południowych w sposób wyrazisty okazują swoje przeżycia 
emocjonalne. Przeciwnie mieszkańcy krajów wschodu nie uzewnętrzniają swych przeżyć 
emocjonalnych. 
Ekspresja mimiczna. Pod wpływem emocji występują charakterystyczne zmiany w wyrazie 
twarzy. Uczuciu radości towarzyszy uśmiech. W smutku głowa zwisa, na czole tworzą się 
zmarszczki poziome, powieki kryją oczy. W gniewie tworzą się pionowe na czole, brwi 
skierowane są ukośnie w górę, oczy błyszcza, usta tworzą  wąska zaciśniętą linie. Uczuciu 
strachu towarzyszy  znieruchomienie twarzy, jakby zaokrąglenie oczu i rozchylenie ust. 
Przeżywaniu stanów emocjonalnych towarzysza także ruchy wyrazowe całego ciała, czyli 
ruchy pantomimiczne. Gesty czy postawa ciała mogą wiele powiedzieć o przeżywanych 
stanach emocjonalnych. Podobnie wokalizacja podczas pobudzenia emocjonalnego ulega 
zmianom. Natężenie głosu może wzrastać lub malec. Przez przeżywanie silnego wzruszenia 
głos drży. 
Zewnętrzne przejawy reakcji emocjonalnych uzależnione są od czynników wrodzonych oraz 
od norm obowiązujących w danej kulturze. 
Wpływ przeżyć emocjonalnych na procesy poznawcze. 
 
Emocje a percepcja świata. Na ogół procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów 
poznawczych, nadając im swoiste zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze 
pozytywnym, otaczający nas świat spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych. 
Wszystko co nas otacza, wydaje się nam piękne i dobre. Odwrotnie gdy jesteśmy smutni lub 
nieszczęśliwi, cały świat może nam się wydawać ponury i wrogi. 
Przeżywanie silnych emocji tak pozytywnych jak negatywnych, może wpływać na zwężenie 
pola spostrzegania. Pochłonięty wielką radością czy też cierpieniem człowiek może nie 
zauważyć pędzącego samochodu. Dziecko lękające się samotności, zostawione samo w domu, 
może w przedmiotach zwykłych i znanych widzieć czekających złodziei czy tez groźne 
zjawy. 
Emocje a uczenie się. Przeżywanie dodatnich stanów emocjonalnych wpływa pozytywnie na 
efekty uczenia się. Stwierdzono, że jednostka uczy się znacznie szybciej, gdy jest nagradzana 
za dobry wynik, a z otrzymana nagrodą łączą się pozytywne stany emocjonalne. Odwrotnie 
lęk przed karą może wpływać dezorganizująco na przebieg uczenia się. Im kara jest bardziej 
przykra, a więc wywołuje silniejsze emocje negatywne tym większy staje się jej 
dezorganizujący wpływ na proces i efekty uczenia się. 
 

Wpływ emocji na sprawność działania 
 
Dezorganizacja działania. Do dziś nie można sformułować jednoznacznego twierdzenia na 
temat wpływu emocji na sprawność działania. W zasadzie emocje o bardzo silnym natężeniu 
dezorganizują działanie. Ten dezorganizujący wpływ nie jest uzależniony od znaku emocji. 
Bardzo intensywne radosne przeżycie utrudnia działanie podobnie jak rozpacz. 
Mobilizacja. W wielu sytuacjach przeżycia emocjonalne wpływają dodatnio na przebieg 
działania, zdarza się jednak, że również porażka, która nastąpiła bezpośrednio po sukcesie 
mobilizuje aktywność, wpływa na polepszenie wyniku. Lęk o średnim natężeniu działa 
mobilizująco. 
Treść emocji także wpływa na efektywność działania. Na przykład uczucie gniewu działa 
mobilizująco, zaś smutek czy przygnębienie  łączą się ze spadkiem aktywności, a nawet 
całkowicie biernym zachowaniem. 
Procesy emocjonalne oddziałują an kierunek działania. Na ogół dążymy do tych przedmiotów 
i zjawisk, które są  źródłem emocji dodatnich, unikamy zaś tych, które są  źródłem przeżyć 
przykrych. 
 
Rodzaje procesów emocjonalnych 
 
Biegunowość uczuć. Rodzaje procesów emocjonalnych wynikają z ich treści, znaku oraz 
poziomu aktywacji. Uczucia maja charakter biegunowy. Na jednym biegunie znajdują się te 
emocje i uczucia, które określamy jako dodatnie, a na drugim te, które określamy jako 
ujemne. Zjawisko to nazywamy biegunowością uczuć.  
Propulsja i repulsja. Zarówno zwierze jak i człowiek ucieka od bodźców wywołujących lek. 
Zając ucieka spłoszony przez naganiacza, człowiek ucieka z miejsca gdzie wybuchł pożar. 
Podobnie zwierze i człowiek dążą w kierunku bodźców przyjemnych. Głodne zwierze kieruje 
się do miejsc, gdzie znajduje pokarm. Człowiek dąży do częstych, przynoszących mu 
zadowolenie kontaktów z przyjaciółmi. Emocje dodatnie cechuje zatem propulsywność, 
zbliżanie się do źródła, które je wywołało, ujemne zaś – repusywność: oddalanie się od 
bodźców ocenianych negatywnie. 
Wpływ uczuc wyzszych na zachowanie. Reakcje takie nie są regułą nawet w świecie 
zwierząt, na przykład zwierze nie zawsze ucieka od niebezpieczeństwa, często walczy  
o życie. Człowiek żyjąc wśród ludzi i kierując się ustalonymi przez społeczeństwo normami 
zachowań często w imię wyższych racji rezygnuje z dążenia w kierunku bodźców  
o zabarwieniu pozytywnym. Podobnie zdolny jest – dla dobra innych ludzi – dążyć  
w kierunku bodźców wywołujących emocje negatywne. Wiele czynów bohaterskich, 
dokonywanych tak w czasie wojny jak i w czasie pokoju, wiąże się z dążeniem do 
wytyczonego celu, mimo iż osiągnięcie go oznacza przezwyciężenie leku przed zagrożeniem. 
Uczucia steniczne i asteniczne. Podniecenie emocjonalne, będące wyrazem podwyższenia 
poziomu aktywacji, może prowadzić do wzmożonych, intensywnych reakcji zewnętrznych, 
ale również do wzrostu aktywności wewnętrznej. Zjawisko to pozwala na dokonanie podziału 
procesów emocjonalnych na dwie przeciwstawne grupy: na uczucia czynne czyli steniczne  
i bierne, czyli asteniczne. Nie wszystkie uczucia steniczne są uczuciami przyjemnymi, 
podobnie nie wszystkie uczucia asteniczne maja zabarwienie ujemne. Silny gniew, 
mobilizujący do działania zaliczymy do uczuć czynnych. Zadowolenie z wykonanej pracy do 
uczuć biernych. 
 
To czy uczucia określamy jako steniczne , czy jako asteniczne, zależy od rodzaju uczucia  
i charakteru wywołujących je podniet. Lek przed trudnym egzaminem na ogół powoduje 
wzrost podniecenia i aktywność skierowaną na cel, to znaczy na opanowanie wiadomości 

potrzebnych do zdania egzaminu. Smutek związany z przeżyciem zawodu uczuciowego 
prowadzi do spadku sił, zmniejszenia aktywności, niechęci do jakiegokolwiek działania. 
Opisany powyżej lek jest uczuciem stenicznym, smutek – astenicznym. 
 
Czasem to samo uczucie bywa bierne lub czynne. Lęk przed egzaminem może, jak wiemy 
powodować aktywność skierowana na cel, może jednak paraliżować działanie, przyczyniać 
się do wzrostu niepokoju, a jednocześnie sprzyjać powstawaniu przykrych wyobrażeń 
związanych z sytuacją egzaminacyjną. 
Terminów steniczny i asteniczny używa się w psychologii także dla określenia właściwych 
dla danej jednostki czynnych lub biernych sposobów reagowania pod wpływem pobudzenia 
emocjonalnego.  
Siła i trwałość. Można także dokonać podziału uczuć ze względu na ich siłę i trwałość. 
Wyróżniają się one swoistym przebiegiem i wpływem na inne procesy psychiczne. Im 
silniejszy jest dla człowieka bodziec wywołujący stan emocjonalny, tym wyższy poziom 
aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. Przez siłę procesu emocjonalnego będziemy 
rozumieć nasilenie tendencji do wykonania reakcji odpowiadającej danej emocji. Tendencji 
takiej można przypisać tym większą siłę, im większe przeszkody muszą pojawić się, aby 
powstrzymać wystąpienie reakcji emocjonalnej. 
Przeszkody wewnętrzne to zasady i normy wewnętrzne jednostki, przeszkody zewnętrzne to 
różnego rodzaju kary, które mogą spotkać jednostkę w związku z jej zachowaniem. 
Stwierdzono,  że procesy emocjonalne o średniej sile oddziałują na przebieg działań 
najbardziej korzystnie. Emocje i uczucia o wielkiej sile często wpływają na zachowanie 
dezorganizujące. Mogą wywoływać stany niepokoju, chaos myśli, zwężenie pola 
świadomości i niemożności skutecznego działania. 
Charakterystyka procesów emocjonalnych według kryterium ich siły i trwałości: 
a)  Nastroje – są to stany emocjonalne nie skierowane na jakiś określony przedmiot. 

Wywołane są przez różne wydarzenia, które maja dla człowieka znaczenie dodatnie albo 
ujemne. Źródłem ich może być także samopoczucie fizyczne. Czasem człowiek nie zdaje 
sobie sprawy z rzeczywistych przyczyn swego nastroju. Niemniej jednak nastroje nadają 
wszystkim innym przeżyciom człowieka określone zabarwienia. Nastrój jest przeżyciem 
niezbyt silnym, a jednocześnie długotrwałym. Gdy jesteśmy w radosnym nastroju, 
wszystko co nas otacza, wydaje się nam przyjemne i piękne. Nawet w deszczowy dzień 
nie narzekamy na pogodę, a przeciwnie – w smutnym nastroju nie dostrzegamy piękna 
krajobrazu i pięknej pogody. 

b)  Afekty są to procesy emocjonalne silne, a jednocześnie krótkotrwałe. Charakterystycznym 

objawem dal osób znajdujących się w stanie afektu jest utrata panowania nad sobą. Afekty 
na ogół wyrażają się w czynach gwałtownych. Przykładem afektu może być wybuch 
gniewu. Człowiek działa wtedy jakby w zaślepieniu. Nie słyszy  żadnych wyjaśnień ani 
napomnień. Niekiedy używa w gniewie wulgarnych słów, a nawet posuwa się do 
przemocy fizycznej. Gdy ochłonie często nie może uwierzyć,  że mógł się w podobny 
sposób zachować. 

c)  Namiętność  są to uczucia długotrwałe i bardzo silne. Niekiedy wywierają one istotny 

wpływ na całokształt zachowania się człowieka, prowadzą do podporządkowania im całej 
aktywności. Bardzo wysoki poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego powoduje 
pogorszenie adekwatnej oceny sytuacji. Namiętność może prowadzić do zawężenia pola 
świadomości, a zatem do zachowań przynoszących szkodę jednostce i jej otoczeniu. 

  
Trwałośc emocji i uczuć. Określenie stopnia trwałości procesów emocjonalnych wydaje się 
ważne ze względu an ich rolę w regulacji zachowania. Emocje i uczucia mogą być 

krótkotrwałe, dotyczą wtedy jakiejś określonej sytuacji. Gdy sytuacja ta zmienia się – słabną 
lub zanikają. 
 
W zatłoczonym i dusznym autobusie człowiek może być zły i niezadowolony, a gdy z niego 
wysiądzie i odetchnie świeżym powietrzem – złość mija. 
 
Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów, 
zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym doświadczeniem. Im człowiek jest 
dojrzalszy, tym trwalsze są jego uczucia. 
 
Klasyfikacja uczuć człowieka. 
 
Kierunki rozwoju uczuć. Małe dziecko przeżywa emocje radości, smutku, gniewu, lęku, 
zadowolenia. Emocje te wywołane są przez proste bodźce, takie jak zachwianie równowagi, 
hałas,  łagodne kołysanie, głód. W miarę nabywania doświadczenia rozszerz się zakres 
bodźców wywołujących doznania emocjonalne. Dziecko naśladując reakcje dorosłych, uczy 
się wartościowania otaczającego go świata i przeżywania stosunku do ludzi, rzeczy, zjawisk 
w sposób zbliżony do tego, jak przeżywa ten stosunek jego otoczenie. W miarę dojrzewania 
człowiek uświadamia sobie swoje uczucia. Zaczyna rozumowo ujmować stosunek do 
otaczającego go świata, a jego przeżycia emocjonalne stają się zróżnicowane. 
Uczucia wyzsze. Wśród uczuć wyższych, charakterystycznych tylko dla człowieka 
wyodrębniamy uczucia społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne, estetyczne. Człowiek 
ustosunkowując się do jakiejś sytuacji przeżywa na ogół różnego rodzaju uczucia. Ten sam 
przedmiot może wywoływać uczucia zarówno poznawcze jak i estetyczne. Obcując z innymi 
ludźmi doznajemy uczuć społecznych, a także poznawczych. Ta zdolność przeżywania 
różnorodnych uczuć w stosunku do osoby, przedmiotu czy zjawiska świadczy o bogactwie  
i złożoności procesów emocjonalnych człowieka. 
Uczucia społeczno-moralne. Uczucia społeczno moralne są wyrazem przeżywania stosunku 
do innych ludzi oraz do norm moralnych obowiązujących w danym społeczeństwie. Uczucia 
te przenikają całe życie osobiste jednostki. Źródłem ich są kontakty międzyludzkie, a także 
ideały do których ludzie dążą, oraz ich współdziałanie w toku pracy, nauki i wykonywania 
innych czynności. To co sprzyja potrzebom społeczeństwa, przeżywane jest jako moralnie 
słuszne. To co potrzebom społeczeństwa szkodzi, przeżywane jest jako niemoralne. Ludzie są 
często zdolni do walki o zasady moralne kosztem własnego bezpieczeństwa. 
Podstawa pozytywnych uczuć społecznych jest uczucie braterstwa w stosunku do innych 
ludzi. Uczucie to rodzi się z zrozumienia i przyjęcia jako własnych stwierdzeń o równości 
wszystkich ludzi i poszanowaniu godności ludzkiej. Uczucie braterstwa zakłada  życzliwość 
wobec bliźnich pewna wyrozumiałość w stosunku do wad drugiego człowieka, co umożliwia 
nawiązanie z innymi ludźmi bliskich kontaktów emocjonalnych, takich jak przyjaźń lub 
miłość. 
Uczucia poznawcze. Uczucia poznawcze powstają w toku czynności poznawczych człowieka 
i związane są z zaspokojeniem żądzy wiedzy, z ciekawością badawcza, z zadowoleniem  
z odniesionego sukcesu, którym jest zarówno rozwiązanie zadania matematycznego przez 
ucznia, jak też doskonalenie odkrycia naukowego przez badacza. Uczucia poznawcze nie są 
zawsze przeżyciami o zabarwieniu pozytywnym. Aktywności poznawczej towarzyszą także 
wątpliwości i porażki, wywołujące takie uczucia, jak zniechęcenie czy rozczarowanie. 
Uczucia praksyczne. Uczucia praksyczne łączą się z wykonywaniem przez człowieka 
różnorodnych czynności i w dużej mierze wiążą się z wykonywaną przez człowieka pracą 
zawodowa. Uczucia praksyczne wywołują tak treść czynności jak też umiejętność dobrej 
organizacji działania. Jeśli treść czynności jest interesująca a człowiek potrafi zorganizować 

tak swą działalność,  że z powodzeniem wykonuje powierzone mu zadania – doznaje uczuć 
praksycznych pozytywnych. W sytuacji przeciwnej, to znaczy, gdy treść czynności wydaje się 
mało interesująca lub tez człowiek nie potrafi prawidłowo zorganizować swego działania – 
występują uczucia praksyczne o charakterze negatywnym. 
Uczucia estetyczne są to uczucia odzwierciedlające stosunek do przedmiotów, sytuacji  
i procesów, których podstawową cecha i wartością jest piękno. Uczucia te towarzyszą 
procesowi twórczemu, a także obcowaniu z dziełami sztuki. Uczucia estetyczne. Uczucia 
estetyczne może wywołać piękno architektury, uroda człowieka, a także wiele przedmiotów 
codziennego użytku, które nagle i nieoczekiwanie objawiają nam swą urodę. 
 
Rola uczuć w życiu człowieka 
 
Uczucia wywierają wpływ na zachowanie się człowieka. Jak wiemy, uczucia mobilizują 
niekiedy do działania i ukierunkowują jego przebieg. W innych wypadkach przeżycia 
emocjonalne mogą dezorganizować zachowanie się człowieka. 
Racjonalizacja uczuć. Każdy z nas powinien uświadamiać sobie własne procesy 
emocjonalne i znać bodźce, które je wywołują. Znajomość własnych uczuć oraz uczuć innych 
ludzi pozwala an świadome kierowanie swym zachowaniem. Nie powinniśmy dopuszczać do 
tego, aby naszym zachowaniem kierowały wyłącznie procesy emocjonalne. Niekiedy musimy 
podporządkować swoje uczucia racjom rozumowym. Jest to konieczne zwłaszcza w tych 
sytuacjach, gdy człowiek am świadomość zagrożenia wielkich wartości – utraty uczucia 
bliskiej osoby, zagrożenie życia itp. Stosunek emocjonalny do składników środowiska musi 
być oparty na podstawie rozumowej. Znaczy to, że niezależnie od reakcji emocjonalnej, 
występującej w danej sytuacji, stosunek człowieka do niej powinien być oparty na jej 
rozumieniu oraz na rozumieniu roli,  jaką odgrywa ona w życiu jednostki. 
Dojrzałośc emocjonalna. Uczucia podobnie jak i inne procesy psychiczne rozwijają się  
w trakcie życia człowieka. Rozwój uczuć stopniowo doprowadza do osiągnięcia dojrzałości 
emocjonalnej. Dojrzałość ta nie rozwija się samorzutnie. Osiągamy jaw toku rozwiązywania 
zadań społecznych, w kontaktach z innymi ludźmi i pod wpływem środowiska, stawiającego 
przed nami określone wzorce i normy zachowania. Dojrzałość emocjonalna to umiejętność 
świadomego kierowania swym zachowaniem emocjonalnym i uczuciowego przystosowania 
się do środowiska społecznego. 
Człowiek dojrzały emocjonalnie zna swoją wartość, ale nie przecenia jej. Jest zdolny do 
darzenia innych ludzi uczuciami miłości i przyjaźni, potrafi działać dla dobra innych, potrafi 
także znosić porażki i mimo nich podejmować dalsze, konstruktywne działania. 
 
Kontrola możliwości modyfikacji procesów emocjonalnych 
 
Zakłóceni kontroli. Potocznie uważa się, że pobudzenie emocjonalne wpływa na żywość  
i efektywność reakcji. Pobudzenie to miałoby ukierunkować zachowanie. Emocje spełniałyby 
funkcje motywujące działanie jednostki. Twierdzenie powyższe tylko częściowo jest słuszne, 
jako  że doznając silnych emocji człowiek nie kontroluje swych zachowań. Człowiek jako 
istota ewolucyjnie najwyżej rozwinięta jest zarazem istotą najbardziej emocjonalną, 
najbardziej zatem podatna na dostrzeganie rozbieżności między spostrzeganiem  
a oczekiwaniem, co z kolei może wywoływać zaburzenia emocjonalne. 
Kontrola emocji przez człowieka dorosłego. Mimo iż dorosły przezywa stosunek do świata 
znacznie bardziej emocjonalnie, w znacznie mniejszym stopniu niż dziecko uzewnętrznia on 
swoje emocje. Dorosły człowiek ma możność kontrolowania swych zachowań emocjonalnych 
i uzewnętrzniania ich w sposób społecznie akceptowany. Współczesna cywilizacja 
doprowadziła do tego,, że świat, w którym żyjemy jest światem względnie bezpiecznym. 

Człowiek nie musi każdego dnia walczyć o życie, nie grozi mu śmierć  głodowa, jest 
zabezpieczony przed upałem i mrozem. Orientacja w otoczeniu pozwala na adekwatne 
odbieranie bodźców ze świata zewnętrznego. Przystosowanie polega zatem także na 
właściwej ocenie środowiska i kontroli własnych emocji. Ten sam dobrze przystosowany 
człowiek, znajdujący się w sytuacji zagrożenia traci panowanie nad sobą. Przeżywanie klęsk 
żywiołowych i katastrof jest tego najlepszym dowodem. 
Kształtowanie uczuć. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego człowiek jest  
w stanie modyfikować swe nastawienie emocjonalne. To co znane przestaje być groźne. 
Możemy wartościować niektóre elementy w taki sposób, w jaki ukazują to nam ludzie, 
których cenimy i szanujemy – rodzice, nauczyciele. Rozwijamy, na przykład pod ich 
wpływem uczucia przyjaźni w stosunku do innych ludzi, gdy do pewnego okresu życia 
uważaliśmy ludzi za obojętnie a nawet wrogo do nas nastawionych. Można  świadomie 
oddziaływać na ustosunkowanie emocjonalne wychowanków do otoczenia. Niekiedy chodzi  
o wykształcenie postaw altruistycznych, kiedy indziej o rozwinięcie uczuć poznawczych czy 
estetycznych.  
Modyfikacja procesów emocjonalnych jest bardzo trudna w stosunku do tych ludzi, którzy 
przeżywają różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne. Tylko długotrwałe oddziaływanie 
terapeutyczne może spowodować zmniejszenie poczucia wrogości w stosunku do ludzi czy 
tez wzrost poczucia wartości i odzyskania wiary w możliwość sukcesu.