Tłumaczenie

System fabryk na początku XIX w.

Autor: William Harold Hutt
Źródło:

mises.org

Tłumaczenie: Paweł Misztal

Ten esej, napisany w 1925 r., został opublikowany w 1926 r.

w czasopiśmie „Economica”, a stał się bardziej znany, gdy

F. A. Hayek

umieścił go w „Capitalism and the Historians” (1954)

Można powiedzieć, że wczesny brytyjski system fabryk był najbardziej

oczywistą cechą rewolucji przemysłowej. Ponieważ zapowiadał on trendy w
dalszym rozwoju przemysłu, jego ocena w dużym stopniu określi nastawienie,
jakie przyjmiemy w stosunku do współczesnego systemu przemysłowego.

Są powody, aby uważać, że forma rozwoju fabryk zagranicą była w

niemałym  stopniu  kształtowana  poprzez  pośrednią  lub  bezpośrednią  imitację
systemu  brytyjskiego,  a  światowe  ustawodawstwo  dotyczące  fabryk  było
tworzone  w  oparciu  o  model  brytyjski.  Nadal  istnieją  na  świecie  miejsca,  gdzie
warunki  pracy  przypominają  te,  które  były  tu  sto  lat  temu.  Niektóre  części
ostatniego  artykułu  o  warunkach  w  Chinach  brzmią  dokładnie  jak  cytaty  z
książek  historycznych  opisujących  wczesny  system  brytyjski

. Podobieństwo to

wynika przypuszczalnie częściowo z tego, że autor czytał te współczesne
opracowania, jednak bez wątpienia mamy do czynienia z porównywalną sytuacją.

Prowadząc badania w innym kierunku, autor tego eseju miał okazję

zapoznać  się  z  wyborem  wielotomowych  raportów  parlamentarnych  oraz  innej
literatury  z  początku  dziewiętnastego  wieku  dotyczącej  warunków  pracy.
Uderzające dla niego było to, że wrażenia po lekturze tych publikacji okazały się
bardzo  różne  od  tych  uzyskanych  po  przeczytaniu  pewnych  współczesnych
opracowań  na  temat  wczesnego  systemu  fabryk,  a  mianowicie  A  History  of
Factory  Legislation  Hutchinsa  i  Harrisona  oraz  The  Town  Labourer  and  Lord
Shaftesbury  J.  L.  i  Barbary  Hammond.  Ponieważ  dzieła  te  stały  się  w  praktyce

obowiązującym standardem, autor stwierdził, że potrzebna jest krytyczna analiza
głównych dowodów i dyskusji na ten temat. Ten esej jest wynikiem próby takiej

analizy.

Być może punkt widzenia wymienionych przed chwilą autorytetów da się

wyjaśnić wagą, jaką przywiązują oni do dowodów dostarczonych „Komisji
Sadlera” w 1832 r.

. Raport tej komisji przestawia ponury obraz okrucieństwa,

nędzy, chorób i oszpecenia wśród dzieci pracujących w fabrykach. Obraz ten jest
powszechnie  uważany  za  prawdziwy.  Hammondowie  nazywają  ten  raport
„klasycznym  dokumentem”,  a  następnie  stwierdzają:  „Jest  to  jedno  z  głównych
źródeł  naszej  wiedzy  o  warunkach  życia  w  fabrykach  w  tamtych  czasach.  Jego
strony  ukazują  czytelnikowi  sugestywny  dialog  na  temat  życia  prowadzonego

przez ofiary nowego systemu”

iii

. Hutchins i Harrison uważają go za „jeden z

najcenniejszych posiadanych przez nas zbiorów dowodów na temat warunków w
przemyśle”

Co wiemy o tej komisji? Sadler podejmował desperackie wysiłki, by

przeforsować  w  parlamencie  swoją  „ustawę  dziesięciogodzinną”.  Gdy  była  ona
rozpatrywana w drugim czytaniu, Izba zadecydowała, że należy powołać komisję,
która  przeprowadziłaby  dochodzenie  w  sprawie  opowieści  o  rażących  aktach
okrucieństwa w fabrykach, opisanych przez niego bardzo obszernie i wymownie.
Sadler  został  przewodniczącym  i  zgodzono  się  dla  oszczędności  i  wygody,  żeby
powołał  on  swoich  świadków  jako  pierwszy,  po  czym  swoje  argumenty

przedstawić  mieli  przeciwnicy  ustawy.  Wytężył  on  całą  swoją  energię,  żeby
zakończyć  sprawę  przed  końcem  sesji,  po  czym,  ignorując  żądania
sprawiedliwości,  natychmiast  opublikował  dowody  „i  dał  światu  taką  masę
jednostronnych  oświadczeń  oraz  rażących  fałszerstw  i  oszczerstw...  jaka
zapewne nigdy nie przedostała się do żadnego dokumentu publicznego”

. Sprawa

stała się w istocie kwestią partyjną, a zrównoważona dyskusja była niemożliwa”

Stwierdzenie, że raport ten jest jednostronny byłoby zaledwie łagodną

krytyką. Składa się on głównie z pojedynczych i starannie wyselekcjonowanych
przykładów. Co więcej, Sadler skorzystał ze skutecznej sztuczki propagandowej,

przedstawiając dowody na dawne nadużycia w sposób sugerujący, że te same
nadużycia miały nadal miejsce

vii

. Było to szczególnie niesprawiedliwe, jako że

poprzedniemu trzydziestoleciu towarzyszyła znacząca poprawa warunków
materialnych zarówno w fabrykach, jak i poza nimi, a standardy społeczne

przystosowywały się do tych zmian. Poważną wadą tego materiału dowodowego
jest to, że zeznania nie były składane pod przysięgą. Jeśli weźmiemy pod uwagę

uczucia religijne tamtej epoki, waga tego faktu staje się oczywista. Z trojga
świadków pochodzących z Manchesteru

viii

tylko jednego udało się później znaleźć,

aby powtórzył swoje zeznanie przed kolejną komisją, a wtedy odmówił zrobienia
tego pod przysięgą. Komisja uznała jego materiał dowodowy za „całkowicie
fałszywy”.

To nie są tylko zarzuty stawiane przez zainteresowanych fabrykantów.

Większość wczesnych przeciwników systemu fabryk, niezaangażowana w politykę
partyjną, uważała raport za niezadowalający. Nawet Engels, naczelny towarzysz
Karola Marksa, opisuje Raport w ten sposób: „Jego sprawozdanie było wyraźnie

stronnicze,  ułożone  przez  twardych  przeciwników  systemu  fabryk  dla  celów
partyjnych...  Sadler  dał  się  zdradzić  swojemu  szlachetnemu  zapałowi,  czego
skutkiem  są  najbardziej  wypaczone  i  mylne  stwierdzenia”

. Inny przeciwnik

systemu fabryk, choć bardziej powściągliwy, opisuje sytuację tak: „Cała sprawa
przybrała w tym czasie charakter politycznej kwestii partyjnej. Torysi byli nadal
w dużym stopniu urażeni porażką w sprawie reformy, i z zachwytem usiłowali
wydobyć na światło dzienne wszystko to, co w oczach opinii publicznej mogło
zaszkodzić przemysłowej klasie średniej”

Czy możemy się dziwić, że posunięcie Sadlera rozwścieczyło fabrykantów,

i że domagali się dalszego dochodzenia? Hutchins i Harrison mają nam o tym do

powiedzenia tylko to, że choć interesy producentów „były przed nią [Komisją
Sadlera] dobrze reprezentowane, to byli niezadowoleni z rezultatów, i wywierali
naciski w celu przeprowadzenia dalszego śledztwa na miejscu”

. Dr Slater

powiedział, że fabrykanci byli rozgniewani „przez niespotykane działanie komisji,
która wzięła dowody od samych poszkodowanych”

xii

. Skąd ta konsekwentna

niesprawiedliwość w stosunku do producentów?

W raportach opublikowanych przez kolejną komisję

xiii

możemy znaleźć

rzeczywiste odpowiedzi na większość zarzutów postawionych przed komisją
Sadlera, lecz niewielu autorów o tym wspomina. W przeważającej części

przechodzą oni dalej tak, jakby historie opowiedziane przed komisją zostały
potwierdzone

xiv

. Możemy ocenić różnicę w charakterze materiału dowodowego

zauważając, że R. H. Greg, zażarty krytyk komisji Sadlera, mógł jednakże
powoływać się na dowody opublikowane przez komisję fabryczną jako „oficjalny i

uwierzytelniony zbiór dowodów, przed którym wszyscy muszą schylić głowy”. W
szczególności wykazano, że zarzut systematycznego okrucieństwa wobec dzieci

był  zupełnie  bezpodstawny,  i  nie  uważamy,  że  jakikolwiek  uważny  student
mógłby  wątpić,  że  takie  zdarzające  się  akty  celowego  okrucieństwa  były
praktykowane na dzieciach przez samych pracowników, wbrew woli i bez wiedzy
przełożonych.  Ogólnie  właściciele  byli  „ludzkimi  panami”,  jak  przyznawało  wielu
ich przeciwników.

Pomimo ogromu posiadanego przez nas materiału, trudno jest nam

uzyskać jasny obraz stanu fizycznego i moralnego dzieci fabrycznych. Duża i być
może najcenniejsza część naszych informacji pochodzi od ludzi medycyny, ale ani
Hammondowie, ani Hutchins i Harrison nie podejmują żadnej próby oceny

wartości ich dowodów. Nie jest to łatwa rzecz, nawet jeśli założymy, że lekarze
nie byli szczególnie tendencyjni. Istnieją tu dwie główne trudności. Po pierwsze,
nastrój wielu z tych, którzy podjęli się obserwacji stanu zdrowia określonej grupy
ludzi, sugeruje le malade imaginaire —

hipochondrię

. Po drugie, stan wiedzy

medycznej był taki, że opinie (w przeciwieństwie do obserwacji) są
bezwartościowe. Upuszczanie krwi było wciąż ulubionym remedium na większość
dolegliwości

. Lekarze byli jednak przynajmniej świadomymi obserwatorami, i

choć ich doznania są pouczające, ich abstrakcyjne teorie zupełnie nam nie
pomagają. Można niemalże pomyśleć, że Hammondowie oraz Hutchins i Harrison
zajmują przeciwne stanowisko. Wszyscy oni akceptują dowody medyczne

przedstawione przed komisją Peela w 1816 r.

xvi

, które były korzystne dla sprawy

reformatorów, lecz uznają za stronnicze te przedstawione dwa lata później przed
komisją Lordów

xvii

, które pomagały sprawie wytwórców.

Porównajmy dowody medyczne zawarte w raportach tych dwóch komisji.

Dziewięciu lekarzy wezwanych przed komisję Peela nie przedstawiło praktycznie
niczego  oprócz  masy  abstrakcyjnych  opinii.  Sześciu  z  nich  przyznało,  że  nie
słyszeli  o  „manufakturach”  nic  oprócz  pogłosek  —  jeden  z  nich  poznał  pewną
fabrykę  „jako  bardzo  młody  człowiek”,  jeden  zadeklarował,  że  był  osobistym
przyjacielem Nathaniela Goulda. Kolejny (Kinder Wood), chociaż był chętnym do

współpracy świadkiem, w znacznej mierze zaprzeczył dowodom pozostałych.
Zadawano im pytania w następującym stylu: „Zakładając, że dzieci w młodym
wieku...?”. W odpowiedzi podawali swoje opinie na temat tego, co zdarzyłoby się

(lub powinno się zdarzyć) w tych warunkach, właściwie nigdy nie
zaobserwowawszy dzieci w takiej sytuacji.

Rozważmy teraz Komisję Lordów z 1818 r. Hammondowie podjęli próbę

zdyskredytowania  jej,  zauważając,  że  „wykryła  ona  ludzi  gotowych  przysiąc,  że
życie  fabryczne  było  najbardziej  dobroczynne  dla  dzieci  i  że  wątpliwe  było,  czy
praca  dwadzieścia  trzy  godziny  na  dobę  uczyniłaby  im  jakąkolwiek  krzywdę”

xviii

Nic do tego nie dodają, więc musimy uznać, że miało to na celu przekazanie ich
wrażenia.  Hutchins  i  Harrison  mówią:  „Część  dowodów  medycznych
przedłożonych  Komisji  Lordów  sugeruje,  że  co  najmniej  jeden  lub  dwóch
wezwanych  lekarzy  było  dosłownie  nakłanianych  do  przestępstwa  przez
właścicieli fabryk — tak niespotykane były ich wybiegi i wykręty w celu uniknięcia

odpowiedzi na pytania, które im zadawano”

xix

. Trudno jest uzasadnić te

spostrzeżenia. Wezwani lekarze mieli w tym wypadku praktyczne doświadczenie
z  „manufaktur”  i  obserwowali  dzieci  w  nich  zatrudnione,  a  ich  sprawozdania
ogólnie  sugerowały,  że  niezależnie  od  wymiaru  ich  godzin  pracy  w  tamtym
okresie, dzieci z fabryk były co najmniej tak samo zdrowe jak dzieci pracujące w
innych  miejscach.  Jedyne  „wybiegi  i  wykręty”,  jakie  tam  znajdujemy,  były
jedynie  próbami  uniknięcia  wyrażania  abstrakcyjnych  opinii  nieopartych  na
obserwacji  faktów,  czynionymi  w  krzyżowym  ogniu  pytań  specjalnie
poinstruowanego  w  tej  sprawie  sierżanta  Peela.  Jeden  z  lekarzy  (E.  Hulme)
otrzymał  następujące  pytanie:  „A  więc  pan,  jako  człowiek  medycyny,  nie  może

przyjąć  niezależnej  od  dowodów  opinii  co  do  długości  dnia  pracy,  która  byłaby
lub nie byłaby szkodliwa dla zdrowia dziecka?”. Odpowiedź brzmiała: „Nie mogę”.
Czy wygląda ona na wymijającą lub wykrętną? Raz po raz natykamy się przed tą
komisją  na  podobne  deklaracje,  że  nie  da  się  zająć  stanowiska  w  sprawie
dopuszczalnej  dla  dziecka  liczby  godzin  pracy,  opierając  się  jedynie  na
abstrakcyjnych  teoriach  i  domysłach.    Aby  zilustrować,  jak  daremne  są
spekulacje  na  temat  teoretycznego  limitu,  Hulme  odpowiedział,  jak  następuje:
„Jeśli w jakiś dziwaczny sposób dana osoba pracowałaby przez dwadzieścia trzy
godziny  w  dniu,  nie  doznając  żadnych  widocznych  kontuzji,  powiedziałbym,  że

nie jest to szkodliwe dla zdrowia osoby zatrudnionej w ten sposób”. Porównując
ten fragment z tym, jak owo zajście opisali Hammondowie, możemy docenić ich
naukowe nastawienie

. Jak wyjaśnił Hulme: „Moja odpowiedź miała na celu

jedynie stwierdzenie, że nie leży w mojej mocy wyznaczenie jakiegokolwiek
ograniczenia”

xxi

Najbardziej interesujący wkład medycznych oponentów systemu

fabrycznego nadszedł ze strony dr. Turnera Thackraha, pod tytułem The Effects
of  the  Principle  Arts,  Trades  and  Professions  on  Health  and  Longevity  (1831).
Książka ta stała się niemalże biblią dla Oastera i Sadlera i była obficie cytowana
przez wielu następnych reformatorów. Nie była ona jednak w żadnym rozumieniu
pracą stronniczą, a jej autora nie przyciągnął żaden ruch polityczny. Sprzyjająca
Torysom prasa londyńska nie mogła się zapewne zdecydować, co o nim myśleć,
ponieważ przypominał on redaktorom, że  choć wspierali Sadlera w jego agitacji
na  rzecz  „dziesięciu  godzin”,  ich  własna  kadra  pracowała:  „mówią  mi,  że  od

piętnastu do siedemnastu godzin dziennie!”

xxii

. Thackrah rozpoczął badania

naukowe  i  porównanie  stanu  zdrowia  ludzi  pracujących  we  wszystkich
najważniejszych  zawodach  tamtych  czasów,  a  reformatorzy  mogli  zrobić  tak
wielki  użytek  z  jego  pracy  tylko  poprzez  wybiórcze  cytaty.  Na  pewno  ze
znacznym zapałem sprzeciwiał się on pracy dzieci (czy to w fabrykach, czy poza
nimi),  gdyż  „okres  wzrostu  fizycznego  nie  powinien  być  okresem  wysiłku
fizycznego”

xxiii

, jednak nie był w stanie przedstawić zdrowia tych pracowników,

którzy przez to przeszli, jako w jakikolwiek sposób gorszego niż zdrowie innych
klas społecznych — nawet tych najbogatszych. Był on niewiele mniej oburzony
na szkoły, do których posyłano dzieci z zamożnych rodzin, niż na fabryki. To

zaskakujące, że nie uświadomiono sobie szerzej ważności jego dowodów.
Hutchins i Harrison podają jeden cytat z jego książki, lecz zupełnie ignorują jego
ogólne wnioski

xxiv

Wkład Gaskella

xxv

(także człowieka medycyny) jest wartościowy z tego

samego powodu co Thackraha, a mianowicie dlatego, że był on zaprzysięgłym
wrogiem systemu fabryk

xxvi

. Jego praca jest dobrze znana, ale wygląda na to, iż

wywarła tak niewielki wpływ na większość dyskusji na ten temat, że przebadanie
jego opinii wydaje się tutaj wskazane.

Nie popierał on opinii, że nadejście fabryk pokrywało się z pogorszeniem

sytuacji  ekonomicznej  robotników.  Przeciwnie  —  był  on  przekonany,  że  z
wyjątkiem  jego  wpływu  na  tkaczy  używających  krosien  ręcznych,  poskutkowało
ono  znacznym  postępem  materialnym,  oraz  że  zarobki  pracowników  przemysłu
bawełnianego  „przy  odpowiedniej  gospodarności  i  przezorności  pozwoliłyby  im

żyć wygodnie, a nawet we względnym luksusie”

xxvii

. To moralna degradacja

robotników martwiła Gaskella. Potępiał fabryki za to, że według niego

przyczyniały się do rozwoju występku poprzez wywoływanie w pracownikach
zaniku „niezależności”

xxviii

. Dzieci były zmuszane do spędzenia okresu życia, w

którym były najbardziej podatne na wpływy otoczenia, w otoczeniu krańcowego
zdeprawowania i degradacji, a Gaskell nakreślił prawdziwie przerażający obraz
tej sytuacji.

W opinii autora faktem o najdonioślejszym znaczeniu jest to, że chociaż

Gaskell miał takie poglądy  i uważał pracę w fabryce ogólnie za  „szczególnie nie
nadającą  się  dla  dzieci”,  nie  mógł  się  przekonać  do  wspierania  zniesienia  pracy
dzieci.  „Zatrudnienie  dzieci  w  manufakturach”  —  pisał  —  „nie  powinno  być

uważane za zło, dopóki obecne moralne i domowe przyzwyczajenia ludności nie
zostaną  całkowicie  zreorganizowane.  Tak  długo,  jak  dzieciom  nie  zostanie
zapewniona  edukacja  w  domu  i  będą  skazane  na  życie  jak  dzicy,  są  one  do
pewnego  stopnia  w  lepszym  położeniu,  jeśli  wykonują  lekką  pracę,  a
przypadająca  im  praca  zwykle  jest  lekka”

xxix

. To właśnie życie domowe dzieci

przed okresem ich pracy w fabryce było główną przyczyną istniejącego wtedy
zwyrodnienia fizycznego, a Gaskell podkreślał ten pogląd. „Nie wolno zapominać
o tym, że ta choroba nie ma nic wspólnego z pracą — gdyż dziecko jeszcze nie
pracowało”

xxx

Czy możemy określić, do jakiego stopnia to przerażające zdeprawowanie,

w  którego  istnienie  wierzył  Gaskell,  było  spowodowane  przez  nowy  ustrój
przemysłowy? Bez wątpienia przesadził on bardzo co do rozmiarów istniejącego
występku  i  zepsucia.  Kilka  lat  wcześniej  Komisja  Praw  Ubogich  przedstawiła
bardzo  ponury  obraz  sytuacji,  i  wydaje  się,  że  Gaskell  zupełnie  bezkrytycznie
zaakceptował zarzuty stawiane przez przeciwników systemu

xxxi

. Około roku 1830

obficie  obrodziła  literatura  lamentująca  nad  moralnością  ludu.  Oświecającym
doświadczeniem  może  stać  się  dla  nas  analiza  pochodzącego  z  1831  r.  eseju,
który,  choć  opublikowany  anonimowo,  najwyraźniej  wywarł  wpływ  na  wielu
kolejnych autorów piszących w podobnym tonie, a być może ich zainspirował

xxxii

Był on zatytułowany An Enquiry into the State of the Manufacturing Population.
Nie tylko Gaskell znalazł się pod jego wpływem, ale też praca dr J. P. Kay’a The
Moral and Physical Condition of the Working Classes (1832) wiele mu
zawdzięczała, a pewna liczba innych współczesnych dzieł zawierała cytaty z

niego. Możemy więc słusznie założyć, że następujący komplement dla obcego
mocarstwa wyraża punkt widzenia nierzadki w tamtych dniach wśród

wykształconych warstw społeczeństwa.

Hiszpania — najbardziej ignorancki, zdegradowany i niekomercyjny

ze wszystkich krajów aspirujących do cywilizacji — jest pod względem
przestępstw przeciwko mieniu trzy razy mniej zepsuta niż Francja i ponad
siedem razy mniej zepsuta niż Anglia. Ten straszliwy fakt wiele świadczy.
Hiszpania uwzględnia kanibalizm na swojej liście przestępstw, ale rabunek
jest rzadki, a drobna kradzież jeszcze rzadsza.

Obwiniano za to fabryki. Można określić wagę, jaką powinno się

przywiązywać do takich opinii, po dalszym cytacie z tego samego eseju, w
którym picie herbaty jest potępiane jako oznaka demoralizacji!

„We wszystkich okolicznościach powinniśmy dezaprobować zbyt liberalne

spożywanie  słabej  herbaty,  jako  skrajnie  osłabiające  dla  żołądka.  Lecz  ten
zwyczaj  ma  fatalne  skutki  u  wszystkich  ciężko  pracujących  mężczyzn  —  daje
tymczasową ulgę za cenę następującej po niej reakcji, która z kolei domaga się
innego,  silniejszego  bodźca”.  Doprowadzało  to  do  mieszania  dżinu  z  herbatą  —
zwyczaju, który dominował „do niewyobrażalnego stopnia wśród naszej populacji
fabrycznej”.  Nie  jest  to  próba  ośmieszenia  poprzez  staranny  dobór  fragmentu

wywodu maniaka. Ta opinia była powszechna. Dr J. P. Kay (który zasłynął
później jako Sir James Kay-Shuttleworth) powiedział dokładnie to samo w
niemalże tych samych słowach w następnym roku

xxxiii

Jest to tylko jeden przypadek ciągle przez nas znajdowanego rodzaju

argumentacji,  która  ma  na  celu  dowiedzenie,  że  zanik  moralności  był  skutkiem
rozwoju  fabryk,  i  która  jest  ilustrowana  przykładami  mogącymi  nam  łatwo
zasugerować  postęp  ekonomiczny  oraz  społeczny.  Thackrah  biadał  nad  tym,  że
dzieci  nie  były  już  zadowolone  z  „prostego  jedzenia”,  tylko  musiały  mieć
„smakołyki”

xxxiv

. Wielebny G. S. Bull ubolewał nad tendencją dziewczynek do

kupowania  w  sklepach  ładnych  ubrań  „gotowych  do  użytku”  zamiast
wykonywania  ich  własnoręcznie,  gdyż  ten  sposób  postępowania  czynił  je
niezdolnymi,  by  zostać  „matkami  dzieci”

xxxv

. Gaskell widział upadek w tytoniu.

„Codziennie można zobaczyć setki mężczyzn wdychających wyziewy tej

zadziwiającej rośliny”

xxxvi

. Dostrzegał on też zanik moralności w tworzących się

związkach pracowniczych. Mężczyźni nie byli już „pełni szacunku i uważni” w

stosunku do ich „przełożonych”

xxxvii

Najczęstsza odpowiedź właścicieli fabryk na zarzut niemoralności w

zakładach  pracy  sprowadzała  się  do  tego,  że  o  ile  w  tych  zarzutach  było  coś  z
prawdy, to przyczynę można było znaleźć w niereligijności. Ten sposób myślenia
był  jednak  wspólny  dla  wszystkich  obozów.  Gaskell  ubolewał  nad  częstą
nieobecnością wiary w „nagrody i kary w życiu przyszłym… Czy można się dziwić,
że  ludzki  umysł,  pozbawiony  w  ten  sposób  najbardziej  uszlachetniających  cech,
jest dzikim ugorem?”

xxxviii

Z podawanych przyczyn takiego upadku moralności, jaki wydawał się

wtedy następować, dwie mogą być  w pewnym stopniu wiarygodne. Pierwszą są
wysokie  zarobki  pracowników,  które  prowadziły  do  nadużywania  alkoholu.
Zarówno  Thackrah,  jak  i  Gaskell  traktują  to  jako  oczywiste.  „Wytwórcy
notatników  otrzymują  wysokie  wypłaty,  a  nie  mają  ustalonych  godzin  pracy.
Dopuszczają  się  więc  często  znacznej  rozwiązłości”

xxxix

. „Wysokie płace

dozwolone w niektórych wydziałach wywołują pijaństwo i rozrzutność”

. „Co

więcej, wyższe zarobki bardzo często, jeśli nie zawsze, doprowadzają mężczyzn
do pijaństwa”

xli

Druga sugestia, która wydaje się mieć trochę wspólnego z prawdą, jest

taka, że upadek moralności nastąpił w związku z zalewem irlandzkich

imigrantów, którzy przybyli zająć miejsce dzieci wypchniętych z przemysłu przez
ustawy o ochronie pracy. Zarobki dzieci, rzadko kiedy wyższe niż cztery czy pięć
szylingów  tygodniowo,  były  niemniej  jednak  wielką  zachętą  dla  narodu  tak
biednego  jak  Irlandczycy.  Engels  był  zdania,  że  ciągła  ekspansja  przemysłu
angielskiego  nie  mogłaby  nigdy  nastąpić  bez  tej  podręcznej  rezerwy.

xlii

Irlandczyków opisywano jako „barbarzyńską rasę”, i to być może ich gorsza
tradycja społeczna wpłynęła na resztę ludności. Ponieważ zastąpili oni dzieci, nie
wywarło to prawdopodobnie wielkiego wpływu na płace. Musiały na tym cierpieć
dochody rodzin, szczególnie tych, których zwolnione z pracy dzieci nie mogły

zdobyć posady w kopalniach ani w rolnictwie. Sugestia Dobba, że napływ
Irlandczyków poskutkował obniżeniem płac „do brutalnie niskiego poziomu”

xliii

zdecydowanie nie jest potwierdzana przez dostępne statystyki

xliv

Spośród wszystkich argumentów potępiających system fabryczny

największe wrażenia wywiera zarzut, że powodował on deformacje i

skarłowaciały  wzrost  u  dzieci.  Mówi  się,  że  Oastler  przez  wiele  lat  zauważał
powszechne  występowanie  zniekształceń  i  kalectw  wśród  pracowników  fabryki,
lecz nieznane mu były ich przyczyny. Pewnego dnia, przyjaciel poinformował go
„ku  jego  przerażeniu”,  że  te  zniekształcenia  były  spowodowane  życiem  w
fabrykach. „To, co usłyszał, odcisnęło na nim głębokie piętno”, i już następnego
ranka  usiadł  i  napisał  swój  słynny  list  do  Leeds  Mercury  o  „niewolnictwie  w
Yorkshire”

xlv

. Okazuje się jednak, że w tamtych czasach deformacje były ogólnie i

szeroko rozpowszechnione

xlvi

, i nie wydawały się one zależeć od wyboru zawodu.

Można znaleźć obszerne potwierdzenie tej opinii w materiale dowodowym z wielu

źródeł zawartych w raportach wydanych przez komisję fabryczną w 1833 i 1834
r.

xlvii

. Wiara, którą obdarzono przeciwne wrażenie, wydaje się wynikać w całości z

energicznej propagandy Ashleya, Oastlera, Sadlera i ich zwolenników. Jeśli istniał
nieco  większy  odsetek  zniekształceń  lub  słabości  wśród  dzieci  fabrycznych,
można  to  wytłumaczyć,  biorąc  pod  uwagę  częste  stwierdzenie,  że  dzieci
niewystarczająco  silne  do  innych  zawodów  były  wysyłane  do  fabryk  bawełny,
gdyż praca była tam lekka

xlviii

William Cooke Taylor opowiada o kalece, zdeformowanym od urodzenia,

który był „pokazywany jako rodzaj widowiska w rezydencji pewnego
dobrotliwego arystokraty”. Spektakl powtarzano co noc, aby wpoić modnemu

londyńskiemu światu przekonanie, że ten nieszczęśliwy nędznik był przeciętnym
przykładem szkodliwych skutków pracy w fabryce

xlix

. Płacono mu także, żeby

wybierał się w tym celu na tournée. Później zaoferował on swoje usługi
wytwórcom, aby ujawnić metody partii, która zaangażowała go na początku.
Ofertę tą „niestety odrzucono”

Propagandziści mieli idealne medium społeczne do wykonania tego

zadania. Nie było nigdy epoki bardziej sprzyjającej choremu sentymentowi. Była
to epoka pani Hemans, i czy można się dziwić, że wielu jej wielbicieli szukało w
fabrykach inspiracji dla łez? Pani Trollope i pani Browning (Elizabeth Barrett)

znalazły w nich użyteczny temat, i nawet Sadlerowi coś podpowiedziało, żeby
popełnił „The Factory Child’s Last Day” w przyjętym stylu.

Nietrudno było wywrzeć wrażenie na Torysach, którzy w większości nie

tylko charakteryzowali się ignorancją w sprawie warunków w fabrykach

, ale też

mieli skłonność do potępiania właścicieli fabryk. Jak mówi Ure, „starożytne
uczucie pogardy, żywione przez wiejskich dżentelmenów w stosunku do

mieszczan… jest nadal pielęgnowane przez panegiryków ich porządku, i ujawnia
się niedwuznacznie w ostatniej parlamentarnej krucjacie przeciwko fabrykom”

lii

Dzieci  uważano  za  niewolników,  a  korzyść,  jaką  przynosiły  rodzinom  poprzez
swoje zarobki, nie była brana pod uwagę. Nie próbowano też porównywać ich do
biednych  z  innych  części  społeczeństwa.  To  nastawienie  wpędziło  Williama
Cooke’a  Taylora  w  najgłębszą  ironię.  Ludzie  wchodzili  do  fabryki  i  widzieli  małe
fabryczne  rączki  zajęte  monotonną  rutyną,  i  myśleli:  „Jak  dalece  bardziej
zachwycające  byłoby  nieskrępowane  hasanie  nóżek  na  zboczu  wzgórza,  widok
zielonej łąki z jej cekinami jaskrów i stokrotek, pieśń ptaka i bzyczenie pszczoły”,

lecz w rzeczywistości dzieci ginęły z głodu w ziemiankach albo przydrożnych
rowach

liii

. W porównaniu z robotnikami fabrycznymi, pracownicy gospodarstw

rolnych żyli w skrajnej nędzy, a praca wykonywana przez wiejskie dzieci była o
wiele bardziej wyczerpująca niż praca w fabryce

liv

. Było to jednakże „rzadko

dostrzegane przez przypadkowych obserwatorów, chyba że przy słonecznej
pogodzie”

. Lord Shaftesbury, spytany przez Thorolda Rogersa, dlaczego nie

próbował  rozszerzyć  obronnej  legislacji  na  dzieci  pracujące  w  polu  —  chociaż
wiedział,  że  ich  praca  „była  zupełnie  tak  samo  groźna  dla  zdrowia”  jak
przedwczesna praca w fabrykach — odpowiedział, że była to kwestia praktycznej
polityki,  i  że  gdyby  szukał  emancypacji  dla  wszystkich,  żadna  partia  polityczna

nie udzieliłaby mu poparcia

lvi

Właściciele fabryk byli, jeśli już, nastawieni apatycznie do propagandy

antyfabrycznej. William Cooke Taylor twierdzi, iż byli oni przekonani, że ludzie
nigdy nie dadzą wiary rozpowszechnianym oszczerstwom, lecz ciche zaufanie do
zdrowego rozsądku rodaków zostało przyjęte jako przyznanie się do winy

lvii

Ciężko się pozbyć niektórych przesadzonych stwierdzeń

lviii

. Przykładowo,

Hammondowie  dwa  razy  powtarzają  wypowiedź  Fieldena,  że  na  podstawie
faktycznego  eksperymentu  odkrył,  iż  dzieci  fabryczne  przechodzą  średnio
dwadzieścia  mil  dziennie  w  ciągu  ich  pracy  w  zakładzie

lix

. Fielden nigdy nie

wyjaśnił tego eksperymentu. Powiedział, że nie będzie się „zagłębiać w drobne
szczegóły” jego obliczeń, ponieważ byłby „zobowiązany do użycia terminologii,
której nie zrozumiałby zwykły czytelnik”

. Możliwe, że uważał swój szacunek za

umiarkowany, gdyż Condy próbował dowieść, że w sumie przechodziły one

dystans około trzydziestu mil dziennie! W istocie, R. H. Greg przeprowadził
szczegółowe obliczenia i czytelnie je opisał. Wykazał on, że średni dystans

przemierzany przez robotnika w ciągu dnia był nie większy niż osiem mil

lxi

Spróbujmy spojrzeć na warunki w tamtych czasach w sposób bezstronny

i  wyważony,  wydając  jednocześnie  opinie  wyłącznie  w  świetle  współczesnych
standardów.  Najistotniejszy  fakt,  którego  większość  autorów  nie  podkreśla,  jest
taki,  że  o  ile  ludzie  pracy  mieli  wtedy  „wybór  alternatywnych  korzyści”,  o  tyle
wybierali właśnie te warunki, które były potępiane przez reformatorów. Nie tylko
wyższe płace w fabrykach sprawiały, że robotnicy woleli taką pracę od innej, ale
także  —  jak  przyznawali  niektórzy  zwolennicy  reform  —  gdy  któraś  fabryka
skracała  godziny  pracy,  groziła  jej  utrata  siły  roboczej,  która  przenosiła  się  do

tych  zakładów,  gdzie  można  było  zarobić  więcej.  Poparcie  klasy  rzemieślników
dla ustaw o ochronie pracy można było uzyskać tylko poprzez przekonanie ich, że
dzięki temu zarobią te same lub większe pieniądze za mniejszą pracę. Uważano,
że  ze  względów  technicznych  niemożliwa  była  redukcja  godzin  pracy  dzieci  bez
analogicznej redukcji stosującej się do dorosłych, a „ruch dziesięciu godzin” (jak
nie  zaprzeczają  Hutchins  i  Harrison)  w  swoich  publicznych  wypowiedziach
interesował  się  tylko  dobrobytem  dzieci.  Później  zmuszono  pracowników,  by
postrzegali dzieci jako swoich rywali,  i to  prawdopodobnie zadziało jako jeszcze
silniejszy  motyw  w  poparciu  ustaw  o  ochronie  pracy,  szczególnie  wtedy,  gdy
rozwinęła się idea pracy dzieci w zmianach.

Możemy zignorować frazes mówiący, że dziecko nie było panem samemu

sobie.  Istniały  dwie  linie  argumentacji.  Z  jednej  strony:  „nie  ma  nikogo,  przed
kim dzieci trzeba chronić bardziej niż przed  ich rodzicami”, a z drugiej: „Rodzic
jest  jedynym  naturalnym  i  skutecznym  opiekunem  dziecka”.  Nie  będziemy
próbowali  oceniać  konsekwencji  towarzyszących  tym  ideom,  lecz  ta  druga  jest
istotna.  Ludzkie  emocje,  które  są  źródłem  uczuć  rodzicielskich,  nie  były  wtedy
inne niż dziś, a przyczyn pozornej bezwzględności i okrucieństwa musimy szukać
w  innym  podłożu  społecznym  i  ekonomicznym,  w  którym  te  emocje  były
wyrażane.

Trudno uwierzyć, żeby bogaci filantropi silniej niż rodzice troszczyli się o

dobrobyt dzieci. Być może potrzeba było ochrony przed efektami pijaństwa, lecz
poparcie klas wyższych dla prawnych ograniczeń pracy dzieci było oparte ogólnie

na całkowitym braku zrozumienia trudności, z którymi musiały się borykać masy
pracujące.

Zanim rozwój przemysłu spowodował ogólny wzrost dobrobytu

materialnego,  takie  restrykcje  mogły  tylko  zwiększyć  niedolę.  Autorowi  nie  jest
znana  żadna  staranna  próba  oszacowania  cierpień  dzieci  pozbawionych
zatrudnienia  przez  rozmaite  ustawy  o  ochronie  pracy.  Ich  stan  został  opisany
przez  niektórych  z  pierwszych  inspektorów  pracy  powołanych  w  1833  r.,  lecz
szybko  przestano  dostrzegać  to  zło  na  tle  dobrej  koniunktury,  która  nastała
niebawem

lxii

Niezależnie od ustawodawstwa lub jego braku, nastąpiłoby jakieś

obniżenie liczby godzin oraz pewna eliminacja pracy dzieci

lxiii

. Oba te zjawiska są

wyrazem zapotrzebowania na czas wolny, a takie pojawia się tylko wówczas, gdy
bardziej podstawowe ludzkie potrzeby są dostatecznie zaspokojone.

Co więcej, dopóki człowiek nie ma żadnego sposobu na spędzanie czasu

wolnego, lub dopóki towary do tego potrzebne nie staną się wystarczająco tanie i
dostępne w dużej ilości, jaki użytek może on mieć z tego czasu? Gdy posiada te
rzeczy, może dokonać „wyboru pomiędzy korzyściami”, pomiędzy wypoczynkiem
i  innymi  rzeczami.  Wprowadzane  w  życie  prawa  często  narzucają  wybór
dokonany  przez  władzę,  która  sądzi,  że  wie  lepiej.  Poprzez  „sztuczne”
przyniesienie  robotnikowi  większej  ilości  czasu  wolnego  mogła  go  nauczyć
doceniania  go  i  wybierania  właśnie  jego,  a  nie  dodatkowych  pieniędzy,  które

notorycznie wydawał w „piwiarni” lub „barze”. Lecz zanim rewolucja przemysłowa
rozwinęła  się  wystarczająco,  aby  wprowadzić  inne,  bardziej  pożądane  rzeczy
będące  konkurencją  dla  tych  instytucji,  zmniejszone  pracy  prawdopodobnie
odniosłyby  odwrotny  skutek  i  sprawiłyby,  że  robotnik  marnowałby  jeszcze
większą część swoich dochodów niż wcześniej. Podobnie dobrobyt moralny dzieci
był  zapewne bezpieczniejszy w fabryce niż w domu, dopóki nie dojrzały zmiany
społeczne i moralne, których zaistnienie umożliwił nowy ustrój przemysłowy.

Pozorne korzyści przyniesione przez wczesne ustawy ochrony pracy

mogły być w znacznej mierze iluzoryczne. Sugeruje to stała poprawa, która

niewątpliwie  następowała  przed  1833  r.,  częściowo  dzięki  samemu  rozwojowi
systemu  fabryk.  Uważa  się,  że  wszystkie  władze  przyznały,  iż  warunki  były
najgorsze  wtedy,  gdy  przeważała  praca  w  domach,  mniejszych  fabrykach  i
warsztatach.  Występowała  stała  tendencja  w  stronę  ich  eliminacji  poprzez

konkurencję ze strony większych i nowocześniejszych zakładów. Skutkiem
ustawy z 1833 r. było ustanowienie przeciwnej tendencji, gdyż praca była

skłonna do dryfowania w stronę warsztatów i mniejszych fabryk, którym łatwiej
było omijać przepisy.

Główną przeszkodą dla ulepszeń wydaje się apatia — apatia ignorancji —

a  nie  zachłanność  fabrykantów.  Kierowników  i  pracowników,  a  szczególnie  tych
drugich,  ciężko  było  przekonać,  że  niektóre  zwyczaje  były  niebezpieczne  lub
szkodliwe  dla  zdrowia.  Pracownicy  uczyli  się  bardzo  powoli.  Wysiłki  w  celu
ulepszenia  fabryk  musiały  być  podejmowane  wbrew  opozycji  właśnie  tych
robotników,  którym  miały  przynieść  korzyści.  Pewnemu  właścicielowi  przędzalni
zagrożono  strajkiem,  bo  zainstalował  wentylator,  a  prządki  stwierdziły,  że

zwiększał  on  ich  apetyt.  Zastąpienie  bieli  ołowiowej  farbą  cynkową,  aby
zapobiegać „kolce malarzy”, spotkała się z oporem ze strony malarzy, a szlifierze
z Sheffield przez  lata walczyli  przeciwko wprowadzeniu  magnetycznego ustnika.
Jednak  dopiero  w  latach  60.  i  70.  dziewiętnastego  wieku,  gdy  w  dużej  mierze
poradzono  już  sobie  z  ignorancją  pracowników,  „niebezpieczne  zawody”  zostały
jako takie poddane przepisom państwowym.

Wpływ ustaw o ochronie fabryk na produkcję jest kwestią, która nie

została omówiona wprost we współczesnych traktatach naukowych. W oczywisty
sposób następowało poświęcenie siły produkcyjnej

lxiv

. Można bez wątpienia

wykazać, że miało ono dobre skutki z powodów społecznych, ale nie można nie

dostrzegać strat ekonomicznych. W przypadku pracy dzieci skutki sięgały poza
samą utratę zatrudnienia. Dzieci traciły swoje wyszkolenie, a w konsekwencji
umiejętności w dorosłym życiu. Dziecko może przyswoić sobie zręczność o wiele
łatwiej niż dorosły, a niełatwo stracić taką sprawność zyskaną w dzieciństwie.

Niektórzy krytycy wydają się wyobrażać sobie, że gdy zdyskredytowali

„teorię ostatniej godziny” Seniora, udowodnili jednocześnie, iż po skróceniu
czasu pracy nie nastąpił żaden spadek produkcji. Otrzymujemy niejasne teorie na
temat „ekonomii krótszego czasu pracy”. Nie został on uzyskany bez poświęceń.
Można powiedzieć, że robotnicy uzyskali go w zamian za akceptację niższych

zarobków,  a  społeczność  w  zamian  za  mniejszą  produktywność.  Jedynym
powodem  tego,  że  te  skutki  są  trudno  zauważalne,  jest  ogólny  wzrost
zamożności  utrzymujący  się  przez  całe  stulecie,  który  umożliwił  i  sam
spowodował zapotrzebowanie na czas wolny, który  klasa rzemieślnicza w końcu

posiadła. Hutchins i Harrison czynią pospolite założenie, że skrócenie czasu pracy
było jedną z głównych przyczyn zwiększenia produktywności, które nastąpiło

potem.  Najwyraźniej  nie  zdają  sobie  oni  sprawy,  iż  jest  to  sprzeczne  z  ich
argumentem,  że  fabrykanci  nie  mogli  zmniejszyć  ilości  godzin  na  własną  rękę,
ponieważ  siła  konkurencji  dawała  nieuczciwą  przewagę  tym,  którzy  nie
wprowadzili  żadnych  redukcji.  To,  na  ile  prawdziwa  jest  teoria  ekonomii
krótszego  czasu  pracy,  będzie  zależało  wyłącznie  od  konkretnego  procesu,  jaki
weźmiemy pod uwagę. W niektórych przypadkach produkcja będzie zmniejszona
proporcjonalnie do skrócenia dnia pracy, w innych — mniej niż proporcjonalnie.

Ta dyskusja sugeruje dwa główne wnioski. Po pierwsze, wystąpiła ogólna

tendencja do przerysowywania „zła” charakteryzującego system fabryk przed

porzuceniem  polityki  nieinterwencji.  Po  drugie,  ustawodawstwo  fabryczne  nie
było  konieczne  dla  ostatecznego  zniknięcia  tego  „zła”.  Warunki,  które  zostałyby
potępione  przez  nowoczesne  standardy,  były  wtedy  powszechne  w  całej
społeczności.  Ustawodawstwo  nie  tylko  przyniosło  ze  sobą  inne  wady,  niełatwo
dostrzegalne  wśród  złożonych  zmian  tego  okresu,  ale  też  przesłoniło  bardziej
naturalne i pożądane remedia oraz utrudniło ich działanie.

Zob. „Labour Conditions in China” [w:] International Labour Review, grudzień 1924.

ii Zob. Report of Select Committee on Factory Children's Labour, 1831–32.

iii Zob. J.L. i Barbara Hammond, Lord Shaftesbury (Londyn: Constable, 1923), s. 16.

iv Zob. B.L. Hutchins i A. Harrison, A History of Factory Legislation (Londyn, 1903), s.

34.

v Zob. R.H. Greg, The Factory Question (Londyn: A. Cobbett, 1837).

vi Zob. przemówienie Wilsona Pattena w Izbie Gmin (Hansard, XVII, 79 [1833]).

vii Fielden użył tej samej sztuczki w The Curse of the Factory System (1836). Jest to

nieprawdopodobne, żeby przerażający obraz narysowany przez Sadlera i Fieldena

mógł być choć trochę typowy nawet we wczesnych dniach systemu fabryk, kiedy to

terminatorzy z domów pracy stanowili większą część pracujących dzieci. Nawet

Robert Owen przyznał, że gdy kupił swoją przędzalnię w 1799 r., dzieci-terminatorzy

byli „dobrze ubrani i zakwaterowani, a także zdrowi na twarzy dla powierzchownego

obserwatora” (zob. Report of Select Committee on the State of the Children

Employed in the Manafactories of the United Kingdom [1816] [„Komisja Peela”]).

viii I tylko trzech świadków powołano, chociaż dochodzenie w praktyce ograniczyło się do

fabryk bawełny!

ix Zob. Friedrich Engels, Condition of the Working Classes in 1844 (Londyn, 1892), s.

170.

x Zob. E. von Plener, English Factory Legislation (Londyn, 1873), s. 10.

xi Zob. Hutchins and Harrison, op. cit., s. 35.

xii Zob. Gilbert Slater, The Making of Modern England (Londyn: Constable, 1913), s.

122.

xiii Zob. First and Second Reports of the Commission on the Employment of Children in

Factories (1833) oraz Supplementary Report (1834).

xiv Wing zdecydowanie utrzymywał, że te raporty obficie potwierdzały dowody

przedstawione przed komisją Sadlera. (zob. Evils of the Factory System [Londyn,

1837, s. xix). H. de B. Cibbins poświęca trzy strony swojego Industry in England na

omówienie dowodów przedstawionych przed tą komisją, ale nic nie mówi o następnej.

Jego relacja o systemie fabrycznym wydaje się być prawie całkowicie oparta na

bezkrytycznej akceptacji brutalnie stronniczych pism Whately'a Cooke'a Taylora i

Samuela Kydda.

xv Wśród niektórych lekarzy pojawiały się przypuszczenia co do oczyszczających

właściwości dymu, gazu, wyziewów itp. (zob. Philip Caskell, The Manufacturing

Population of England [Londyn, 1833], s. 265).

xvi Zob. op. cit.

xvii Być może opierali się oni na zniekształconej wersji Modern Factory System Whately'a

Cooke'a Taylora (Londyn, 1891).

xviii Zob. Hammond and Hammond, Lord Shaftesbury, s. 11; również The Town

Labourer (Londyn i Nowy Jork: Longmans, Green & Co., 1917), s. 167.

xix Zob. op. cit., s. 26.

xx Być może opierali się oni na zniekształconej wersji w Modern Factory System

Whately'a Cooke'a Taylora.

xxi Zob. Lord's Sessional Papers, 1818, IX, s. 22.

xxii Zob. Effects of the Principal Arts, etc., s. 222.

xxiii Ibid., s. 45

xxiv Dr. Turnera Thackrah'a nazywają oni „Dr. Thackrah Turner”, który to błąd jest

powtórzony w indeksie. Najwyraźniej nigdy nie zauważyli pomyłki, gdyż pojawiła się

ona w drugim wydaniu ich historii, opublikowanym osiem lat po pierwszym.

xxv Zob. op. cit.

xxvi Wydaje się pożądane, aby w argumentacji broniącej wczesnego systemu fabryk

cytować głównie dowody jego przeciwników, ale najbardziej wymowne argumenty na

jego rzecz można znaleźć w pismach stron zainteresowanych: Bainesa, Dr. Ure'a i R.

H. Grega. Rozmaite komisje i komitety zostawiły po sobie tak obszerny zbiór

materiałów, że możliwe byłoby uzasadnienie praktycznie każdego przekonania

poprzez rozważny wybór odpowiednich ich fragmentów. Krytyczna lektura tych dzieł

jest jednak pouczająca.

xxvii Zob. op. cit., s. 216.

xxviii „Utrata niezależności” jest wyrażeniem niejasnym, często używanym i

nadużywanym. Jednym z głównych skutków społecznych ustroju fabrycznego wydaje

się być ewolucja idei kontraktu zarobkowego, zastępującej wcześniejszą ideę

poddaństwa. W Second Report of the Factory Commission (1834 r.) zauważamy

słowa „niezależność” lub „niezależny” używane raz po raz, przez powołanych na

świadków pracodawców żyjących we wszystkich regionach kraju (ponad pięciuset

przedstawionych w dowodach), jako najbardziej oczywiste do opisu nastawienia

pracowników. Słowa te są najczęściej używane w odpowiedzi na pytania dotyczące

zastraszania przez przełożonych.

xxix Zob. Gaskell, op. cit., s. 209.

xxx Ibid., s. 198. Co ciekawe, Gaskell nie podzielał popularnego poglądu, że życie

fabryczne obniżało zdolności intelektualne — uważał, że miało ono przeciwne skutki.

Zaprzeczał także często stawianemu zarzutowi, że temperatura i skład atmosfery w

fabrykach, w kórych pracowały dzieci, były szkodliwe dla ich zdrowia.

xxxi Członek komisji, Tufnell, donosił, że „cały ciąg zeznań udowadnia, że zarzuty

czynione przeciwko fabrykom bawełny na podstawie niemoralności są oszczerstwami”

(Supplementary Report, s. 112 [1834]).

xxxii Jego autorem był R. H. Greg. Choć był on płodnym eseistą, nigdy nie przyznał się

do tej wczesnej próby, która jest zainteresowana pod „dochodzenie” w British

Museum. Bardzo szybko przyjął on odwrotne poglądy. Zob. jego artykuł w Edinburgh

Review, 1849, s. 497.

xxxiii Zob. J.P. Kay, The Moral and Physical Condition of the Working Classes (Londyn,

1832).

xxxiv Zob. zeznania Thackrah'a przed komisją Sadlera, op. cit., s. 514.

xxxv Zob. Raport Sadlera, s. 423.

xxxvi Zob. Gaskell, op. cit., s. 110.

xxxvii Zob. Gaskell, Artisans and Machinery (Londyn, 1836), s. 22.

xxxviii Zob. Gaskell, Manufacturing Population, s. 282–83.

xxxix Zob. Thackrah, op. cit., s. 24.

xl Ibid., s. 111.

xli Thackrah, przed komisją Sadlera.

xlii Zob. Engels, op. cit., s. 90.

xliii Zob. M.H. Dobb, Capitalist Enterprise and Socialist Progress (Londyn, 1925), s. 331.

xliv Zob. Bowley, Wages in the United Kingdom (Cambridge: Cambridge University Press,

1900), tabela obok s. 119.

xlv Zob. Samuel Kydd, History of the Factory Movement (Londyn, 1857), I, s. 96–98.

xlvi Zob. Andrew Combe, Principles of Physiology (wydanie 2.; Londyn, 1834). Combe za

obecność deformacji obwiniał przede wszystkim zwyczaj owijania w powijaki i

bandażowania niemowląt (s. 159).

xlvii Jeden z członków komisji (Cowell) podjął trud ustalenia wieku dzieci fabrycznych,

a następnie zmierzył ich wzrost i je zważył, aby zweryfikować zarzut, że są one

skarłowaciałe. Okazało się, że ich średni wzrost był taki sam, jak u dzieci nie

pracujących w fabrykach, a ich średnia waga niewiele mniejsza. Cowell przypisał to

stosunkowej lekkości ich pracy.

xlviii Zob. dowody przed komisją Lordów, Sessional Papers, 1818, tom IX.

xlix Zob. William Cooke Taylor, The Factory System (Londyn, 1844), s. 71 i 72.

Robert Blincoe, którego Memoirs były tak bardzo wpływowe, mógł udzielić poparcia

mniej lub bardziej prawdziwej historii. Lecz pomimo swoich rzekomych cierpień dożył

słusznego wieku, a w 1857 r. Samuel Kydd opisał go jako „stosunkowo zamożnego

człowieka”.

li Nawet Lord Shaftesbury „odrzucił propozycję oprowadzenia go po najważniejszych

zakładach przędzalniczych jako zbędną i niepotrzebną” (William Cooke Taylor, op. cit.,

s. 11), a sir Robert Peel, właściciel fabryki, był według Andrewa Ure'a niezbyt biegły,

jeśli chodzi o charakter i kondycję handlu bawełną (zob. Philosophy of Manufactures

[wyd. 3; Londyn, 1861], s. 6).

lii Zob. Ure, op. cit., s. 277.

liii Zob. William Cooke Taylor, op. cit., s. 23 i 24.

liv Pielenie, oczyszczanie pola z kamieni, sadzenie ziemniaków itd.

lv Zob. William Cooke Taylor, op. cit., s. 26.

lvi Zob. Thorold Rogers, The Economic Interpretation of History (Londyn, 1888), s. 355.

lvii Zob. op. cit., s. 11.

lviii Wzrost wspólnoty interesów zatrudnionych przez państwo inspektorów pracy wydaje

się czynnikiem, który przyczynił się do utrzymania w centrum uwagi domniemanej

chwały zderegulowanego przemysłu, co sugeruje porównanie pism Whately'a Cooke'a

Taylora (inspektora pracy) z dziełami jego ojca, Williama Cooke'a Taylora. Por.

prorocze uwagi Herberta Spencera o „uporczywej żądzy kariery” w rodzinach z klasy

średniej i wyższej oraz jej wsparciu dla kontroli prawnej (The Man versus the State

[wyd. R.P.A.; Londyn, 1884], s. 28).

lix The Town Labourer, s. 158 i Lord Shaftesbury, s. 44. Zarzut ten mógł się stosować

tylko w przypadku dzieci zajmujących się określonym procesem — „składaniem”.

Hammondowie nie trudzą się, żeby powiedzieć to jasno.

lx Zob. op. cit.

lxi Zob. R.H. Greg, op. cit.

lxii Krótko po wprowadzeniu Factories Regulation Act, Gaskell przyznał, że poprzez

pozbawienie pracy znacznej liczby dzieci, tylko „powiększyła ona zło, któremu w

zamyśle miała zaradzić, i trzeba ją z konieczności uchylić” (Artisans and Machinery, s.

67)

lxiii Wyeliminowanie pracy dzieci nastąpiło częściowo z powodu zmian technicznych.

Rozwój napędu parowego doprowadził do użycia większych maszyn, mniej

odpowiednich do obsługi przez dzieci. Co dziwne, wśród transparentów niesionych w

pochodach „ruchu dziesięciu godzin” znajdujemy nie tylko „Koniec z

dzieciobójstwem”, ale też „Zdławić parowego potwora” (zob. Kydd, op. cit., s. 61)

lxiv „W oczywisty sposób” może wydawać się przesadą w obliczu wielu niejasnych

argumentów na rzecz przeciwnego stanowiska. Spośród autorów odwracających kota

ogonem najbardziej pewnym siebie był George Gunton, który utrzymywał, że:

„poziom życia i w konsekwencji całkowity dochód rodziny jest najniższy tam, gdzie

żona i dzieci najbardziej przyczyniają się do jej utrzymania” (zob. Wealth and

Progress [Londyn, 1888], s. 171).